Қазақстан Республикасының салық жүйесі дамуының экономикалық – құқықтық мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың теориялық және экономикалық мәні
1.2 Салықтардың қызметі және даму тарихы
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ МІНДЕТТЕРІ.
2.1 Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері
2.2 Салық органдарының экономикалық құқықтары мен қызметтері
2.3.Салық қызметі органдарының қызметін ұйымдастыру мен басқарудағы кейбір мәселелер
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ МЕН САЛЫҚТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың теориялық және экономикалық мәні
1.2 Салықтардың қызметі және даму тарихы
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ МІНДЕТТЕРІ.
2.1 Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері
2.2 Салық органдарының экономикалық құқықтары мен қызметтері
2.3.Салық қызметі органдарының қызметін ұйымдастыру мен басқарудағы кейбір мәселелер
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ МЕН САЛЫҚТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғасын,экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне көптеген өзгерістер жасалып,бірнше заң жобалары қабылданды.Оларға қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып,өзіміздің ұлттық менталитетке сай,қажетті жақтарын алып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттің жүзеге асыратын түрлі қызметтері мен оның басқару аппаратын қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. Салық тетіктерін қолдана отырып, мемлекет қоғам үшін пайдалы бағыттардың дамуына мүмкіндік жасай отырып, елдегі экономикалық үрдістерге белсенді түрде әсер ете алады. Салықтың көмегімен жиналған ақша арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыра алады, сонымен қатар халықтың өз өмірлерін ең төменгі деңгейде қамтамасыз ете алмайтын тобы мен таптарына материалдық көмек көрсетеді.
Мемлекет салық қызметін, оны қалыптастыру және ұйымдастыру секілді жұмыстарды немесе салықтық қызметті, арнайы мекемелерді құру арқылы жүзеге асырады. Бұл мекемелер сонымен қатар, салықтардың өз уақытында және толық төленуіне бақылауды, одан жалтарған жағдайды мәжбүрлі түрде өндіріп алуды, салық заңын бұзған жанды бекітілген құқықтық жауапкершілікке тартуды қамтамасыз етеді. Тұжырымдай келгенде мемлекеттің салық қызметі тек арнайы мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, елдің өмірінде салықтың маңызы қаншалықты болса, салық мекемелері де соншалықты маңызды.
Салық тек мемлекетке ғана емес, заңды және жеке тұлғалардан тұратын салық төлеушілерге де тікелей қатысты екенін ұмытпау керек. Мемлекет салық арқылы өзіне ақша табады, салық төлеушілер-одан айырылады. Сондықтан да салықтардың мазмұны – сәйкесінше салық салу деңгейі де – жазылған салықтық-құқықтық нормаларды жүзеге асырушы, мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне ғана емес, өздеріне берілген салықтық міндеттерін атқарушы барлық азаматтарға да қатысты.
«Қазақстан-2030: Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және тұрмысының жақсаруы» жолдауында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев, «Қазақстандықтар үшін салық төлеу әдеттегі іске айналуы керек және отан сүйгіштік міндетке айналуы керек»,- деп міндет қойған болатын. Бұл талаптың орындалуы көп жағдайда салық жүйесін басқаруға тәуелді.
Салық – бұл негізгі мемлекетті қаржымен қамтамасыз ететіндіктен болар, оны оқып білу, түсіну өте күрделі де және қызықты да болады.
Салықтың негізгі ұсынысы ол міндетті төлемдер. Бұл төлемдер мемлекет билігінің орталық және жергілікті ұйымдар арқылы жеке және заңды тұлғалардан алынады және сонымен бірге бюджетке келіп түсетін әр түрлі төлемдерді жатқызады.
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттің жүзеге асыратын түрлі қызметтері мен оның басқару аппаратын қамтамасыз етудің негізгі көзі болып табылады. Салық тетіктерін қолдана отырып, мемлекет қоғам үшін пайдалы бағыттардың дамуына мүмкіндік жасай отырып, елдегі экономикалық үрдістерге белсенді түрде әсер ете алады. Салықтың көмегімен жиналған ақша арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыра алады, сонымен қатар халықтың өз өмірлерін ең төменгі деңгейде қамтамасыз ете алмайтын тобы мен таптарына материалдық көмек көрсетеді.
Мемлекет салық қызметін, оны қалыптастыру және ұйымдастыру секілді жұмыстарды немесе салықтық қызметті, арнайы мекемелерді құру арқылы жүзеге асырады. Бұл мекемелер сонымен қатар, салықтардың өз уақытында және толық төленуіне бақылауды, одан жалтарған жағдайды мәжбүрлі түрде өндіріп алуды, салық заңын бұзған жанды бекітілген құқықтық жауапкершілікке тартуды қамтамасыз етеді. Тұжырымдай келгенде мемлекеттің салық қызметі тек арнайы мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, елдің өмірінде салықтың маңызы қаншалықты болса, салық мекемелері де соншалықты маңызды.
Салық тек мемлекетке ғана емес, заңды және жеке тұлғалардан тұратын салық төлеушілерге де тікелей қатысты екенін ұмытпау керек. Мемлекет салық арқылы өзіне ақша табады, салық төлеушілер-одан айырылады. Сондықтан да салықтардың мазмұны – сәйкесінше салық салу деңгейі де – жазылған салықтық-құқықтық нормаларды жүзеге асырушы, мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне ғана емес, өздеріне берілген салықтық міндеттерін атқарушы барлық азаматтарға да қатысты.
«Қазақстан-2030: Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және тұрмысының жақсаруы» жолдауында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев, «Қазақстандықтар үшін салық төлеу әдеттегі іске айналуы керек және отан сүйгіштік міндетке айналуы керек»,- деп міндет қойған болатын. Бұл талаптың орындалуы көп жағдайда салық жүйесін басқаруға тәуелді.
Салық – бұл негізгі мемлекетті қаржымен қамтамасыз ететіндіктен болар, оны оқып білу, түсіну өте күрделі де және қызықты да болады.
Салықтың негізгі ұсынысы ол міндетті төлемдер. Бұл төлемдер мемлекет билігінің орталық және жергілікті ұйымдар арқылы жеке және заңды тұлғалардан алынады және сонымен бірге бюджетке келіп түсетін әр түрлі төлемдерді жатқызады.
1. 2010 жылдың 2 ақпанындағы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына жолдау
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1ақпандағы №922 Жарлығымен бекітілген “Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспар”
3. «Қазақстан- 2030» Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму стратегиясы.
4. Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А. Салық және салық салу. – Астана. – ҚазЭҚХСУ, 2009 ж
5. Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар: маңызы, ерекшеліктері, түрлері, заңды сипаттамалры. – Алматы, 2000 ж
6. Үмбеталиев А.Д. Керімбек Б.Е. Салық және салық салу. – Алматы. Экономика, 2007ж
7. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы, 2003
8. Құлпыбаев С. Қаржы. – Алматы, 2007 ж
9. Мельников В.Д. Основы финансов. – Алматы, 2005 г.
10. Нурумов А.А. Налоги и финансы рыночной экономики. – Астана: Елорда 2004 г.
11. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу. – Алматы, Қазақ Университеті, 2003 ж
12. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
13. Миляков Н.В. Налоги и налогообложение. Курс лекций. – Москва, 2002 г.
14. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006 ж
15. Мукажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар. – Алматы, 2002 ж.
16. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. – Алматы, 2001 ж.
17. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). 2001 ж. 12 маусым
18. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Жаңа Салық кодексі). 2008 ж. 10 желтоқсан.
19. Ермекбаева Б.Ж., Низтаева А.Н. Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары. //ҚазҰУ хабаршысы – 2009ж. - №1.
20. Ермекбаева Б.Ж. Разработка нового налогового кодекса – требование нового этапа развития Казахстана. //Вестник КазНУ – 2008 г. - №1.
21. Шайдуллина Г.М. Салықтық – құқықтық нормаларды жіктеудің кейбір мәселелері. //ҚазҰУ хабаршысы – 2009ж. - №1.
22. Шарбатова Ұ.Б., Салық кодексіне өзгерістеріне экономикалық шолу. //ҚазЭУ хабаршысы – 2009ж. - №1.
23. Джемпеисова Г.И. Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері. //Тұран хабаршысы – 2009 ж. - №1.
24. Қадыров Б.Қ. Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының ұйымдастырылу ерекшеліктері мен аталған сала қызметкерлерінің кәсіби біліктілігін жоғарылату мәселелері. //Банки Казахстана – 2009 ж. - №5.
25. Нұрымов А.А. Қазақстан Республикасының салық жүйесі дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары. //Қаржы менеджменті – 2008 ж. - №1.
26. Нұрымов А.А. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдірудің негізгі сұрақтары. //Қаржы менеджменті – 2008 ж. - №2.
27. Жүнісова Д.Р. Қазақстан Республикасында салық бақылауын жетілдірудің жолдары. //ҚазЭУ хабаршысы – 2008 ж. - №3.
28. Мухаев Б.А. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары мен даму перспективалары. //ҚР индустриалды-инновациялық даму сратегиясы: оны іске асыру мәселелері мен келешегі IV-ші дәстүрлі жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми-теоретикалық конференциясы – 2005 ж.
29. Мұхтарова К.С., Шотбаев Д.Х. Қазақстан Республикасы салық жүйесін дамыту. //ҚР индустриалды-инновациялық даму сратегиясы: оны іске асыру мәселелері мен келешегі IV-ші дәстүрлі жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми-теоретикалық конференциясы – 2005 ж.
30. ҚР Статистикалық бюллетень – 2008 ж. - № 12 желтоқсан
31. ҚР сы Шымкент қаласы бойынша салық комитетітінің сандық мәліметтері. 2009-2010 жж.
32. Джампейісова Г., Мұхамбеков М. Салық жүйесінің қалыптасуы және өнеркәсіптік кәсіпорындарды өндірістік бағытта салық жәрдемімен ынталандыру. //ҚарМУ хабаршысы – 2009 ж. - №2.
33. Жанибеков Г.Қ. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың орны. //ҚазЭУ хабаршысы – 2008 ж. - №3.
34. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
35. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
36. Волкова Н.О. Салық жеңілдіктері туралы. Экономика и жизнь, 2003
37. Салықтарды есептеу тәртібі туралы: Инструкция №39, ҚР Ұлттық салық қызметі, Алматы, 2003
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1ақпандағы №922 Жарлығымен бекітілген “Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспар”
3. «Қазақстан- 2030» Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімді даму стратегиясы.
4. Нұрымов А.А., Шоимбаева С.А. Салық және салық салу. – Астана. – ҚазЭҚХСУ, 2009 ж
5. Найманбаев С.М., Мухитдинов Н.Б., Мұқажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар: маңызы, ерекшеліктері, түрлері, заңды сипаттамалры. – Алматы, 2000 ж
6. Үмбеталиев А.Д. Керімбек Б.Е. Салық және салық салу. – Алматы. Экономика, 2007ж
7. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы, 2003
8. Құлпыбаев С. Қаржы. – Алматы, 2007 ж
9. Мельников В.Д. Основы финансов. – Алматы, 2005 г.
10. Нурумов А.А. Налоги и финансы рыночной экономики. – Астана: Елорда 2004 г.
11. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу. – Алматы, Қазақ Университеті, 2003 ж
12. Сейдахметов Ф.С. Налоги в Казахстане. – Алматы, 2002 г.
13. Миляков Н.В. Налоги и налогообложение. Курс лекций. – Москва, 2002 г.
14. Найманбаев С.М. Салықтық құқық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2006 ж
15. Мукажанов Н.М. Қазақстан Республикасындағы салықтар. – Алматы, 2002 ж.
16. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. – Алматы, 2001 ж.
17. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). 2001 ж. 12 маусым
18. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Жаңа Салық кодексі). 2008 ж. 10 желтоқсан.
19. Ермекбаева Б.Ж., Низтаева А.Н. Корпоративтік табыс салығын жетілдіру жолдары. //ҚазҰУ хабаршысы – 2009ж. - №1.
20. Ермекбаева Б.Ж. Разработка нового налогового кодекса – требование нового этапа развития Казахстана. //Вестник КазНУ – 2008 г. - №1.
21. Шайдуллина Г.М. Салықтық – құқықтық нормаларды жіктеудің кейбір мәселелері. //ҚазҰУ хабаршысы – 2009ж. - №1.
22. Шарбатова Ұ.Б., Салық кодексіне өзгерістеріне экономикалық шолу. //ҚазЭУ хабаршысы – 2009ж. - №1.
23. Джемпеисова Г.И. Мемлекеттің әлеуметтік дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері. //Тұран хабаршысы – 2009 ж. - №1.
24. Қадыров Б.Қ. Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының ұйымдастырылу ерекшеліктері мен аталған сала қызметкерлерінің кәсіби біліктілігін жоғарылату мәселелері. //Банки Казахстана – 2009 ж. - №5.
25. Нұрымов А.А. Қазақстан Республикасының салық жүйесі дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары. //Қаржы менеджменті – 2008 ж. - №1.
26. Нұрымов А.А. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдірудің негізгі сұрақтары. //Қаржы менеджменті – 2008 ж. - №2.
27. Жүнісова Д.Р. Қазақстан Республикасында салық бақылауын жетілдірудің жолдары. //ҚазЭУ хабаршысы – 2008 ж. - №3.
28. Мухаев Б.А. Қазақстан Республикасының салық жүйесін жетілдіру жолдары мен даму перспективалары. //ҚР индустриалды-инновациялық даму сратегиясы: оны іске асыру мәселелері мен келешегі IV-ші дәстүрлі жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми-теоретикалық конференциясы – 2005 ж.
29. Мұхтарова К.С., Шотбаев Д.Х. Қазақстан Республикасы салық жүйесін дамыту. //ҚР индустриалды-инновациялық даму сратегиясы: оны іске асыру мәселелері мен келешегі IV-ші дәстүрлі жас ғалымдар мен студенттердің ғылыми-теоретикалық конференциясы – 2005 ж.
30. ҚР Статистикалық бюллетень – 2008 ж. - № 12 желтоқсан
31. ҚР сы Шымкент қаласы бойынша салық комитетітінің сандық мәліметтері. 2009-2010 жж.
32. Джампейісова Г., Мұхамбеков М. Салық жүйесінің қалыптасуы және өнеркәсіптік кәсіпорындарды өндірістік бағытта салық жәрдемімен ынталандыру. //ҚарМУ хабаршысы – 2009 ж. - №2.
33. Жанибеков Г.Қ. Іскерлік белсенділікті мемлекеттік реттеу жүйесіндегі салықтардың орны. //ҚазЭУ хабаршысы – 2008 ж. - №3.
34. Финансы Республики Казахстан. Статистический ежегодник. Алматы, 2004г.
35. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
36. Волкова Н.О. Салық жеңілдіктері туралы. Экономика и жизнь, 2003
37. Салықтарды есептеу тәртібі туралы: Инструкция №39, ҚР Ұлттық салық қызметі, Алматы, 2003
Мазмұны
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН 6
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың теориялық және экономикалық мәні 6
1.2 Салықтардың қызметі және даму тарихы 12
2. қазақстан республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы мен 26
салық қызметінің функционалды міндеттері.
2.1 Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері 26
2.2 Салық органдарының экономикалық құқықтары мен қызметтері 37
2.3 Салық қызметі органдарының қызметін ұйымдастыру мен 46
басқарудағы кейбір мәселелер
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ МЕН55
САЛЫҚТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
қорытынды 72
пайдаланылған әдебиеттер тізімі 75
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын,экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып,бірнше заң жобалары қабылданды.Оларға қаншама
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші
мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып,өзіміздің
ұлттық менталитетке сай,қажетті жақтарын алып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттің жүзеге
асыратын түрлі қызметтері мен оның басқару аппаратын қамтамасыз етудің
негізгі көзі болып табылады. Салық тетіктерін қолдана отырып, мемлекет
қоғам үшін пайдалы бағыттардың дамуына мүмкіндік жасай отырып, елдегі
экономикалық үрдістерге белсенді түрде әсер ете алады. Салықтың көмегімен
жиналған ақша арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыра алады,
сонымен қатар халықтың өз өмірлерін ең төменгі деңгейде қамтамасыз ете
алмайтын тобы мен таптарына материалдық көмек көрсетеді.
Мемлекет салық қызметін, оны қалыптастыру және ұйымдастыру секілді
жұмыстарды немесе салықтық қызметті, арнайы мекемелерді құру арқылы жүзеге
асырады. Бұл мекемелер сонымен қатар, салықтардың өз уақытында және толық
төленуіне бақылауды, одан жалтарған жағдайды мәжбүрлі түрде өндіріп алуды,
салық заңын бұзған жанды бекітілген құқықтық жауапкершілікке тартуды
қамтамасыз етеді. Тұжырымдай келгенде мемлекеттің салық қызметі тек арнайы
мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, елдің өмірінде салықтың
маңызы қаншалықты болса, салық мекемелері де соншалықты маңызды.
Салық тек мемлекетке ғана емес, заңды және жеке тұлғалардан тұратын
салық төлеушілерге де тікелей қатысты екенін ұмытпау керек. Мемлекет салық
арқылы өзіне ақша табады, салық төлеушілер-одан айырылады. Сондықтан да
салықтардың мазмұны – сәйкесінше салық салу деңгейі де – жазылған салықтық-
құқықтық нормаларды жүзеге асырушы, мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне ғана
емес, өздеріне берілген салықтық міндеттерін атқарушы барлық азаматтарға да
қатысты.
Қазақстан-2030: Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және
тұрмысының жақсаруы жолдауында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев,
Қазақстандықтар үшін салық төлеу әдеттегі іске айналуы керек және отан
сүйгіштік міндетке айналуы керек,- деп міндет қойған болатын. Бұл талаптың
орындалуы көп жағдайда салық жүйесін басқаруға тәуелді.
Салық – бұл негізгі мемлекетті қаржымен қамтамасыз ететіндіктен
болар, оны оқып білу, түсіну өте күрделі де және қызықты да болады.
Салықтың негізгі ұсынысы ол міндетті төлемдер. Бұл төлемдер
мемлекет билігінің орталық және жергілікті ұйымдар арқылы жеке және заңды
тұлғалардан алынады және сонымен бірге бюджетке келіп түсетін әр түрлі
төлемдерді жатқызады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерекшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтардың мемлекет, басқа
үкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Бүгінгі күнде салық қаржы қорлардың және табыстың қайта бөлінуінің
негізгі құралы болып табылады. Осы арқылы мемлекеттік ұйымдар
кәсіпорындарды, бағдарламаларды, экономиканың түрлі салаларын және
секторларын ақшалай қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда, салық арқылы
мемлекет қолында ақша болып тұрады. Ол арқылы мемлекет елдің әлеуметтік,
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс пен оның салаларының
мәселелерін шешеді. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы Қазақстан
Республикасының салық жүйесі дамуының экономикалық – құқықтық мәселелері.
Зерттелген тақырыптың өзектілігі – Нарықтық қатынастардың қазіргі
даму жағдайы,өнеркәсіп орындарының көбеюі,халықтың әл ауқатының
жақсаруы,қаржы жүйесінің нығайып дамуы,мемлекетаралық экономикалық
қатынастардың ұлғаюы елімізде салық жүйесін негізді түрде дамытудың
қажеттілігін көрсетіп отыр. Себебі ғылыми негізделген, шынайы өзгерістерді
бейнелейтін әрі жүйелі түрде реттейтін салық жүйесі экономикалық
процестерге оң ықпал етіп, жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей,
қоғамда өркениетті құқықтық қатынастарды нығайта түседі. Қазақстан
Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері,
сонымен қатар кезеңдерде енгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық
түсімдеріне және салық органдарының іс - әрекеттерін талқылау.
Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша
қарастырылған міндетті төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін
болсақ, олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір
бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі.
Зерттеу объектісі болып– Оңтүстік Қазақстан облысы Шымкент қаласы
бойынша Салық комитеті болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты –мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып
табылады және салықтардың қызметтерін, даму тарихының мәнін ашумен қатар,
Қазақстан Республикасы салық жүйесі қалыптасуының ерекшеліктері, оны
жетілдіру жолдары және салық жүйесіндегі заңдылықтар мен тәртіптер т.б.
туралы мәліметтер мен теорияларды толықтай және жүйелі түрде беру. Осындай
мақсатқа сәйкес мынандай міндеттерден тұрады:
- Салық теориясының дамуы және экономикалық мәні;
- Салықтардың даму тарихы, оның атқаратын қызметтері;
- Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен ерекшеліктері;
- Салық органдарының экономикалық-құқықтары мен қызметтері;
- Қазақстанда Республикасындағы салық жүйесін жетілдіру жолдары
мәселелерін қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық
заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар,
монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан
Республикасы статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған және Шымкент
қаласының Салық комитетінің сандық мәліметтері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Сонымен,мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуге
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің даму тарихы мен экономикалық
мәні.
1.1 Салықтардың теориялық және экономикалық мәні
Қазіргі еліміз дербес мемлекет болған және белсенді түрде рыноктық
экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады. Өзінің
тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген мемлекетке тұрақты, әрі
күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай
нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық
субъктілерден және халықтан жиналған салық болып табылады.
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі.Бүгінгі Конде салықтар
әлеуметтік скерада және экономикалық реттеуде негізгі инстурмент ретінде
көрініс табады,өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Мемлекеттің өсіп – дамуының және болмысының материалдық базасы-
қаржыларды қалыптастыратын негізгі қайнар көздерге салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің жататыны белгілі. Сонымен қатар, салықтар экономика
аясын реттеудің таптырмас құралы және мемлекеттің мызғымас атрибуты болып
саналады. Осыған орай мемлекет бар жерде салық алынады, салық бар жерде
мемлекет бар деп тұжырымдауға болады.
Салықтардың экономикалық табиғаты мен құқықтық құбылыстарын жете
білу және ойдағыдай меңгеру үшін осы сала бойынша зерттеу-зерделеуді жүзеге
асырған мамандардың, ғалымдар мен оқымыстылардың еңбектеріндегі ұғым-
түсініктерді, пікірлер мен көзқарастарды және тұжырымдарды талдап, талқылау
арқылы өз көзқарастарымызды қалыптастырып, қорытынды беруіміз қажет.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні
бірдей болғанымен, кемшілік, олқылықтары да жоқ емес. Осы Л.К.Воронова:
Салықтар – мемлекеттің өкілетті органдардың актілерінің негізінде, белгілі
мөлшерде және белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттің мұқтаждықтарды
қанағаттандыру үшін заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін
төлемдер деп түсіндіреді. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері:
міндеттілік, қайтарымсыздық және баламасыздық.
Қазақстандық белгілі экономист-ғалым, мемлекет қайраткері
Г.М.Қарағұсова: Салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге
жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз
немесе міндетті алымдарды айтады деген анықтама береді.
Ең қысқаша берілген ұғым В.Д.Мельниковтікі болуы керек: Салықтар-
белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде көзделген міндетті
төлемдер.
Қаржылық құқық саласының белгілі ғалымы А.И.Худяков өз еңбегінде
салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен
ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бұл ерекшеліктер
салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып
табылады.
Салық – әрқашанда мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады.
Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.
Салық – мемлекеттің бір жақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет етпейді.
Салық – әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салық
әр түрлі мүліктік міндеттемелерде-тәркілеу, реквизициялаудан ерекшеленіп
тұрады.
Салық – міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
Салық – тек құқықтық нысанда кездесетін төлем. Салықтар
нормативтік сипаттағы заң актілермен белгіленеді.
Салық – баламасыз төлем. Яғни, салық қандай да болмасын
көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол
ақысыз төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі меншік
иесінің, меншік нысанының ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды
тұлғалар мен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына
өтетін ақшалары мемлекет меншігіне айналады. Ал, мемлекеттік заңды
тұлғалардың салықтары мемлекет қарамағына түскенімен, олардың заңды
тұлғалардың, ақшалардың иесі – мемлекет болып қала береді. Бұл жерде
мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде саяси субъекті ретінде,
ол міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде меншік иесі ретінде
көрініс табады. Салықтарды алу кезінде мемлекеттік мәжбүрлі түрде меншік
нысаны өзгертіледі. Салықтар бөтен кірістердің бір бөлігі болғанда,
міндетті төлемдер мемлекеттік кірістердің бір бөлігі болып табылады.
Салықтар – әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты
мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық
табысты және ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге
байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар
мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің экономикалық – құқықтық
маңызы, олардың құрамындағы қаржылық экономикалық және құқықтық қатынастар
арқылы көрініс табады. Қаржылық – экономикалық қатынастар салық
төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары cомасын
берулері кезінде, ал қаржылық – құқылық салық заңдарымен белгіленген
салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі органдары мен
салық төлеушілердің арасында туындайды.
А.И.Худяков кезінде айтқан пікір, көзқарастарына жаңаша сипаттама
бере отырып, салықтың мына келесідей түсінігін берген және оның өзіне тән
экономикалық, құқықтық белгілерін атап көрсеткен: Салық – бұл мемлекеттік
өкілетті орган тарапынан бір жақты тәртіппен және қажетті құқықтық нысанда
белгіленген, салық субъектісі белгіленген мерзімде және белгілі мөлшерде
жүзеге асырылатын қайтарымсыз, баламасыз және тұрғылықты түрдегі, төленуі
мемлекеттік мәжбүр ету шараларымен қамтамасыз етілген, мемлекет кірісіне
төленетін ақшалай немесе натуралды міндетті төлем [4, 5б].
Салықтар – кез келген мемлекеттің негізгі кіріс көзі. Негізінен
салықтар қоғамның тапқа бөлінуімен қатар пайда болды. Адамзат тарихында
бірде-бір мемлекет салықсыз өмір сүріп көрген емес, өйткені қоғамның
қажеттіліктерін өтеу үшін қаражат қажет, ал қаражат салық жинаудың
нәтижесінде пайда болады. Демек, салықтың көлемі мемлекет қызметтерін өтеу
үшін жұмсалған шығындармен анықталады, яғни мемлекеттің атқаратын қызметі
көбейген сайын салық та арта түседі.
Салық салу өзінің экономикалық табиғатында ұдайы өндірісті
ынталандыру болып табылады. Демек салық салу арқылы өндірістің дамуын
ынталандыра отырып республикалық бюджеттің кіріс базасын кеңейтеміз. Осымен
байланысты салықтық ынталандыруды жетілдіру бойынша зерттеулер біздің
еліміздің елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында айтып
өткендей Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы үшін ерекше өзекті
мәселе болып табылады [2].
Салық салу мәселесі әр кезде де экономистердің, философтардың,
мемлекет қайраткерлерінің ойындағы көкейтесті мәселесі болатын. Салық салу
теориясының негізін салушылардың бірі – А.Смиттің айтуынша, салық салық
төлеушілер үшін құлдық емес, бостандық белгісі. Ф.Аквинский салықты ұлттық
рұқсат етілген түрі ретінде белгіледі. Ш.Монтеське жұмысшылардан алынатын
ақша мөлшерін есептеуден басқа, соншалықты ойшылдықтың талап ететін мәселе
болмас деп тұжырымдаған.
Сонымен, салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы
мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі
– ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің
кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып
табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде
көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері
мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады [11, 10б].
„Салық” ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады.
Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына
белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем
ретінде қарастырылады.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде: Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде
жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін
міндетті ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге
асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзім болады (салық кезеңі-
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта,
белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке
төлейтін ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта
белгіленген тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші
арасындағы бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не
құқықтық мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай
беретін міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.
Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің
функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық
жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және
мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым-
қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория
ретінде қаралады. Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде
көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік –экономикалық мәні, олардың түрлері
мен ролі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады [5, 14б].
Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық – ақшалай нысанда төленеді;
- Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық – баламасыз сипатта болады;
- Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі
салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс
деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген
кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай
қозғалады;
- Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді,
яғни ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады. Салық құнның ақшалай нысанда бір
бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да
қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе
мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын
көрсетеді. Сондықтан, салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу
мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады [6, 11б].
Cалықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
- салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
- салық – құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
- салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді. Мемлекеттік органның
ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ. Салық – бұл мемлекеттің
белгіленімі болып саналады. Салық – осы белгісі арқылы басқа да міндетті
төлемдерден ерекшеленеді.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады. Мемлекет салықты бекіту
және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды. Мемлекеттің салық қызметін жүзеге
асырудағы негізгі әдісі болып нормативті актілерді шығару болып табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады. Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық
актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады. Салық
ұлт (халық,қоғам,азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде келісілген
келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық
төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір топтарымен
немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық
төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық заңды салық
міндеттемесін туғызады.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлектті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
Салық – салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды [12, 18б].
Ал, енді салықтардың алымдардан, төлемақылардан, мемлекеттік баждан
қандай айырмашылығы бар екенін қарастырайық.
Алымдардың салықтардан бірнеше айырмашылықтары бар:
1. алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни мемлекет заңды іс-
әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына отырып, сол қызметіне төлем
қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржыландыруға жұмсалады;
2. салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады. Ал, алым баламалы
төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен белгілі бір
құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады.
3. алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана төленеді. Ал,
салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан салық
міндеттемесі тоқтатқанға дейін жалғаса береді;
4. салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық төлеуші салық
міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде өндіріп алу іс-
шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп отырады.
Төлемақы дегеніміз – мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған
кезде төленетін төлем. Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар:
• төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны белгілі бір
объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-құқықтық
қатынастары кезінде туындайды;
• тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және басқа да
объектілерді пайдалануға құқық алады.
Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе
лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
Мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан бұл
баламалы төлем болып саналады;
Мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес, мемлекеттің
қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Бажды төлеген кезде тауар-
ақша қатынастары жүзеге асады [6, 15б].
1.2 Салықтардың қызметі және даму тарихы
Салық дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Мемлекеттік құрылымның дамуы мен
өзгеруі әрқашан салық жүйесінің өзгеруімен байланысты. Қазіргі өркениетті
қоғамда салықтар мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Бұл
функциядан басқа мемлекет салық механизмін қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогресске экономикалық ықпал
етуші құрал ретінде пайдаланады.
Салықтардың сонау ерте кезден бастап пайда болуы алғашқы қоғамдық
қажеттіліктермен тікелей байланысты. Салықтарды жинау әдістері мен
нысандарының дамуында негізгі үш ірі кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы
кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта ғасырлардың басына дейін мемлекетте
салық жинайтын және оны анықтайтын қаржылық аппараты болмаған. Ол тек
алғысы келетін қаражаттардың жалпы соммасын анықтаған. Ал салықтарды
жинауды қалаға немесе қауымға тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ. басы ) елде бірнеше мемлекеттік
мекемелер пайда бола бастады. Соның ішінде қаржылық. Сол кезде мемлекет
функцияның бір бөлігін өзіне алады: салық салудың квотасын орнатады,
салықтарды жинау процесін бақылайды. Осы кезде салықтарды өтеп алушылардың
атқаратын қызметі зор болды.
Үшінші кезең, осы заманғы кезең – салықтарды жинау және оларды
орнатудың барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік
органдары, жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші рөлін атқарады.
Алғашқы салықтардың пайда болу кезеңін нақты анықтау өте қиын.
Алғашқы қауымдық құрылыстар кезінде сыртқы ортаның қатаң шарттарына
бейімделуге мәжбүр болды, сыртқы жаулардан қорғану үшін, ашаршылық кезінде
азық-түліктерді сақтау үшін қауымның қажеттілігін қанағаттандыратын
адамдарды басқарудың ұйымдық формалары пайда бола бастады. Сондықтан осы
басқару органдарында жұмыс істеген адамдар көрсеткен қызметтері үшін
қауымнан сый талап етті. Сөйтіп, сол адамдарды ұстауға кеткен барлық
шығындар салықтың алғашқы формаларын сипаттады [9, 218б].
Ұзақ уақыт бойы адамдар салықтарды объективті қажеттілік ретінде
қабылдады. Тек XV ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынастарының жүйесін,
мемлекеттің экономикалық негізін және экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде салықтарды қайта қарастырудың алғашқы қажеттілігі пайда
болды. Зерттеудің негізі мемлекет табыстарының жаңа көздері болды. Сол
кезде мемлекеттік табыстардың негізгі көзі ретінде салықтар ерекше көзге
түсе бастады. Салықтарды зерттеуге арналған әр түрлі еңбектер пайда болды.
Оның ішінде атақты кардинал А.Ришельенің еңбегі аса назар аударуға тұрады.
Оның Саяси өсиет деген еңбегінде: Мемлекет басшысының өзіне
бағыныштыларынан алатын ақшасы олардың мүмкіндіктеріне сай келу керек,
оларды кедейлендірмеу керек, мүлкіне елеулі зиян келтірмеуі қажет. Бірақ
мемлекет қажетінен төмен мөлшерде де талап етуге болмайды деген түсінік
берілген.
Осы кезеңде А.Монкретьен де алғашқы салық реформаларына қатысты. Ол
мүліктікт кадастр негізінде табыс салығының жаңа нысанын ұсынды. Бұл салық
жүйесіне салық теориясын тереңдетіп, зерттеудің алғашқы қадамы болды.
У.Петти Монкретьеннің салықтардың прогрессивтілігі туралы пікірін
дамыта отырып, салықтар тек табысқа ғана емес, дәрежеге де тәуелді деп
санады. Ол былай деді: Тұрғындар өздерінің қоғамдағы үлесіне, алатын
орнына сәйкес мемлекет шығындарын жабуға қатысу керек, яғни өздерінің
мүлкіне, байлығына сәйкес мөлшерде үлес төлеуі керек. Бұл салық патша
ондығы деген атақпен мыналарға салынды: жерге, мүліктен алынған табысқа,
қосымша салық салуға және т.б. Бұл табыстардың барлығы өзара байланыста
болды және біртұтас жүйе құрады, мұнда қандай да болмасын салықтың
артықшылықтары болған жоқ.
Мемлекет дамуындағы алғаш формалары кезеңінде салық салу ретінде
құрбандықты айтуға болады (және ол тек жеке талпыныстан пайда болды деп
есептеуге болмайды). Құрбандық заңмен белгіленген, жалдық төмен немесе
жинау деп айту артық емес, сол жиналудың пайыздық мөлшерлемесі де
белгіленген. Моисейдің Бас кітабында айтылғандай, ...ағаш жемісінің,
жерден шыққан өскінінің әрбір оныншысы- Құдайдың меншігі соған орай,
алғашқы салық мөлшерінің де пайданың 10%-на тең келуі соның айғағы болып
табылады.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынған табыстардың 10
пайызын құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда
болды. Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе
көптеген ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда, Ежелгі
Мысырдан бастап орта ғасыр Еуропасына дейін. Ежелгі уақытта Мысырда жер
салығы алынған. Ол салық өте дәл болған. Мысырда Страбонның билік еткен су
деңгейін бақылайтын болашақ салықты есептеудің негізінде жатқан 2 нилометр
болған.
Ежелгі Грецияда б.э.д. VII –VI ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері
мемлекеттің негізін құра отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігін құрайтын
салықты енгізді. Сонымен бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды.
Осының арқасында жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың
айналасындағы бекіністерді құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды,
жолдарды, су құбырларын салуға және кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру
және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін қаражаттарды жұмсауға және
шоғырландыруға мүмкіндік туғызды.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афиныда ерікті адам салық төлемеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған [13, 126б].
Қазіргі кездегі мемлекеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады.
Сол жердегі салық жүйесінің дамуын қарастырайық. Алғашқыда бүкіл мемлекет
Рим қаласынан және оған жақын жерлерде тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар
болмаған. Қала мен мемлекетті басқару шығындары минималды болған. Өйткені,
сайланған магистраттар өздерінің қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген.
Тіпті кейде олар өздерінің қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін
қоғамдық ғимараттарды салу құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық
жерлерді жалға беруден түскен ақшалар арқылы жапқан. Бірақ, соғыс уақытында
Рим азаматтарынан молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір 5 жыл сайын сайланатын цензар – шенеуліктер
анықтап отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы
туралы және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы
декларацияның негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап
алына берді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды. Отарларда жергілікті
салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері азаматтардың жағдайына
байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы әрбір 5 жыл сайын өзгеріп
отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар мемлекеттің салықпен қатар,
жергілікті салықтарды да төледі.
Егер римдіктер соғысты жеңіп алса, онда салық мөлшері төмендеген,
ал кейде мемлекеттік салықтар мүлдем алынбаған. Ал, Римнен тыс жерде өмір
сүретіндерден коммуналды салықтар алынып отырған.
Осылайша құрамына провинциялар енген Рим империяға айнала бастады.
Провинцияның тұрғындары империяның бағыныштылары болған, бірақ азаматтық
құқықтармен пайдаланбаған. Олар салық төлеуге міндетті болған, осының
арқасында олардың қандай тәуелді жағдайда болғанын көруге болады.
Провинцияларда тікелей және жанама мемлекеттік салықтар жиналды. Көбінесе
ол саудамен байланысты алымдар түрінде болды. Бұл кезде бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Жекелеген мемлекеттер мен қауымдардан салықтар әр түрлі
алынған. Римдіктерге қарсы болған жерлер мен қалаларды жаулап алғаннан
кейін оларға өте жоғары салық салынған. Сонымен бірге, римдік әкімшілік сол
жерде қалыптасқан салық жүйесін қолданған. Тек, түсетін қаражаттардың
бағыты мен пайдалануы өзгерген. Мысалы, Сицилия 227 ж. Римнің провинциясына
айналды. Жалпы алғанда, провинцияның қазынасына бұрынғы билеушілеріне
қарағанда салықты аз төледі. Бірақ, олар жергілікті әкімшілікті ұстау
үшін, қоғамдық ғимараттарды, жолдарды, т.б. салу үшін шығындар шекті.
Мұндай римдік провинцияларда, Испания мен Македония сияқты, негізгі табыс
көздері кен жерлерден ондық салықтар болды [14, 88б].
Ұзақ уақыт бойы римдік провинцияларда салықтарды орнататын және
жинайтын мемлекеттік қаржылық органдар болмады. Римдік әкімшілік өтеп
алушылардың көмегіне көбіне жүгінген. Римдік әкімшіліктер олардың қызметін
қажетті деңгейде бақылайды. Осының салдарынан коррупциямен өз орнын өзінің
қамы үшін пайдаланатын адамдар пайда бола бастады.
Қаржы шаруашылығын және соның ішінде салық саясатын түрлендіруді
бастаған Гай Юлий Цезарь. Ол тікелей салықтар бойынша өтеп алуды жойып,
өтеп алуды тек қана жанама салықтарға ғана қалдырған. Әрбір қауымға белгілі
бір сомма белгіленген болатын. Ол соманы жинау мен бөлу қауымның өзіне
жүктелген. Мемлекет салықтарды тікелей ешқандай делдалсыз алғандықтан оны,
яғни салықтарды төмендетті. Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алды, ал
кейбіреулері Цезарьға қарсы шыққандары үшін олардан алынатын салықтар дереу
жоғарылаған.
Осы қызметті әрі қарай император Августин Октавиан жалғастырды.
Барлық провинцияларда салық салуды бақылайтын қаржылық мекемелер пайда бола
бастады. Өтеп алушылықтардың саны қысқарды, тіпті олардың қызметі бар жерде
олар қатаң мемлекеттің бақылауында болды. Салықты әділ бөлу үшін
провинциялардың салықтық бағасы тексерілді. Бұл үшін әрбір қауымның оның
жерімен қоса өлшенді, жер иелері туралы мәліметтер беретін әрбір қала
бойынша кадастрлар жасалды. Азаматтардың мүліктік жағдайы туралы санақтар
жүргізіліп отырған. Ол санақтарды қаржылық мекемелердің басқарушы
прокурорлармен бірге провинциялардың басшылары басқарып отырған. Әрбір
тұрғын белгіленген күні қауымның басшыларына өзінің декларациясын ұсынуы
керек болған.
Салықтық құжаттар қаржылық органдарда сақталған және кезекті
мүліктік жағдай туралы санақ үшін негіз болған. Жер иесі бәрін өзі бағалауы
тиіс. Цезнді жүргізуді бақылайтын шенеулік шаруашылықтың өнімділігі
төмендеген жағдайда салықты төмендетуге құқылы болды.
Римдік провинциялардағы негізгі табыс көзі жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесінен түсетін табыстың 110 бөлігін құрады.
Сонымен бірге ерекше түрдегі салық салуда қолданылды. Мысалы, жеміс
ағаштарының санына байланысты салық, т.с.с.
Басқа да мүліктерге салық салынды: жылжымайтын дүние – мүлікке,
тірі инвентарға, құндылықтарға.
Б.э. 6 ж. император Август мұраға 5% мөлшерінде салық енгізді. Бұл
салық тек қана Римнің азаматтары төледі, ал провинцияларда бұл салықтың
түрі алынбаған. Алынған қаражаттар маманданған әскерлерді зейнеткерлік
қамсыздандыруға бағытталған. Әскердің жақын туысқандары бұл салықтан
босатылған.
Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтарда болды.
Соның ішінде: айналымнан салық немесе ішкі тұтыну үшін акциздер 1% ставкасы
бойынша, құлдарды сату айналымынан салықтар 4% ставкасы бойынша, құлдарды
олардың нарықтық бағасынан 5% ставкасы бойынша босату, тұзға акциз, т.б.
Август барлық провинцияларға әкелетін және сатуға шығарылатын тауарлар үшін
жаңа кедендік баж енгізді. Баждардың мөлшері дифференциалданды. Оның орташа
ставкасы 5%-ды құрады.
Диоклетиан императоры тұсында кәсіпкерлік салық тағайындалды.
Мемлекеттік қаржылық органдар азаматтардан салық жинамады. Онымен қауым
айналысты. Ал салықтардың уақытында түсуін және қауымдардың салықтың
түсімдерін анықтауды және баға беруді мемлекет өз қолында ұстаған.
Рим империясында салықтар тек фискалдық қызметті ғана емес, сонымен
бірге шаруашылықтың дамуының қосымша ынталандырушы рөлін атқарды. Салықтар
ақша түрінде төленді. Осыдан, тұрғындар сатуға артық өнім шығаруға мәжбүр
болды. Осының бәрі, тауар-ақша қатынасының әрі қарай дамуына ықпал етті
[16, 122б].
Ежелгі Римнің шаруашылық дәстүрлері Византия мәдениетіне қарай
ақырындап көше бастады. Византиялық дәуірдің басында VII ғ. дейін 21
тікелей салықтардың түрлері болған. Соның ішінде: жер салығы, армияны
жарақтау үшін салық, аттарды сатып алу үшін салық, тауарларды сату үшін
баждар (оның ставкасы әдетте 10-12,5%) мемлекеттік акт беру үшін баж және
т.б. Егер ғимаратты салғанда арнайы көрсетілген өлшемнен асып кеткен
жағдайда, онда бұл кезде айып пұл салынатын. Арнайы салықтарды сенаторлар
және жұмыс бабымен көтерілген шенеуліктер, әскерлер төлеген. Византияда ең
кең етек жайған салықтардың бірі төтенше салықтар, яғни әскери контингентті
ұстау үшін, флотты салу үшін салықтарды жинаған.
Бірақ салықтардың көптігі Византия империясының қаржылық дамуына
әкелмеді. Керісінше, салық ауыртпалығының нәтижесінде салық базасының
қысқаруына, ал кейін мемлекеттің әлсіздеуіне әкеліп соққан қаржылық
дағдарысқа әкелді.
Ресейлік салықтар: Ежелгі орыс мемлекетінен бастап орта ғасырға
дейін, I-ші Петрдің реформасы. Ежелгі орыс мемлекетінің бірігуі IX ғасырдың
аяғынан басталды. Князь Олег билік астындағы тайпаларға алым – салық
орнатқан. Осылайша екі жақты салық салуды орнатып, ақырында тұрғындар бұл
салықты төлей алмауының нәтижесінде князь Олегті өлтірді.
Жанама салық салу сауда және соттық баға түрінде болған. Мысалы,
мыт бажы тау арқылы тауарларды өткізгені үшін; тасымал юажы өзен арқылы
өткізгені үшін; гостиная бажы- сарайларды иелену құқығы үшін; сауда
бажы – рыноктарды жасау құқығын иелену үшін алынған.
Соттық вира бажы біреуді өлтіргені үшін алынған; сату – басқа
да қылмыс жасағаны үшін айып пұл.
Василий Дмитриевич князы тұсында шығу салығын бастапқыда 5000
сом, содан кейін 7000 сом төледі. Сол кезде ішкі кірістердің негізгі көзі
баждар болды. Соның ішіндегі ең негізгі қайнар көзі, бұл сауда алымдары
болды. Осы шығу салығын төлеуді 1480 ж. Иван III тоқтатты. Осыдан кейін
Русьтің қаржылық жүйесі құрыла бастады [15, 78б].
Жанама салықтар бажбен төлеп алу жүйесі бойынша жиналды, соның
ішіндегі ең бастылары кедендік болды. Иван Грозный (1530-1584 жж.)
салықтарды жинау арқылы мемлекеттің кірісін біршама жақсартты.
Осы кездегі негізгі жанама салық бұл саудалық баждар, яғни
тауарларды сатқанда немесе тауарлардың жылжуы, сақтауына салынатын салық.
Патшалық қазынаға моншалардан, ішімдік сатудан түскен ақшалар түсіп
отырған.
Ресейдегі ірі мемлекеттік ауқымдағы өзгерістер, экономика сферасын
қамтыған, соның ішінде қаржыдағы өзгерістер. Ұлы Петрдің (1672-1725 жж.)
есімімен байланысты. Петр өндірістік күшті көтеруге бар күшін салған.
Ұлттық шаруашылыққа жаңа кәсіпкерлік түрлері ене бастады. Барлық шаруашылық
салаларында өндірістің жаңа құралдарын енгізеді, тау-кен өндірісі дами
бастады.
Шет ел тәжірибелерін қолдана отырып, кедендік баждарға және тағы
басқаға өзгерістер енгізді. Заводтар мен фабрикалардың қызметін мемлекеттік
қызмет органдарымен теңдей қойылған. Петр Балтика мен Каспий теңіздерін
біріктіруді ойлады.
Сонымен бірге Петр I салық салудың әділетті жақтарын енгізді.
Кейбір салықтардың ауыртпалығы қысқарды, Петр қаржыны басқаруды қайта
ұйымдастырды. Көптеген бұйрықтардың орнына Камерколлегия мен Штате-контр-
коллегия құрылды.
Осылайша Петр I арқасында мемлекеттің кірісі жылдан жылға өсті.
1710 ж. 3 134 000 сом; 1722 ж.- 7 859 833 сом; 1725 ж.- 10 186 707 сомды
құраған. Петр I билік етуінің екінші кезеңінде Ресей мемлекеті үлкен
шығындарға қарамастан, өзіндік қаражаттарды ғана қолданып, ешбір елге қарыз
болған жоқ [32, 150б].
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей байланысты.
Салықтардың мынандай негізгі қызметтері бар:
• фискалдық
• реттеуші
• қайта бөлу
• әлеуметттік
• бақылаушы
Салықтың ең бірінші атқаратын қызметі, бұл – фискалдық. Мемлекет өз
қазынасын толтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық төлеушілерге
нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен төлеу мерзімін
белгілейді. Салықтардың фискалдық қызметі – түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың фискалдық қызметі арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып, салықтың қоғамдық міндеті
артады, яғни мемлекеттің бюджет саясаты жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер
–салықтар. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі ұлғайған
сайын, салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны байқалады. Себебі, салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша
өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасалуы қажет.
Салықтардың маңызды қызметі – реттеуші. Мемлекет экономиканы дамыту
жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың кейбір салаларын
дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады (салық
жеңілдіктері жасалады, салық ставкалары төмендетеді). Бюджетке түскен салық
түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет түріне бақылау
жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте қажет екені даусыз.
Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін
атқарады. Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Бұл
орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу
әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл
реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен
тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Салықтың қайта бөлу қызметі – бюджетке түскен салық түсімдерін
қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға
мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз
уақытысында жұмсалуына қадағалау жасайды. Салықтың қайта бөлу қызметі
мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер
ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша
қаражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту
жолымен әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салықтардың әлеуметтік қызметі, халықтың түрлі әлеуметтік
топтарының арасында әлеуметтік тепе-теңдікті мақсатында табыстың бір
бөлігін бір әлеуметтік топтан алып, әдетте әлеуметтік аз қамтылған
тұрғындар категориясы деп аталатын екінші топтарға қарай беру арқылы
қоғамдық табысты қайта бөлуге бағытталған. Әлеуметтік қызмет өмірлік
маңыздылығы жоғары қаражат құралдарын мейлінше біркелкі бөлуге бағытталады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықты бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау,
салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық
және уақытылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Салық қызметінің міндеті – бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына
жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ МЕН 6
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Салықтардың теориялық және экономикалық мәні 6
1.2 Салықтардың қызметі және даму тарихы 12
2. қазақстан республикасындағы салық жүйесінің қалыптасуы мен 26
салық қызметінің функционалды міндеттері.
2.1 Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасу ерекшеліктері 26
2.2 Салық органдарының экономикалық құқықтары мен қызметтері 37
2.3 Салық қызметі органдарының қызметін ұйымдастыру мен 46
басқарудағы кейбір мәселелер
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ МЕН55
САЛЫҚТАРДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
қорытынды 72
пайдаланылған әдебиеттер тізімі 75
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын,экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып,бірнше заң жобалары қабылданды.Оларға қаншама
өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші
мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып,өзіміздің
ұлттық менталитетке сай,қажетті жақтарын алып отырады.
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттің жүзеге
асыратын түрлі қызметтері мен оның басқару аппаратын қамтамасыз етудің
негізгі көзі болып табылады. Салық тетіктерін қолдана отырып, мемлекет
қоғам үшін пайдалы бағыттардың дамуына мүмкіндік жасай отырып, елдегі
экономикалық үрдістерге белсенді түрде әсер ете алады. Салықтың көмегімен
жиналған ақша арқылы мемлекет әлеуметтік саясатты жүзеге асыра алады,
сонымен қатар халықтың өз өмірлерін ең төменгі деңгейде қамтамасыз ете
алмайтын тобы мен таптарына материалдық көмек көрсетеді.
Мемлекет салық қызметін, оны қалыптастыру және ұйымдастыру секілді
жұмыстарды немесе салықтық қызметті, арнайы мекемелерді құру арқылы жүзеге
асырады. Бұл мекемелер сонымен қатар, салықтардың өз уақытында және толық
төленуіне бақылауды, одан жалтарған жағдайды мәжбүрлі түрде өндіріп алуды,
салық заңын бұзған жанды бекітілген құқықтық жауапкершілікке тартуды
қамтамасыз етеді. Тұжырымдай келгенде мемлекеттің салық қызметі тек арнайы
мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар, елдің өмірінде салықтың
маңызы қаншалықты болса, салық мекемелері де соншалықты маңызды.
Салық тек мемлекетке ғана емес, заңды және жеке тұлғалардан тұратын
салық төлеушілерге де тікелей қатысты екенін ұмытпау керек. Мемлекет салық
арқылы өзіне ақша табады, салық төлеушілер-одан айырылады. Сондықтан да
салықтардың мазмұны – сәйкесінше салық салу деңгейі де – жазылған салықтық-
құқықтық нормаларды жүзеге асырушы, мемлекеттік мекеме қызметкерлеріне ғана
емес, өздеріне берілген салықтық міндеттерін атқарушы барлық азаматтарға да
қатысты.
Қазақстан-2030: Қазақстандықтардың өркендеуі, қауіпсіздігі және
тұрмысының жақсаруы жолдауында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев,
Қазақстандықтар үшін салық төлеу әдеттегі іске айналуы керек және отан
сүйгіштік міндетке айналуы керек,- деп міндет қойған болатын. Бұл талаптың
орындалуы көп жағдайда салық жүйесін басқаруға тәуелді.
Салық – бұл негізгі мемлекетті қаржымен қамтамасыз ететіндіктен
болар, оны оқып білу, түсіну өте күрделі де және қызықты да болады.
Салықтың негізгі ұсынысы ол міндетті төлемдер. Бұл төлемдер
мемлекет билігінің орталық және жергілікті ұйымдар арқылы жеке және заңды
тұлғалардан алынады және сонымен бірге бюджетке келіп түсетін әр түрлі
төлемдерді жатқызады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдеріне тән ерекшелік – олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтардың мемлекет, басқа
үкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы қорларға
аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Бүгінгі күнде салық қаржы қорлардың және табыстың қайта бөлінуінің
негізгі құралы болып табылады. Осы арқылы мемлекеттік ұйымдар
кәсіпорындарды, бағдарламаларды, экономиканың түрлі салаларын және
секторларын ақшалай қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда, салық арқылы
мемлекет қолында ақша болып тұрады. Ол арқылы мемлекет елдің әлеуметтік,
экономикалық және ғылыми-техникалық прогресс пен оның салаларының
мәселелерін шешеді. Сондықтан, дипломдық жұмыстың тақырыбы Қазақстан
Республикасының салық жүйесі дамуының экономикалық – құқықтық мәселелері.
Зерттелген тақырыптың өзектілігі – Нарықтық қатынастардың қазіргі
даму жағдайы,өнеркәсіп орындарының көбеюі,халықтың әл ауқатының
жақсаруы,қаржы жүйесінің нығайып дамуы,мемлекетаралық экономикалық
қатынастардың ұлғаюы елімізде салық жүйесін негізді түрде дамытудың
қажеттілігін көрсетіп отыр. Себебі ғылыми негізделген, шынайы өзгерістерді
бейнелейтін әрі жүйелі түрде реттейтін салық жүйесі экономикалық
процестерге оң ықпал етіп, жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей,
қоғамда өркениетті құқықтық қатынастарды нығайта түседі. Қазақстан
Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы және оның даму кезеңдері,
сонымен қатар кезеңдерде енгізілген өзгерістерді талдау, бюджеттің салықтық
түсімдеріне және салық органдарының іс - әрекеттерін талқылау.
Салықтар – белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын, заң бойынша
қарастырылған міндетті төлемдер. Ал оның экономикалық мәнісіне келетін
болсақ, олар – шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір
бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі.
Зерттеу объектісі болып– Оңтүстік Қазақстан облысы Шымкент қаласы
бойынша Салық комитеті болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты –мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын
қамтамасыз етудегі салықтардың алатын орны мен рөліне талдау жасау болып
табылады және салықтардың қызметтерін, даму тарихының мәнін ашумен қатар,
Қазақстан Республикасы салық жүйесі қалыптасуының ерекшеліктері, оны
жетілдіру жолдары және салық жүйесіндегі заңдылықтар мен тәртіптер т.б.
туралы мәліметтер мен теорияларды толықтай және жүйелі түрде беру. Осындай
мақсатқа сәйкес мынандай міндеттерден тұрады:
- Салық теориясының дамуы және экономикалық мәні;
- Салықтардың даму тарихы, оның атқаратын қызметтері;
- Қазақстанда салық жүйесінің қалыптасуы мен ерекшеліктері;
- Салық органдарының экономикалық-құқықтары мен қызметтері;
- Қазақстанда Республикасындағы салық жүйесін жетілдіру жолдары
мәселелерін қарастыру.
Дипломдық жұмысты жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық
заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар,
монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан
Республикасы статистика Агенттігінің мәліметтері қолданылған және Шымкент
қаласының Салық комитетінің сандық мәліметтері қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Сонымен,мемлекеттің нарықтық экономикасын құруға әсер етуге
көмектесетін экономикалық тетіктердің ішіндегі салықтың мәні зор.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің даму тарихы мен экономикалық
мәні.
1.1 Салықтардың теориялық және экономикалық мәні
Қазіргі еліміз дербес мемлекет болған және белсенді түрде рыноктық
экономикаға өту кезінде салық жүйесі елеулі орын алады. Өзінің
тәуелсіздігін және дербестігін алған кез-келген мемлекетке тұрақты, әрі
күшті қаржылық база қажет. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай
нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық
субъктілерден және халықтан жиналған салық болып табылады.
Қазіргі нарықтық экономика жүйесінде салықтардың алатын орны зор.
Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі бөлігі.Бүгінгі Конде салықтар
әлеуметтік скерада және экономикалық реттеуде негізгі инстурмент ретінде
көрініс табады,өйткені мемлекет салық жүйесінің көмегімен ұлттық табысты
қайта бөлу кезінде өзінің әсерін тигізе алады.
Мемлекеттің өсіп – дамуының және болмысының материалдық базасы-
қаржыларды қалыптастыратын негізгі қайнар көздерге салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің жататыны белгілі. Сонымен қатар, салықтар экономика
аясын реттеудің таптырмас құралы және мемлекеттің мызғымас атрибуты болып
саналады. Осыған орай мемлекет бар жерде салық алынады, салық бар жерде
мемлекет бар деп тұжырымдауға болады.
Салықтардың экономикалық табиғаты мен құқықтық құбылыстарын жете
білу және ойдағыдай меңгеру үшін осы сала бойынша зерттеу-зерделеуді жүзеге
асырған мамандардың, ғалымдар мен оқымыстылардың еңбектеріндегі ұғым-
түсініктерді, пікірлер мен көзқарастарды және тұжырымдарды талдап, талқылау
арқылы өз көзқарастарымызды қалыптастырып, қорытынды беруіміз қажет.
Көптеген ғалымдардың салық жөніндегі түсініктерінің жалпы мәні
бірдей болғанымен, кемшілік, олқылықтары да жоқ емес. Осы Л.К.Воронова:
Салықтар – мемлекеттің өкілетті органдардың актілерінің негізінде, белгілі
мөлшерде және белгіленген мерзімде жалпы мемлекеттің мұқтаждықтарды
қанағаттандыру үшін заңды тұлғалар мен азаматтар бюджеттерге енгізетін
төлемдер деп түсіндіреді. Бұл жерде айтылмай кеткен салықтың белгілері:
міндеттілік, қайтарымсыздық және баламасыздық.
Қазақстандық белгілі экономист-ғалым, мемлекет қайраткері
Г.М.Қарағұсова: Салықтар деп, жалпы мемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге
жұмсалатын және қабылданған заң негізінде мемлекетке алынатын еріксіз
немесе міндетті алымдарды айтады деген анықтама береді.
Ең қысқаша берілген ұғым В.Д.Мельниковтікі болуы керек: Салықтар-
белгілі бір көлемде және мерзімде алынатын заң жүзінде көзделген міндетті
төлемдер.
Қаржылық құқық саласының белгілі ғалымы А.И.Худяков өз еңбегінде
салықтардың түсінігін беріп қана қоймай, олардың басқа төлем түрлерінен
ажыратуға қажетті ерекшеліктерін ашып көрсеткен. Бұл ерекшеліктер
салықтардың өз құқылық және экономикалық табиғатына тән белгілер болып
табылады.
Салық – әрқашанда мемлекет тарапынан енгізілінеді және алынады.
Бұл жерде мемлекет саяси билік субъектісі ретінде көрінеді.
Салық – мемлекеттің бір жақты түрде белгілейтін төлемі. Бұл жерде
мемлекет салық төлеушілердің келісімін қажет етпейді.
Салық – әрқашанда ақшалай түрдегі төлем. Осы белгісі бойынша салық
әр түрлі мүліктік міндеттемелерде-тәркілеу, реквизициялаудан ерекшеленіп
тұрады.
Салық – міндетті төлем. Салық төлеушінің салық төлеу жөніндегі
міндеті салық қызметі органдарының төленген салықты қабылдау жөніндегі
міндетімен ұштасады.
Салық – тек құқықтық нысанда кездесетін төлем. Салықтар
нормативтік сипаттағы заң актілермен белгіленеді.
Салық – баламасыз төлем. Яғни, салық қандай да болмасын
көрсетілген қызмет немесе сатып алған тауарларға төлейтін төлем емес, ол
ақысыз төлем.
А.И.Худяковтың айтуы бойынша салықтардың басты белгісі меншік
иесінің, меншік нысанының ауысуы болып табылады. Мемлекеттік емес заңды
тұлғалар мен жеке тұлғалардың салық төлеу кезінде мемлекет қарамағына
өтетін ақшалары мемлекет меншігіне айналады. Ал, мемлекеттік заңды
тұлғалардың салықтары мемлекет қарамағына түскенімен, олардың заңды
тұлғалардың, ақшалардың иесі – мемлекет болып қала береді. Бұл жерде
мемлекет салықтарды белгілеу және алу процесінде саяси субъекті ретінде,
ол міндетті төлемдерді белгілеу және алу кезінде меншік иесі ретінде
көрініс табады. Салықтарды алу кезінде мемлекеттік мәжбүрлі түрде меншік
нысаны өзгертіледі. Салықтар бөтен кірістердің бір бөлігі болғанда,
міндетті төлемдер мемлекеттік кірістердің бір бөлігі болып табылады.
Салықтар – әрқашанда мемлекет пен халықтың жан-жақты
мұқтаждықтарын қанағаттандыру және өндірісті дамыту мақсатында ұлттық
табысты және ішкі өнімді, сондай-ақ жалпы қоғамдық өнімді қайта бөлуге
байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан, олар
мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен арасындағы экономикалық
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің экономикалық – құқықтық
маңызы, олардың құрамындағы қаржылық экономикалық және құқықтық қатынастар
арқылы көрініс табады. Қаржылық – экономикалық қатынастар салық
төлеушілердің тиісті бюджетке белгіленген ақша қаражаттары cомасын
берулері кезінде, ал қаржылық – құқылық салық заңдарымен белгіленген
салықтық қатынастарға қатысушы мемлекеттік салық қызметі органдары мен
салық төлеушілердің арасында туындайды.
А.И.Худяков кезінде айтқан пікір, көзқарастарына жаңаша сипаттама
бере отырып, салықтың мына келесідей түсінігін берген және оның өзіне тән
экономикалық, құқықтық белгілерін атап көрсеткен: Салық – бұл мемлекеттік
өкілетті орган тарапынан бір жақты тәртіппен және қажетті құқықтық нысанда
белгіленген, салық субъектісі белгіленген мерзімде және белгілі мөлшерде
жүзеге асырылатын қайтарымсыз, баламасыз және тұрғылықты түрдегі, төленуі
мемлекеттік мәжбүр ету шараларымен қамтамасыз етілген, мемлекет кірісіне
төленетін ақшалай немесе натуралды міндетті төлем [4, 5б].
Салықтар – кез келген мемлекеттің негізгі кіріс көзі. Негізінен
салықтар қоғамның тапқа бөлінуімен қатар пайда болды. Адамзат тарихында
бірде-бір мемлекет салықсыз өмір сүріп көрген емес, өйткені қоғамның
қажеттіліктерін өтеу үшін қаражат қажет, ал қаражат салық жинаудың
нәтижесінде пайда болады. Демек, салықтың көлемі мемлекет қызметтерін өтеу
үшін жұмсалған шығындармен анықталады, яғни мемлекеттің атқаратын қызметі
көбейген сайын салық та арта түседі.
Салық салу өзінің экономикалық табиғатында ұдайы өндірісті
ынталандыру болып табылады. Демек салық салу арқылы өндірістің дамуын
ынталандыра отырып республикалық бюджеттің кіріс базасын кеңейтеміз. Осымен
байланысты салықтық ынталандыруды жетілдіру бойынша зерттеулер біздің
еліміздің елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында айтып
өткендей Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы үшін ерекше өзекті
мәселе болып табылады [2].
Салық салу мәселесі әр кезде де экономистердің, философтардың,
мемлекет қайраткерлерінің ойындағы көкейтесті мәселесі болатын. Салық салу
теориясының негізін салушылардың бірі – А.Смиттің айтуынша, салық салық
төлеушілер үшін құлдық емес, бостандық белгісі. Ф.Аквинский салықты ұлттық
рұқсат етілген түрі ретінде белгіледі. Ш.Монтеське жұмысшылардан алынатын
ақша мөлшерін есептеуден басқа, соншалықты ойшылдықтың талап ететін мәселе
болмас деп тұжырымдаған.
Сонымен, салықтар дегеніміз – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке
тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер
болып табылады.
Салықтар – шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын
экономикалық категория.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында
қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы
мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі
– ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің
кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып
табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде
көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік – экономикалық мәні, олардың түрлері
мен рөлі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады [11, 10б].
„Салық” ұғымы әр түрлі әдебиеттерде әр түрлі қарастырылады.
Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде „салық” ұғымы бюджет қорына
белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем
ретінде қарастырылады.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен
түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде: Салықтар – мемлекет
біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде
жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін
міндетті ақшалай жарналар деп атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге
асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзім болады (салық кезеңі-
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Салық материалдық тұрғыдан алғанда, бұл белгілі бір уақытта,
белгіленген тәртіппен белгілі мөлшерде салық төлеушінің мемлекетке
төлейтін ақшалай сомасы, ал экономикалық мағынада – белгілі уақытта
белгіленген тәртіппен белгілі бір мөлшердегі құнының мемлекет пен төлеуші
арасындағы бір жақты қозғалысын байланыстарын ақша қатынастары, заңдық не
құқықтық мағынада – бұл тұлғаның мемлекетке белгілі бір мөлшердегі ақшалай
беретін міндеттемені тудыратын мемлекеттік қарар.
Салықтардың экономикалық мәні салықтарды мемлекеттің өзінің
функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін жұмылдырылатын шаруашылық
жүргізуші субъектіден, азаматтардан ұлттық табыстың белгілі бір үлесін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бөлігі болып табылатындығында және
мемлекеттің заңды және жеке тұлғалармен қалыптасатын ақша қарым-
қатынастарымен сипатталады, сондықтан салықтар экономикалық категория
ретінде қаралады. Салықтардан мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде
көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік –экономикалық мәні, олардың түрлері
мен ролі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцияларымен айқындалады [5, 14б].
Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбір азаматтың
қасиетті борышы деген еді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін
белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар – мемлекеттің тұрақты
қаржы көзі.
Салықты бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден
ерекшелендіретін айрықша белгілері бар, атап айтсақ:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық – ақшалай нысанда төленеді;
- Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық – баламасыз сипатта болады;
- Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі
салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс
деп атап көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген
кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз)
айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай
қозғалады;
- Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді,
яғни ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады. Салық құнның ақшалай нысанда бір
бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да
қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе
мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын
көрсетеді. Сондықтан, салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу
мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас тудырады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады [6, 11б].
Cалықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
- салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
- салық – құқықтық нысанда жүзеге асырылады;
- салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді. Мемлекеттік органның
ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ. Салық – бұл мемлекеттің
белгіленімі болып саналады. Салық – осы белгісі арқылы басқа да міндетті
төлемдерден ерекшеленеді.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады. Мемлекет салықты бекіту
және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды. Мемлекеттің салық қызметін жүзеге
асырудағы негізгі әдісі болып нормативті актілерді шығару болып табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде – мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады. Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық
актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады. Салық
ұлт (халық,қоғам,азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде келісілген
келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық
төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір топтарымен
немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық
төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық заңды салық
міндеттемесін туғызады.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлектті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
Салық – салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды [12, 18б].
Ал, енді салықтардың алымдардан, төлемақылардан, мемлекеттік баждан
қандай айырмашылығы бар екенін қарастырайық.
Алымдардың салықтардан бірнеше айырмашылықтары бар:
1. алым мемлекеттік аппараттың шығындарын жабады, яғни мемлекет заңды іс-
әрекет түрінде тұлғаларға қызмет ұсына отырып, сол қызметіне төлем
қабылдайды. Ал салықтар мемлекетті толығымен қаржыландыруға жұмсалады;
2. салықтың өтеусіз және баламасыз белгілері болады. Ал, алым баламалы
төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен белгілі бір
құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады.
3. алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана төленеді. Ал,
салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан салық
міндеттемесі тоқтатқанға дейін жалғаса береді;
4. салықты төлеуде күштеу әдісі қолданылады, яғни салық төлеуші салық
міндеттемесін орындамаған жағдайда, мәжбүрлі түрде өндіріп алу іс-
шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп отырады.
Төлемақы дегеніміз – мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланған
кезде төленетін төлем. Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықтары бар:
• төлемақы өтеулі және баламалы төлем, яғни төлемақыны белгілі бір
объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• төлемақы мемлекеттің азаматтық құқыққа сәйкес азаматтық-құқықтық
қатынастары кезінде туындайды;
• тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және басқа да
объектілерді пайдалануға құқық алады.
Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың немесе
лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар жасағаны үшін және
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетті төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
Мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан бұл
баламалы төлем болып саналады;
Мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес, мемлекеттің
қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Бажды төлеген кезде тауар-
ақша қатынастары жүзеге асады [6, 15б].
1.2 Салықтардың қызметі және даму тарихы
Салық дегеніміз – мемлекеттің пайда болуынан бастап қоғамдағы
экономикалық қатынастардың қажетті үзбесі. Мемлекеттік құрылымның дамуы мен
өзгеруі әрқашан салық жүйесінің өзгеруімен байланысты. Қазіргі өркениетті
қоғамда салықтар мемлекеттің негізгі кіріс көзі болып табылады. Бұл
функциядан басқа мемлекет салық механизмін қоғамдық өндіріске, оның
динамикасы мен құрылымына, ғылыми-техникалық прогресске экономикалық ықпал
етуші құрал ретінде пайдаланады.
Салықтардың сонау ерте кезден бастап пайда болуы алғашқы қоғамдық
қажеттіліктермен тікелей байланысты. Салықтарды жинау әдістері мен
нысандарының дамуында негізгі үш ірі кезеңді атап айтуға болады. Алғашқы
кезеңде, ежелгі әлемнен бастап орта ғасырлардың басына дейін мемлекетте
салық жинайтын және оны анықтайтын қаржылық аппараты болмаған. Ол тек
алғысы келетін қаражаттардың жалпы соммасын анықтаған. Ал салықтарды
жинауды қалаға немесе қауымға тапсырылды.
Екінші кезеңде (XVI-XIX ғғ. басы ) елде бірнеше мемлекеттік
мекемелер пайда бола бастады. Соның ішінде қаржылық. Сол кезде мемлекет
функцияның бір бөлігін өзіне алады: салық салудың квотасын орнатады,
салықтарды жинау процесін бақылайды. Осы кезде салықтарды өтеп алушылардың
атқаратын қызметі зор болды.
Үшінші кезең, осы заманғы кезең – салықтарды жинау және оларды
орнатудың барлық функцияларын мемлекет өз қолына алған. Аймақтық билік
органдары, жергілікті қауымдар мемлекеттің көмекші рөлін атқарады.
Алғашқы салықтардың пайда болу кезеңін нақты анықтау өте қиын.
Алғашқы қауымдық құрылыстар кезінде сыртқы ортаның қатаң шарттарына
бейімделуге мәжбүр болды, сыртқы жаулардан қорғану үшін, ашаршылық кезінде
азық-түліктерді сақтау үшін қауымның қажеттілігін қанағаттандыратын
адамдарды басқарудың ұйымдық формалары пайда бола бастады. Сондықтан осы
басқару органдарында жұмыс істеген адамдар көрсеткен қызметтері үшін
қауымнан сый талап етті. Сөйтіп, сол адамдарды ұстауға кеткен барлық
шығындар салықтың алғашқы формаларын сипаттады [9, 218б].
Ұзақ уақыт бойы адамдар салықтарды объективті қажеттілік ретінде
қабылдады. Тек XV ғасырдан бастап ғалымдар ақша қатынастарының жүйесін,
мемлекеттің экономикалық негізін және экономикалық функцияларын зерттей
бастаған кезде салықтарды қайта қарастырудың алғашқы қажеттілігі пайда
болды. Зерттеудің негізі мемлекет табыстарының жаңа көздері болды. Сол
кезде мемлекеттік табыстардың негізгі көзі ретінде салықтар ерекше көзге
түсе бастады. Салықтарды зерттеуге арналған әр түрлі еңбектер пайда болды.
Оның ішінде атақты кардинал А.Ришельенің еңбегі аса назар аударуға тұрады.
Оның Саяси өсиет деген еңбегінде: Мемлекет басшысының өзіне
бағыныштыларынан алатын ақшасы олардың мүмкіндіктеріне сай келу керек,
оларды кедейлендірмеу керек, мүлкіне елеулі зиян келтірмеуі қажет. Бірақ
мемлекет қажетінен төмен мөлшерде де талап етуге болмайды деген түсінік
берілген.
Осы кезеңде А.Монкретьен де алғашқы салық реформаларына қатысты. Ол
мүліктікт кадастр негізінде табыс салығының жаңа нысанын ұсынды. Бұл салық
жүйесіне салық теориясын тереңдетіп, зерттеудің алғашқы қадамы болды.
У.Петти Монкретьеннің салықтардың прогрессивтілігі туралы пікірін
дамыта отырып, салықтар тек табысқа ғана емес, дәрежеге де тәуелді деп
санады. Ол былай деді: Тұрғындар өздерінің қоғамдағы үлесіне, алатын
орнына сәйкес мемлекет шығындарын жабуға қатысу керек, яғни өздерінің
мүлкіне, байлығына сәйкес мөлшерде үлес төлеуі керек. Бұл салық патша
ондығы деген атақпен мыналарға салынды: жерге, мүліктен алынған табысқа,
қосымша салық салуға және т.б. Бұл табыстардың барлығы өзара байланыста
болды және біртұтас жүйе құрады, мұнда қандай да болмасын салықтың
артықшылықтары болған жоқ.
Мемлекет дамуындағы алғаш формалары кезеңінде салық салу ретінде
құрбандықты айтуға болады (және ол тек жеке талпыныстан пайда болды деп
есептеуге болмайды). Құрбандық заңмен белгіленген, жалдық төмен немесе
жинау деп айту артық емес, сол жиналудың пайыздық мөлшерлемесі де
белгіленген. Моисейдің Бас кітабында айтылғандай, ...ағаш жемісінің,
жерден шыққан өскінінің әрбір оныншысы- Құдайдың меншігі соған орай,
алғашқы салық мөлшерінің де пайданың 10%-на тең келуі соның айғағы болып
табылады.
Осыдан, салықтың алғашқы ставкасы барлық алынған табыстардың 10
пайызын құрайды. Мемлекеттің дамуымен байланысты светская десятина пайда
болды. Бұл десятина шіркеу десятинасымен бірге алынды. Бұл тәжірибе
көптеген ғасырлар бойы әр түрлі елдерде өмір сүрді, атап айтқанда, Ежелгі
Мысырдан бастап орта ғасыр Еуропасына дейін. Ежелгі уақытта Мысырда жер
салығы алынған. Ол салық өте дәл болған. Мысырда Страбонның билік еткен су
деңгейін бақылайтын болашақ салықты есептеудің негізінде жатқан 2 нилометр
болған.
Ежелгі Грецияда б.э.д. VII –VI ғғ. ақсүйектердің уәкілеттері
мемлекеттің негізін құра отырып, табыстың 110 немесе 120 бөлігін құрайтын
салықты енгізді. Сонымен бірге қақпа алдында алым түріндегі акциздер болды.
Осының арқасында жалдамалы армияны ұстауға, мемлекеттің, қаланың
айналасындағы бекіністерді құруға, шіркеулерді, қоғамдық ғимараттарды,
жолдарды, су құбырларын салуға және кедейлерге ақша мен азық-түлікті беру
және басқа да қоғамдық мақсаттар үшін қаражаттарды жұмсауға және
шоғырландыруға мүмкіндік туғызды.
Осымен бірге ежелгі заманда салық салуға қарсы әрекеттер болды.
Мысалы, Афиныда ерікті адам салық төлемеуі тиіс деп саналған. Кейбір
адамдар үшін жеке салықтар құлшылықтың белгісі түрінде болған. Кейбір
адамдар мүліктік салықтарды жақтыртпаған [13, 126б].
Қазіргі кездегі мемлекеттер өзінің бастауын Ежелгі Римнен алады.
Сол жердегі салық жүйесінің дамуын қарастырайық. Алғашқыда бүкіл мемлекет
Рим қаласынан және оған жақын жерлерде тұрған. Бейбітшілік уақытта салықтар
болмаған. Қала мен мемлекетті басқару шығындары минималды болған. Өйткені,
сайланған магистраттар өздерінің қызметтерін төлеусіз (ақысыз) істеген.
Тіпті кейде олар өздерінің қаражаттарын салған. Шығындардың басты бөлігін
қоғамдық ғимараттарды салу құраған. Көбінесе бұл шығындарды қоғамдық
жерлерді жалға беруден түскен ақшалар арқылы жапқан. Бірақ, соғыс уақытында
Рим азаматтарынан молшылықтарына байланысты салық алынып отырған.
Салық сомасын әрбір 5 жыл сайын сайланатын цензар – шенеуліктер
анықтап отырған. Римнің азаматтары цензорларға өздерінің мүліктік жағдайы
туралы және отбасы жағдайы туралы акт берген. Осыдан табыс туралы
декларацияның негізі сол кезден бастап жасала бастағанын көруге болады.
Б.э.д. IV-III ғғ. Рим мемлекеті дамып, жаңа отар қалалар жаулап
алына берді. Салық жүйесінде де өзгерістер болды. Отарларда жергілікті
салықтар енгізілді. Римдегідей, олардың мөлшері азаматтардың жағдайына
байланысты болды. Салықтардың белгілі бір сомасы әрбір 5 жыл сайын өзгеріп
отырған. Римнен тыс тұратын римдік азаматтар мемлекеттің салықпен қатар,
жергілікті салықтарды да төледі.
Егер римдіктер соғысты жеңіп алса, онда салық мөлшері төмендеген,
ал кейде мемлекеттік салықтар мүлдем алынбаған. Ал, Римнен тыс жерде өмір
сүретіндерден коммуналды салықтар алынып отырған.
Осылайша құрамына провинциялар енген Рим империяға айнала бастады.
Провинцияның тұрғындары империяның бағыныштылары болған, бірақ азаматтық
құқықтармен пайдаланбаған. Олар салық төлеуге міндетті болған, осының
арқасында олардың қандай тәуелді жағдайда болғанын көруге болады.
Провинцияларда тікелей және жанама мемлекеттік салықтар жиналды. Көбінесе
ол саудамен байланысты алымдар түрінде болды. Бұл кезде бірыңғай салық
жүйесі болмаған. Жекелеген мемлекеттер мен қауымдардан салықтар әр түрлі
алынған. Римдіктерге қарсы болған жерлер мен қалаларды жаулап алғаннан
кейін оларға өте жоғары салық салынған. Сонымен бірге, римдік әкімшілік сол
жерде қалыптасқан салық жүйесін қолданған. Тек, түсетін қаражаттардың
бағыты мен пайдалануы өзгерген. Мысалы, Сицилия 227 ж. Римнің провинциясына
айналды. Жалпы алғанда, провинцияның қазынасына бұрынғы билеушілеріне
қарағанда салықты аз төледі. Бірақ, олар жергілікті әкімшілікті ұстау
үшін, қоғамдық ғимараттарды, жолдарды, т.б. салу үшін шығындар шекті.
Мұндай римдік провинцияларда, Испания мен Македония сияқты, негізгі табыс
көздері кен жерлерден ондық салықтар болды [14, 88б].
Ұзақ уақыт бойы римдік провинцияларда салықтарды орнататын және
жинайтын мемлекеттік қаржылық органдар болмады. Римдік әкімшілік өтеп
алушылардың көмегіне көбіне жүгінген. Римдік әкімшіліктер олардың қызметін
қажетті деңгейде бақылайды. Осының салдарынан коррупциямен өз орнын өзінің
қамы үшін пайдаланатын адамдар пайда бола бастады.
Қаржы шаруашылығын және соның ішінде салық саясатын түрлендіруді
бастаған Гай Юлий Цезарь. Ол тікелей салықтар бойынша өтеп алуды жойып,
өтеп алуды тек қана жанама салықтарға ғана қалдырған. Әрбір қауымға белгілі
бір сомма белгіленген болатын. Ол соманы жинау мен бөлу қауымның өзіне
жүктелген. Мемлекет салықтарды тікелей ешқандай делдалсыз алғандықтан оны,
яғни салықтарды төмендетті. Көптеген қалалар салық жеңілдіктерін алды, ал
кейбіреулері Цезарьға қарсы шыққандары үшін олардан алынатын салықтар дереу
жоғарылаған.
Осы қызметті әрі қарай император Августин Октавиан жалғастырды.
Барлық провинцияларда салық салуды бақылайтын қаржылық мекемелер пайда бола
бастады. Өтеп алушылықтардың саны қысқарды, тіпті олардың қызметі бар жерде
олар қатаң мемлекеттің бақылауында болды. Салықты әділ бөлу үшін
провинциялардың салықтық бағасы тексерілді. Бұл үшін әрбір қауымның оның
жерімен қоса өлшенді, жер иелері туралы мәліметтер беретін әрбір қала
бойынша кадастрлар жасалды. Азаматтардың мүліктік жағдайы туралы санақтар
жүргізіліп отырған. Ол санақтарды қаржылық мекемелердің басқарушы
прокурорлармен бірге провинциялардың басшылары басқарып отырған. Әрбір
тұрғын белгіленген күні қауымның басшыларына өзінің декларациясын ұсынуы
керек болған.
Салықтық құжаттар қаржылық органдарда сақталған және кезекті
мүліктік жағдай туралы санақ үшін негіз болған. Жер иесі бәрін өзі бағалауы
тиіс. Цезнді жүргізуді бақылайтын шенеулік шаруашылықтың өнімділігі
төмендеген жағдайда салықты төмендетуге құқылы болды.
Римдік провинциялардағы негізгі табыс көзі жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесінен түсетін табыстың 110 бөлігін құрады.
Сонымен бірге ерекше түрдегі салық салуда қолданылды. Мысалы, жеміс
ағаштарының санына байланысты салық, т.с.с.
Басқа да мүліктерге салық салынды: жылжымайтын дүние – мүлікке,
тірі инвентарға, құндылықтарға.
Б.э. 6 ж. император Август мұраға 5% мөлшерінде салық енгізді. Бұл
салық тек қана Римнің азаматтары төледі, ал провинцияларда бұл салықтың
түрі алынбаған. Алынған қаражаттар маманданған әскерлерді зейнеткерлік
қамсыздандыруға бағытталған. Әскердің жақын туысқандары бұл салықтан
босатылған.
Рим империясында тікелей салықтардан басқа жанама салықтарда болды.
Соның ішінде: айналымнан салық немесе ішкі тұтыну үшін акциздер 1% ставкасы
бойынша, құлдарды сату айналымынан салықтар 4% ставкасы бойынша, құлдарды
олардың нарықтық бағасынан 5% ставкасы бойынша босату, тұзға акциз, т.б.
Август барлық провинцияларға әкелетін және сатуға шығарылатын тауарлар үшін
жаңа кедендік баж енгізді. Баждардың мөлшері дифференциалданды. Оның орташа
ставкасы 5%-ды құрады.
Диоклетиан императоры тұсында кәсіпкерлік салық тағайындалды.
Мемлекеттік қаржылық органдар азаматтардан салық жинамады. Онымен қауым
айналысты. Ал салықтардың уақытында түсуін және қауымдардың салықтың
түсімдерін анықтауды және баға беруді мемлекет өз қолында ұстаған.
Рим империясында салықтар тек фискалдық қызметті ғана емес, сонымен
бірге шаруашылықтың дамуының қосымша ынталандырушы рөлін атқарды. Салықтар
ақша түрінде төленді. Осыдан, тұрғындар сатуға артық өнім шығаруға мәжбүр
болды. Осының бәрі, тауар-ақша қатынасының әрі қарай дамуына ықпал етті
[16, 122б].
Ежелгі Римнің шаруашылық дәстүрлері Византия мәдениетіне қарай
ақырындап көше бастады. Византиялық дәуірдің басында VII ғ. дейін 21
тікелей салықтардың түрлері болған. Соның ішінде: жер салығы, армияны
жарақтау үшін салық, аттарды сатып алу үшін салық, тауарларды сату үшін
баждар (оның ставкасы әдетте 10-12,5%) мемлекеттік акт беру үшін баж және
т.б. Егер ғимаратты салғанда арнайы көрсетілген өлшемнен асып кеткен
жағдайда, онда бұл кезде айып пұл салынатын. Арнайы салықтарды сенаторлар
және жұмыс бабымен көтерілген шенеуліктер, әскерлер төлеген. Византияда ең
кең етек жайған салықтардың бірі төтенше салықтар, яғни әскери контингентті
ұстау үшін, флотты салу үшін салықтарды жинаған.
Бірақ салықтардың көптігі Византия империясының қаржылық дамуына
әкелмеді. Керісінше, салық ауыртпалығының нәтижесінде салық базасының
қысқаруына, ал кейін мемлекеттің әлсіздеуіне әкеліп соққан қаржылық
дағдарысқа әкелді.
Ресейлік салықтар: Ежелгі орыс мемлекетінен бастап орта ғасырға
дейін, I-ші Петрдің реформасы. Ежелгі орыс мемлекетінің бірігуі IX ғасырдың
аяғынан басталды. Князь Олег билік астындағы тайпаларға алым – салық
орнатқан. Осылайша екі жақты салық салуды орнатып, ақырында тұрғындар бұл
салықты төлей алмауының нәтижесінде князь Олегті өлтірді.
Жанама салық салу сауда және соттық баға түрінде болған. Мысалы,
мыт бажы тау арқылы тауарларды өткізгені үшін; тасымал юажы өзен арқылы
өткізгені үшін; гостиная бажы- сарайларды иелену құқығы үшін; сауда
бажы – рыноктарды жасау құқығын иелену үшін алынған.
Соттық вира бажы біреуді өлтіргені үшін алынған; сату – басқа
да қылмыс жасағаны үшін айып пұл.
Василий Дмитриевич князы тұсында шығу салығын бастапқыда 5000
сом, содан кейін 7000 сом төледі. Сол кезде ішкі кірістердің негізгі көзі
баждар болды. Соның ішіндегі ең негізгі қайнар көзі, бұл сауда алымдары
болды. Осы шығу салығын төлеуді 1480 ж. Иван III тоқтатты. Осыдан кейін
Русьтің қаржылық жүйесі құрыла бастады [15, 78б].
Жанама салықтар бажбен төлеп алу жүйесі бойынша жиналды, соның
ішіндегі ең бастылары кедендік болды. Иван Грозный (1530-1584 жж.)
салықтарды жинау арқылы мемлекеттің кірісін біршама жақсартты.
Осы кездегі негізгі жанама салық бұл саудалық баждар, яғни
тауарларды сатқанда немесе тауарлардың жылжуы, сақтауына салынатын салық.
Патшалық қазынаға моншалардан, ішімдік сатудан түскен ақшалар түсіп
отырған.
Ресейдегі ірі мемлекеттік ауқымдағы өзгерістер, экономика сферасын
қамтыған, соның ішінде қаржыдағы өзгерістер. Ұлы Петрдің (1672-1725 жж.)
есімімен байланысты. Петр өндірістік күшті көтеруге бар күшін салған.
Ұлттық шаруашылыққа жаңа кәсіпкерлік түрлері ене бастады. Барлық шаруашылық
салаларында өндірістің жаңа құралдарын енгізеді, тау-кен өндірісі дами
бастады.
Шет ел тәжірибелерін қолдана отырып, кедендік баждарға және тағы
басқаға өзгерістер енгізді. Заводтар мен фабрикалардың қызметін мемлекеттік
қызмет органдарымен теңдей қойылған. Петр Балтика мен Каспий теңіздерін
біріктіруді ойлады.
Сонымен бірге Петр I салық салудың әділетті жақтарын енгізді.
Кейбір салықтардың ауыртпалығы қысқарды, Петр қаржыны басқаруды қайта
ұйымдастырды. Көптеген бұйрықтардың орнына Камерколлегия мен Штате-контр-
коллегия құрылды.
Осылайша Петр I арқасында мемлекеттің кірісі жылдан жылға өсті.
1710 ж. 3 134 000 сом; 1722 ж.- 7 859 833 сом; 1725 ж.- 10 186 707 сомды
құраған. Петр I билік етуінің екінші кезеңінде Ресей мемлекеті үлкен
шығындарға қарамастан, өзіндік қаражаттарды ғана қолданып, ешбір елге қарыз
болған жоқ [32, 150б].
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметіне тікелей байланысты.
Салықтардың мынандай негізгі қызметтері бар:
• фискалдық
• реттеуші
• қайта бөлу
• әлеуметттік
• бақылаушы
Салықтың ең бірінші атқаратын қызметі, бұл – фискалдық. Мемлекет өз
қазынасын толтыру мақсатында табыс көздерін жасайды. Салық төлеушілерге
нормативтік құқықтық актілер негізінде салық және бюджетке төленетін басқа
да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары мен төлеу мерзімін
белгілейді. Салықтардың фискалдық қызметі – түрлі субъектілер табысының бір
бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың фискалдық қызметі арқылы
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құралып, салықтың қоғамдық міндеті
артады, яғни мемлекеттің бюджет саясаты жүзеге асырылады.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі қаржылық көздер
–салықтар. Ел экономикасы дамып, мемлекеттік бюджеттің кіріс көзі ұлғайған
сайын, салықтық түсімдердің де өсіп отырғаны байқалады. Себебі, салықтың
экономикалық табиғаты өндіріске байланысты. Өндіріс бар жерде табыс бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндірістің дамуына барынша
өз ықпалын тигізіп, өндірушілердің ынтасын арттыруға жағдай жасалуы қажет.
Салықтардың маңызды қызметі – реттеуші. Мемлекет экономиканы дамыту
жолында салықтық реттеу процесі арқылы экономиканың кейбір салаларын
дамытуды ынталандырады және қажет жағдайда тежеп отырады (салық
жеңілдіктері жасалады, салық ставкалары төмендетеді). Бюджетке түскен салық
түсімдерін реттейді және бақылап отырады. Кез келген қызмет түріне бақылау
жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте қажет екені даусыз.
Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысын есептейді, соған сәйкес өз қызметін
атқарады. Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Бұл
орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу
әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл
реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен
тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Салықтың қайта бөлу қызметі – бюджетке түскен салық түсімдерін
қаржыландыруды қажет ететін бағдарламалар жобасына сәйкес және әр салаларға
мақсатқа сай бөлінуін қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай және өз
уақытысында жұмсалуына қадағалау жасайды. Салықтың қайта бөлу қызметі
мемлекетке салықты қоғамдағы экономикалық және әлеуметтік процестерге әсер
ету құралы ретінде қолдануға мүмкіндік береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша
қаражаттары жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мәселелерді шешуге
бағытталады, әлеуметтік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту
жолымен әлеуметтік тепе-теңдікті ұстап тұрады.
Салықтардың әлеуметтік қызметі, халықтың түрлі әлеуметтік
топтарының арасында әлеуметтік тепе-теңдікті мақсатында табыстың бір
бөлігін бір әлеуметтік топтан алып, әдетте әлеуметтік аз қамтылған
тұрғындар категориясы деп аталатын екінші топтарға қарай беру арқылы
қоғамдық табысты қайта бөлуге бағытталған. Әлеуметтік қызмет өмірлік
маңыздылығы жоғары қаражат құралдарын мейлінше біркелкі бөлуге бағытталады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет түрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықты бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау,
салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық
және уақытылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.
Салық қызметінің міндеті – бюджеттің табыс бөлігінің орындалуына
жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық – бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра отырып,
мемлекеттік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді және қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz