«Қой шаруашылығындағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру» (Алматы облысының мәліметтері негізінде)

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 141 бет
Таңдаулыға:

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті

ӘОЖ 657. 471. 7:636. 32/. 38 Қолжазба құқында

АЛИШАРОВА ГҮЛЖАЗИРА САКЕШОВНА

«Қой шаруашылығындағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру»

(Алматы облысының мәліметтері негізінде)

08. 00. 12 - Бухгалтерлік есеп, аудит, статистика

Экономика ғылымдарының кандидаты

ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі: э. ғ. к.,

профессор Кеулимжаев Қ. К.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ . . . . . . 3

ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ҚҰНДЫ КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ

1. 1 Шығындардың экономикалық мәні, олардың құрамы мен жіктемесі . … . . . 8

1. 2. Ауыл шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың

мәні мен міндеттері . . . 26

2. ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ

2. 1 Қазақстандағы қой шаруашылығы саласының қазіргі жағдайы мен

даму жолдары . . . 37

2. 2 Қой шаруашылығындағы шығындар мен өнім шығымы есебі және

оларды жетілдіру . . . 49

2. 3 Қой шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын калькуляциялауды

жетілдіру . . . 69

3. ҚОЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ІШКІ БАҚЫЛАУ МЕН ТАЛДАУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ

3. 1 Саладағы ішкі бақылау мен аудитті ұйымдастырудың маңызы . . . 85

3. 2 Қой шаруашылығындағы өндіріс шығындары мен өнім шығымын

ішкі аудиттеу . . . ……… . . . . . . 98

3. 3 Қой шаруашылығы өнімдерінің өзіндік құнын талдауды жетілдіру . . . 108

ҚОРЫТЫНДЫ . . . …… . . . … . . . 121

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . …… . . . … 124

ҚОСЫМШАЛАР. 129

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанның жер байлығын, табиғи-климаттық ерекшелігін ескерсек, қой шаруашылығын өркендету республикамыздың сарқылмас байлық көзі екенін көреміз. Қой шаруашылығы біздің еліміз үшін қай заманда болмасын мал шаруашылығының жетекші саласы ретінде саналған. Бабаларымыздың мал өсірсең қой өсір, табысы оның көл-көсір дейтіні де сондықтан. Өкінішке орай, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында республикамызда қой саны бірнеше есеге кеміп, жүннің сапасы төмендеп, қой шаруашылығы саласы құлдырап кетті.

Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде республикамызда ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі сыртқы және ішкі нарықта бәсеке қабілеттілігін төмендетті. Бұл еліміздің ұлттық саласы болып саналатын қой шаруашылығына да әсерін тигізбей қоймады. Республикамызда ауыл шаруашылығы саласын реформалауға дейін қой шаруашылығы еліміздің мал шаруашылығының жоғарғы табысты салаларының бірі болып саналды. Қазіргі уақытта қой шаруашылығы саласында селекциялық-асылдандыру жұмыстарының дұрыс жолға қойылмауы, қой шаруашылығындағы кішігірім шаруа қожалықтары мен фермерлердің техникалық-материалдық жағдайларының төменгі деңгейде болуы, алынатын өнімдердің сатып алу бағаларының төмен және өзіндік құнның жоғары болуына байланысты бұл сала жоғары деңгейде дами алмай отыр. Алайда, әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен әлемдегі болып жатқан күрделі экономикалық жағдайлар мен өзгерістерге байланысты, сонымен қатар агроөнеркәсіп кешенін дамыту және халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету, сондай-ақ қаржылық дағдарысқа қарсы мемлекеттік бағдарламалар қабылданып, олардың дұрыс іске асуына алғы шарттар жасалып жатыр.

Қазақстанның табиғи-климаттық жағдайына бейімделген қой шаруашылығының биязы, биязылау, етті-майлы, қылшық жүнді, ұяң жүнді және қаракөл бағыттары бойынша селекциялық-асылдандыру жұмыстарын барынша күшейтіп, саланы индустриалды негізге айналдыра отырып, мамандандыру мен шоғырландырудың нәтижесінде қойлардың басы мен оның өнімділігін жоғарылату тек жеке шаруа қожалықтары мен серіктестіктердің ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік тұрғыдағы өзекті мәселеге айналып отырғаны бәрімізге мәлім. Қазіргі кезде қой шаруашылығымен айналысатын шаруа қожалықтары мен серіктестіктер үшін өнімнің өзіндік құнын төмендету - бұл пайданы жоғарылатудың және саланың рентабельділігін көтерудің маңызды резерві болып саналады. Сондықтан, бұл міндеттерді шешуде қой шаруашылығында шығындардың пайда болу орындары мен қой топтары бойынша өндіріс шығындары мен өнім шығымының есебін дұрыс ұйымдастыру арқылы, әрбір өнімнің өзіндік құнын экономикалық негізделген тәртіппен анықтаудың нәтижесінде, сонымен бірге өндіріске жұмсалынатын шығындарды жүйелі әрі жедел бақылау арқылы қол жеткізуге болады.

Қазіргі таңда бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде маңызды орынды алып отыр. Ол өндірісті жабдықтау, өндірілген өнімді сату, тұтыну сияқты процестермен қатар, шаруа қожалықтарының қаржылық жағдайын сипаттай отырып, басқарушылық шешімдерді қабылдаудың негіз болып саналады. Бірақ жедел басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін бухгалтерлік есеп жүйесінің қазіргі тәжірибесін бүгінгі күннің жаңаша талаптарына сәйкес жетілдіру қажет. Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылығы ұйымдарының бухгалтерлік есебі №41 «Ауыл шаруашылығы» Қаржылық есептің халықаралық стандарты мен №1 Қаржылық есептің ұлттық стандартында қарастырылған жалпы ұстамдарға сәйкес жүргізіледі.

Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері жалпы экономиканың барлық салаларында, соның ішінде бухгалтерлік есеп пен аудит жүйесінде де түбегейлі өзгерістер болып, әлемдік нарықтың жаңа талаптарына негізделген жан-жақты зерттеулер жүргізілген болатын. Дегенмен де, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы, соның ішінде қой өсірумен айналысатын шаруашылықтардағы бухгалтерлік есеп пен аудит жүйесінің қазіргі заңдары мен стандарттарының талаптарына сай дұрыс зерттелмеуі, кішігірім фермалар мен шаруа қожалықтарында білікті басқарушы (менеджер), қаржы және есепші мамандардың жоқтығы бұл саладағы есеп пен аудиттің дұрыс ұйымдастырылуына кері әсерін тигізіп отырғаны анық. Сонымен қатар, жалпыға қабылданған қаржылық есеп фермерлер үшін өндірісті ішкі басқаруда жекелеген жедел мәліметтерді бере алмайды. Сондықтан, ішкі пайдаланушылардың талаптарын қанағаттандыратын, өндірістің технологиялық және салалық ерекшеліктеріне байланысты шығындардың талдамалық есебін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін ішкі жедел есептің механизмін дайындау қажет.

Қазіргі таңда экономиканың барлық салаларындағы кәсіпкерлер, меншік иелері өндірістік материалдар мен шикізаттарды үнемді пайдалана отырып, өндірістік қалдықтарды барынша төмендетуге, бәсекеге қабілетті, сапалы өнім өндіруге, өнімнің өзіндік құнын төмендетуге мүдделі болуға тиісті. Соған орай, шығындарды басқаруда қажетті ақпараттармен қамтамасыз ететін ішкі жедел есептің артықшылығы айқындала түседі. Ішкі өндірістік есеп басқару процесінің құрамдас бөлігі бола отырып, шаруа қожалықтары мен фермерлік шаруашылықтардың ағымдағы қызметін бақылауға, оның стратегиясын жоспарлауға, барлық ресурстарын тиімді пайдалануға, қызмет нәтижесін бағалау және талдау үшін маңызды ақпараттармен қамтамасыз етіп отырады.

Нарықтық экономика жағдайында қой шаруашылығы кәсіпорындарының өндірістік қызметін тиімді басқару оның құрылымдық бөлімшелерінің ақпараттық қамсыздандырылу деңгейіне біркелкі байланысты болады. Сондықтан есептің, бақылау мен жоспарлаудың жаңа түрлерін іздестіру және оны тәжірибеге ендіру - ұйым басқарушыларының басқару шешімдерін өңдеу және қабылдау мақсатында қажетті ақпараттармен қамтамасыз етуде басқарушылық есептің орны өте жоғары. Өндірістік есептің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі болып шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау болып саналады. Сондықтан, зерттеу жүргізіліп отырған шаруа қожалықтарындағы шығындар есебін тиімді ұйымдастырудың негізгі мәселесі - бұл қой шаруашылығындағы басқару жүйесін жақсартумен тығыз байланысты есептің дұрыстығын, жеделдігі мен талдамалылығын жоғарылату және бақылау қызметтерін күшейту болып табылады. Осы аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін қой шаруашылығының қазіргі жағдайы мен даму бағытына талдау жүргізудің нәтижесінде саланың өндірістік ерекшеліктеріне қарай шығындардың қалыптасуын анықтай отырып, саладағы шығындардың есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру, жұмсалған шығындарға ішкі аудит пен талдау жүргізу ерекшеліктерін анықтау, сондай-ақ өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдарын іздестіру өзекті мәселе болып саналады.

Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қой шаруашылығы саласында қой басын арттыруға, оның өнімділігін жоғарылатуға, тұқымын асылдандыруға, мал-дәрігерлік шараларды күшейту мен дамытуға, сондай-ақ қой шаруашылығының экономикалық тиімділігін арттыруға байланысты отандық және шетелдік ғалымдар мен тәжірибешілер тарапынан ғылыми еңбектер мен тәжірибелік сынамалар жоғары деңгейде жүргізілді және жүргізіліп келеді.

Жалпы шығындардың есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру мәселелері шетелдік және отандық ғалым-тәжірибешілердің еңбектерінде де кеңінен зерттелді және зерттелуде. Атап айтатын болсақ, М. А. Вахрушина [14], С. А. Николаева [20], А. Ф. Аксененко [28], Э. В. Никольская [31], В. Б. Ивашкевич [33], В. Э. Керимов [35], Ч. Гаррисон [37], А. Ф. Аксененко [51], Н. Д. Врублевский [52], И. А. Басманов [55], П. С. Безруких, Н. П. Кондраков, В. Д. Палий [57], А. П. Бортников [67], ал отандық ғалымдар К. Ш. Дюсембаев [4, 78], Ф. С. Сейдахметова [42], С. С. Сатубалдин [60], М. С. Ержанов [80], Г. К. Ту-лешова [83] және т. б.

Ауыл шаруашылығындағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды зерттеуде В. К. Радостовец [2], К. К. Кеулімжаев [3, 66], К. Т. Тайғашинова [5], М. Б. Байдаулетов [7], М. З. Пизенгольц [11, 25], Г. М. Лисович [12, 16, 41], М. И. Карауш [30], Л. И. Хоружий [32], Н. Г. Чумаченко [54], Е. Т. Төлегенов [64], И. С. Маскевичюс [69] және т. б. ғалымдарды атап көрсетуге болады. Аталған авторлардың еңбектерінде жалпы ауыл шаруашылығы, соның ішінде мал шаруашылығында бухгалтерлік есеп пен аудитті, талдауды ұйымдастыру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерекшеліктері зерттеліп және оларды болашақта жетілдіру мәселелері қарастырылған. Бірақ, қой шаруашылығы саласында басқарушылық есепті ұйымдастыру, шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіру, сондай-ақ ішкі аудит пен талдау мәселелері еліміз тәуелсіздік алған тұстан бастап жан-жақты зерттелмеген және осы бағыттағы отандық ғылыми еңбектер өте аз.

Қой шаруашылығында қалыптасқан жағдайлар мен оның өндірістік-технологиялық ерекшеліктері, яғни қой шаруашылығы саласындағы технологиялық процестер мен өндірістік операциялардың есепті жыл бойы үздіксіз, бір қалыпты болатындығы, салада аяқталмаған өндіріс қалдығының болмауы, шығындардың қой топтары мен олардың мамандану бағытына қарай негізгі және үстемеге жіктелуі, сондай-ақ қой шаруашылығындағы бухгалтерлік есептің нарықтық қатынастардың жаңа талаптарына сәйкес соңғы кезде толық зерттелмеуі осы саладағы шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды, ішкі аудит пен талдауды әрі қарай жетілдірудің маңыздылығын айқындап, диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға, оның мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты нарықтық қатынастар жағдайында қой шаруашылығында шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды, осы саладағы ішкі аудит пен талдауды зерттеу және оларды әрі қарай жетілдіруге байланысты ұсыныстар беру болып табылады.

Осы аталған мақсатты орындау үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер алға қойылды:

- «шығындар» мен «шығыстардың» түсінігін жүйелеу және өндіріс шығындарының жіктемесін ұсыну;

- қой шаруашылығындағы шығындар есебін зерттеу және жетілдіру бойынша ұсыныстар беру;

- қой шаруашылығындағы шығындардың жұмсалуы және өнімді кірістеу бойынша алғашқы құжаттардың нысанын зертту;

- қой шаруашылығы өндірісін тиімді басқаруда өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды жетілдіруге байланысты ұсыныстар жасау;

- саладағы өндірістік шығындар мен өнім шығымына ішкі аудитті ұйымдастыру жолдарын қарастыру.

Зерттеудің пәні қой шаруашылығында шығындар есебі мен ішкі аудитті ұйымдастыру, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мәселелеріне байланысты ғылыми-әдістемелік және ұйымдастырушылық аспектілері болып саналады.

Зерттеу объектісі ретінде қой шаруашылығымен айналысатын Алматы облысы Жамбыл ауданының «Дулат-Нұр» және «Еділ» шаруа қожалықтары алынды.

Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Ғылыми жұмысты зерттеу барысында бухгалтерлік есеп, аудит, менеджмент, қаржылық және басқарушылық талдау саласындағы отандық және шетелдік ғалым-экономистердің, қой шаруашылығы саласын дамытудағы ғалымдардың еңбектері, ауыл шаруашылығын дамыту және реформалау бағыттарына байланысты бағдарламалар, нормативтік нұсқау-ережелер, ғылыми-тәжірибелік конференциялардың материалдары басшылыққа алынып, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері мен «Дулат-Нұр» және «Еділ» шаруа қожалықтарының бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.

Диссертациялық жұмысты орындау кезінде мәліметтерді салыстырмалы талдау және графикалық өңдеу, факторлық талдау, кемімелі талдау әдістері қолданылды.

Ғылыми жұмыстың жаңалығы. Нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес ауыл шаруашылығын басқару жүйесіндегі қой шаруашылығының салалық сипатын, саладағы өндірістік шығындардың жіктелуін, сондай-ақ шығындар есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау ерешеліктерін зерттеп, шығындар мен өнім шығымының ішкі аудиті мен талдау жүйелерін жетілдіру бойынша ұсыныстарды енгізу болып саналады.

Қорғауға шығарылған төмендегідей маңызды нәтижелер алынды:

- қой шаруашылығы саласының технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне қарай шығын баптарының жіктемесі ұсынылды;

- қой шаруашылығы саласының қазіргі жағдайына баға беріліп, саладағы тікелей және үстеме шығындардың қалыптасуы зерттеліп, олардың өнім түрлері арасында бөлінуі бойынша ұсыныстар жасалынды;

- қой шаруашылығынан алынған өнімді кірістеу және сату, қой басының қозғалысы бойынша алғашқы құжат нысандары жетілдіріліп, тәжірибеге енгізілді;

- қой шаруашылығындағы шығындар есебін ұйымдастыру мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда нормативтік әдісті қолданудың артықшылығы мен мүмкіндігі айғақталып негізделінді;

- қой шаруашылығындағы өндіріс шығындары мен алынған өнімге ішкі аудит жүргізудің әдістемесі ұсынылды.

Диссертациялық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда берілген ұсыныстарды қой шаруашылығы саласындағы ұйымдардың есеп тәжірибесінде өндіріс шығындары есебі мен аудитті ұйымдастыруда, сонымен бірге жоғары оқу орындарында «Ауыл шаруашылығындағы бухгалтерлік есеп», «Басқарушылық есеп» және «Аудит» пәндерін оқытуда қолдануға болады.

Еңбектің мақұлдануы. Жұмыс нәтижелері мен қорытындылары халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалып Республикалық кезеңдік басылымдарда жарық көрді.

Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны мен әдістемелік нәтижелері Алматы облысы Жамбыл ауданы «Дулат-Нұр» және «Еділ» шаруа қожалықтарының бухгалтерлік есеп тәжірибесіне және Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінде «Есеп және аудит» мамандығының оқу үрдісіне енгізілді.

Зерттеу бойынша жарияланған әдебиеттер. Диссертациялық зерттеу жұмысы бойынша жалпы көлемі 3, 0 баспа табақ 4 ғылыми мақала 3 тезис ресми басылымдарда жарияланды.

Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Диссертация көлемі 149 бетті, 22 кестені қамтиды.

1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ ӨЗІНДІК ҚҰНДЫ КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ

1. 1 Шығындардың экономикалық мәні, олардың құрамы мен жіктемесі

Ауыл шаруашылығы өндірісімен айналысатын кәсіпорындардың негізгі мақсаты өнім өндіру, жұмыстар мен қызмет көрсету және оларды сатудың нәтижесінде пайда табу болып табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің және жалпы кәсіпорын мен оның құрылымдық бөлімшелерінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде өзіндік құн маңызды орын алады. Өзіндік құнның құрамын оны қалыптастырушы шығыстар анықтайды.

Нарықтық қатынастар жағдайында өндіріс шығындарын, жұмыстар пен қызметтердің өзіндік құндарын және кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін қалыптастыру тәртіптері бухгалтерлік есеп тәжірибесі мен әдістемесінің маңызды мәселелерінің бірі болып саналады.

Нарықтық экономикадағы бәсекелестік пен баға саясатының еркін даму мүмкіндіктеріне қарай, табыс деңгейіне әсер етуші факторы ретінде және басқарудың негізгі құралы ретінде өзіндік құнның рөлі арта түсуде.

Өнімнің өзіндік құны ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметін сипаттайтын негізгі экономикалық көрсеткіштердің бірі бола отырып, кәсіпорын табысының қалыптасуына, қорлар мен резервтердің жасақталу деңгейіне ықпал етіп қана қоймайды, сонымен бірге бағаның қалыптасуына да әсер ететіні сөзсіз анық [1, 7 б] . Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау мақсатында ұйымның өндірістік қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды анықтаудың маңыздылығы өте жоғары. Себебі, осы уақытқа дейін экономикалық әдебиеттерде шығындар жөніндегі бірыңғай пікірлердің жоқтығынан отандық тәжірибеде «шығындар», «шығыстар» және «өндіріс шығындары», «өндіріске жұмсалынған шығындар» бірдей ұғымда пайдаланылып келді.

Ұзақ уақыт бойы шығындар «қазандық» деп аталатын тәсілмен анықталып, ол кәсіпорынға өндірістегі шығынның бағыты, пайда болу орындары және шығарылатын өнімнің түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін. Сондықтан, шығындардың сыныпталуын қарастырмас бұрын отандық және шетелдік авторлардың шығындарды жіктеу тәртіптеріне және оларға берген анықтамаларға назар аударып, авторлық пікірді берген жөн.

Сонымен, отандық авторлардың ішінде В. К. Радостовец [2], Қ. К. Кеулімжаев [3], К. Ш. Дюсембаев [4], К. Т. Тайғашинова [5], М. С. Ержанов [6], М. Б. Байдаулетов [7] және орыс ғалымдары П. С. Безруких [8], И. Г. Ламыкин [9], В. Ф. Палий [10], М. З. Пизенгольц [11] және т. б. еңбектерін зерттейтін болсақ, онда олардың еңбектерінде «Өндіріс шығындары» - бұл өнім өндіруге, жұмыстар мен қызметтерді орындауға және оларды сатуға кәсіпорынның нақты жұмсаған және затқа айналдырылған еңбек шығындары деп келтірілсе, ал Г. М. Лисович және И. Ю Ткаченко [12] «затқа айналдырылғанның» орнына «қоғамдық еңбек шығындары» деп береді.

Біздің ойымызша, өндіріс шығындары деп - ұйымның өнім өндіру, жұмыстар мен қызметтер орындау кезінде жұмсаған заттай және еңбек шығындарының жиынтығы деп түсінеміз, яғни бұл шығындарды біз өндіріске жұмсалған шығындар деп айта аламыз. Демек, өнімге жұмсалған шығындар өнімнің өндірістік өзіндік құны болып саналады.

Егер бір авторлар «шығындар», «шығыстар», «өндіріс шығындары» терминін бір мағынада қарастыратын болса [13], М. А. Вахрушина « . . . шығындар - бұл табыс алумен байланысты кәсіпорынның жұмсаған шығыстарының бір бөлігі» деп түсіндіреді [14, 34 б] . Бірақ бұл жерде «өндіріске жұмсалған шығындар» және «өндіріс шығындары» ұғымдарының орнына өнім өндіру, жұмыстар мен қызметтер орындау және оларды сатумен байланысты тірі және заттай еңбектердің өндірістік шығындары деп түсіндіріледі. Бұл авторлардың пікірлерімен толықтай келісуге болмайды, себебі өнімді, жұмыстар мен қызметтерді сатуға жұмсалған шығындар кезең шығындары ретінде есепті мерзімнің (ай, тоқсан, жыл) соңында пайданы анықтау барысында тікелей қаржылық нәтижеге апарылады.

В. Э. Керимовтің тұжырымдамасы бойынша « . . . негізінде бұл түсініктердің барлығы да бір мағынаны білдіреді - кәсіпорын шығындары белгілі бір операцияларды орындаумен байланысты» деп түсіндіріледі [15] . Бұл автордың пікірімен толықтай келісе алмаймыз, өйткені өндіріске жұмсалынған шығындар бұл өнімнің, жұмыстар мен қызметтердің белгілі бір түрін өндіру немесе орындаумен тікелей байланысты ақшалай, материалдық, еңбек және тағы да басқа да шығындардың жұмсалуын айтуға болады. Ал шығыстар деп - бұл ұйымның пайда алумен байланысты міндеттемелерінің көбеюі нәтижесінде активтерінің азаюын айтамыз.

К. К. Кеулімжаев «Өндіріс шығындары - деп өнімдер мен тауар өндіруге (жұмыстар мен қызметтер көрсетуге) жұмсалынатын тірі және заттай еңбектердің шығындарын мойындаған дұрыс», - деп көрсетеді. Демек, өнімнің (жұмыстар мен қызметтердің) өндірісімен байланысты шығындар өзінің құрамы, экономикалық маңызы, өндірістегі орны және өнімнің өзіндік құнына қосылу тәртіптері бойынша бірдей емес деп түсіндіреді [3] . Бұл автордың өндіріс шығындарына берілген анықтамысын талдай отырып, біз өндіріс шығындары экономикалық мазмұны, өндіріс көлеміне қатысы, өзіндік құнға қосылу тәртіптері, пайда болу мерзімі, тиімділігі, жоспарды қамту дәрежесіне байланысты әртүрлі болып бөлінетінін атай отырып, олардың шығыстардан айтарлықтай айырмашылығы бар екенін толық дәлелдеуге мүмкіндіктер бар.

Г. М. Лисович және И. Ю. Ткаченко «шығындар - қолда бар және ұйымның балансында актив ретінде көрсетілетін ресурстарды сатып алуға жұмсалған және болашақта табыс әкелуге қабілеті бар қаражаттар» - деп жазса [12], Р. Энтони және Дж. Рис [17] «Шығындар - бұл шығынның пайда болуына байланысты активтің азаюы немесе міндеттемелердің артуы» - деп жазады.

Ал, Ресей ғалымы А. Н. Кашаев өз еңбегінде « . . . өндіріс шығындары - бұл өнім өндірісіне жұмсалған және оның құнын құрайтын қоғамдық еңбек шығындарының жиынтығы» деп түсіндіреді [18, 15 б] . Автордың бұл тұжырымынан, біз өндіріс шығындары өндірістік шығыстардан тек тәжірибелік жағынан ғана емес, сонымен қатар теориялық жағынан да айырмашылығы бар екендігі жөнінде қорытынды шығарып отырғанын байқаймыз.

А. М. Андросов шығындар деп ақшалай және басқа да активтердің жұмсалған құнын түсіндіреді [19] . Бұл автордың пікіріне қосыла отырып, біз шығындарды тауарлар мен қызметтер үшін төленуге қажетті ресурстар мен ақша қаражаттары деп түсінеміз және жоғарыдағы автордың пікірін толықтырамыз.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.