Кейіпкер тілі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

Жоспар.

1. Кіріспе

1. 1. Кейіпкер тілінің зерттелу жағдайы

1. 2. Кейіпкер тілінің драмалық туындыдағы алар орны

2. Негізгі бөлім

2. 1. Кейіпкер тілінің берілу тәсілдері

а) Кейіпкер тілінің монолог арқылы берілуі

ә) Диалогтің кейіпкер бейнесін берудегі ролі

б) Полилог тәсілінің өзіндік ерекшеліктері

2. 2. Кейіпкер тілінің лексикалық құрамының оның бейнесін сомдауға қатысуы.

а) Диалектизмдердің, кәсіби, термин сөздердің кейіпкер образын сомдаудағы ролі.

ә) Қарапайым сөздердің кейіпкер тіліндегі қоланысы

б) Кейіпкер тілінің көркемдік ерекшелігі

2. 3. Кейіпкер тіліне (сөйлеу тіліне) тән синтаксистік ерекшеліктер

а) Қаратпа сөздердің образ айқындаудағы ролі

ә) Қайталамалардың қолданысы

б) Кейіпкер тілінің синтаксистік сипаты

ІІІ. Қорытынды.

Жұмыстың жалпы сипаттамасы.

М. Әуезов - қазақ қара сөзінің майталман зергері. М. Әуезовтің әдеби мұраларының тілін зерттеуде, жазушының даралық стилін, тосын сөз қолданысын айқындауда Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов, М. Серғалиев, М. Жұманазарова сынды ғалымдардың еңбектері ерекше бағалауға ие. Бірақ әлі де болса Әуезовтің драмалық туындыларының тілі (яғни др. т. кейіпкер тілі) жан-жақты қолға алынып зерттелмей келеді.

Қазақ әдебиетін жаңа биікке көтерген Мұхтар қазақ драматургиясының тұңғыш қарлығашын ұшыра, әдебиет әлеміне жаңаша леп әкелді. Сондықтан Әуезов драмаларының тілін талдаудың (қазақ әдеби тілінің қалыптасуына қосылған қомақты) маңызы байқалады. Ал драма тілі деп отырғанымыздың өзі-кейіпкер тілі. Себебі драмалық шығарма кез келген оқиға кейіпкерлер арасындағы тартыс есебінде өріс алады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі.

- Драмалық шығарманың тілін жеке бөліп зерттеу бүгінгі таңда кең көлемде талқы көрмеген тың тақырып. Кейіпкер тілі жайлы, бейнені ашудағы кейіпкер сөзінің маңызы жайлы, кейіпкер тілінің стильдік қызметі Кәріпжанова, Жұманазарова, Еңсебаева сынды ғалымдардың еңбектерінде атап өтілгені болмаса, жеке автор драмаларындағы кейіпкер тіліне арналған еңбек жоқ.

-Кейіпкер тілін зерттеу ең күрделі әдеби тек түрі-драматургияның қыр-сырын түсінуге, автордың сөз қолданыс ерекшелігін айқындай түсуге мүмкіндік береді. Прозада автор кейіпкерін жан-жақты айшықтап айқындап бере алар болса, ал драмада оның мұндай мүмкіндіктері шектеулі. Драмадағы кейіпкер сомдаушы жалғыз құрал-кейіпкердің өзі.

-Драмалық шығармалар тек кейіпкер сөзінен құралғандықтан оның берілу тәсілдерін анықтап алу, шығарманың құрылымын дұрыс құру өте маңызды. Өйткені қандай құнды ой болмасын ұтымды тәсілмен берілмесе, қарабайыр әрі қонымсыз көрінеді. Сондықтан кейіпкер тілінің берілу тәсілдерін (монолог, диалог, полилогті) ерекше айқындап алған дұрыс.

-Кейіпкер тілі, кейіпкер сөзі арқылы автор өз идеясын, өз ойын жеткізеді. Себебі драмалық шығармадағы автор-кейіпкер. Автор тек кейіпкері арқылы ғана өзінің таңдаған тақырыбын, айтпақ ойын жеткізе алады. Ал бұл үшін кейіпкер тіліндегі лексикалық элементтердің орынды қолданылуы тиіс. Кейіпкер тілінің көркем сөз, көрікті ойға ие болуы кейіпкер бейнесін анық, ашық суреттеуге мүмкіндік береді. кез келген бейненің ойы, сөзі, қалпы оның мамандығы, мәдени дәрежесі, мінез-құлқына сай келгенде ғана шығарма шынайы әрі өміршең болмақ.

-Кейіпкер тілі-сөйлеу тілі. Сондықтан сөйлеу тіліне тән ерекшеліктер кейіпкер тілінің негізгі сипаты болып табылады. Сөйлеу тіліндегі синтаксистік ерекшеліктерге тоқталу олардың кейіпкер тіліндегі көрінісін айқындаудың маңызы өте жоғары.

Зерттеу нысаны. Кейіпкер тілінің зерттелу жағдайы Әуезов драмаларындағы жұмыста кейіпкер тілінің берілу тәсілдері, автор қолданысындағы лексикалық элементтердің өзіндік ерекшелігі, кейіпкер тілінің берілуінің синтаксистік өзгешеліктері қарастырылды.
Зерттеудің дерек көздері:М. Әуезовтің 20 томдық шығармалар жинағы, Байтұрсынов, Сыздықова, Серғалиев, Жанпейісов, Кәрімов, Томанов, Еңсебаева, Жұманазарова, Тасымова және орыс тіл білімінен Виноградов, Кромэр, Винокур, Шанский Н. сынды ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Сонымен қатар әдебиетші ғалымдар З. Қабдолов, Р. Нұрғалиев, М. Ахетов зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста талдау, жинақтау, қорыту, жүйелеу, топтау, салыстыру әдістері қолданылды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеті:

Драмалық шығармадағы кейіпкер тілінің маңызын анықтау (прозалық шығармаларды салыстыра отыра)
М. Әуезов мұрасындағы кейіпкер тілінің берілу тәсілдерін даралай, олардың өз ара жігін ажырату, жымдасу тұсын айқындау.
Лексикалық элементтерге тоқталу барысында

-синоним, омоним, антоним сөздердің стильдік даралық өзгешелігін көрсету.

-автордың этнографизмдерді, қарапайым сөздерді қолданудағы мақсатын ашу, оның кейіпкер тіліндегі алар орнын, атқарар қызметін көрсете білу.

-жазушы драмаларындағы окказионал тіркестерге талдау жасау арқылы Әуезовтің тіл көркемдігін дәлелдеу.

-синтаксистік амалдардың кейіпкер тіліндегі берілуін образ сомдауға, оқиға дамытуға қосар үлесін анықтау.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

М. Әуезовтің драмалық шығармаларының тілі шағын болса да лингво стилистикалық тұрғыдан тілдік талдауға түсті

-кейіпкер тілінің драмалық шығармалардағы алар орны айқындалып, Әуезов қолданысындағы кейіпкер тілінің берілу тәсілдері дараланады.

-көне сөздер, диалектизм, авторлық фразеологизмдер, синоним, т. б. стильдік қызметі, пайдалану мақсаты анықталып, жазушының сөз қолданысындағы өзіне тән өзгешелігі нақтыланды.

-драматургия жанрының іргетасын қалап, қазақ драмасының қарлығашын ұшырған Мұхтар Әуезов ұлы драматург екендігі дәлелденді.

-кейіпкер тілінде кезігер синтаксистік ерекшеліктердің драмадағы оқиға қарқындылығын дамытушы ролін анықтау.

М. Әуезовтің тілін зерттеу бүгінгі таңда қазақ филологиясының бір тармағы болып қалыптасқан мұхтартанудың маңызды мәселесі. Кез келген жазушының сөз өрнегінен, сөз қолданысынан-ақ шығарма деңгейін тануға болады. Ал көркем шығарма-жазушы жанының айнасы, автордың таным тереңдігінің көрінісі.

Оқырман ойынан орын алар көркем туынды туған тілді терең меңгерген жағдайда ғана дүниеге келеді. Себебі тіл-көркем әдебиеттің бірінші элементі. «Халық тілінің байлығынан суарылған, оны бойына сіңіре алған жазушы ғана нағыз көркем, нағыз әсерлі шығарма жаза алады». (1. )

Қара түнек құшағындағы қазақ әдебиетіне шамшырақ болып, қазақ поэзиясының пайғамбары атанған Абайдай кемеңгерді әлемге танытқан Мұхтар ұлылығында шүбә жоқ. Бірақ жазушының сөз байлығын, стиль ерекшелігін айқындап көрсету керек. Яғни «тіл байлығы деп аталатын коммуникациялық сапаның объективті құбылыс екендігі» дәлелдеуді қажет етеді. (2. 46)

М. Әуезовтің ұрпағына қалдырған ұлағатты мұрасы талай ғылыми зерттеуге негіз болды. Әуезов шығармаларының тілі мен стиль ерекшелігіне байланысты М. Серғалиевтің «М. Әуезов шығармасының тілі», Е. Жанпейісовтың «Әуезов - тің * Абай жолы * эпопеясының тілі», М. Жұманазарованың «М. Әуезовтің әңгімелерінің тілі», С. Ғасымованың «М. Әуезовтің әдеби-сын еңбектерінің тілі мен стилі» секілді бірқатар зерттеу еңбектері-жазушы шеберлігін танытуға қосылған қомақты үлес. М. Әуезовтің драмалық туындылары да-зерттеу көрген тақырып. Бұл тақырыптың аясында Р. Нұрғали, Ә. Тәжібаев, М. Дүйсеновтың есімдерін атаған орынды. Әуезовтің даралық стилі жан-жақты қарастырылуда. Бірақ жазушының драмалық туындылары таза тілдік бағытта әлі қарастырылмай келеді. Осы ретте, В. В. Виноградовтың: «Стилистика филология ғылымдарына қатысына қарай:әдеби стилистика және лингвистикалық стилистика деп бөлінуі тиіс»(3. ), -деген пікірін ұстану қажет. Себебі, көркем әдебиеттің зерттеу объектісі - адам, ал лингвистиканың зерттеу нысаны - көркем сөз мәдениеті.

М. Әуезовтің драмалық мұрасының тілін зерттегенде, кейіпкер тіліне тоқталмай өту мүмкін емес. Себебі, драма толықтай тек кейіпкер сөзінен, кейіпкерлердің пікір алмасуынан тұрады.

Көркем туынды белгілі бір оқиғаны оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі етіп жеткізетіні белгілі. Сол әсерлілік пен бейнелілік түрлі амал-тәсілдерімен жүзеге асырылады. Сондай амал-тәсілдерінің бірі - көркем бейне жасаудағы кейіпкерлер тілінің стильдік қызметі. Шығарма тілін талдау әдеби шығарманың көркем әрі эстетикалық қасиетін танып-білуге көмектеседі, кейіпкер тілінің өзіндік байланысын анықтауға мүмкіндік туғызады және стилистиканың көптеген мәселелерін шешуге көмегін тигізеді.

Кейіпкер тілі - суреткерлік қасиетке мейлінше бай, образ даралау құралы. Кейіпкер тілінің көркем шығармадағы алар орны жайлы Әдібаев Х. : «Көркем шығарманың өзге компоненттері сияқты кейіпкер сөзі де автордың белгілі бір идеялық мақсатын, көзқарасын, пікір ойын білдіру үшін қажет»(4. 249) -деп атап көрсетеді. «Тегінде кейіпкер сөзі қаһарманның әйтеуір сөйлей салуы үшін ғана емес, сол сөйлеуші адамның жай-күйін, тіпті болмағанда, қағаберіс мінез-қылығын аңдатарлық, сөйтіп геройдың толыққанды бейнесін айқындап, толықтырарлық мақсатта болғаны жөн» (5; 32) .

Көркем шығармадағы кейіпкер тілінің ең басты ерекше қызметі - образ сомдаушылық. Жиырмасыншы ғасырдың басында әдеби тілді зерттеуші ғалымдардың (Р. Сыздықова, А. Қуантаев) еібектеріне сүйене отырсақ, осы дәуірдің өзіндік ерекшелігі- әдебиеттегі екі тек, эпика мен драманың дамуы.

Дәл осы кезеңде, әсіресе, 20-40 ж. шығарманың құндылығын, әсерлілігін арттыру мақсатында түрлі, жан-жақты ізденушілік бағыттар белең алды. Кейіпкер тілін образ сомдаушылық, оқиға дамытушылық бағытта қолдану да дәл осы кезеңдегі оңды жетістіктердің бірі.

Кейіпкер тілінің экспрессивтілігі (оқырманға, тыңдаушыға әсері) мағыналық байлығына берілу амал-тәсілдеріне тәуелді болады. Сонымен қатар, шығарма жанрының да бұған тікелей әсері бар. Себебі шығарма жанрына байланысты оның құрылымы да өзгеше болмақ. Мәселен, шартты түрде прозалық туындының құрылымын көрсетер болсақ:

авторлық баяндау-монолог-авторлық баяндау-полилог-авторлық баяндау.

Ал драмалық шығарманың құрылысы өзгешелеу:

авторлық түсінік-монолог-диалог-диалог-полилог-монолог тағы басқа.

Драма табиғатының бар ауыртпалығы кейіпкерлердің өз үлесінде, әр айтылған кейіпкер ойында жатыр.

Прозалық шығарма мен драмалық шығарманың құрылымындағы өзгешелік олардың әр түрлі әдеби текке қатысына қарай болуы мүмкін. Сондықтан драманың тілдік қолданысындағы ерекшеліктерді, оның жасалар амал -тәсілдерін талдамас бұрын «Драма дегеніміз не?», «Драманың өзге әдеби жанрдан өзгешелігі неде?», деген сұрақтарға жауап беріп алуымыз абзал.

Драмалық шығармаларға берілген анықтамаларға келер болсақ, драматургияда адамдар қарым - қатынастары және олардың арасындағы қайшылықтар суреттеледі. Бұл суреттеу сахналық түрде жүзеге асады.

Драмалық шығарма сахнаға қойылу үшін жазылады және театр үшін өмір сүреді. Драманың елеулі өзгешелігіне оның сахналық қойылымға арналғандығын, пантомимикамен(актёр ойынымен), әуенмен көркемдік бірлестікте жұмсауын жатқыза аламыз. Драматургия жанры мен стиліне тән нәрсе-сөйлеу тілінің басымдылығы, өйткені драмадағы оқиға желісінің өзі кейіпкердің диалогіне негізделіп шешіледі. Кез келген драматург әрекетті сахна талаптарына сай өрбітеді.

Ал прозалық шығарманың табиғаты сәл өзгешелеу . «Эпикалық шығармада жазушы оқиғаны сараптаушы, зерттеуші кейіпкерлердің іс-әрекетіне баға беруші қызметін атқарады».

Осы жоғарыда көрсетілген анықтамалардың өзінен-ақ драма ерекшелігін ұғуға болады. Себебі, драмалық шығарманың сәтті шығуы тек жазушыға ғана емес, актёр ойынына да тәуелді.

Драмада тек сөзге ғана емес, сөздің әрекетпен үйлесе шығуына үлкен мән берілуі тиіс. Себебі кейіпкердің әр сөзі оның қимылымен айқындалып, нақтыланды. Ғылымда тілдік қатынастар - вербалды, ал тілсіз қатынастар (мимика, ишара, дене қалыбы, қол алысу, интонация) - бейвербалды деп аталады.

Ғалым Н. И. Смирнованың ойына жүгінер болсақ:

«Необходимай в общений информация может поступать не только через собственно языковые, то есть вербальные средства, но и через невербальные, к которым мы относим нормы общения, кинесические и паралингвистические»(Смирнова 8; 5)

Ал Т. М. Николаевна болса: «Любая речь не сводится только к вербальному языку, без специфических невербальных средств (мимика, жест) речь неестественна, мертвенна» деп тұжырымдайды. (9; )

Психолог мамандардың зерттеулері де адамның әр қимыл-қозғалыс, шарасы оның айтпақ ойын білдіреді, ой қимыл мен сөзі үйлеспеген адам сенімсіздік тудырады дейді. Бұл тұжырымның өзі- драма табиғатына артылар жүктің ауырлығына айқын дәлел.

Сахнадағы айтылмақ ойдың тыңдаушыға, көрерменге жетімді, әсерлі (түйінді) түсінікті болуы - қиын процесс. Сондықтан драма құрылымының өзіндік өзгешелігі болуы заңды. Драманың туындауының құрылуы көрерменді үйіріп әкетердей жинақы әрі кейіпкер тілі тыңдаушыға жетімді, жеңіл болуы шарт. Енді екі жанр өзгешелігін мысал арқылы дәлелдер болсақ:

«Ісләм жазулы жерді қайта-қайта сүйгенде, көзінен жасы ыршып, қолынан құран түсіп қалып, Ғазизаның қабірін құшақтай жығылып, өкіріп жылай бастады. Ұзақ уақыт сол күйде жылап жатып, көңіліндегі талай шерінен азырақ сейілгендей болып, қабірден басын көтеріп зорға дегенде мауқын басты». (10; 193)

« Сырым: Қарагөз айым! Ай сәулелі Қарагөзім. Не дейді, ойбай, мыналар? Сәулем, сәулешім қарагөз! Лағынет, лағынет болсын саған Өсер ауылы. Лағынет сұм қадам жұрағатыңа сенің! Алдың ба тартып барымды? Аяулы сәулем, күн сәулелі сәнімді? Өшірдің бе әнімді»(11; 13) .

Осы екі мысалдың ұқсас тұстары. Ісләм де, Сырым да сүйгендерінен айрылып қапа құшқан. Бірақ үзінділердің бөлек тұстары - қазаға қайғырудың берілу тәсілдері.

Келесі бір түйіндер түйін - драмалық шығарма (оқиғаның) оқырманның өзіне, жағымды, жағымсыз бейнелерді айыруға мүмкіндік берсе, ол прозалық шығармаларда көбіне автор ойы әсер етеді.

Батырлар жыры лиро-эпостық жырларда кейіпкер сөзіне қарағанда автор ойына, автор суреттеуіне маңызды орын бөленген болса, ал прозалық шығармада кейіпкер тілі оның бейнесін толықтырар маңызды элементтің қатарына кіре бастаған.

Драмалық шығармада бұл тәсілге жүктелген міндет артатүсіп, кейіпкер тілі - негізгі кеіпкер бенесін ашар құралға айналады.

Драматургия жайлы айтқанда М. Әуезов есімі ескерусіз қалуы мүмкін емес. Себебі, Әуезов - тұңғыш қазақ театрының уығын алғаш қадаушы жандардың бірі. Ал жазушының «Еңлік-Кебек» пьесасы - осы театрдың тұңғыш қарлығашы. Театр өнері жайлы Әуезовтің өзі:

«Қазақтың театр өнері біздің заманымызда басталғанына біз қуанамыз. Бірақ сол қуанышымызбен бірге бұл сияқты ірі өнердің келешегі үшін жауапты екендігімізді де ұмытпауымыз керек. Сондықтан бұл мәселеге үлкен сақтықпен кірісіп, көп ойланып, ептеп бастау керек»(12; 36), - дейді.

Әуезов қазақ театрын құрып қана қоймады, өзінің шебер жазылған туындылары арқылы бұл өнердің гүлдене түсуіне де өз үлесін қосты. «Суретті әдебиет ішіндегі көпке жететіні, дегені дөп тиетіні, әсері мол болатын түр -драма, жақсы пьеса - сапалы әдебиет белгісі»(13; 11) дей келе, жазушы драмалық туындыға өзінің әділ бағасын бере білді.

Кез келген көркем туындының әділ бағасын берер таразысы - уақыт. Ал Әуезов драмаларының көпшілік дені уақыт өтсе де көрермен талабына сай келуі - олардың өміршеңдігінің белгісі. Сол себепті Әуезов драмаларының тілін зерттеуді нысаны ретінде алуымыздың өзі заңды.

Драмалық шығарманың тілі дегеніміз - шығармадағы кейіпкер тілі. Осы кейіпкер тілі шығармада түрлі тәсілдер арқылы беріледі. «Драмалық шығарма тұтасымен сөйлеушінің сөздерінен, яғни диалог, полилог, монологтан құралып, кейіпкердің образды сөйлеуі арқылы көрінеді»(10; 12) .

Жазушы кейіпкеріне ұтымды сөз салу арқылы кейіпкерінің бейнесін аша түседі.

Енді кейіпкер тілінің берілу тәсілдеріне тоқталар болсақ. Дұрыс тәсілді қолдана білу, яғни шығарманың «қаңқасын» дұрыс құру шығарманың қабылдануын, идеясының түсінікті болуын арттыра түседі.

Монолог (monos-бір, logos-сөз) - белсенді сөйлеу қызметінің нәтижесінде тікелей қабылдауға арналған сөйлеу түрі. Монологтің өзіне тән байымдау, синтаксистік құрылым, лексикалық бірлікті таңдап жұмсау ерекшеліктері болады. Жанр ішіндік айырмашылықтар (автор сөзі, кейіпкер тілі, ғылыми баяндама, үгіт-насихат) монологтің стилистикалық ерекшелігін танытады.

Монолог түрлерін жіктеп көрсету, монолог тәсілінің өзгешеліктері, оның стильдерге қатысы - қазақ лингвистикасында толық зерттелмеген тақырып. Сол себепті жанр бойынша монологті жіктеу бізде әлі нық емес. Орыс тіл білімінде В. В. Виноградов монологтің төрт түрін көсетеді:

Насихаттаушы монолог (шешендік сөздің бір түрі)
Лирикалық монолог (эмоция мен көңіл-күйдің берілу түрі)
Хабарлама монолог (баяндама түрі)
Драмалық монолог (сөйлеу тілі, өзге психикалық әрекеттермен толығып жұмсалатын монолог түрі)

Монологтің осы төрт түрін қазақ тілінде де кездестіруге болады. Осылардың ішінде біздің тоқталатынымыз - драмалық монолог.

Драмалық монолог өз табиғаты жағынан диалогке жақынырақ. Себебі драмалық монолог әрқашан дене қозғалысы, мимикамен тығыз байланыста. Драмалық монологтағы мимикалық, пантомимикалық әрекеттер монологтің өзге түрлеріне қарағанда басымырақ.

В. В. Виноградов: «Монолог драматический является в сущности формой напряженного диалога с опущенными репликами, он строится по принципам свернутой и сгущенной диалогической речи представляя сцепку отдельных реплик»(14; 22), -дейді. Осының өзінен-ақ монологтің диалогтің күрделенген түрі екендігін ұғуға болады. Кейіпкер өз - өзіне сұрақ қойып, сол сұраққа өзі жауап беруге тырысады. Яғни өз ісіне өзі сараптау жасайды. М. Әуезов кейіпкер тілінің берілу тәсілінде монологті ұтымды қолдана білген. Мысалы:

« Жапал: Қап, қап, қапы болды-ау осы жол! Кезігіп қалды-ау кер азу Есен. Өкпелейді-ау енді Еңлік. Бұны аңды деп Есен маған тапсырғалы дәл алты ай болып еді. Содан бері аңдығаным Еңлік емес, сол Есеннің өзі боп еді. Кебектің жотасын бірде-бір шалдырмай, Еңлік сырын алдырмай келіп едім. Мұрнын тескен (сырын) (алдырмай) тайлақтай қып Есенді былай келе жатса, былай бұрып салып, қаңғытып қоя беруші ем. Ылғи Еңлік көңілі өзімде деп қоңқиып сала беруші еді Есен бойына сенген түйедей боп! Тоқта, Кебек келеді екен, ашулы ма немене, жалтара тұрайын бетінен»(11; 23) .

« Қайша: Бұйырса тағы бір арманыма жеткелі тұрмын. Бейсембі жақындықты ақтайтынын білуші едім. Әзірше айтқан жерінен шығып келеді (күлімсіреп) . Шіркін, өзгені былай қойғанда да, Есендіктің мал-жанын саған билетіп отырғаным жоқ па? Алдынан шығатын тірі жан жоқ. Кешегі Бәтиманың заманында мұндай болып па еді?! Осының бәрін о да есептер. Есептесең есепте мен де ұмытыла қоймаспын. Менің арманым - дүние емес, басымның кегі болатын. Іздегенім есем болатын. Оған қолым жетпесе, мен Есендікке қатын да болып жүрмес едім. Рас, әуелі қызбен сөйлесейін. Ол неме көнбейді ғой. Бұған не айла бар? А-а-а қыз қайда екен өзі? (шақырады) Дәмеш, ә Дәмеш!»(7; 62) .

Осы келтірілген екі мысалдың да шығарманы құруда өзіндік үлесі бар. Осы монологтарды беру арқылы жазушы шығарманы әрлендіре түскен. Себебі, бұл мысалдар бірнеше қызметті бірақ атқарып тұр.

Біріншіден, Жапал мен Қайшаның мінез-құлықтары шынайы табиғаттары анық ашылып беріліп тұр. Өйткені, кейіпкерлердің оңашада өз, өздеріне айтқан ойлары-олардың таным тереңдігіне айғақ.

Екіншіден, кейіпкерлерге өз істеріне сараптау жасату арқылы автор көрерменді оқиға желісімен таныстырып өтеді. Яғни шебер жазушы кез келген жағдайда тосыннан жол табары анық. Егер бұл прозалық шығарма болса, онда автордың оқырманды хабардар етуге, авторлық баяндау арқылы шығарманың түсініксіз тұстарын анықтап ашып беруге мүмкіндігі болар еді. Ал драмада автор мүмкіндігі шектеулі. Драмадағы автор - кейіпкер. Кейіпкерін сөйлету арқылы автор өз ойын жеткізеді. Жалпы, драмалық монологті шешендік, лирикалық, хабарлама монологтардың синтезі деп ұсынған дұрыс.

Әр жазушының сөз қолданысына байланысты шығарма құру тәсілдері де ерекше болмақ. Ал драмалық шығарманың әдебиет жанрларының ішіндегі ең күрделі әрі ең қиын екені белгілі. Көркем шығармадағы монологтің қолданысына мысал келтірсек:

« Керім: Айдар емес…Тіпті Абай да емес, сенің басың? Мыңды бірге? Бірді мыңға? Мыңға? Сатам ба? Кімді сатам? Қарызды достыққа қиям ба? Достықты қарыз үшін қиям ба? Ойлан! Ертең билік!»(15; 326) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.