«Қой шаруашылығындағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру» (Алматы облысының мәліметтері негізінде)

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ҚҰНДЫ КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ
1.1 Шығындардың экономикалық мәні, олардың құрамы мен жіктемесі ... ... . 8
1.2. Ауыл шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың
мәні мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

2. ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Қазақстандағы қой шаруашылығы саласының қазіргі жағдайы мен
даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қой шаруашылығындағы шығындар мен өнім шығымы есебі және
оларды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.3 Қой шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын калькуляциялауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69

3. ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ІШКІ БАҚЫЛАУ МЕН ТАЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Саладағы ішкі бақылау мен аудитті ұйымдастырудың маңызы ... ... ... ... .. 85
3.2 Қой шаруашылығындағы өндіріс шығындары мен өнім шығымын
ішкі аудиттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
3.3 Қой шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын талдауды жетілдіру ... ... . 108

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 124
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 129

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның жер байлығын, табиғи-климаттық ерекшелігін ескерсек, қой шаруашылығын өркендету республикамыздың сарқылмас байлық көзі екенін көреміз. Қой шаруашылығы біздің еліміз үшін қай заманда болмасын мал шаруашылығының жетекші саласы ретінде саналған. Бабаларымыздың мал өсірсең қой өсір, табысы оның көл-көсір дейтіні де сондықтан. Өкінішке орай, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында республикамызда қой саны бірнеше есеге кеміп, жүннің сапа¬сы төмендеп, қой шаруашылығы саласы құлдырап кетті.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде республикамызда ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі сыртқы және ішкі нарықта бәсеке қабілеттілігін төмендетті. Бұл еліміздің ұлттық саласы болып саналатын қой шаруашылығына да әсерін тигізбей қоймады. Республикамызда ауыл шаруашылығы саласын реформалауға дейін қой шаруашылығы еліміздің мал шаруашылығының жоғарғы табысты салаларының бірі болып саналды. Қазіргі уақытта қой шаруашылығы саласында селекциялық-асылдандыру жұмыстарының дұрыс жолға қойылмауы, қой шаруашылығындағы кішігірім шаруа қожалықтары мен фермерлердің техникалық-материалдық жағдайларының төменгі деңгейде болуы, алынатын өнімдердің сатып алу бағаларының төмен және өзіндік құнның жоғары болуына байланысты бұл сала жоғары деңгейде дами алмай отыр. Алайда, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен әлемдегі болып жатқан күрделі экономикалық жағдайлар мен өзгерістерге байланысты, сонымен қатар агроөнеркәсіп кешенін дамыту және халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ қаржылық дағдарысқа қарсы мемлекеттік бағдарламалар қабылданып, олардың дұрыс іске асуына алғы шарттар жасалып жатыр.
Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайына бейімделген қой шаруашылығының биязы, биязылау, етті-майлы, қылшық жүнді, ұяң жүнді және қаракөл бағыттары бойынша селекциялық-асылдандыру жұмыстарын барынша күшейтіп, саланы индустриалды негізге айналдыра отырып, мамандандыру мен шоғырландырудың нәтижесінде қойлардың басы мен оның өнімділігін жоғарылату тек жеке шаруа қожалықтары мен серіктестіктердің ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік тұрғыдағы өзекті мәселеге айналып отырғаны бәрімізге мәлім. Қазіргі кезде қой шаруашылығымен айналысатын шаруа қожалықтары мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік құнын төмендету – бұл пайданы жоғарылатудың және саланың рентабельділігін көтерудің маңызды резерві болып саналады. Сондықтан, бұл міндеттерді шешуде қой шаруашылығында шығындардың пайда болу орындары мен қой топтары бойынша өндіріс шығындары мен өнім шығымының есебін дұрыс ұйымдастыру арқылы, әрбір өнімнің өзіндік құнын экономикалық негізделген тәртіппен анықтаудың нәтижесінде, сонымен бірге өндіріске жұмсалынатын шығындарды жүйелі әрі жедел бақылау арқылы қол жеткізуге болады.

1. Қазақстан Республикасы Өкіметінің дағдарысқа қарсы саясаты //Егеменді Қазақстан, 2 желтоқсан 2008 ж.
2. Радостовец В.К. Калькуляция себестоимости продукции в сельскохозяйственных предприятиях: Учебное пособие.-М.: Статистика, 1976.- 166 с.
3. Кеулимжаев К.К. Производственный учет //Бухгалтерский и налоговый учет в Казахстане.- 2006.- №3.- С.145-237.
4. Дюсембаев К.Ш., Сатенов Б.И. «Директ-костинг»: теория, методология и практика. - Алматы: Экономика, 2002.- 298 с.
5. Тайгашинова К.Т., Молдашбаева Л.П. Организация учета животноводческой продукции в фермерских хозяйствах. Методическое пособие.- Алматы.: «LEM», 2005.- 40 с.
6. Ержанов М.С. Учетная политика на казахстанском предприятии.- Алматы.: «Бико», 1997.- 118 с.
7. Байдаулетов М.Б. //Түйе шаруашылығындағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау, 08.00.12 «Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика» мамандығы бойынша экономика ғылымдарының кандидаты дәрежесін ізденуге дайындалған диссертациялық жұмысы, Алматы.- 2005.- 157 б.
8. Безруких П.С., Кашаев А.С., Комиссарова И.П. Учет затрат и калькулирование в промышленности. – М.: Финансы и статистика. – 1989. – 223 с.
9. Ламыкин И.Г. Бухгалтерский учет в сельском хозяйстве: Учебник.- М.: Финансы и статистика. – 1988. – 385 с.
10. Палий В.Ф. Основы калькулирования.- М.: Финансы и статистика, 1987.-288 с.
11. Пизенгольц. М.З., Варава А.П., Бухгалтерский учет в сельском хозяйстве: Учебник. – 2 - часть. – М.: Финансы, 1982. – 415 с.
12. Лисович Г.М. Бухгалтерский учет в сельскохозяйственных предприятиях.-М.: Финансы и статистика, 2004.- 456 с.
13. Друри К. Введение в управленческий учет: Уч. Пос. Для вузов/Пер. с англ./ Под ред. Я.В. Соколова. 2-е изд.- М.: Финансы и статистика, 1996.-446 с.
14. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет. Учебник. – М.: Финстатинформ, 200.-512с.
15. Керимов В.Э. Учет затрат, калькулирование и бюджетирование в отдельных отраслях приозводственной сферы: Учебник.- 2-е изд.- М.: Дашков и К, 2006.- 482 с.
16. Лисович Г.М., Ткаченко И.Ю. Бухгалтерский управленческий учет в сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятиях АПК.- Ростов на Дону: ИЦ «Март», 2000.-354 с.
17. Энтони Р., Рис Дж. Учет: Ситуации и примеры.- М.: Финансы и статистика, 1993.- 260 с.
18. Кашаев А.Н. Организация бухгалтерского учета в производственных объединениях. – М.: Финансы и статистика,1986. – 192 с.
19. Андросов А.М. Бухгалтерский учет: Учебное пособие / Под ред. А.М. Андросова, Е.В. Викуловой.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 415 с.
20. Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости. – М.: Аналитика-Пресс, 1997. – 144 с.
21. Назарова В.Л., Жаппарханова М.С. и др.- Басқару есебі: Оқулық.- Алматы: Экономика, 2005.- 298 б.
22. Карпова Т.П. Управленческий учет. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 1998. – 350 с.
23. Қаржылық есептің халықаралық стандарттары, Астана.- 2008.
24. Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит.-М.: Перспектива, 1994. -340с.
25. Пизенгольц М.З. Бухгалтерский учет в сельском хозяйстве: Учебник.- 4-е изд. перераб. и доп.- М.: Финансы и статистика, 2001.- 400 с.
26. Ламыкин И.А. Учет затрат и калькуляция себестоимости сельскохозяйственной продукции.- М.: Статистика 1980.- 168 с.
27. Васин В.Ф. Управленческий учет.- М.: Финансы и статистика, 1997.- 96 с.
28. Аксененко А.Ф. Себестоимость в системе управления: учет и анализ.- М.: Экономика, 1984.- 167 с.
29. Тайгашинова К.Т. Управленческий учет логистических издержек.-Алматы.: Экономика, 2006. - 205 с.
30. Карауш М.И. Калькуляция себестоимости в агропромышленных объединениях.- М.: Финансы и статистика, 1981. - 128 с.
31. Никольская Э.В. Себестоимость продукции: планирование, анализ, резервы снижения / Научная разработка темы, коментарии и рекомендации.- 2006.- №3.- 218 с.
32. Хоружий Л.И. Проблемы теории, методологии, методики и организация управленческого в сельском хозяйстве: Монография.- М.: Финансы и статистика, 2004.- 495 с.
33. Ивашкевич В.Б. Организация управленческого учета по центрам ответственности и местам формирования затрат //Бухгалтерский учет.- 2000.- №5.- С.56-60.
34. Шеленкова В.Г. Классификация затрат, их поведение, учет //Вестник финансовой академии.- 2000.-№19. С.18-26.
35. Керимов В.Э. Калькулирование себестоимости продукции на предприятиях // Финансовая газета.- 1999.-№2.- С.13-14.
36. Иванова Ж.А. Управленческий учет: учебное пособие.- Улан Удэ: Изд. ФГОУ.- 2004.- 157 с.
37. Гаррисон Ч. Оперативно-калькуляционный учет приозводства и сбыта. Пер. с англ. / Под ред. Ю.О. Любовича.- М.: Техника управления, 1980.- 300 с.
38. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета / Б. Нидлз,: пер. С англ./ Под ред. Я.В. Соколова.- 2-е изд., стреотип.- М.: Финансы и статистика, 2000.- 425с.
39. Энтони Р. Экономический анализ: ситуации, примеры, задачи, выбор оптимальных решений, финансовое прогнозирование. Учебное пособие.- М.: Финансы и статистика, 1993. – 156 с.
40. Смирнов В.Д., Козлов В.В. Бухгалтерский учет: следует ли его разделять на финансовый и управленческий? //ЭКО: Экономика и организация промышленного приозводства.- 2007.- №3.- С.164-168.
41. Лисович Г.М. Бухгалтерский учет в сельскохозяйственных организациях.- М.: Финансы и статистика, 2004.- 456 с.
42. Сейдахметова Ф.С Бухгалтерский учет в современных условиях.- Алматы: Издательство «LEM», 2001.- 356 с.
43. Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. Учебник. /Под ред. Н.К.Мамырова.- Алматы: Экономика, 2003.- 298 с.
44. Абсатов Ж. Мал өсірсең қой өсір //Егеменді Қазақстан, 4 сәуір, 2008 ж.
45. Төреханов А.А. Қазақстанның қой шаруашылығы: проблемалары мен болашағы // Жаршы.- 2000.- №4.- 3-7 бб.
46. Медеубаев Қ.Ұ. Етті-майлы бағыттағы қой шаруашылығын өркендетуге көңіл бөлінсін // Жаршы.- 2004.- №1.- 7-11 бб.
47. Сабденов Қ.С., Абдуллаев М., Құлатаев Б.Т. Қой шаруашылығы: Оқу құралы.- Алматы, 2003.- 215 б.
48. Қазақстан Республикасы Статистика Агенттігінің мәліметтер жинағы, Алматы, 2008.
49. Кеулимжаев К.К. и др. Финансовый учет на предприятии. Учебник / Под ред. Р.М. Рахимбековой. - Алматы: Экономика, 2003. - 236 с.
50. Алексеенко А.А. Учет и анализ затрат сельскохозяйственного производства: Учебное пособие, Алматы, 1986.- 121 с.
51. Аксененко А.Ф. и др. Методика учета и анализа себестоимости продукции /Под ред. А.Д. Шеремета.- М.: Финансы и статистика, 1987.- 208 с.
52. Врублевский Н.Д. Управленческий учет издержек приозводства и себестоимости продукции в отраслях экономики: Учебное пособие.- М.: Финансы и статистика, 2004.- 349 с.
53. Гаррисон Р., Додонов А.А. Бухгалтерский учет и управление производством. - М.: Контроллинг, 1993.- 263 с.
54. Чумаченко Н.Г. Бухгалтерский учет в предприятиях АПК.- М.: Финансы и статистика, 2004.- 207 с.
55. Басманов И.А. О методах учета затрат на производство // Бухгалтерский учет.- 1995.- №3.- С.28-30.
56. Поклад И.И. Учет затрат на производство и реализацию продукции (работ и услуг): Методика и практикум.- М.: Финансы и статистика, 1995.- 144 с.
57. Безруких П.С., Кондраков Н.П., Палий В.Д. Бухгатерский учет: Учебник / Под ред. П.С. Безруких. – М.: Бухгалтерский учет 1994.- 528 с.
58. Ермакова Н.А. Учет затрат и результатов при методе развитого «директ-костинга» //Современный бухгалтерский учет.- 2004.- №1.- С.56-59.
59. Лущикова Ю.Ю. Формирование себестоимости продукции. //Консультант.- 1998.- №18. С.38-44.
60. Сатубалдин С.С. Учет затрат на производство в промышленности США. – М.: Финансы, 1980.- 141с.
61. Керимов В.Э. Калькулирование себестоимости продукции на предпритиях //Финансовая газет.- 1999.- №2.-С.13-14.
62. Кобищан И.В. Методы учета затрат на производство и способы калькулирования себестоимости //Экономичекий анализ: теория и практика.- 2004.- №3.- С.56-62.
63. Платонова Н.Ю. Формирование себестоимости в системах учета затрат //Финансовая газета.- 2005.- №41.- С. 10.
64. Төлегенов Е.Т., В.К. Радостовец., Л.Г. Продан., Қ.К. Кеулімжаев. Ауылшаруашылық кәсіпорындарындағы бухгалтерлік есеп.- Алматы; Қайнар, 1994.- 352 б.
65. Палий В.Ф. Основы калькулирования. – М.: Финансы и статистика. – 1987. – 288 с.
66. Кеулимжаев К.К., Джумагазина А.К. Вопросы совершенствования учета затрат на производства // Бухгалтерский учет и аудит, 1999.- №6. – С. 27-29.
67. Бортников А.П. Нормативный учет затрат на производства. – М.: Финансы и статистика. – 1982 . – 64 с.
68. Соколовская Г.А. Организация учета производственных затрат //Бухгалтерский учет. – 1993. – №7. – С. 67-76.
69. Мацкевичюс И.С. Калькуляция себестоимости продукции в промышленности: Учебное пособие.- М.: Финансы и статистика, 1989.- 75 с.
70. Голованов А.А. Особенности организации бухгалтерского учета затрат на производство АПК // Экономика сельскохозяйственных и прерабатывающх предприятий.- 1997.-№12.-С. 21-26.
71. Николаева С.А. Принципы формирования и калькулирования себестоимости. – М.: Аналитика-Пресс, 1997. – 144 с.
72. Сейдахметова Ф.С. Учет, аудит и анализ в информационных системах маркетинга (теория и методология): Монография.- Алмаиы, 1997.-239 с.
73. Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет. Учебник. – М.: Финстатинформ, 200.- 512 с.
74. Кенинг К.Х. и др. Разведение, кормление и содержание овец. /Пер. с нем., под ред. С.В. Буйлова.- М.: «Колос», 1974.- 415 с.
75. Қазақстан Республикасының аудиторлық қызмет туралы Заңы (толықтырулар мен қосымшаларды қосы), Алматы: Юрист, 2003. – 21 б.
76. Тәжібаев С.Д. Проблемы организации управления, учета, контроля и аудита природоорхранной деятельности. Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических наук. – Бишкек. – 2000. – 320 с.
77. Жакипбеков С. Методология и организация внутренного аудита: Автореф. на соиск. д.э.н. – Алматы, 2005. – 42 с.
78. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. – Алматы: “Қаржы - қаражат”, 1998. – 512 с.
79. Тайгашинова К.Т., Султанова Б.Б. Методические основы внутренного контроля на железнодоржном транспорте, пути их совершенствования. – Алматы: Полиграф сервис, 2000. – 38 с.
80. Ержанов М.С., Даулетбеков Г.Б. и др. Аудит. – Алматы: Бастау, 2005. – 282 с.
81. Дефлиз Филипп Л., Дженник Генри Р., О’Рейлли Винсент М., Хирш Марей Б. Аудит Монтгомери: Пер. с англ. / Под ред. Я. В. Соколова. – М.: ЮНИТИ, 1997. – 542 с.
82. Шеремет А.Д. , Суйц В.П. Аудит. – М.: ИНФРА-М, 2000. – 352 с.
83. Тулешева Г.К. «Финансовый учет и отчетность в соответствии с международными стандартами»: Учебное пособие 1, 2 - часть.- Алматы, Бизнес информация, 2005 г.
84. Ораевская Г.А. Анализ хозяйственной деятельности сельско-хозяйственных предприятий: Учебник.- 4-е изд., перераб. и доп. - М.: Агропромиздат, 1985.- 279 с.
85. Фудина А.В. и др. Анализ хозяйственной деятельности сельскохозяйственных предприятий: Учебное пособие.- М.: Агропромиздат, 1991. – 256 с.
86. Медеубеков Қ.Ү., Сарбасов Т.И. Қой шаруашылығының өнімдерін өндіру.- Алматы: Қайнар, 1980. – 324 б.
87. Смекалов П.В., Ораевская Г.А. Анализ хозяйственной деятельности сельско-хозяйственных предприятий: Учебник.- М.: Финансы и статистика, 1991.- 304 с.
88. Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және есеп беру туралы Заңы.
89. Қаржылық есептің Ұлттық №1, 2 стандарттары, Астана.- 2008.
90. «Дулат-Нұр» шаруа қожалығының бухгалтерлік есеп мәліметтері.
91. «Еділ» шаруа қожалығының бухгалтерлік есеп мәліметтері.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 141 бет
Таңдаулыға:

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті

ӘОЖ 657.471.7:636.32.38
Қолжазба құқында

АЛИШАРОВА ГҮЛЖАЗИРА САКЕШОВНА

Қой шаруашылығындағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды жетілдіру
(Алматы облысының мәліметтері негізінде)

08.00.12 – Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика

Экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к.,

профессор Кеулимжаев Қ.К.

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ҚҰНДЫ
КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ
1.1 Шығындардың экономикалық мәні, олардың құрамы мен жіктемесі ... ... . 8
1.2. Ауыл шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың
мәні мен міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 26

2. ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК
ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Қазақстандағы қой шаруашылығы саласының қазіргі жағдайы мен
даму жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қой шаруашылығындағы шығындар мен өнім шығымы есебі және
оларды жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 49
2.3 Қой шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын калькуляциялауды

жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69

3. ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ІШКІ БАҚЫЛАУ МЕН ТАЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
3.1 Саладағы ішкі бақылау мен аудитті ұйымдастырудың маңызы
... ... ... ... .. 85
3.2 Қой шаруашылығындағы өндіріс шығындары мен өнім шығымын
ішкі аудиттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
98
3.3 Қой шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын талдауды жетілдіру ... ... .
108

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 124
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 129

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның жер байлығын, табиғи-
климаттық ерекшелігін ескерсек, қой шаруашылығын өркендету республикамыздың
сарқылмас байлық көзі екенін көреміз. Қой шаруашылығы біздің еліміз үшін
қай заманда болмасын мал шаруашылығының жетекші саласы ретінде саналған.
Бабаларымыздың мал өсірсең қой өсір, табысы оның көл-көсір дейтіні де
сондықтан. Өкінішке орай, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында республикамызда
қой саны бірнеше есеге кеміп, жүннің сапасы төмендеп, қой шаруашылығы
саласы құлдырап кетті.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде республикамызда ауыл шаруашылығы
өнімдерінің өндірісі сыртқы және ішкі нарықта бәсеке қабілеттілігін
төмендетті. Бұл еліміздің ұлттық саласы болып саналатын қой шаруашылығына
да әсерін тигізбей қоймады. Республикамызда ауыл шаруашылығы саласын
реформалауға дейін қой шаруашылығы еліміздің мал шаруашылығының жоғарғы
табысты салаларының бірі болып саналды. Қазіргі уақытта қой шаруашылығы
саласында селекциялық-асылдандыру жұмыстарының дұрыс жолға қойылмауы, қой
шаруашылығындағы кішігірім шаруа қожалықтары мен фермерлердің техникалық-
материалдық жағдайларының төменгі деңгейде болуы, алынатын өнімдердің сатып
алу бағаларының төмен және өзіндік құнның жоғары болуына байланысты бұл
сала жоғары деңгейде дами алмай отыр. Алайда, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлар мен әлемдегі болып жатқан күрделі экономикалық жағдайлар мен
өзгерістерге байланысты, сонымен қатар агроөнеркәсіп кешенін дамыту және
халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ қаржылық дағдарысқа қарсы
мемлекеттік бағдарламалар қабылданып, олардың дұрыс іске асуына алғы
шарттар жасалып жатыр.
Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайына бейімделген қой шаруашылығының
биязы, биязылау, етті-майлы, қылшық жүнді, ұяң жүнді және қаракөл бағыттары
бойынша селекциялық-асылдандыру жұмыстарын барынша күшейтіп, саланы
индустриалды негізге айналдыра отырып, мамандандыру мен шоғырландырудың
нәтижесінде қойлардың басы мен оның өнімділігін жоғарылату тек жеке шаруа
қожалықтары мен серіктестіктердің ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік
тұрғыдағы өзекті мәселеге айналып отырғаны бәрімізге мәлім. Қазіргі кезде
қой шаруашылығымен айналысатын шаруа қожалықтары мен серіктестіктер үшін
өнімнің өзіндік құнын төмендету – бұл пайданы жоғарылатудың және саланың
рентабельділігін көтерудің маңызды резерві болып саналады. Сондықтан, бұл
міндеттерді шешуде қой шаруашылығында шығындардың пайда болу орындары мен
қой топтары бойынша өндіріс шығындары мен өнім шығымының есебін дұрыс
ұйымдастыру арқылы, әрбір өнімнің өзіндік құнын экономикалық негізделген
тәртіппен анықтаудың нәтижесінде, сонымен бірге өндіріске жұмсалынатын
шығындарды жүйелі әрі жедел бақылау арқылы қол жеткізуге болады.
Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде маңызды орынды алып
отыр. Ол өндірісті жабдықтау, өндірілген өнімді сату, тұтыну сияқты
процестермен қатар, шаруа қожалықтарының қаржылық жағдайын сипаттай отырып,
басқарушылық шешімдерді қабылдаудың негіз болып саналады. Бірақ жедел
басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін бухгалтерлік есеп жүйесінің қазіргі
тәжірибесін бүгінгі күннің жаңаша талаптарына сәйкес жетілдіру қажет.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы ұйымдарының бухгалтерлік есебі
№41 Ауыл шаруашылығы Қаржылық есептің халықаралық стандарты мен №1
Қаржылық есептің ұлттық стандартында қарастырылған жалпы ұстамдарға сәйкес
жүргізіледі.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жалпы экономиканың барлық салаларында,
соның ішінде бухгалтерлік есеп пен аудит жүйесінде де түбегейлі өзгерістер
болып, әлемдік нарықтың жаңа талаптарына негізделген жан-жақты зерттеулер
жүргізілген болатын. Дегенмен де, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы,
соның ішінде қой өсірумен айналысатын шаруашылықтардағы бухгалтерлік есеп
пен аудит жүйесінің қазіргі заңдары мен стандарттарының талаптарына сай
дұрыс зерттелмеуі, кішігірім фермалар мен шаруа қожалықтарында білікті
басқарушы (менеджер), қаржы және есепші мамандардың жоқтығы бұл саладағы
есеп пен аудиттің дұрыс ұйымдастырылуына кері әсерін тигізіп отырғаны анық.
Сонымен қатар, жалпыға қабылданған қаржылық есеп фермерлер үшін өндірісті
ішкі басқаруда жекелеген жедел мәліметтерді бере алмайды. Сондықтан, ішкі
пайдаланушылардың талаптарын қанағаттандыратын, өндірістің технологиялық
және салалық ерекшеліктеріне байланысты шығындардың талдамалық есебін
ұйымдастыруға мүмкіндік беретін ішкі жедел есептің механизмін дайындау
қажет.
Қазіргі таңда экономиканың барлық салаларындағы кәсіпкерлер, меншік
иелері өндірістік материалдар мен шикізаттарды үнемді пайдалана отырып,
өндірістік қалдықтарды барынша төмендетуге, бәсекеге қабілетті, сапалы өнім
өндіруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүдделі болуға тиісті. Соған
орай, шығындарды басқаруда қажетті ақпараттармен қамтамасыз ететін ішкі
жедел есептің артықшылығы айқындала түседі. Ішкі өндірістік есеп басқару
процесінің құрамдас бөлігі бола отырып, шаруа қожалықтары мен фермерлік
шаруашылықтардың ағымдағы қызметін бақылауға, оның стратегиясын
жоспарлауға, барлық ресурстарын тиімді пайдалануға, қызмет нәтижесін
бағалау және талдау үшін маңызды ақпараттармен қамтамасыз етіп отырады.
Нарықтық экономика жағдайында қой шаруашылығы кәсіпорындарының
өндірістік қызметін тиімді басқару оның құрылымдық бөлімшелерінің
ақпараттық қамсыздандырылу деңгейіне біркелкі байланысты болады. Сондықтан
есептің, бақылау мен жоспарлаудың жаңа түрлерін іздестіру және оны
тәжірибеге ендіру - ұйым басқарушыларының басқару шешімдерін өңдеу және
қабылдау мақсатында қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуде басқарушылық
есептің орны өте жоғары. Өндірістік есептің маңызды құрамдас бөліктерінің
бірі болып шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау болып
саналады. Сондықтан, зерттеу жүргізіліп отырған шаруа қожалықтарындағы
шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың негізгі мәселесі – бұл қой
шаруашылығындағы басқару жүйесін жақсартумен тығыз байланысты есептің
дұрыстығын, жеделдігі мен талдамалылығын жоғарылату және бақылау
қызметтерін күшейту болып табылады. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру
үшін қой шаруашылығының қазіргі жағдайы мен даму бағытына талдау жүргізудің
нәтижесінде саланың өндірістік ерекшеліктеріне қарай шығындардың
қалыптасуын анықтай отырып, саладағы шығындардың есебін ұйымдастыру мен
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру, жұмсалған шығындарға ішкі
аудит пен талдау жүргізу ерекшеліктерін анықтау, сондай-ақ өнімнің өзіндік
құнын төмендету жолдарын іздестіру өзекті мәселе болып саналады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қой шаруашылығы саласында қой
басын арттыруға, оның өнімділігін жоғарылатуға, тұқымын асылдандыруға, мал-
дәрігерлік шараларды күшейту мен дамытуға, сондай-ақ қой шаруашылығының
экономикалық тиімділігін арттыруға байланысты отандық және шетелдік
ғалымдар мен тәжірибешілер тарапынан ғылыми еңбектер мен тәжірибелік
сынамалар жоғары деңгейде жүргізілді және жүргізіліп келеді.
Жалпы шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды
жетілдіру мәселелері шетелдік және отандық ғалым-тәжірибешілердің
еңбектерінде де кеңінен зерттелді және зерттелуде. Атап айтатын болсақ,
М.А. Вахрушина (14(, С.А. Николаева (20(, А.Ф. Аксененко (28(, Э.В.
Никольская (31(, В.Б.Ивашкевич (33(, В.Э. Керимов (35(, Ч. Гаррисон (37(,
А.Ф. Аксененко (51(, Н.Д.Врублевский (52(, И.А.Басманов (55(, П.С.
Безруких, Н.П. Кондраков, В.Д. Палий (57(, А.П. Бортников (67(, ал отандық
ғалымдар К.Ш. Дюсембаев (4, 78(, Ф.С.Сейдахметова (42(, С.С.Сатубалдин
(60(, М.С.Ержанов (80(, Г.К. Ту-лешова (83( және т.б.
Ауыл шаруашылығындағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды зерттеуде В.К.Радостовец (2(, К.К. Кеулімжаев (3, 66(,
К.Т. Тайғашинова (5(, М.Б. Байдаулетов (7(, М.З.Пизенгольц (11, 25(, Г.М.
Лисович (12, 16, 41(, М.И. Карауш (30(, Л.И. Хоружий (32(, Н.Г. Чумаченко
(54(, Е.Т. Төлегенов (64(, И.С. Маскевичюс (69( және т.б. ғалымдарды атап
көрсетуге болады. Аталған авторлардың еңбектерінде жалпы ауыл шаруашылығы,
соның ішінде мал шаруашылығында бухгалтерлік есеп пен аудитті, талдауды
ұйымдастыру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері зерттеліп
және оларды болашақта жетілдіру мәселелері қарастырылған. Бірақ, қой
шаруашылығы саласында басқарушылық есепті ұйымдастыру, шығындар есебі мен
өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру, сондай-ақ ішкі аудит пен
талдау мәселелері еліміз тәуелсіздік алған тұстан бастап жан-жақты
зерттелмеген және осы бағыттағы отандық ғылыми еңбектер өте аз.
Қой шаруашылығында қалыптасқан жағдайлар мен оның өндірістік-
технологиялық ерекшеліктері, яғни қой шаруашылығы саласындағы технологиялық
процестер мен өндірістік операциялардың есепті жыл бойы үздіксіз, бір
қалыпты болатындығы, салада аяқталмаған өндіріс қалдығының болмауы,
шығындардың қой топтары мен олардың мамандану бағытына қарай негізгі және
үстемеге жіктелуі, сондай-ақ қой шаруашылығындағы бухгалтерлік есептің
нарықтық қатынастардың жаңа талаптарына сәйкес соңғы кезде толық
зерттелмеуі осы саладағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды, ішкі аудит пен талдауды әрі қарай жетілдірудің
маңыздылығын айқындап, диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның
мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
негізгі мақсаты нарықтық қатынастар жағдайында қой шаруашылығында шығындар
есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды, осы саладағы ішкі аудит
пен талдауды зерттеу және оларды әрі қарай жетілдіруге байланысты ұсыныстар
беру болып табылады.
Осы аталған мақсатты орындау үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер алға қойылды:
- шығындар мен шығыстардың түсінігін жүйелеу және өндіріс
шығындарының жіктемесін ұсыну;
- қой шаруашылығындағы шығындар есебін зерттеу және жетілдіру бойынша
ұсыныстар беру;
- қой шаруашылығындағы шығындардың жұмсалуы және өнімді кірістеу
бойынша алғашқы құжаттардың нысанын зертту;
- қой шаруашылығы өндірісін тиімді басқаруда өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау;
- саладағы өндірістік шығындар мен өнім шығымына ішкі аудитті
ұйымдастыру жолдарын қарастыру.
Зерттеудің пәні қой шаруашылығында шығындар есебі мен ішкі аудитті
ұйымдастыру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мәселелеріне байланысты
ғылыми-әдістемелік және ұйымдастырушылық аспектілері болып саналады.
Зерттеу объектісі ретінде қой шаруашылығымен айналысатын Алматы облысы
Жамбыл ауданының Дулат-Нұр және Еділ шаруа қожалықтары алынды.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Ғылыми
жұмысты зерттеу барысында бухгалтерлік есеп, аудит, менеджмент, қаржылық
және басқарушылық талдау саласындағы отандық және шетелдік ғалым-
экономистердің, қой шаруашылығы саласын дамытудағы ғалымдардың еңбектері,
ауыл шаруашылығын дамыту және реформалау бағыттарына байланысты
бағдарламалар, нормативтік нұсқау-ережелер, ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары басшылыққа алынып, Қазақстан Республикасы
статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері мен Дулат-Нұр және Еділ
шаруа қожалықтарының бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.
Диссертациялық жұмысты орындау кезінде мәліметтерді салыстырмалы талдау
және графикалық өңдеу, факторлық талдау, кемімелі талдау әдістері
қолданылды.
Ғылыми жұмыстың жаңалығы. Нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес ауыл
шаруашылығын басқару жүйесіндегі қой шаруашылығының салалық сипатын,
саладағы өндірістік шығындардың жіктелуін, сондай-ақ шығындар есебін
ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерешеліктерін зерттеп,
шығындар мен өнім шығымының ішкі аудиті мен талдау жүйелерін жетілдіру
бойынша ұсыныстарды енгізу болып саналады.
Қорғауға шығарылған төмендегідей маңызды нәтижелер алынды:
- қой шаруашылығы саласының технологиялық және ұйымдастырушылық
ерекшеліктеріне қарай шығын баптарының жіктемесі ұсынылды;
- қой шаруашылығы саласының қазіргі жағдайына баға беріліп, саладағы
тікелей және үстеме шығындардың қалыптасуы зерттеліп, олардың өнім түрлері
арасында бөлінуі бойынша ұсыныстар жасалынды;
- қой шаруашылығынан алынған өнімді кірістеу және сату, қой басының
қозғалысы бойынша алғашқы құжат нысандары жетілдіріліп, тәжірибеге
енгізілді;
- қой шаруашылығындағы шығындар есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік
құнын калькуляциялауда нормативтік әдісті қолданудың артықшылығы мен
мүмкіндігі айғақталып негізделінді;
- қой шаруашылығындағы өндіріс шығындары мен алынған өнімге ішкі аудит
жүргізудің әдістемесі ұсынылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы.
Диссертацияда берілген ұсыныстарды қой шаруашылығы саласындағы ұйымдардың
есеп тәжірибесінде өндіріс шығындары есебі мен аудитті ұйымдастыруда,
сонымен бірге жоғары оқу орындарында Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік
есеп, Басқарушылық есеп және Аудит пәндерін оқытуда қолдануға болады.
Еңбектің мақұлдануы. Жұмыс нәтижелері мен қорытындылары халықаралық
және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалып
Республикалық кезеңдік басылымдарда жарық көрді.
Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен әдістемелік нәтижелері Алматы
облысы Жамбыл ауданы Дулат-Нұр және Еділ шаруа қожалықтарының
бухгалтерлік есеп тәжірибесіне және Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университетінде Есеп және аудит мамандығының оқу үрдісіне енгізілді.
Зерттеу бойынша жарияланған әдебиеттер. Диссертациялық зерттеу жұмысы
бойынша жалпы көлемі 3,0 баспа табақ 4 ғылыми мақала 3 тезис ресми
басылымдарда жарияланды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады. Диссертация көлемі 149 бетті, 22 кестені қамтиды.

1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ҚҰНДЫ
КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ

1.1 Шығындардың экономикалық мәні, олардың құрамы мен
жіктемесі

Ауыл шаруашылығы өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың негізгі
мақсаты өнім өндіру, жұмыстар мен қызмет көрсету және оларды сатудың
нәтижесінде пайда табу болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің және
жалпы кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімшелерінің тиімділігін сипаттайтын
көрсеткіштер жүйесінде өзіндік құн маңызды орын алады. Өзіндік құнның
құрамын оны қалыптастырушы шығыстар анықтайды.
Нарықтық қатынастар жағдайында өндіріс шығындарын, жұмыстар пен
қызметтердің өзіндік құндарын және кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін
қалыптастыру тәртіптері бухгалтерлік есеп тәжірибесі мен әдістемесінің
маңызды мәселелерінің бірі болып саналады.
Нарықтық экономикадағы бәсекелестік пен баға саясатының еркін даму
мүмкіндіктеріне қарай, табыс деңгейіне әсер етуші факторы ретінде және
басқарудың негізгі құралы ретінде өзіндік құнның рөлі арта түсуде.
Өнімнің өзіндік құны ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайтын
негізгі экономикалық көрсеткіштердің бірі бола отырып, кәсіпорын табысының
қалыптасуына, қорлар мен резервтердің жасақталу деңгейіне ықпал етіп қана
қоймайды, сонымен бірге бағаның қалыптасуына да әсер ететіні сөзсіз анық
(1, 7 б(. Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау мақсатында ұйымның өндірістік
қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды анықтаудың маңыздылығы өте
жоғары. Себебі, осы уақытқа дейін экономикалық әдебиеттерде шығындар
жөніндегі бірыңғай пікірлердің жоқтығынан отандық тәжірибеде шығындар,
шығыстар және өндіріс шығындары, өндіріске жұмсалынған шығындар
бірдей ұғымда пайдаланылып келді.
Ұзақ уақыт бойы шығындар қазандық деп аталатын тәсілмен анықталып, ол
кәсіпорынға өндірістегі шығынның бағыты, пайда болу орындары және
шығарылатын өнімнің түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін. Сондықтан, шығындардың сыныпталуын
қарастырмас бұрын отандық және шетелдік авторлардың шығындарды жіктеу
тәртіптеріне және оларға берген анықтамаларға назар аударып, авторлық
пікірді берген жөн.
Сонымен, отандық авторлардың ішінде В.К. Радостовец (2(,
Қ.К. Кеулімжаев (3(, К.Ш. Дюсембаев (4(, К.Т. Тайғашинова (5(,
М.С. Ержанов (6(, М.Б. Байдаулетов (7( және орыс ғалымдары П.С. Безруких
(8(, И.Г. Ламыкин (9(, В.Ф. Палий (10(, М.З.
Пизенгольц (11( және т.б. еңбектерін зерттейтін болсақ, онда олардың
еңбектерінде Өндіріс шығындары – бұл өнім өндіруге, жұмыстар мен
қызметтерді орындауға және оларды сатуға кәсіпорынның нақты жұмсаған және
затқа айналдырылған еңбек шығындары деп келтірілсе, ал Г.М. Лисович және
И.Ю Ткаченко (12( затқа айналдырылғанның орнына қоғамдық еңбек
шығындары деп береді.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындары деп - ұйымның өнім өндіру, жұмыстар
мен қызметтер орындау кезінде жұмсаған заттай және еңбек шығындарының
жиынтығы деп түсінеміз, яғни бұл шығындарды біз өндіріске жұмсалған
шығындар деп айта аламыз. Демек, өнімге жұмсалған шығындар өнімнің
өндірістік өзіндік құны болып саналады.
Егер бір авторлар шығындар, шығыстар, өндіріс шығындары терминін
бір мағынада қарастыратын болса (13(, М.А. Вахрушина
... шығындар – бұл табыс алумен байланысты кәсіпорынның жұмсаған
шығыстарының бір бөлігі деп түсіндіреді (14, 34 б(. Бірақ бұл жерде
өндіріске жұмсалған шығындар және өндіріс шығындары ұғымдарының орнына
өнім өндіру, жұмыстар мен қызметтер орындау және оларды сатумен байланысты
тірі және заттай еңбектердің өндірістік шығындары деп түсіндіріледі. Бұл
авторлардың пікірлерімен толықтай келісуге болмайды, себебі өнімді,
жұмыстар мен қызметтерді сатуға жұмсалған шығындар кезең шығындары ретінде
есепті мерзімнің (ай, тоқсан, жыл) соңында пайданы анықтау барысында
тікелей қаржылық нәтижеге апарылады.
В.Э. Керимовтің тұжырымдамасы бойынша ... негізінде бұл түсініктердің
барлығы да бір мағынаны білдіреді – кәсіпорын шығындары белгілі бір
операцияларды орындаумен байланысты деп түсіндіріледі (15(. Бұл автордың
пікірімен толықтай келісе алмаймыз, өйткені өндіріске жұмсалынған шығындар
бұл өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің белгілі бір түрін өндіру немесе
орындаумен тікелей байланысты ақшалай, материалдық, еңбек және тағы да
басқа да шығындардың жұмсалуын айтуға болады. Ал шығыстар деп - бұл ұйымның
пайда алумен байланысты міндеттемелерінің көбеюі нәтижесінде активтерінің
азаюын айтамыз.
К.К. Кеулімжаев Өндіріс шығындары - деп өнімдер мен тауар өндіруге
(жұмыстар мен қызметтер көрсетуге) жұмсалынатын тірі және заттай
еңбектердің шығындарын мойындаған дұрыс,- деп көрсетеді. Демек, өнімнің
(жұмыстар мен қызметтердің) өндірісімен байланысты шығындар өзінің құрамы,
экономикалық маңызы, өндірістегі орны және өнімнің өзіндік құнына қосылу
тәртіптері бойынша бірдей емес деп түсіндіреді (3(. Бұл автордың өндіріс
шығындарына берілген анықтамысын талдай отырып, біз өндіріс шығындары
экономикалық мазмұны, өндіріс көлеміне қатысы, өзіндік құнға қосылу
тәртіптері, пайда болу мерзімі, тиімділігі, жоспарды қамту дәрежесіне
байланысты әртүрлі болып бөлінетінін атай отырып, олардың шығыстардан
айтарлықтай айырмашылығы бар екенін толық дәлелдеуге мүмкіндіктер бар.
Г.М. Лисович және И.Ю. Ткаченко шығындар – қолда бар және ұйымның
балансында актив ретінде көрсетілетін ресурстарды сатып алуға жұмсалған
және болашақта табыс әкелуге қабілеті бар қаражаттар - деп жазса (12(, Р.
Энтони және Дж. Рис (17( Шығындар – бұл шығынның пайда болуына байланысты
активтің азаюы немесе міндеттемелердің артуы - деп жазады.
Ал, Ресей ғалымы А.Н. Кашаев өз еңбегінде ... өндіріс шығындары – бұл
өнім өндірісіне жұмсалған және оның құнын құрайтын қоғамдық еңбек
шығындарының жиынтығы деп түсіндіреді (18, 15 б(. Автордың бұл
тұжырымынан, біз өндіріс шығындары өндірістік шығыстардан тек тәжірибелік
жағынан ғана емес, сонымен қатар теориялық жағынан да айырмашылығы бар
екендігі жөнінде қорытынды шығарып отырғанын байқаймыз.
А.М. Андросов шығындар деп ақшалай және басқа да активтердің жұмсалған
құнын түсіндіреді (19(. Бұл автордың пікіріне қосыла отырып, біз шығындарды
тауарлар мен қызметтер үшін төленуге қажетті ресурстар мен ақша қаражаттары
деп түсінеміз және жоғарыдағы автордың пікірін толықтырамыз.
Г.М. Лисович және И.Ю Ткаченко шығыстар, шығындар және өндіріс
шығындарына әртүрлі анықтамалар бере отырып, ... өндіріс шығындары өнім
(жұмыстар мен қызметтер) өндірісіне және оларды сатуға байланысты тірі және
заттай еңбектердің шығындары деп түсіндіреді. Ал шығындар – болашақта
кіріс алып келетін мүмкіндігі бар, кәсіпорынның балансында ағымдағы актив
ретінде көрсетілетін ресурстарды сатып алуға байланысты жұмсалған
қаражаттары деп анықтама береді. Сонымен қатар, бұл авторлар шығыстарды
кәсіпорынның табыс алу мақсатында жұмсаған шығындарының бөлігі, яғни есепті
мерзім ішінде кәсіпорын қызметінің нәтижесі ретінде көрінетін капитал
сомасының азайғаны ретінде түсінген жөн деп көрсетеді (12(.
Дегенмен де, бұл авторлардың пікірімен толықтай келісуге болмайды,
себебі тәжірибеде бұл анықтамалардың бір-біріне қарама-қайшы келетін
тұстары да кездеседі, яғни өндіріспен байланысты шығыстарды сипаттау үшін
өндіріске жұмсалған шығындар терминін де қолдануға болады. Сондықтан,
өндіріске жұмсалған шығындар есепті мерзімнің соңында пайданы анықтау
кезінде ағымдағы шығыстар мен қорлар арасында бөлінеді. Яғни, (бұл шығындар
өнім сатылған кезде ғана сатылған өнімнің өзіндік құны ретінде шығыстарға
айналады. Ал, сатылмаған тауарлар қорлар ретінде ұйымның балансында актив
болып көрсетіледі. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда бұл бап өндіріс процесінің
барлық сатысын көрсететін бірнеше баптарға бөлініп жазылады яғни негізгі
материалдардың қорлары, аяқталмаған өндірістің қорлары және дайын өнім
қорлары.
С.А. Николаеваның тұжырымдамасына сүйенетін болсақ, онда оның
зерттеулерінде шығыстар мен шығындар әртүрлі категория ретінде
қарастырылған. Шығыстар – есепті мерзім ішінде ұйымның активтерінің азаюы
және оларды пайдаланудың нәтижесінде экономикалық тиімділіктің өзгеруі
немесе капиталдың азаюына әкелетін міндеттемелердің көбеюі деп түсіндіреді.
Ал, шығындар деп автор ұйымның шаруашылық қызметі барысында есепті мерзім
бойы материалдық, еңбек, қаржылық және басқа да ресурстарды пайдалану
бойынша операцияларды түсіндіреді (20(.
Жоғарыда аталған авторлардың зерттеулерінен байқағанымыз олардың
анықтамалары мен тұжырымдамаларында барынша ұқсастық болмағанымен,
негізінен ресурстарды сатып алуға, тауарлар мен қызметтерді төлеуге
жұмсалған, соның нәтижесінде ұйым активтерінің азаюына әкелетін
қаражаттардың қозғалысы деген ұғымның бар екенін байқап отырмыз.
Демек, біздің ойымызша шығындар – бұл өнім (жұмыстар мен қызметтер)
өндірісі кезінде тұтынылатын материалдық, еңбек және ақшалай ресурстардың
және ұйымның балансында көрсетілетін, болашақта табыс әкелу мүмкіндігі бар
активтердің (запастардың немесе қорлардың) құны. Бұдан шығатын қорытынды
шығыcтар ұғымы өндіріске жұмсалған шығындар ұғымынан кең екендігін
анықтауға болады. Сонымен, өндіріске жұмсалған шығындар - өнімді
(жұмыстар мен қызметтерді) өндіру кезінде тұтынылатын ресурстардың бөлігі.
Келесі анықтама – бұл шығыстар деп аталады. Р.Энтони және Дж. Рис
(17( Шығыстарды – бұл ағымдағы есепті кезеңге жатқызылатын шығыс баптары
десе, отандық ғалым В.Л. Назарова (21( және Ресейлік автор Н.П. Карпова
(22( Шығыстар – активтердің азаюына немесе міндеттемелердің ұлғаюына
байланысты болашақтағы экономикалық пайданың кемуі яғни бұл ұйымның
шығыстары - деп түсіндіреді.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында қаржылық есепке қатысты
нормативтік құжаттарда шығындар мен шығыстар түсінігі арасында ешқандай
шектеу қоймайды. Мәселен, №2 Қаржылық есептің халықаралық стандартында
(ҚЕХС) тек шығыстар терминіне түсініктеме берілген, яғни шығыстар – бұл
акционерлік капиталдың құрылтайшылары арасында капиталды бөлумен байланысты
емес есепті мерзімнің ішінде активтердің ағымы немесе олардың тозуы және
міндеттемелердің жоғарылауы салдарынан капиталдың азаюына әкелетін
экономикалық пайданың төмендеуі (23(.
Қаржылық есептің ұлттық стандартында шығыстар деп - қатысушылардың
шешімі бойынша салымдардың азаюын қоспағанда ұйым капиталының төмендеуіне
әкелетін активтердің (ақша қаражаттары мен басқа да мүліктердің) шығуы
немесе міндеттемелердің пайда болуы деп түсініктеме берілген (24(. Демек,
қаржылық есептің ұлттық стандартында шығыстар түсінігіне берілген
анықтама ҚЕХС-дағы анықтаманың ұстанымымен толықтай сәйкесті болып отыр.
Ал, біздің пікірімізше шығыстар – бұл шаруашылықтың есепті мерзім бойы
табыс алумен байланысты ұйым активтерінің төмендеуі, яғни шығыстарға
өнімнің өзіндік құнына енбейтін басқа да шығындар жатады.
М.Б. Байдаулетов өзінің ғылыми еңбегінде ... өндіріске жұмсалынған
шығындар алдыменен материалдандырылып, актив ретінде нақты өзіндік құн
бойынша тіркеліп, дайын өнім (жұмыс пен қызмет) түрінде болашақта табыс
әкелу қасиетіне ие болады. Өндіріске жұмсалынған шығындардың табыс әкелу
қасиеті шығынның жұмсалу мақсатынан туындайды - деп көрсеткен. Яғни,
өндіріске жұмсалынған шығынның түпкілікті мақсаты – бұл табыс әкелу. Соған
байланысты шығындар өндіріске жұмсалған шығындар мен сату шығындарының
жиынтығын білдіре отырып, сатылатын өнімнің, орындалатын жұмыстың және
көрсетілетін қызметтің ең төменгі құнын қалыптастырады (7(.
Сонымен, отандық және шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілердің шығындар
туралы еңбектерін талдаудың нәтижесінде, біз шығарылған өнімнің, орындалған
жұмыстар мен қызметтердің құндарына апарылатын шығындардың бір бөлігі
олардың өндірістік өзіндік құны болып саналатынын айта аламыз.
Ал кезең шығындары болып табылатын әкімшілік шығындар, өнімді сату мен
қызметтерді көрсету шығындары, пайыздар бойынша шығындар өнімнің өзіндік
құнына қосылмай, есепті мерзімнің соңында ұйымның қаржылық нәтижесіне
апарылады.
Болашақ мерзімде табыс алумен байланысты жұмсалынған шығындар активке
апарылады. Оларға болашақ мерзім шығындары, аяқталмаған өндіріске шығындар
және материалдық қорлар жатқызылады.
Сонымен, ұйымның шығыстарына оның негізгі қызметінде активтерді
пайдалану мен оларды есептен шығаруға байланысты табыстың кемуінің
нәтижесінде капиталдың азаюына және міндеттемелердің көбеюіне, сондай-ақ
зиян шегуге әкелетін басқа да шығындар жатады деп тұжырым жасаймыз.
Қой шаруашылығында өндіріс шығындары есебіне объективті сипаттама беру
үшін ғылыми негізделген шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялауды дұрыс ұйымдастыру қажет. Ал, өндіріс шығындарын жоспарлау
немесе мөлшерлеу ғылыми негізделген шығындардың жіктемесінсіз жүзеге
асырылуы мүмкін емес. Демек, өндіріс шығындарын қандай да бір белгілеріне
қарай жіктеу өндірістік шығындар есебі мен талдаудың, сонымен бірге өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың негізіне жатады. Сонымен қатар, шығындардың
экономикалық негізделген жіктемесі арқылы өзіндік құнды анықтау мен
талдауға және соның негізінде тиімді басқарушылық шешімдер қабылдауға толық
мүмкіндіктер пайда болады. Өндіріс шығындары есебін ұйымдастыру және оны
жетілдіру отандық және шетелдік есеп пен талдау тәжірибесінде кеңінен
зерттелініп келеді.
Дегенмен де, есеп тәжірибесінде ғалымдар мен экономистер өндіріс
шығындарын олардың қандай-да бір белгілері бойынша жіктеу және сол
жіктеулердің өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға, қаржылық нәтижені
бағалауға, соның нәтижесінде басқарушылық шешім қабылдауға қалай әсер
ететіні туралы бір тұжырымға келе алмай отыр.
Зерттеліп отырған мәселені ғылыми тұрғыдан терең, әрі жан-жақты түсіну
үшін, алдыменен шығындардың жіктемесін қарастырып алған дұрыс. Өндірістік
шығындарды топтастырудың қажеттілігі шығындардың құрамы мен экономикалық
мазмұны бойынша өнімді дайындау, жұмыстарды орындау мен қызметтерді көрсету
кезінде олардың технологиялық процесі кезіндегі алатын орнына қарай,
шығындар есебінің бағыты мен мақсаты, сондай-ақ өзіндік құнға қосылу
тәртіптеріне байланысты біртекті еместігінен пайда болып отыр. Сонымен
қатар, өндірістік шығындарды экономикалық маңызы мен рөліне қарай
топтастыру арқылы өндіріс процесін тиімді және ұтымды ұйымдастырып, тиімді
басқару шешімдерін қабылдауға толық мүмкіндіктер болады.
Біздің ойымызша, қой шаруашылығымен айналысатын шаруа қожалықтары мен
серіктестіктерде өндірістік шығындардың жіктемесін беру үшін, алдыменен
мына жағдайларға жете назар аудару қажет деп санаймыз:
- қой шаруашылығы өндірісінің технологиялық-ұйымдық ерекшелігіне;
- нарықтық және еркін бәсекелестік жағдайында шаруа қожалықтары мен
серіктестіктердің тәжірибесіне басқарушылық есепті ендіру мен оны дамыту
барысындағы экономикалық жағдайларға;
- әртүрлі меншік нысанында ішкі шаруашылық байланыстар мен шаруашылық
субъектісін басқарудағы ұйымдық-құқықтық құрылымға.
Тек жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып, қой шаруашылығы
ұйымдарында өндіріс шығындарын, олардың әртүрлі белгілеріне қарай толықтай
жіктемесін беруге болады деп есептейміз.
Осы күнге дейін отандық және шетелдік ғалым-экономистер өндіріске
жұмсалатын шығындарды есептік, талдамалық, соның ішінде ең маңыздысы
басқару міндеттері үшін арнайы ерекшеленетін топтаманың қандай түрі бойынша
жіктеуге болатыны туралы бірауызды тұжырымға келе алмай отыр. Осы
мәселелер туралы біршама ізденушілердің, яғни шығындар жіктемесінің
белгілері қаншалықты көп болса, оларды тиісті өнімнің өзіндік құнына апару
анағұрлым дәйекті болады деген пікірлеріне қосылуға болады.
Н.П. Кондраков және Г.А. Кастюк өндіріс процесінің технологиясына
қатысты шығындарды негізгі және үстемеге бөледі (24(. М.З. Пизенгольцтің
(25( пікірі бойынша шығындарды өндіріс процесіне қатысы бойынша бөлу өте
маңызды болып табылады, өйткені өндіріс сатысының айналымындағы шығындар
бұл - өндіріс процесіндегі шығындар болып есептелінеді. Бірақ, бұл -
шығындардың барлығы өндіріс процесіне бірдей қатынаста болады дегенді
білдірмейді. Олардың бірі - өндіріс процесін жүзеге асырумен тікелей
байланыста болатын болса, яғни негізгі шығындар болып саналса, басқалары
ұйымдастыру және басқарумен байланысты болады, яғни олар өндірісті
ұйымдастыру және оған қызмет көрсету шығындары болып табылады. Мал
шаруашылығында, соның ішінде қой шаруашылығы саласында өнім өндіру
технологиясымен тікелей байланысты негізгі шығындарға өндіріс
жұмысшыларының еңбек ақыларын, азық шығындарын, малдарды қорғау құралдарын
яғни дәрі-дәрмектерді, азық құрамындағы қоспа заттарды жатқызады.
Шығындардың бұл түрі зерттеліп отырған шаруашылықтарда қой шаруашылығы
өнімдерінің өзіндік құн құрамындағы 55-60 % құрайды. Сондықтан, бұл
шығындар өндіріс технологиясына қатысы бойынша, сонымен қатар өндірілетін
өнімнің өзіндік құн құрамындағы үлес салмағы бойынша да негізгі шығындар
болып саналады.
Үстеме шығындар деп - өндірісті басқару, ұйымдастыру және қызмет
көрсетумен байланысты, кешенді сипатқа ие және құрамында шығын
элементтерінің барлық түрлері көрініс алатын шығынның түрін айтамыз. Үстеме
шығындар өндіріске немесе жалпы салаға ортақ қатысы бар және өндіріс
түрлері мен есеп объектілері арасында жанама бөлінуге жататын шығындарды
білдіреді.
Өндіріс шығындарын негізгі және үстемеге бөлу өнімнің өзіндік құнын
қалыптастыруда маңызды орын алады. Сондықтан, негізгі шығындарды тек
белгілі-бір өндіріс технологиясына байланысты нормалар жасау арқылы
үнемдеуге болады. Ал, үстеме шығындарды өндірісті басқару мен ұйымдастыруды
жақсарта отырып үнемдеуге болатынын айтып өткен жөн.
Өнімнің өзіндік құнына қосылу тәсілі бойынша М.З. Пизенгольц (25(, Г.М.
Лисович, И.Ю. Ткаченко (16, 45 б(, И.А. Ламыкин (26(, В.Ф. Васин (27( және
басқа да авторлар шығындарды тікелей және жанамаға бөледі. Шығындарды
осындай жіктемелеріне қарай бөлу отандық ғалым В.К. Радостовецтің
еңбектерінде де (2( көрсетілген.
Арнайы есеп объектілері бойынша есепке алуға мүмкін болмайтын
шығындарды жанама шығындар деп атайды. Бұл шығындарды өнімнің өзіндік
құнына қосу үшін, оларды алдыменен бөлек өндіріс объектілеріне бөлу қажет.
Сондықтан, оларды тәжірибеде бөлінетін шығындар деп те атайды (19(.
Шығындарды тікелей және жанамаға бөлу өнімнің белгілі-бір түрін
өндіруге тікелей қатысты болатын және оның өзіндік құнына бірден апарылатын
шығындардың, яғни өндірістік жұмысшылардың еңбек ақылары, азық, малдарды
қорғау құралдары және т.б., сонымен қатар бір уақытта бірнеше өндіріс
объектісіне қатысты, яғни белгілі бір өнімнің өзіндік құнына тікелей
қосылмайтын, жанама бөлінетін шығындардың бар болуына байланысты. Әсіресе,
бұл ауыл шаруашылығында көп кездеседі, өйткені ауыл шаруашылығы бірнеше
өндірістік бөлімшелерден және әртүрлі шығындар есебінің объектілерінен
құрылады.
Көптеген экономикалық әдебиеттерде, сонымен қатар нақты тәжірибеде де
өндіріс шығындарын тікелей және жанамаға бөлуді, шығындарды негізгі және
үстемеге бөлу жіктемесімен байланыстырып жатады яғни тікелей шығындарды
негізгі шығындармен, үстеме шығыстарды жанама шығыстармен байланыстырады.
Мұндай жіктеуді біз шығындар есебі мен калькуляция объектісі бір-біріне
сәйкес келетін өнеркәсіп өндірісінде қолдануға мүмкін болатыны, ал шығындар
есебі мен калькуляциялау объектісі бірдей болмайтын ауыл шаруашылығында
қолдануға болмайтыны жөнінде қорытынды шығарамыз.
Өндіріс көлеміне қатысы бойынша шығындар өзгермелі және тұрақты болып
бөлінеді. Өзгермелі шығындар өнім көлемінің өзгерісіне байланысты
пропорционалды өзгеріп отыратын шығындар болатын болса, ал тұрақты шығындар
өндіріс көлемінің өзгерісі кезінде өзгермейтін немесе маңызсыз өзгеретін
шығындар болып табылады (28(. Дегенмен де, көптеген ғалымдармен
шығындардың бұл жіктемесі мойындалғанымен, бірқатар авторлар шығындардың
мұндай белгілері бойынша жіктемесіне өз келіспеушіліктерін де білдіреді.
Егер, И.А. Ламыкин шығындарды - тұрақты және өзгермеліге жіктесе (26(, ал
М.И. Карауш (29(, Э.В. Никольская, Ю.П. Никольская (30, 114 б(, Л.И.
Хоружий, Р.Н. Росторгуева, Р.А. Алборов, Л.В. Постиникова (31( - шартты-
тұрақты және шартты-өзгермеліге жіктейді. В.Б. Ивашкевич өзінің
зерттеулерінде шығындарды тұрақты және өзгермеліге жіктеу шартты сипатқа
ие, сондықтан олардың өндіріс көлемімен байланысын сипаттау үшін шығындарды
нақты дәлдікпен өзгермелі және тұрақтыға бөлудің қажеттілігі жоқ, демек
шығындардың бөлігін өзгермелі, шартты-өзгермелі және тұрақтыға бөліп
көрсетеді (32(.
Біздің ойымызша, өндіріс шығындарын тұрақты және өзгермеліге жіктеу -
өндіріс көлемінің өзгерісіне шығындардың әрқалай әсер ететіндігімен
түсіндіруге болады. Кейбір шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты
пропорционалды өзгеретін болса, кейбір шығындар әртүрлі өзгереді, ал кейбір
шығындар өндіріс көлеміне байланысты кейбір жағдайларда өзгеріссіз қалады,
ал кейде маңызсыз өзгереді.
В.Ф. Палий өндіріс көлеміне қатысты шығындарды өзгермелі және тұрақтыға
бөлу бұл – ұйымның өндіретін өнімдері мен орындайтын жұмыс, қызметтеріне
бағаны тағайындауда және өндірістік қызметтен алынатын шекті, сондай-ақ
таза табыстың деңгейін анықтауда маңызы өте зор деп көрсетеді
(10, 112 б(. Біз бұл автордың пікірін қолдай отырып, нарықтық қатынастар
жағдайында ауыл шаруашылығы фермерлеріне шығындардың тұрақты және өзгермелі
түрлерінің ара жігін дұрыс жіктеу арқылы өндірілген өнімнің өзіндік құнын
нақты анықтауға, соның нәтижесінде өнімге дұрыс баға тағайындауға
артықшылықтар береді деп есептейміз.
Демек, өндіріс шығындарының жіктемесіне қарай толық анықтама беру үшін
оларды төмендегі белгілеріне қарай жіктеп көрсетуге болады:
1) өндіріс процесіндегі экономикалық рөліне қарай – негізгі және
үстеме;
2) құрамы бойынша – бір элементті және кешенді;
3) өндіріс көлеміне қатысты - өзгермелі және тұрақты; шартты-өзгермелі
және шартты-тұрақты;
4) әрбір өнімнің өзіндік құнына қосылу тәсіліне қарай – тікелей және
жанама;
5) пайда болу жиілігіне қарай – ағымдағы және бір реттік;
6)өндіріс процесіне қатысуына қарай - өндірістік және өндірістен тыс
(кезең шығындары);
7)жұмсалу маңыздылығына, тиімділігіне қарай - өндірімді және
өндірімсіз;
8)жоспарды қамту мүмкіндігіне қарай – жоспарланатын және
жоспарланбайтын.
Негізгі шығындарға өнім (жұмыстар мен қызметтер) өндірісі немесе
технологиялық процеске байланысты шығындар жатады. Оларға шикізат,
материалдар, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақылары, технологиялық мақсатқа
отын және т.б. шығындар жатады.
Үстеме шығындарға өндірісті ұйымдастыру мен қызмет көрсету шығындары
атап айтқанда өндірістік бөлімшелердегі әкімшілік-шаруашылық
қызметкерлердің еңбек ақылары, жарықтандыру, өндірістік ғимараттарды
жылыту, өндірістік негізгі құралдарды жөндеу және т.б. шығындар жатады.
Бір элементті шығындар деп – бір типті экономикалық элементтен құралған
және құрамдас бөліктерге бөлуге келмейтін шығындар жатады.
Кешенді шығындарға бірнеше экономикалық элементтен тұратын шығындар
жатады. Оларға үстеме шығындар, кезең шығындарын жатқызуға болады.
Өзгермелі шығындар деп өнім (жұмыстар мен қызметтер) өндірісінің
көлеміне тікелей қатысы бар шығындарды айтамыз. Оларға шикізаттар мен
материалдар, технологиялық мақсатқа отын мен жылыту шығындары,
жұмысшылардың кесімді еңбек ақылары және т.б. шығындар жатады.
Тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты өзгермейтін
немесе маңызсыз өзгеретін яғни шартты-тұрақты шығындар жатады. Оларға
үстеме шығындар және әкімшілік шығындарды енгізуге болады.
Сонымен қатар, нақты тәжірибеде өзгермелі тікелей шығындар мен жанама
тұрақты шығындар арасындағы айырмашылықтарды анықтау кезінде белгілі-бір
қиыншылықтарға кездесеміз. Оның пайда болу себебі, тәжірибеде материалдық
шығындарды қоспағанда, мысалы комиссиондық сыйақыларды төлеу және рояльти
сияқты шығындар бірдей уақытта өзгермелі және тұрақты бола алады. Мысалы,
қызмет көрсету барысында жұмыс күшіне жұмсалған шығындарды өзгермелі және
қызметке тиісті тікелей шығын деп қарастырған жөн. Ал егер, орындалатын
жұмыс болмай қалып, жұмыс күші тартылып қойса, онда бұл жағдайда жұмыс
күшіне жұмсалған шығындар тұрақтыға айналып, кез-келген қызметке қатысты
жанама шығындар болып саналады.
Ағымдағы есепті мерзімде өнім өндірісі мен оларды сатуға байланысты
жұмсалған және жиі қайталанатын шығындарды, соның ішінде шикізаттар мен
материалдар, өндірістік жұмысшылардың еңбек ақыларын жатқызуға болады.
Бір реттік шығындарға өнімнің, цехтар мен өндірістік қуаттардың жаңа
түрлерін игеру, басылымдарға жазылу шығындарын жатқызуға болады.
Өндірістік шығындар деп өнімді өндіруге және оның өндірістік өзіндік
құнына енетін шығындарды айтамыз.
Өндірістен тыс шығындарға кезең шығындары ретінде ұйымның қызмет
нәтижесіне тікелей апарылатын шығыстар жатады.
Өндірімді шығындарға өндіріс технологиясын сақтай отырып, сапа
стандартына сәйкес өнім өндірумен тікелей байланысты шығындар жатады.
Өндірімсіз шығындар технология мен өндірісті ұйымдастырудағы
жетіспеушіліктерге байланысты жұмсалынған шығындар. Оларға ішкі себептерге
байланысты өндірістік кідірістерден жоғалтулар, өндірістегі ақау, артық
орындалған жұмыс уақыты үшін еңбек ақы және т.б. шығындар жатады.
Өндірістік шығындар жоспарланады, сондықтан олар жоспарланатын шығындар
болып саналады.
Өндірімсіз шығындар жоспарланбайтын шығындар болып есептелінеді.
Қой шаруашылығы өндірісінің ерекшелігі сол, мұнда төл және жүн жылына
бір рет алынады және төлдің саны (басы) қой төлдегеннен кейін, ал жүннің
салмағы (көлемі) қой қырқу аяқталғаннан кейін белгілі болады. Сондықтан,
өндіріс көлеміне қатысты шығындардың жіктемесін өндірістік процесс
аяқталғаннан кейін қандай-да бір басқарушылық шешімдерді қабылдау
мақсатында қолдану жоғары нәтиже бермейді. Сондықтан, қой шаруашылығында
өндіріс көлеміне қатысты шығындар өндірілген өнім көлеміне қарай өзгеріп
отырады және өзгермелі шығындарға өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы, жем-
шөп шығыны, басқа да азық құрамы, малдарды қорғау шығындары яғни дәрі-
дәрмектер, биопрепараттар және сумен жабдықтау, жанар-жағар май шығындары
жатады.
Құрамы бойынша, яғни құрамдас элементтеріне жіктелу мүмкіндігіне қарай
Н.П. Кондраков (24(, М.З. Пизенгольц (25(, Никольская, Ю.П. Никольская (30,
114 б(, М.А. Вахрушина (5, 109 б( шығындарды бір элементті және кешенді деп
бөледі. Бір элементті шығындар деп экономикалық мазмұнына қарай шығындардың
құрамдас элементтеріне бөлуге келмейтін (еңбек ақы, азық шығындары және
т.б.), ал кешенді шығындар деп – бірнеше экономикалық элементтерден тұратын
(жалпы әкімшілік, ұйымдастыру және тағы басқа да) шығындарды айтуға болады.

Демек, қаржылық есептіліктің халықаралық және ұлттық стандарттары
бойынша экономикалық элементтеріне қарай шығындар төмендегідей
топтастырылады:
- материалдық шығындар;
- еңбекке ақы төлеу шығындары;
- әлеуметтік аударымдар;
- құралдардың тозуы;
- басқа да шығындар.
Қаржылық есептіліктің халықаралық және ұлттық стандарттары бойынша
өндірістік шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
төмендегі шығын баптары бойынша жүзеге асырылады:
- материалдар;
- өндірістік жұмысшылардың еңбек ақылары;
- еңбек ақыдан аударымдар;
- үстеме шығындар.
Шығындардың экономикалық элементтері бойынша жіктемесінің
калькуляциялық шығын баптары жіктемесінен айырмашылығы сол, мұнда кешенді
шығындарды қоса алғанда барлық шығындар олардың экономикалық мазмұнын
сипаттайтын түрлері бойынша көрсетіледі.
Элементтері бойынша шығындардың жіктемесі өндіріске не жұмсалғанын
анықтаса, ал калькуляциялық баптарына қарай шығындардың жіктемесі
шығындардың мақсаттық бағытын, олардың техника-экономикалық мазмұнын яғни
бұл шығындар қайда және не үшін жұмсалғанын анықтайды.
Осы аталған шығын баптарының жіктемесінде бір типті шығындар құрамы
мен мазмұны бойынша бірдей емес және жалпы шығындардың құрамында әртүрлі
үлес салмаққа ие болады.
“Материалдық шығындар” элементінде ұйымның басқа жақтан сатып алған
негізгі және көмекші материалдары (алынған жем-шөп пен әртүрлі мал
азықтары, құрама жемдер), жартылай фабрикаттар, жанар-жағар май,
химикаттар, биопрепараттар, дәрі-дәрмектер, электр энергиясы, отын және
газ, қосалқы бөлшектер, ағымдағы жөндеу материалдары, құрал-саймандар, киім-
кешектер, өнеркәсіптің басқа да өнімдердің құндары мен оларды басқа
ұйымдардың көліктерімен қоймаға дейін тасымалдауға байланысты шығындар
көрсетіледі. Демек, материалдық шығындарды экономикалық элементтеріне
жіктеген кезде өндіріске жұмсалынған материалдар толық өзіндік құнмен
көрсетілмейді, яғни сатып алынған материалдарды ұйымның өз көліктерімен
тасымалдау шығындары және тиеу-түсіруге байланысты жұмысшылардың еңбек
ақылары шегеріліп көрсетіледі.
Ал, калькуляциялық баптарына қарай Материалдар бабында басқа жақтан
сатып алынған материалдармен қатар, ұйымның өзі дайындаған материалдардың
құндары да көрсетіледі.
Сонымен, Материалдық шығындар элементі бойынша шығындарды жіктеген
кезде өндіріске жұмсалынған, сатып алынған материалдардың құнынан
материалдарды ұйымның өз көліктерімен тасымалдау шығындары және тиеу-
түсіруге байланысты жұмысшылардың еңбек ақыларынан басқа төмендегілерді де
шегеру қажет:
- өңдеу кезінде пайда болған қалдықтардың құнын;
- қоймаға қайтарылған материалдардың құнын;
- ұйымның өзінде өндірілген материалдардың құнын (егер, ұқсас
материалдар, құрал-саймандар және т.б. ұйымның өзінде өндіріліп және басқа
жақтан сатып алынатын болса, онда алдыменен өз өндірісінде дайындалған
материалдарды пайдалану қажет);
- мүмкін пайдалану бағасы бойынша ақауды;
- артық қалған материалдар, яғни Материалдар шотының дебеті бойынша
кірістелгендер.
“Еңбекке ақы төлеу шығындары” элементінде өндірістік нәтижелері үшін
сыйақыларды, ынталандыру төлемдерін, сонымен бірге ұйымның штатында
тұрмаған негізгі өндірістік жұмысшылардың еңбек ақыларын қоса алғандағы
барлық өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша еңбек ақы сомалары
көрсетіледі.
Бұл шығындарды калькуляциялық баптарына қарай жіктеген кезде өндірістік
жұмысшылардың еңбек ақылары бөлек баптар бойынша, ал цехтық қызметкерлердің
еңбек ақысы үстеме шығындардың құрамында, әкімшілік-басқару
қызметкерлерінің еңбек ақысы жалпы және әкімшілік шығыстарға, сату бойынша
қызметкерлердің еңбек ақылары дайын өнімді (жұмыстар мен қызметтерді) сату
шығындарына бөлінеді.
“Әлеуметтік аударымдар” элементінде Қазақстан Республикасының Салық
Кодексіне сәйкес еңбек ақы қорынан есептелінетін әлеуметтік салық және
міндетті әлеуметтік аударымдар көрсетіледі. Бұл аударымдар есепте Еңбек
ақыдан аударымдар, Үстеме шығындар, Жалпы және әкімшілік шығыстар және
Өнімді (жұмыстар мен қызметтерді) сату бойынша шығындар құрамы арқылы
көрсетіледі.
“Құралдардың тозуы” элементінде қой шаруашылығы фермалары мен
бригадаларындағы меншікті және жалға алынған өндірістік негізгі құралдарға,
ұйымның территориясында орналасқан қоғамдық тамақтандыру, медициналық
мекемелер ғимараттарына есептелген тозу сомалары көрсетіледі (көмекші және
қызмет көрсетуші өндірістегі негізгі құралдар құндарын қоспағанда). Есепте
бұл шығынды калькуляциялық баптарына қарай жіктегенде Үстеме шығындар,
Жалпы және әкімшілік шығыстар, Аяқталмаған өндіріс және Өнімді
(жұмыстар мен қызметтерді) сату бойынша шығындар құрамында көрсетіледі.
“Басқадай шығындар” элементіне өнімнің өзіндік құн құрамында
көрсетілетін міндетті сақтандыру төлемдері, өрт сөндіру мен күзет
қызметтері үшін төлемдер, кадрларды дайындау және қайта дайындау шығындары,
жұмысшыларды жұмысқа шақыру мен оларды жұмыс орындарына тасымалдау
шығындары, жалдау ақылары және лизингтік төлемдер, материалдық емес
активтердің тозуы мен өзіндік құн құрамына енетін басқа да шығындар
қосылады.
Шығындарды элементтеріне қарай жіктеу арқылы өндіріс сметасын жасауға,
оның орындалуын бақылауға, айналым қаражаттарын жоспарлауға және оның
пайдалануын талдауға толық мүмкіндіктер болады деп санаймыз. Ал шығындарды
калькуляциялық баптарына қарай жіктеу шығындардың талдамалық есебін
жүргізуге, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға және бақылауға қажет.
Шығындардың бұл жіктемесі өндірістік шығындарды пайдалану мақсатын, яғни
қандай-да бір шығынның өнім (жұмыстар мен қызметтер) өндірісіне немесе
қызмет көрсетуге тікелей байланыстылығын көрсету үшін арналған.
Қой шаруашылығымен айналысатын ауыл шаруашылығы ұйымдарында өнімнің
өзіндік құнын дәл және объективті анықтау үшін, сондай-ақ шығындарды
жоспарлау мен болжамдау үшін өнімнің өзіндік құнына қосылатын шығындарды
есепті жылы алынатын өнімнің көлемімен сәйкес келетіндей етіп жіктеу қажет.
Бұдан шығындарды мерзіміне қарай ағымдағы және бір реттік шығындар деп
бөлуге болады.
Ағымдағы шығындар үздіксіз өндіріс процесімен байланысты жұмсалатын
шығындар, оларға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.