Компания құнын бағалауға табыстық тәсілдеме
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОМПАНИЯ КҰНЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Компанияны бағалаудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Компанияны бағалауды реттейтін стандарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2 КОМПАНИЯ ҚҰНЫН БАҒАЛАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ ӘДІСТЕР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ РОЛІ (ЖШС IMC SAUDA
МЫСАЛЫНДА).
2.1 Компанияны бағалағанда қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Коммерциялық жылжымайтын мүлікті табыс әдісімен бағалау
мысалында компания мүлкін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Компания құнын бағалаудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасының бағалау қызметінің даму кезеңі және
күй.жағдайы мен проблемалары ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Компания мүлкін бағалаудың болашақта жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 72
1 КОМПАНИЯ КҰНЫН БАҒАЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Компанияны бағалаудың мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Компанияны бағалауды реттейтін стандарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2 КОМПАНИЯ ҚҰНЫН БАҒАЛАУДАҒЫ ӘР ТҮРЛІ ӘДІСТЕР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ РОЛІ (ЖШС IMC SAUDA
МЫСАЛЫНДА).
2.1 Компанияны бағалағанда қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Коммерциялық жылжымайтын мүлікті табыс әдісімен бағалау
мысалында компания мүлкін бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Компания құнын бағалаудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІН
ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасының бағалау қызметінің даму кезеңі және
күй.жағдайы мен проблемалары ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Компания мүлкін бағалаудың болашақта жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 72
Дипломдық жұмыcтың өзектілігі. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында компанияны бағалаудың ролі өте маңызды. 2000 жылы қараша айында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі» туралы Заңы осыған айғақ. Қазақстандағы бағалаудың кәсіби тәжірибесі тек қана қалыптасу сатысында тұр деп айтуға болады. Бұл мәселемен айналысатын ұйымдардың қызметі шетел тәжірибесіне негізделген.
Жоғарыда айтылған заңға сәйкес бағалау үрдісі төмендегідей жағдайларда қолданылады:
Мүлікті кепілдікке беру арқылы несие алу (ипотека);
Компанияларды қайта құру немесе жою;
Инвестициялық шешім қабылдау;
Мүлікті сақтандыру;
Салық салуды оңтайландыру үшін және тағы басқалар.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Демек, өңдеу тәртіпке салу және бағалау процестері толық жетілдірілген жаңа экономикалық жүйе болып табылады, және оған айғақ Қазақстан Республикасы президенті Н.А. Назарбаевтің халыққа жолдауында “ Қазақстан - 2030 гүлдену, қауіпсіздік және халықтың әл-ауқаттылығының жақсаруы ” негізгі приоритеттердің бірі ретінде белгіледі [1].
Отандық экономика ғылымдары үшін құнның бағалау проблемасы жаңа үрдіс болып табылады.
Анықтама сұрақтары сонымен қатар соңғы кезде құнның - дамитын шарттарында қарастыруға болады. ТМД елдерінің экономисттерінің еңбектерінде Федотова М., Грязнова А.Г., Попова В.Н., Горемыкин В.А. және Болдырев В.С., Федоров Л.Е. тойтарыс және проблемалардың шешіміне тағы басқада маңызды қазақстандық ғалымдар өз үлестерің қосты, және олар Бейсембаев.З., Ермекбаев.Е.Р., Дияров С.К., Коваленко Г.П. Радостовец.Н . және тағы басқалары.
Әдеби қайнарлардың талдауы қорытынды жасауды рұқсат етеді, ең алдымен шетелдік тәжірибеге бейімделуі арқылы нарықтық құнын бағалау теориясының қалыптасуы Қазақстанда жүзеге асады. Бірақ бұл Қазақстандық экономика тарихи ерекшеліктерінің есепсіз процесі негізінде болды, нарықтық құн құруына әсер көрсетуші.
Зерттеу пәні. Осы дипломдық жұмыста компанияны бағалау тәсілдері, ерекшеліктері, сонымен қатар оның қазақстандық тәжірибеде қолдану ерекшеліктері қамтылған. Менімен таңдалған тақырып өте өзекті болып табылады. Ең көп таралған салыстырма әдісі бағалау процесінде үлкен роль атқарады, сондықтан бағалау шарттарында қарапайым және таңдамалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ең басты мақсаттары мен міндеттері:
- біріншіден, бағалау әдістерін тиімді қолдану, әртүрлі ерекшеліктерін толық суреттеп айту;
- екіншіден, Қазақстанда бағалау әдістерінің қолдану ерекшеліктерін
Жоғарыда айтылған заңға сәйкес бағалау үрдісі төмендегідей жағдайларда қолданылады:
Мүлікті кепілдікке беру арқылы несие алу (ипотека);
Компанияларды қайта құру немесе жою;
Инвестициялық шешім қабылдау;
Мүлікті сақтандыру;
Салық салуды оңтайландыру үшін және тағы басқалар.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Демек, өңдеу тәртіпке салу және бағалау процестері толық жетілдірілген жаңа экономикалық жүйе болып табылады, және оған айғақ Қазақстан Республикасы президенті Н.А. Назарбаевтің халыққа жолдауында “ Қазақстан - 2030 гүлдену, қауіпсіздік және халықтың әл-ауқаттылығының жақсаруы ” негізгі приоритеттердің бірі ретінде белгіледі [1].
Отандық экономика ғылымдары үшін құнның бағалау проблемасы жаңа үрдіс болып табылады.
Анықтама сұрақтары сонымен қатар соңғы кезде құнның - дамитын шарттарында қарастыруға болады. ТМД елдерінің экономисттерінің еңбектерінде Федотова М., Грязнова А.Г., Попова В.Н., Горемыкин В.А. және Болдырев В.С., Федоров Л.Е. тойтарыс және проблемалардың шешіміне тағы басқада маңызды қазақстандық ғалымдар өз үлестерің қосты, және олар Бейсембаев.З., Ермекбаев.Е.Р., Дияров С.К., Коваленко Г.П. Радостовец.Н . және тағы басқалары.
Әдеби қайнарлардың талдауы қорытынды жасауды рұқсат етеді, ең алдымен шетелдік тәжірибеге бейімделуі арқылы нарықтық құнын бағалау теориясының қалыптасуы Қазақстанда жүзеге асады. Бірақ бұл Қазақстандық экономика тарихи ерекшеліктерінің есепсіз процесі негізінде болды, нарықтық құн құруына әсер көрсетуші.
Зерттеу пәні. Осы дипломдық жұмыста компанияны бағалау тәсілдері, ерекшеліктері, сонымен қатар оның қазақстандық тәжірибеде қолдану ерекшеліктері қамтылған. Менімен таңдалған тақырып өте өзекті болып табылады. Ең көп таралған салыстырма әдісі бағалау процесінде үлкен роль атқарады, сондықтан бағалау шарттарында қарапайым және таңдамалы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың ең басты мақсаттары мен міндеттері:
- біріншіден, бағалау әдістерін тиімді қолдану, әртүрлі ерекшеліктерін толық суреттеп айту;
- екіншіден, Қазақстанда бағалау әдістерінің қолдану ерекшеліктерін
1. Назарбаев Н.Ә. Халыққа жолдауы 2030
2. Экономика недвижимости, под ред. проф. Ресина В.И. – М.: Дело, 2000.
3. Экономика и финансы недвижимости, под. ред. Пашкуса Ю.В. – М.: Финансы и статистика, 2000.
4. Кошкин В.Н. Методы оценки предприятия Москва 2002г.
5. Крутик А.Б., Горенбургов М.А. Экономика недвижимости – СПб.:
6. Гражданский кодекс РК – Алматы: ЮРИСТ, 2009 Өзгертулер еңгізілді
7. Горемыкин В.А. Рынок недвижимости – М.: МЭГУ
8. Закон «Об оценочной деятельности в РК» от 30.11.2000г. №109-
9. Оценка недвижимости: Учебник под ред., Грязновой А.Г., Федотовой М. – М.: Финансы и статистика, 2004.
10. Тарасевич Е.И. Оценка недвижимости – СПб.: СПб ГТУ, 2001
11. Қазақстан Республикасының бағалау қызыметі туралы №109 – 2 30 қараша 2000 ж. ҚР Заңы
12. Дияров С.К. Экономика недвижимости – Кызылорда, 2003.
13. Дияров С.К. Управление недвижимостью – Алматы, 2004.
14. Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предприятия: теория и практика Москва.: Инфра 2007г.
15. Волкова О.И. Экономика предприятия Москва 2008.
16. Болдырев В.С., Федоров Л.Е. Введение в теорию оценки недвижимости (конспект учебного курса) – М.: Азбука, 2001.
17. Коваленко Г.П. Рынок недвижимого имущества в РК – А.: Жеты-жаргы, 2002.
18. Волоченков Н.Г. Справочник по недвижимости – М.: Инфра, 2004.
19. Голощапов Н.А., Помазкова С.И. Недвижимость: словарь-справочник – М.: 2008.
20. Максимов С.Н. Девелопмент (развитие недвижимости) – СПб., 2003.
21. Максимов С.Н. Основы предпринимательской деятельности на рынке недвижимости – СПб.: Питер, 2003.
22. Основы оценки стоимости недвижимости: Учебно-практическое пособие – М., 2004.
23. Попов Г.В. Основы оценки недвижимости – М.: РОО, 2000.
24. Харрисон Г.С. Оценка недвижимости – М.: Мосграфизд. 2004
2. Экономика недвижимости, под ред. проф. Ресина В.И. – М.: Дело, 2000.
3. Экономика и финансы недвижимости, под. ред. Пашкуса Ю.В. – М.: Финансы и статистика, 2000.
4. Кошкин В.Н. Методы оценки предприятия Москва 2002г.
5. Крутик А.Б., Горенбургов М.А. Экономика недвижимости – СПб.:
6. Гражданский кодекс РК – Алматы: ЮРИСТ, 2009 Өзгертулер еңгізілді
7. Горемыкин В.А. Рынок недвижимости – М.: МЭГУ
8. Закон «Об оценочной деятельности в РК» от 30.11.2000г. №109-
9. Оценка недвижимости: Учебник под ред., Грязновой А.Г., Федотовой М. – М.: Финансы и статистика, 2004.
10. Тарасевич Е.И. Оценка недвижимости – СПб.: СПб ГТУ, 2001
11. Қазақстан Республикасының бағалау қызыметі туралы №109 – 2 30 қараша 2000 ж. ҚР Заңы
12. Дияров С.К. Экономика недвижимости – Кызылорда, 2003.
13. Дияров С.К. Управление недвижимостью – Алматы, 2004.
14. Григорьев В.В., Федотова М.А. Оценка предприятия: теория и практика Москва.: Инфра 2007г.
15. Волкова О.И. Экономика предприятия Москва 2008.
16. Болдырев В.С., Федоров Л.Е. Введение в теорию оценки недвижимости (конспект учебного курса) – М.: Азбука, 2001.
17. Коваленко Г.П. Рынок недвижимого имущества в РК – А.: Жеты-жаргы, 2002.
18. Волоченков Н.Г. Справочник по недвижимости – М.: Инфра, 2004.
19. Голощапов Н.А., Помазкова С.И. Недвижимость: словарь-справочник – М.: 2008.
20. Максимов С.Н. Девелопмент (развитие недвижимости) – СПб., 2003.
21. Максимов С.Н. Основы предпринимательской деятельности на рынке недвижимости – СПб.: Питер, 2003.
22. Основы оценки стоимости недвижимости: Учебно-практическое пособие – М., 2004.
23. Попов Г.В. Основы оценки недвижимости – М.: РОО, 2000.
24. Харрисон Г.С. Оценка недвижимости – М.: Мосграфизд. 2004
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Компания кұнын бағалаудың теориялық
негіздері
1. Компанияны бағалаудың мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Компанияны бағалауды реттейтін
стандарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2. Компания құнын бағалаудағы әр түрлі әдістер
және олардың ролі (ЖШС IMC SAUDA
мысалында).
2.1 Компанияны бағалағанда қолданылатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Коммерциялық жылжымайтын мүлікті табыс әдісімен бағалау
мысалында компания мүлкін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Компания құнын бағалаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 54
3 Қазақстан Республикасының бағалау қызметін
жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының бағалау қызметінің даму кезеңі және
күй-жағдайы мен проблемалары ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Компания мүлкін бағалаудың болашақта жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыcтың өзектілігі. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында
компанияны бағалаудың ролі өте маңызды. 2000 жылы қараша айында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы Заңы осыған айғақ.
Қазақстандағы бағалаудың кәсіби тәжірибесі тек қана қалыптасу сатысында тұр
деп айтуға болады. Бұл мәселемен айналысатын ұйымдардың қызметі шетел
тәжірибесіне негізделген.
Жоғарыда айтылған заңға сәйкес бағалау үрдісі төмендегідей
жағдайларда қолданылады:
➢ Мүлікті кепілдікке беру арқылы несие алу (ипотека);
➢ Компанияларды қайта құру немесе жою;
➢ Инвестициялық шешім қабылдау;
➢ Мүлікті сақтандыру;
➢ Салық салуды оңтайландыру үшін және тағы басқалар.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Демек, өңдеу тәртіпке салу және
бағалау процестері толық жетілдірілген жаңа экономикалық жүйе болып
табылады, және оған айғақ Қазақстан Республикасы президенті Н.А.
Назарбаевтің халыққа жолдауында “ Қазақстан - 2030 гүлдену, қауіпсіздік
және халықтың әл-ауқаттылығының жақсаруы ” негізгі приоритеттердің бірі
ретінде белгіледі [1].
Отандық экономика ғылымдары үшін құнның бағалау проблемасы жаңа үрдіс
болып табылады.
Анықтама сұрақтары сонымен қатар соңғы кезде құнның - дамитын
шарттарында қарастыруға болады. ТМД елдерінің экономисттерінің еңбектерінде
Федотова М., Грязнова А.Г., Попова В.Н., Горемыкин В.А. және Болдырев
В.С., Федоров Л.Е. тойтарыс және проблемалардың шешіміне тағы басқада
маңызды қазақстандық ғалымдар өз үлестерің қосты, және олар Бейсембаев.З.,
Ермекбаев.Е.Р., Дияров С.К., Коваленко Г.П. Радостовец.Н . және тағы
басқалары.
Әдеби қайнарлардың талдауы қорытынды жасауды рұқсат етеді, ең алдымен
шетелдік тәжірибеге бейімделуі арқылы нарықтық құнын бағалау теориясының
қалыптасуы Қазақстанда жүзеге асады. Бірақ бұл Қазақстандық экономика
тарихи ерекшеліктерінің есепсіз процесі негізінде болды, нарықтық құн
құруына әсер көрсетуші.
Зерттеу пәні. Осы дипломдық жұмыста компанияны бағалау тәсілдері,
ерекшеліктері, сонымен қатар оның қазақстандық тәжірибеде қолдану
ерекшеліктері қамтылған. Менімен таңдалған тақырып өте өзекті болып
табылады. Ең көп таралған салыстырма әдісі бағалау процесінде үлкен роль
атқарады, сондықтан бағалау шарттарында қарапайым және таңдамалы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың ең басты мақсаттары мен міндеттері:
- біріншіден, бағалау әдістерін тиімді қолдану, әртүрлі ерекшеліктерін
толық суреттеп айту;
- екіншіден, Қазақстанда бағалау әдістерінің қолдану ерекшеліктерін
айқындау, және тиімді әдістерді айқындау;
- үшіншіден, проблемаларды айқындау, сонымен қатар бағалау қызметін
жетілдіру үшін ұсыныстар жасау.
Компанияны бағалау шарттарында құнның – коммерциялық жылжымайтын
мүлік, машина және құрал-жабдықтардың бағалауы теориялық, әдістемелік және
практикалық негізде құрылғаны сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың ғылыми көздері:
- Қазақстан Республикасының заңдары және нормативті актілері;
- Отандық және шетелдік ғалымдардың – экономисттердің еңбектерімен құн
теориялары;
-Жариялауларда қарастырылған зерттеу проблемалары.
Дипломдық жқмыстыңз ерттеу объектісі. Жұмыс құрылымы тақырыппен
ескертілген деңгейде жазылып, зерттеу объектісімен және мақсаттарымен
қамтылған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Компания кұнын бағалаудың теориялық
негіздері
1. . Компания бағалаудың мақсаты
Қаржы жағдайын бағалау әр түрлі мақсаттармен іске асырылады.
Ең біріншіден компанияны бағалау қандай мақсаттармен жүргізілетінін
анықтап алайық. Төмендегі кестеде әр түрлі субъектілер жағынан компанияны
бағалаудың мақсаттары келтірілген.
Кесте 1
Әр түрлі субъектілер жағынан компанияны бағалаудың мақсаттары
Бағалау Бағалау мақсаттары
субъектісі
Кәсіпорын заңды Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
тұлға ретінде
Кәсіпорын дамуының жоспарын жасау
Акцияларды эмиссиялау (шығару)
Басқару тиімділігін бағалау
Жеке меншік иесі Жеке меншікті басқару варианттарын таңдау
Реструктуризация процесінде біріктіру және бөлу
баланстарын құру
Кәсіпорынды немесе оның үлесінің сату-сатып алу
бағасының орынды екеніне көз жеткізу
Кәсіпорын жойылу (ликвидация) процесінде
сатылымнан түскен ақша мөлшерін орнату
Несие ұйымдары Несие алушының қаржылық қабілеттілігін тексеру
Кепілге берілетін несие сомасының мөлшерін анықтау
Сақтандыру Сақтандыру молшерін орнату
компаниялары
Сақтандыру төлемі сомасын анықтау
Қор биржалары Конъюнктуралық мінездемелерді есептеу
Бағалы қағаздар котировкасын анықтау
Инвесторлар Инвестициялық құйылымдардың тиімділігін анықтау
Инвестициялық жобаға қосу мақсатымен сатып алынған
кәсіпорынның бағасын анықтау
Мемлекеттік Кәсіпорынды жекешелендіруге дайындалу
органдар
Әр түрлі салықтар үшін салық салу базасын анықтау
Кесте 1 жалғасы
Кәсіпорын жойылу (ликвидация) процесінде
сатылымнан түскен ақша мөлшерін орнату
Сот мақсаттары үшін баға орнату
Қайнар көзі: Компания бағалаудың мақсатының мәліметтері бойынша
Диагностика – бизнес көз-қарасынан қаржы анализі, компания
резервтерінің оптималды көлемі жеткілікті болатыны, компанияның төлем төлеу
қабілеттілігі, қаржылық рисктегі тік шығынға және сол уақытта шаруашылық
қызмет ресурстарының жеткіліктілігіне көз жеткізу.
Қаржы жағдайын бағалау әр түрлі модельдер түрінің көмегімен жүргізілуі
мүмкін. Негізгі үш модельді қарастырайық: дескриптивті, предикативті және
нормативті [2].
Дескриптивті моделі – компания қаржы жағдайын бағалаудың негізі болып
табылады. Бұларға жататындар баланстық есеп беру (балансовая отчетность) ,
қаржылық есеп беру (финаносвая отчетность).
Предикативті модель – бұл модель прогностикалық негізге көзделген.
Бұлар компания кірістерінде балама райында қолданылады, және болашақтағы
қаржы жағдайын болжау арқылы жасалады.
Нормативті модель - бюджетке есептелген компания қызметін күтетін
баламалы фактінің шешімін береді. Бұл модельдер ішкі қаржы анализдері
негізінде қолданады. Бұлардың маңызы белгіленген нормативті әр бапта
шығаратын әр технологиялық процессте, жасап шығару түрінде, жауапкершілік
ортасында, нормативтерден фактілік анализден құлауы. Анализ көп жақтарда
детерминироватталған факторлық модельде қолданады.
Қаржы жағдайын сыртқы жиынтығын бағалау көбіне қолданушылардың
экономикалық қызығушылық сферасында анықталады.
Бағаны белгілеу мыналарды қамтитын әрекеттердің белгілі бір
бірізділгін көздейді:
- баға белгілеудің міндеттерін қоюды;
- сұранысты талдауды;
- шығынды бағалауды;
- бәсекелестің тауарлары мен бағаларын талдауды;
- баға белгілеу әдістерін таңдауды;
- соңғы бағаны орнатуды.
Бірінші қадам – баға белгілеу міндеттерін қою.
Ең алдымен компания нақты тауарларды өндіру мен сату арқылы қол
жеткізуіне келетін мақсаттарды анықтап алуы қажет.
Компанияның мақсаты:
– құрып кетпеуді қамтамасыз ету. Бәсекелестің немесе тұтынушылар
сұранысты өзгеруінен қиындықтар тууы мүмкін. Бизнесті жалғастыру және
өнімнің қосалқы қорларын жою үшін бағаны төмендетеді. Бұл кезде пайда
өзінің алғашқы мәнін жоюы мүмкін. Ал әзерге баға шығынның орнын толтырып
отырған кезде өндірісті жалғастыра алады;
– пайданы максималдау. Компания өз тауарына максималды пайданы
қамтамасыз ету үшін өз бағасын қояды. Ол үшін бағаның әр варианты бойынша
мүмкін сұраныс пен алдын ала болатын шығындарды анықтайды. Баламалар
арасынан қысқа мерзім ішінде максималды пайда әкелетінін таңдап алады. Бұл
жерде мемлекеттік реттеуші әрекетіне, бәсекелестердің саясатына,
маркетингтің басқа түрлі элементтерін пайдаланумен анықталатын ұзақ
мерзімді перспективалар ескерілмейді;
– айналымды максималды ұлғайту. Айналымды максималдауға баға өнімдері
корпоративті өндіріліп, шығындардың барлық құрылымы мен шығынын анықтау
қиындығы пайда болған кезде қолданылады. Осы жағдайда сұранысты бағалау
маңызы болады. Мақсатты өткізу көлеміне комиссиондық пайызын орнату арқылы
іске асыруға болады;
– өткізуді үйлесімді кеңейту. Өткізу көлемін ұлғайту өнім бірлігіне
шаққан шығынды төмендету және пайданы көбейтуге әкеледі. Нарық
мүмкіншілігінен шыға отырып, компания өз өнімнің бағасын минимумге дейін
төмендетіп, нарықтағы өз үлесін арттырады да, тауар бірлігіне жұмсалатын
шығынды азайтуға қол жеткізеді. Осының негізінде бағаны әрі қарай төмендете
алады. Мұндай саясат нарықтық бағаға деген сезімталдығы зор болған
жағдайда, егер өндіріс көлемін азайтуға нақты мүмкіндік туса және
бәсекелесті шеттеуге қол жететін болса ғана табыс әкеледі;
– жоғары бағаны орнату арқылы бәсекені азайту. Компания өзінің әр
жаңа еңгізулерін бұрынғы тауарлар алдындағы салыстырмалы басымдылған
пайдалана отырып, жаңа тауарға мүмкіндігінше жоғары баға қояды. Жаңа
тауарды өткізу аяқталған кезде, бағаны төмендету арқылы кәсіпорын өз
өніміне төлем қабілеті төмен клиенттердің келесі өнімге тартады;
– сапа. Сапалы өнім шығаратын компаниялар сапаны әрі қарай көтеруге,
жұмсалатын қосымша шығындардың орнын жабу үшін өз тауарларына жоғары баға
қоя алады.
Айталық, нарықта өткір бәсеке күресі қалыптасты делік. Бұл жағдайда
нарықтың барлық кеңістігінде фирманың күрес жүргізгені, яғни баға арқылы
бұзып өту стратегисын қолданғаны дұрыс болмайды. Оның орнына алармандардың
баға деңгейіне сезімталды төмен шағын нарық сегментінде күшін
шоғырландырып, бәсекеслестерін ол сегменттен ығыстыру ыңғайы туып жатса,
сегментте сыйапатты баға құру стратегиясын қолданғаны ұтымды болар еді.
Бизнесті бағалаудың мақсаты.
Компанияның тиімді баға саясатын жүргізу үшін, біқатар шарттар
орындалуы қажет:
– оның қаржы қызметкерлері мен бухгалтерлері қажетті сапа деңгейін
алуды қамтамасыз ете алатын минимумға дейін шығынды төмендете отырып,
басқара алуы керек; маркетологтарға нақтылы міндет қою үшін шығындар мен
сауда көлемі арасындағы нақты сандық байланысты анықтау қажет;
– компанияның маркетинг жөніндегі мамандары фирманың бәсекелестік
артықшылығын, оның коммерциялық саясатының негізгі бола алатын өнімді,
қызметті және нарық сегментін таңдай ала білуі қажет.
Нарықта жұмыс істейтін көптеген компаниялар өзіне ұқсастардан артық
болу, тауарларына ерекше қасиеттер беру үшін, үлкен қаражаттар жұмсайды.
Егер оны іске асырған болса, оның нәтижесі барлық шығындарды өтейді. Өнімге
ерекшелік қасиетін беру ешқандай мәселені шешпейді. Ол үшін, біріншіден,
сатып алушыны ол туралы хабардар ету керек; екіншіден – сатып алушыны, осы
ерекшелікті қолдану, тұтынуда жаңа қасиетке қол жеткізетініне сендіру
керек.
Нарықтық экономикада өзіндік құнға жатқызылатын және баға белгілеу
мақсатында өзіндік құнды қалыптастыруда бәсекелік салалар компаниялары үшін
анықталған, сонымен қатар алынған пайда мен шаруашылық қызметтің басқа
нәтижелерін есептеу үшін, өзіндік құнға жатқызылатын шығындарды анықтау
кезінде бірегей шешім қажет.
Сату көлемін көбейту саясатының баға құруға тигізетін әсері рыноктың
нақтылы жағдайына байланысты. Егер фирма өзінің тауарларын рынокта
ұлғайтуға мүмкіндігі болса, онда бағасын кемітуге болады. Кейде тіпті
табысы төмен алушыларды саудаға тарту үшін мерзімдер аралығында бірнеше рет
бағаны төмендетеді. Ал рыноктағы барлық алушылар саудыға тартылып, сауда
көлемі тұрақталған жағдайда, баға құру саясаты басқаша бағыт алып, баға
қалыптасқан деңгейде сатылуы тиіс (шығын төмендеп, бағаны одан әрі
төмендетуге мүмкіндік болса да). Әрине, бұл жағдайда фирма артық пайда
табады.
Әрине біздің елімізде нарықтық экономикаға жаңа еніп, оны игере
бастады. Фирмалар құндылыққа негізделген баға құруға енді-енді көшіп жатыр.
Алайда олардың көпшілігінің ежелден қалыптасып қалған шығынға негізделген
баға құрудын қол үзуі оңайға түспейді. Әйтседе нарық өмірінің өзі
итермелеп, әсіресе бәсеке жағдайында тіршілігін сақтап қалу үшін құндылыққа
негізделген баға құруға көшіп жатқан фирмалар баршылық.
Машиналар мен құрал-жабдықтарды бағалағанда жалпы жағдайда сәйкес
құрал-жабдықты сатып алумен және орналастырумен байланысты барлық
шығындардың жиынтығын ескеру керек. Атап айтатын болсақ:
- құрал-жабдықты сатып алу шығындары;
- транспорттық-әзерлеу және қойма шығындары;
- фундаментті дайындаумен құрал-жабдықтарды орналастырумен, оны ретке
келтірумен, күші бар өндірістік-технологиялық жүйеге және өнеркәсіптік
пайдалануға қосумен байланысты тікелей шығындардың барлық түрлері;
- инженерлік-құрастыру және технологиялық жұмыстарға пайдалану,
-құрал-жабдықты сатып алумен, орналастырумен және қосумен байланысты
үлестік жанама шығындар.
Машиналар мен құрал-жабдықтарды бағалаудағы шығындық тәсіл еңбек құн
теориясында және орын басу принципіне негізделген.
Оганизацияның көбіне негізгі функциялау мақсаты бүкіл әлемдегі пайда
алу болып табылады. Осы компанияның нарықтағы өзінің үлесін көбейтеді және
шығынды азайтады. Компанияға осыдан басқа компаниядағы ақша ағымын жақсылап
қарауды талап етеді. Компаниядағы кредиторлық қалдықтың өсуіне алып келуі
кредиторларға ұнайды және жеке меншік иеленушілергеде (акционерлергеде)
қаржылық қызмет операцияларына проблемалардың өсуіне әкеліп соғады.
Ақшаның еркін саны компаниядағы счет ақша құрылысы. Компанияның нарық
құны нарық жинағында анықталады. Компания құны да акцияның котировкаға әкеп
соғады, нарыққа байланысты нағыз қалыпты кезеңде.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының маңызды сипаттамаларының бірі ұзақ
мерзімді перспективадағы оның қызметінің тұрақтылығы.
Меншікті капиталдың концентрация коэффиценті - кәсіпорын иелерінің
оның қызметінің қаражаттарының жалпы суммасындағы үлесін сипаттайды. Бұл
коэффиценттің мәні жоғары болған сайын, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
соншалықты жоғары болады.
1. Қаржылық тәуелділік коэффиценті - меншікті капиталды концентрация
коэффицентіне кері көрсеткіш болып табылады. Динамикадағы бұл
көрсеткіштің өсуі қарыз қаражаттарын білдіреді.
2. Меншікті капиталдың ептілік коэффиценті - меншікті капиталдың қай
бөлігі ағымдық қызметті қаржыландыру үшін пайдаланатындылығын, яғни
айналым қаражаттарына салынғандығын білдіреді.
3. Ұзақ мерзімді салымдар құрылымының коэффиценті - бұл коэффицент
негізгі құралдардың және басқа да айналым активтерінің қай бөлігі
сыртқы инвесторлармен қаржыландырылғандығын көрсетеді.
4. Қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффиценті -капитал
құрылымын сипаттайды. Динамикадағы көрсеткіш жоғары болған сайын,
кәсіпорын соншалықты сыртқы инвесторларға байланысты болады.
5. Меншікті және тартылған қаражаттардың қатынас коэффиценті - ол
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жалпы бағасын береді.
Көрсеткіштің өсімі сыртқы инвесторлардан тәуелділіктің күшеюін
көрсетеді.
Айта кететін жайт, қарастырылған көрсеткіштер үшін бірегей нормативті
критерийлер жоқ. Олар көптеген факторларға байланысты: салалық жатқызылуы,
несиелеу қағидалары, қаражаттар көздерінің қалыптасқан құрылымы және т.б.
Сондықтан бұл көрсеткіштердің қолайлылығына туыстас кәсіпорындардың
топтары бойынша құрастырған дұрыс. Жұмыс істейтін Экономикалық өсудің
тұрақтылық коэффиценті - кәсіпорын қандай орташа қарқындармен дами
алатындығын көрсетеді.
Рентабельділікті бағалау. Бұл блоктың негізгі көрсеткіштеріне
авансталған капиталдың рентабельділігін және меншікті капиталдың
рентабельділігін жатқызады. Есептеу кезінде баланстық немесе таза пайданы
пайдалануға болады.
Кеңістікті - уақытылы аспектіде рентабельділікті талдай отырып, үш
басты ерекшелікті ескеру керек:
уақытылы аспект, мұнда кәсіпорын жаңа перспективті
технологиялар мен өнім түрлеріне өте бастайды;
* тәуекел мәселесі;
бағалау мәселесі, мүнда пайда динамикада бағаланады,
меншікті капитал бірқатар жылдар ішінде болады.
Бірақта баланста барлығы көрсетіле бермейді, мысалы сауда маркасының,
супер қазіргі технологиялардың, тамаша персоналдың ақшалай бағалануы
болмайды, сондықтан қаржылық сипаттағы шешімдерді таңдау кезінде фирманың
нарықтық бағасын да ескеру керек.
Кәсіпорын мен оның құрылымының балансын талдау. Кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын талдау негізінен жылдық және кварталдық бухгалтерлік есеп
берудің және ең алдымен бухгалтерілік баланстың берілгендері бойынша жүзеге
асырылады.
Қабылданған топтау кәсіпорынның қаржылық жағдайын терең талдауға
мүмкіндік береді.
Бұл топтау балансты оқу үшін ыңғайлы, ол дегеніміз тікелей
бухгалтерлік баланс бойынша кәсіпорынның және оның қаржылық жағдайының
қорытындыларымен алдын - ала жалпы танысу.
Балансты оқу кезінде мыналарды анықтайды: баланс қорытындыларының және
оның баптарының жеке тарауларының өзгеруінің сипаты, кәсіпорын қаражаттарын
орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдық төлемқабілеттілігі және т.б.
Балансты оқуды, әдетте талданатын уақыт мерзімі бойынша баланс
шамасының өзгеруін анықтаудын бастайды. Ол үшін жылдың басындағы баланс
қорытындысын жылдың соңындағы баланс корытындысымен салыстырады.
Көлденең талдау баланс баптарын және ол бойынша есептелетін
көрсеткіштердің жыл басына және жыл соңына немесе тіпті бірнеше есепті
кезеңге сәйкестендіруді білдіреді; ол ары қарай зерттеуді талап ететін
ауытқуларды анықтауға мүмкіндік береді. Көлденең талдау кезінде абсолютты
және қатысты көрсеткіштерді есептейді. Сәйкестендіру баланс қозғалысының
жалпы бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Қарапайым өндірістік жағдайларда
баланс қорытындыларының көбеюін оң, ал азаюын теріс деп бағалайды.
Баланс динамикасының өзгерісін бағалағаннан кейін баланс динамикасының
өнімді өндіру көлемі мен өткізудің, сонымен қатар кәсіпорын пайдасының
динамикасымен сәйкестігін анықтаған дұрыс.
Баланс суммасының өсу қарқынымен салыстырғанда өндіріс көлемінің,
өнімді өткізудің және пайданы өсу қарқынының тез өсуі қаражаттарды
пайдаланудың жақсарғандығын білдіреді. Өндіріс көлемінің, өнімді өткізудің
және пайданың өсу қарқындарын анықтау үшін өнім өндірісі туралы
кәсіпорынның берілгендерін, қаржылық нәтижелер туралы есеп беруді және
балансты пайдаланады.
Мүлік құнының бір теңгесіне (кварталды) шаққандағы есептелген пайданың,
тауарлық және өткізілген өнімнің көрсеткіштерін өткен жылдардың
берілгендерімен, сонымен қатар басқа кәсіпорындардың ұқсас көрсеткіштерімен
есептеген дұрыс.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аталған көрсеткіштер кәсіпорын
басшыларының іскерлік белсенділігін сипаттау мақсатында
пайдаланылады. Іскерлік белсенділікті сипаттау үшін сонымен катар қор
қайтарымдылығының, материал сыйымдылығының, еңбек өнімділігінің, айналым
капиталының айналымдылығының, меншікті капиталдың көрсеткіштері, тұрақты
экономикалық өсу мен таза түсімнің тұрақтылық коэффиценттері пайдаланылады.
Барлық баланс өзгеруінің бағыттылығын анықтаудан басқа оның жеке
баптары мен тараулары өзгерісінің сипатын анықтау, яғни көлденең бойынша
ары қарай талдауды жүзеге асыру керек. Баланс активінде ақшалай
қаржаттардың, құнды қағаздардың, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық
салымдардың сонымен қатар, әдетте негізгі құралдардың, капитал
салымдарының, материалды емес активтердің және өндірістік қорлардың , ал
баланс пассивінде - бірінші тараудың және пайданың, резервті қордың, арнайы
бағыттағы қорлардың суммаларының қорытындылары көбеюі оң бағаға ие болады.
Негізінен, баланстың активінде және пассивінде дебиторлық және кредиторлың
борыштың күрт өсуі теріс бағаға ие болады. Барлық жағдайларда зияндар
және күмәнді борыштар бойынша резервтер баптары бойынша бар болуын және
көбеюін теріс бағалайды.
Баланстың бұл баптарын оқу кәсіпорындардың қаржылық жағдайлары туралы
кейбір түжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Осылайша, зияндардың бар болуы
аталған кәсіпорынның рентабельді емес екендігін білдіреді. Егер кәсіпорын
жоспарлы - зиянды болса, онда зиян суммасын жоспарлы шамамен және алдыңғы
баланстың зиян суммасымен сәйкестендірген дұрыс. Күмәнді борыштар бойынша
резервтер бабында суммалардың болуы тауарлар, жұмыстар немесе қызметтер
үшін және оның басқа түрлері үшін қазіргі және мерзімі өтіп кеткен
кредиторлық борыштың бар екендігін білдіреді.
Балансты ары қарай талдау кезінде кәсіпорын қаражаттары мен оның құрылу
көздерінің құрылымын (тік талдау) зерттейді.
Тік талдау - бұл сәйкес базалык бапқа (базалық көрсеткіш бойынша)
белгілі пайыздық арақатынас арқылы бапты (көрсеткішті) сипаттау. Тік талдау
көмегімен кәсіпорын қызметіндегі негізгі тенденциялар мен өзгерістерді
анықтайды.
Баланс активтерінің құрылымы келесі көрсеткіштерден тұрады: кәсіпорын
мүлкі, негізгі қаржаттар мен басқа да айналымнан тыс активтер (барлық
қаражаттарға пайызбен); материалды айналымнан тыс активтер (айналым
қаржаттарына пайызбен); акшалай қаражаттар мен қысқа мерзімді қаржы
салымдары (айналым каржаттарына пайызбен).
Осы көрсеткіштер бойынша, ең алдымен, кәсіпорын мүлкінің барлық
қаражаттарын, оның өндірістік потенциалы айналымдылығының өзгеру
тенденцияларын анықтайды.
1.2. Компания бағалауды реттейтін стандарттар
Компанияның қаржылық есептілігін талдаған кезде бағалаушы міндетті
түрде оның тұрақтандырудан өткізу қажет, яғни компанияның өткен қызметінде
үнемі болмайтын және болашақта қайталанбайтын әрі баланстық, әрі қаржылық
нәтижелердің және олардың қолданылуы туралы есептің әр түрлі төтенше және
бірмезгілдік баптарына түзетулер жасау.
Төтенше және бірмезгілдік баптардың мысалдары келесілер болуы мүмкін:
– активтерді сатудан түскен табыстар немесе шығындар, әсіресе компания
мұндай активтерді тұрақты сата алмайтын жағдайда;
– компанияның бір бөлігін сатудан түскен табыстар немесе шығындар;
– әр қилы сақтандырудың түрлерінен түскен түсімдер;
– сот шағымдарын қанағаттандырудан түскен түсімдер;
– ереуілдердің немесе жұмыстағы ұзақ үзілістердің зардаптары;
– бағалардың ауытқулық тербелістерінің зардаптары.
Сонымен бірге, бағалаушы бухгалтерлік есептіліктің ауыстырылуын
өткізуі мүмкін, яғни оны жалпыға түсінікті бухгалтерлік есептің
стандарттарына (батыстық) ауыстыру. Берілген операция бағалау кезінде
міндетті емес, бірақ дұрыс.
Қаржылық есептіліктерге түзетуді өткізген кезде бағалаушы мынадай
баптарға аса назар аударуы қажет [3]:
- Дебиторлақ қарыз;
- Тауарлы-материалдық қорлар;
- Есептелген амортизация;
- Негізгі қорлардың қалдық құны;
- Несиелік қарыз.
Дебиторлық қарыз үмітсіз қарыздар бойынша шығындар ретінде есептелген
несиеге бүгінгі сатулардың үлесімен несиеге сатулар құнының потенциалды
үмітсіз қарыздарға түзетіледі. Нәтижесінде бүгінгі есептеулердің
жетіспеушілігі немесе көптігі туралы қорытындылар жасауға болады.
Тауарлы-материалдық қорлардың құнын түзету кезінде бағалаушы алғашқы
(табыс алу құны) немесе нарықтық құнның ең төменгі құнын бағалау принципін
ұстануы қажет.Осы принципке сәйкес, егер қорлардың нарықтық құны өзіндік
құнға карағанда төмен болса, олардың есептік құны сәйкес түрде төмендетілуі
қажет.
Тозу мен амортизацияны талдаған кезде бағалаушы тозуды есептеудің
кәдімгі (бір қалыпты) әдісі немесе тездетілген амортизация қолданатынын
анықтауы керек.
Қаржылық есептілікті талдаған кезде бағаланатын компанияның өзінің
міндеттеріне адал қарайды деген тұжырымнан шығуы керек. Осыған байланысты
несиелік қарыз әдетте түзетілмейді.
Капиталданатын пайданың шамасын таңдау. Берілген әдіс өндірістік
қызметтің нәтижелері капиталданатын оның ағымдағы периодын таңдауға
негізделеді. Бағалаушы бірнеше нұсқалардың ішінен таңдай алады:
– соңғы есепті жылдың пайдасы;
– бірінші болжамдық жылдың пайдасы;
– соңғы бірнеше есепті жылдардың (3–5 жыл) табысының орташа шамасы.
Капиталданатын шама ретінде салықтарды төлегеннен кейінгі таза пайда,
салықтарды төлеудің алдындағы пайда, я болмаса ақша ағымының шамасы
алынады.
Көптеген жағдайларда тәжірибеде капиталданатын шама ретінде соңғы
есепті жылдың пайдасы таңдалынады.
Капитализация ставкасын есептеу. Компания үшін капитализация ставкасы
әдетте дисконттау ставкасынан табыс өсімінің күтілетін орташа жылдық
қарқындарын немесе ақша ағымын (қандай шама капиталданатынына байланысты)
алып тастау жолымен табылады. Сәйкесінше, бір компания үшін капитализация
ставкасы әдетте дисконттау ставкасынан төмен болады.
Математикалық тұрғыдан, капитализация ставкасы – бұл бір уақыт
аралығында табыстың немесе ақша ағымының шамасын құн көрсеткішіне ауыстыру
үшін қолданылатын бөлгіш.
Сонымен, капитализация ставкасын анықтау үшін алдымен сәйкес
дисконттау ставкасын есептеу қажет. Дисконттау ставкасын анықтаудың әр
түрлі әдістері бар, олардың ішінен ең көп таралғаны:
– капиталдың активтерді бағалау моделі:
– кумулятивтік тұрғызу моделі;
– капиталдық орташа салмақталған құнының моделі.
Дисконттау ставкасы белгілі болатын жағдайда капитализация ставкасының
жалпы түрі [4]:
Rk = Rd - g,
(1)
мұндағы Rd – дисконттау ставкасы;
g – табыстын немесе ақша ағымының өсімінің ұзақ мерзімді
қарқындары.
Қызмет етпейтін активтерге түзету енгізу үшін активтердің нақты түрі
үшін (жылжымайтын мүлік, машиналар мен құрал-жабдықтар, тағы басқалар)
қолданатын әдістерге сәйкес олардың нарықтық құнын бағалау қажет.
Компанияның мақсаты және оның нарықтағы орнына байланысты баға
белгілеудің бес негізгі әдісін бөліп көрсетеді:
- орташа шығындар ( пайда принципі бойынша шарттық баға белгілеу;
- шығынсыздықты талдау және мақсатты пайданы қамтамасыз ету негізінде
бағаны тағайындау;
- баға прейскуранттары негізінде бағаны есептеу;
- бәсекелестік сауда арқылы бағаны анықтау.
Компания тауар ассортименті шеңберіндегі сан алуан тауарларды және
түрлі географиялық аудандарда тауарды сату жөніндегі шығындардағы
айырмашылықты, сұраныс деңгейі, уақыт бойынша сатып алуды бөлудегі
айырмашылықты қамтитын бағаның біртұтас жұйесін қалыптастырады.
Бастапқы бағаны орнатқаннан кейін, компания оны нарықта әрекет ететін
әр түрлі факторларға байланысты реттеп отырады. Келесідей баға түрлері мен
оларды орнату әдістері қолданылады:
- жаңа тауарға баға орнату;
- тауарлық номенклатура шеңберіндегі баға белгілеу;
- географиялық принципі бойынша баға орнату;
- жеңілдікпен және сынақпен баға орнату;
- өткізуді ынталандыру үшін баға орнату;
- дискриминациялық баға орнату;
- бағаны белсенділікпен өзгерту.
Нарыққа ену стратегиясын қолдана отырып, компания көптеген сатып
алушыларды тарту және нарықта үлкен үлесін жаулап алу мақсатында жаңа
тауарға салыстырмалы түрде төмен баға орнатады:
1) нарық бағаға өте сезімтал,яғни баға бойынша сұраныс икемды;
2) тауарды өндірудің көлемі өскен сайын, фирманың шығыны төмендейді;
3) төмендетілген баға бәсекелестерді қызықтырмайды.
Компанияның функционалдық жеңілдіктері – тауарларды сату және оны
сақтау жөніндегі белгілі бір қызметтерді ұсынады. Компания түрлі сауда
каналдарына түрлі сауда жеңілдіктерін ұсына алады. Себебі, олар оған сипаты
бойынша ерекше қызметтерді ұсынұға міндетті.
Белгілі бір жағдайда компания уақытша өзінің тауарына нарықтық бағадан
кейде тіпті шығындарынан да төмен баға орнатады екен. Осындай бағаның
нысандары:
– компания кейбір тауарларға сатып алушылар кәдімгі бағамен басқа
тауарларды сатып алады деген үмітпен ысыраптық бойынша жетекші деген
бағаларды орната алады;
– белгілі бір кезеңде тұтынушыларды тарту үшін сатушылар маусымды
сатылу шеңберінде төмен бағаларды пайдаланады;
– дилерден уақыттың белгілі бір кезеңінде тауар сатып алатын
тұтынушыға әсеңілдік жасау. Бұл – икемді әдіс прейскуранттың бағаны
төмендетуі, өткізуі қиындалған кезде тауардың қосалқы қорын азайтудың
икемді құралы;
сатып алушылар санын көбірек тарту үшің бағаға жеңілдік қою.
Көптеген компаниялар тұтынушыларының, дистрибьюторларының және
өздерінің сауда қызметкерлерінің көңіл толмаушылығы болатынын сезе тұрып,
бағаны жоғарлатады. Бағаны өсіру қажеттілігін тудыратын басты себептің бір
шығындар өсуі тудырған тұрақты құнсыздану болып табылады.
Қазіргі кезде баға деңгейіне алармандар сезімталдығын тікелей бағалау
әдістерінің ішінен кең қолданатыны сатып алушылардың түрлі тауарлар
таңбаларын таңдауда қалауларын немесе алармандар ниеттерін зерттеу болады.
Сату көлемінің орнына алармандар ниеттерін зерттеуді фирмалардың ұнатуы
кездейсоқ емес. Оның бірнеше себебі бар. Біріншіден, сату көлемі туралы
деректерді жинағанға қарағанда алармандармен сауалдама жүргізу арқылы
ақпарат жинау арзанға түседі. Екіншіден, тауарлардың кез келген түрі
бойынша баға деңгейіне алармандардың сезімталдығын лабораторияларда немесе
дүкендерде сатып алуды үлгілеу негізінде зерттеп білу барлық жағдайда
мүмкін емес. Мәселен, қымбат және сирек сатып алынатын тауарлар үшін бұл
әдіс жарамсыз. Үшіншіден, жаңа тауар шыға бастағанда алармандар оған
бағалауын алдын ала анықтау өте-мөте құнды болмақ. Осы мақсат үшін нақты
сату алу жөніндегі деректер жинау немесе лабораториялық эксперименттер
ұйымдастыру мүлде жарамсыз деп танылған. Төртіншіден, алармандардың
қалаулары артықшылықтарын және ниеттерін анықтауға арналған алармандармен
сауалдама жүргізу арқылы маркетинг шешімдеріне қажет ақпаратты өте тез
арада жинауға болады. Осы түрлі әдіспен алынған сауалдама деректері біріне-
бірі неғұрлым сәйкес келеді. Компанияның мақсаты – құрып кетуді қамтамасыз
ету. Бәсекелестіктің немесе тұтынушылар сұранысы өзгеруінен қиындықтар тууы
мүмкін. Бизнесті жалғастыру және өнімнің қосалқы қорларың жою үшін бағаны
төмендейді. Бұл кезде пайда өзінің алғашқы мәнін жоюы мүмкін. Ал әзірге
баға шығынның орнын толтырып отырған кезде өндірісті жалғастыра алады.
Компания өз тауарына максималды пайданы қамтамасыз ету үшін өз бағасын
қояды. Ол үшін бағаның әр варианты бойынша мүмкін сұраныс пен алдын ала
болатын шығындарды анықтайды. Баламалар арасынан қысқа мерзім ішінде
максималды пайда әкелетінін таңдап алады. Бұл жерде мемлекеттің реттеуші
әрекетіне, бәсекелестердің саясатына, маркетингтің басқа түрлі элементтерін
пайдаланумен анықталатын ұзақ мерзімді перспективалар ескерілмейді.
Айналымды максималдауға баға өнімдері корпоративті өндіріліп, шығындардың
барлық құрылымы мен шығынын анықтау қиындығы пайда болған кезде
қолданылады. Осы жағдайда сұранысты бағалау маңызды болады. Мақсатты өткізу
көлеміне комиссиондық пайызын орнату арқылы іске асыруға болады. Өткізу
көлемін ұлғайту өнім бірлігіне шаққан шығынды төмендету және пайданы
көбейтуге әкеледі. Нарық мүмкіншілігінен шыға отырып, компания өз өнімінің
бағасын минимумге дейін төмендетіп, нарықтағы өз үлесін арттырады да, тауар
бірлігіне жұмсалатын шығынды азайтуға қол жеткізеді. Осының негізінде
бағаны әрі қарай төмендете алады. Мұндай саясат нарықтың бағаға деген
сезімталдығы зор болған жағдайда, егер өндіріс көлемін кеңейту мен бағаны
төмендету нәтижесінде өндіріс шығындарын азайтуға нақты мүмкіндік туса және
бәсекелесті шеттеуге қол жететін болса ғана табыс әкеледі.
Компания өзінің әр жаңа еңгізулерін бұрынғы тауарлар алдындағы
салыстырмалы басымдылығын пайдалана отырып, жаңа тауарға мүмкіндігінше
жоғары баға қояды. Жаңа тауарды өткізу аяқталған кезде, бағаны төмендету
арқылы компания өз өніміне төлем қабілеті төмен клиенттерді келесі өнімге
тартады.
Сапалы өнім шығаратын компаниядар сапаны әрі қарай көтеруге,
жұмсалатын қосымша шығындардың орнын жабу үшін өз тауарларына жоғары баға
қоя алады. Бағаны анықтау жолдарындағы ерекшелікті нарық типімен
түсіндіруге болады. Таза монополия жағдайында сұраныс қисығы, баға мен
сұраныс арасындағы кері пропорционалды, тәуелділікті көрсетеді.
Компания өз тауарына сұранысты, оны бағалауды, түрлі баға қою арқылы
анықтау алады.
Сұраныстын шамасы, тауардың тұтынушылығына, ауыстыратын тауардың
жоқтығына, сатып алушылардың төлем қабілетіне, сатып алушылық дағдасына
байланысты болады. Сұраныс бағаға әрқалаә ықпал етеді. Оның баға өзгерісіне
сезімталдығын икемділіктің коэффициенті анықтайды.тауар бағасының жоғарғы
шегі оған деген сұраныспен, ал төменгі шегі – минималды шығынмен, тұрақты
ауыспалы және шығындар сомасымен анықталады.
Компанияға қажет:
– бәсекелестің тауар бағасын және оның тауарларының ерекше қасиеттерін
білу керек;
– бәсекелес тауарының бағасының динамикасы мен құрылымына оның
санасына ұдайы талдау жүргізу керек;
– бұл алған ақпаратты өз өніміне баға белгілеуде пайдалану.
Кез келген өндіруші үшін пайданы жоғарылатудың басты және кейде жалғыз
көзі шығынды төмендету болып табылады. Сондықтан, шығымдарды нарықтық
талдаудың негізгі мақсаты – табыс пен шығындар арасындағы оптималды
арақатынасты табу. Бұл фирманың жұмыс істеуі және өміршендігі үшін маңызды
шарт болып табылады. Компания сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырсы,
онда компанияның экспорттық тауарына салынатын кедендік баж салығы. Балама
шығындар – компания ресурстарын тиімдірек пайдалану мүмкіндігін жіберіп
алумен байланысты ақшалай ысыраптар. Компания иелерінің өз иелігіндегі
ресурстарын пайдаланған кезіндегі жүктелінген шығындар. Бұл шығындар
құжатта қарастырылмаған және міндетті төлемдерге жатпайды. Мысалы, оған,
егер компания иесі жалдамалы жұмысшылармен қатар жұмыс істесе, онда оның
жалақысы, компания иесіне тиісті ғимаратты пайдалану құны, технология
өндірісінде пайдаланылатын қожайынның патенті немесе ноу-хау-ы жатады.
Компанияға бәсекелестердің тауарларының сапасы мен бағасын білу қажет.
Компания өз мамандарына бағалар мен тауарлардың арасында түрлі аспектілері
бойынша (тұтыну сапасы, орамасы, сату алдындағы дайындақ, сатудан кейінгі
қызмет көрсету және салыстыру жүргізуде тапсыруы керек). Компания үшін ең
басты кемшілік баға өзгерісі туралы шешім қабылдайтын қажетті ақпараттың
жетіспеушілігі болып табылады. Бәсекелесінің бағасының өзгеруі, оның баға
белгілеу стратегиясына байланысты болып келеді.
Сондықтан, осы мақсаттарды анықтау қажет. Нарық жағдайында бәсекелес –
компаниядар келесі мақсаттарға жетуге ұмтылады:
- пайданы ұзақ мерзімді бағдарда максималдау;
- шектелген уақыт мерзімі ішінде пайданы оптималдау;
- өндірісті ұлғайту;
- нарықтағы өз үлесін тұрақтандыру;
- тұтынушылардың бағаға деген сезімталдығын төмендету;
- бағадағы қош бастаушылықты сақтау;
- төмен баға қолданатын бәсекелестермен күрес;
- қарапайым сатып алушылар үшін қолайлы жағдай жасау;
- ұсынылатын тауарға деген сатып алушылардың қызығушылығын
ынталандыру.
Бәсекелестер үшін қолайсыз нарықтық жағдайларда эерттеу, талдауда
маңызды орын алады. Ол үшін, бәсекелестердің экономикалық ысыраптарының
себебі болған, нақты нарықтық жағдайлар ахуалды қарастырады (өткізу, пайда
көлемінің нарықтағы бәсекелесінің үлесінің төмендеуі).
Сонымен қатар компанияға сұраныс икемділігінің өзгеруімен оның баға
динамикасына әсерін зерттеу керек.
Бұл бәсекелестің бағасын өзгертудегі ішкі себебін анықтауға
көмектеседі. Бұл үшін өткізілетін баға ауытқуына деген тұтынушылардың
сезімталдығына талдау жүргізіледі.
Кез келген компания өзіне қажетті пайда көлемін қамтамасыз ететін
бағаны орнатуға ұмтылады. Бұл жерде өндірілген өнімнің ұжымды санын
анықтаудың маңызы зор. Баға белгілеудің мұндай әдісі компаниянан бағаның әр
түрлі нұсқаларын, олардың шығынсыздық деңгейін игеру және мақсатты пайданы
алуға, қажетті сату көлеміне әсерін қарастыруды қажет етеді. Тауардың әр
мүмкін бағасы кезіндегі шығынсыздыққа қолы жету ықтималдылығын талдау
қажет. Әдістің негізінде берілген пайдалылықты қамтамасыз ететін бағаны
таңдау және шығынсыздық нүктесін анықтау ұстанымы жатыр.
Өнеркәсіпті бағалау. Компанияның даму стратегиясы, сол жерде табылып
қызметкерлер қолданылады құрылып жұргізіледі шешімдерді жоспарлау (қаржылық
егеменділігі, пайданың үлкен белгілері, өнеркәсіптің рентабелділігі мен
басқада көрсеткіштер) белгіленген уақытта жеткен және жеткілікті қысқа
мерзімде. Бірақта стратегияның жететін шамасы қаржы мақсатының дамуында тек
тәжірибеде келтіретін қысқа мерзімде пайда табуда.
Ұзақ мерзімді стратегия жоспары компанияның қарсылас ұлғайтуы қаралуы
керек, нарық үлесінің көбеюі көрінуі керек шығындардың ең төменділігі және
мүмкіншілікті қамтамассыз ету болашақта қызметтің ұлғаюы.
Компанияның нарықтық қарауын бағалау көрсеткіш ретімен қолданылады,
маркетингтік стратегия шешімінде көрініп, қатысушылар мен ұйымдастырылған
әр бөлімді тактикалық шешім өндірістің жүйесінде қабылданылған. Қаржы
коэффициенттерімен бірге бұл көрсеткіштер басқарушымен қосылып интегралдың
бағалауда құралған.
Компанияның даму көз-қарасын қамтамассыз еткенде ұйымдасқан стратегия
соңғы кезең сақталып қалуы тиіс жеткілікті өндіріс ресурспен.
Өнеркәсіптің виртуалдық функциясы көрсетіліп келесі шектілі мысалдарды
белгілеп қоюға болады:
- компанияның бастапқы ойлары бірдей;
- компаниядағы қарсылыстар саны жұмыс негізінде өзгеріп отырады;
- әр кезеңде өнімді барлық реализацияға жүргізу өлшемі
шектелген;
- өнеркәсіп имитация моделі шешімдерімен шектеліп стратегияның
дамуында таңдалады;
- компания акционерлік қордың толықтырылуын жүргізбейді;
- өнеркәсіп қаржы инвестициясының ұзақ мерзімділігін жасай
алмайды, қызмет сферасын үлкейтуге немесе өзгертуге.
Коэффициент ретінде өтіпжатқан кезең есептеліп таңдалуы 1-рет саналып
жүреді, бұлар келесідей:өзіндік қор;өзіндік қор мен кірістілік;активтердің
айналымдылығы;айналым рентабелділігі;өз капитал квотасы;қаржы
коэффициентінің тұрақтылығы;ликвидация коэффициенті;аланс құнының курс
акциясы;толық құнының курс акциясы;пайда тезисінің курс акциясы;дивиденд-
тезисі бойынша курс акциясы;- нарық компанияның үлесі шығындардың төмендеу
үлесі.
Кәсіпорын қаржаттары айналымдылығының өзгеру тенденцияларын анықтаған
кезде, кәсіпорын қаржаттарының жалпы айналымдылық көрсеткіші өзгерісін
бағалағаннан басқа (өткізуден түскен түсім мен баланстың орташа құнының
арақатынасын есептейді), айналымнан тыс және айналым қаржаттарының
арақатынасын зерттейді, сонымен қатар айналым қаражаттары мен кәсіпорынның
барлық қаражаттарының көрсеткіштерін пайдаланады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы көбінесе оның өндірістік қызметімен
негізделеді. Сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау кезінде
(әсіресе, алдыңғы кезеңге) оның өндірістік потенциалына бага беру керек.
Өндірістік потенциалды сипаттау үшін келесі көрсеткіштерді пайдаланады:
мүліктің жалпы құнындағы өндірістік активтердің бар болуын, динамикасын
және үлес салмағын; мүліктің жалпы құнындағы негізгі құралдардың бар
болуын, динамикасын және үлес салмағын, негізгі құралдардың тозу
коэффицентін, амортизацияның орташа нормасын, капитал салымдарының бар
болуын, динамикасы мен үлес салмағын және олардың ұзақ мерзімді қаржы
салымдарына арақатынасы.
Кәсіпорынның өндірістік және қаржы саясаты туралы белгілі бір
тұжырымдарды капитал салымдарының ұзақ мерзімді салымдарына катынасы
бойынша жасауға болады. Қаржы салымдарын өсірудің жоғары қарқындары
кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін біршама төмендете алады.
Кәсіпорын қаражаттары көздерінің құрылымы (пассив) өзіне келесідей
көрсеткіштерді қосады: қаражаттар көздері - барлығы; меншікті қаражаттардың
көздері; меншікті айналым қаражаттары; қарыз қаражаттары; несиелер мен
қарыз қаражаттары; кредиторлық борыш; кәсіпорынның табыстары мен
резервтері.
Шаруашылық қаражаттары көздерінің құрылымы туралы берілгендер ең
алдымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін пайдалану үшін қолданылады. Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы келесідей коэффиценттермен сипатталады: меншікті қарыз
қаражаттары; қарыз және меншік қаржаттарының арақатынасы; меншік
қаражаттрының мобильділігі, айналымнан тыс каражаттардың меншікті
қаражаттар мен ұзақ мерзімді пассивтер суммасына арақатынасы.
Өтімділік деп материалдық және басқа да құндылықтарды өткізу мүмкіндігі
мен оларды ақшалай қаржаттарға айналдыру мүмкіндігін түсінеді.
Өтімділік дәрежесі бойынша кәсіпорын мүліктерін төрт топқа бөлуге
болады:
бірінші класты өтімділік қаржаттары (ақшалай қаражаттар мен қысқа мерзімді
қаржы салымдары);
тез өткізілетін активтер (дебиторлық борыш, дайын өнім мен тауарлар);
орташа өткізілетін активтер (өндірістік қорлар, МБП, аяқталмаған өндіріс,
айналым шығындары)
қиын өткізілетін және өтімсіз активтер (материалды емес активтер, негізгі
құралдар мен орнатуға деген құралдар, капиталды ұзақ мерзімді қаржы
салымдары).
Баланс өтімділігін баланс активі мен пассивінің белгілі бір баптарының
арақатынастарын немесе баланс активінің құрылымын сипаттайтын арнайы
көрсеткіштер көмегімен бағалайды. Көбінесе халықаралық тәжірибеде
өтімділіктің келесідей көрсеткіштері пайдаланылады: абсолютты өтімділік
коэффиценті, жабудың аралық коэффиценті және жабудың жалпы коэффиценті. Бұл
көрсеткіштердің барлығын есептеген кезде жалпы көрсеткішті - қысқа мерзімді
міндеттемелерді пайдаланады, ол қысқа мерзімді несиелердің, қысқа мерзімді
қарыздардың, кредиторлық борыштың жиынтық шамасы ретінде есептеледі.
Кәсіпорын балансының өтімділігі оның төлемқабілеттілігімен тығыз
байланысты, ол дегеніміз қажетті мерзімде және толығымен өз міндеттемелері
бойынша жауап беру қабілеттілігі.
Ағымдық және күтілетін төлемқабілеттілікті бөліп көрсетеді. Ағымдық
төлемқабілеттілік балансты құрастыру күніне белгіленеді. Кәсіпорын
төлемқабілетті болып саналады, егерде оның банк саудалары және басқа да
есеп айрысулары бойынша жабдықтаушыларға мерзімі өткен борышы болмаса.
Күтілетін төлемқабілеттілік алдыңғы күнге төлем қаражаттары мен алдыңғы
қатарлы міндеттемелерді сәйкестендірумен анықталады .
Жоғарыда аталып өткендей, кәсіпорынның төлемқабілеттілігі баланс
өтімділігіне байланысты. Сонымен қатар кәсіпорынның төлемқабілеттілігіне
басқа да факторлар біршама әсер етеді, олар - елдегі саяси және
экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, банктік заңнаманың бар болуы
мен жетілгендігі, дебитор – кәсіпорындардың қаржылық жағдайы және т.б.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды оны кешенді бағалаумен
аяқтайды. Өз кәсіпорнының қаржылық жағдайын талдау кезінде кешенді
бағалаудан кейін жақын арадағы перспектива мен кәсіпорынның қаржылық
стратегиясын жасап шығаруға ерекше назар аудара отырып, қаржылық жағдайды
жаксарту бойынша шараларды жасап шығарады.
Осылайша, бұл тарауда каржылық талдаудың теориялық негіздері, яғни
қаржылык талдаудың түрлері, әдістері мен тәсілдері, қаржылық жағдайды
талдау әдістемесі, яғни қаржылық жағдайды бағалаудың негізгі көрсеткіштері,
олардың құрылымы мен оны анықтаушы коэффиценттер, сонымен қатар аталған
көрсеткіштер байланысты болатын факторлар қарастырылды. Кәсіпорын
балансының құрылымы мен ол талданатын бағыттар қарастырылды.
Фирманың мүмкіншілігі жоқтықтан (банкроттықтан) сақтап қалу стратегиясы
және он болжау тәсілі. Кәсіпорынның мүмкіншілігі жоқтығы дегеніміз -
кредиторлардың төлеу талаптарының қабілетсіздігі, яғни тауарлар, жұмыс,
қызмет ету, бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін міндетті
төлемдерді, қарызгердің баланс структурасына қанағаттанарлықсыздығына
байланысты қамтамасыз ету қабілетсіздігін айтады.
Кәсіпорын кредиторлардың талаптарын (Ресей заңдары бойынша орындау
мерзімі басталғаннан үш ай ішінде) қамсыздандырмағанда немесе біле түра
орындау қабілетсіздігіне байланысты ағымдағы төлемдерді уақытша тоқтатуы
банкроттықтың сыртқы белгісі болып табылады.
Кәсіпорынның жай-күйі нашарлау мүмкіншілігінің көрсететін белгілер бар.
Осы кезең уақытында фирманың қаржылық есеп беру мәліметі мен саланың орташа
мәліметінің салыстырылуы және де кәсіпорынның бухгалтерлік балансын талдау
маңызды ақпарат береді. Есеп беру талдауы, сапаның нашарлығы талдау
процесіне себеп болуы керек. Қаражаттық қызметінің нәтижесіз жұмысы, оның
ақпараттық жүйе құруында, кәсіпорынның кешігуіне ал ол өз кезегінде
нәтижесіз шешімдерді қабылдап алу ықтималдылығының үлкеюіне әкеледі.
Аудиторлық фирмамен ұзақ ынтымақтастықпен қатар аудиторлардың күтпеген
жүйесі банкроттықтың белгісі бола алады.
Баланс мақалаларының пассив жағынан, дәл солай актив жағынан өзгеруі
қаржы кәсіпорындардың ойлағандай болып шықпағаны туралы көрсетеді. Әрбір
баланстың мақаласына үйлесімді мөлшерлер болады, олардың ішінде баланс
соммасының үлғаюы немесе кішіреюі, тіпті баланс структурасының кенет
өзгеруі қауіпті болуы мүмкін. Кәсіпорынның ағымдағы есепте қалма-қол
ақшаның азаюы теріс екені сөзсіз. Алайда кенет ұлғаюы да тенденциялар
оңтайлы еместігін көрсетеді. Мысалы: өсу шегі мүмкіншіліктерінің төмендеуі
мен инвестициялардың нәтижелілігі.
Активтерінің дебиторлық қарыздың үлесі жоғарылауы кәсіпорынның үрейлі
факторы болып табылады, яғни сатып алушылардың қарызы, дебиторлық есептің
ескіруі. Бұл кәсіпорынның өзінің тұтынушысына қатысты жөнсіз саясат
жүргізілуін немесе тұтынушылар өзінің төлемдерін кешіктіруін білдіреді.
Дебиторлық қарыз мақаласының сыртқы өзгеруінің артында сатудың аз
концентрациясы яғни тұтынушылардың аз саны, фирма тұтынушыларының
банкроттығы немесе клиенттерге көну және т.б. жасырынуы мүмкін.
Фирманың жағдайын бағалау үшін материалдык қордың мәліметтерін
анализдеу керек. Тауар іркілуін білдіретін қорлардың артуы ғана емес,
сонымен қатар төментеуі де күдіктендіреді. Соңғысы өндірісте жабдықтаушылар
немесе жеткізулер мен міндеттемелердің орындалусыздығын білдіреді.
Инвестицияларда материалдық - тауар қорларда кенет өзгеруі кәсіпорынның
тұрақсыздығын білдіреді.
Негізінен кәсіпорынның өтімділікке қатысты тенденцияларды бақылау
жүргізуі керек, яғни оның ағымдағы міндеттемелерді орындау қабілеттілігі.
Кәсіпорынның кредиторлардың және жабдыктаушының алдында қарыздың
үлғаюы, кредиттік есептердің ескіруі, дебиторлық қарыздың кредиторлық
қарызға ауыстырылуы пассив балансын оңсыз белгісі болып табылады. Толық
талдау кәсіпорынның кредиторлардың және жабдықтаушылар жағынан кредиттеу
саясатын қолайсыз өзгеруіне әкелуі мүмкін. Лауазымды адамдарға,
акционерлерге, каржылық органдарға қарыздың ұлғаюы, оның мүмкіншілігі
жоқтығына алаңдау туғызуы мүмкін.
Сонымен қатар кәсіпорынның пайдалары мен табыстары туралы есептердің
мақаласы оңсыздығы туралы белгі бере алады. Сатудың көлемінің аласаруы
жаман,алайда олардың жылдам өсуі де күдікті. Соңғысы борыш міндеттемелердің
артуын қолма-қол ақшаның зорланушылық жоғарылауын білдіре алады.
Шығындардың ұлғаюы мен пайданың төмендеуі сатулардың өсу шегінен баяу
болса, онда ол алаңдау туғызуы мүмкін.
Замандас экономикалық ғылым өз қоймасында үлкен көлемдегі әртүрлі
қаржылық көрсеткіштерді болжау әдіс-тәсілдері бар. Бірақ шаруашылық
субъектіде қаражаттық жағдайдағы экспрес-талдаудың көпшілікте қажеттілік
етпейді. Кәсіпорынның мүмкін болатын банкроттықтың қаржы жағдайының
болжауына қатысты 3 негізгі тәсілін қарастырайық: а) борыш төлеу
қабілеттілік көрсеткішінің есеп қисабы. б) формализацияланған және
формализацияланбаған белгілердің қолдану жүйесі. в) төлеу қабілеттілік
көрсеткіштерінің болжауы.
Дебиторлық қарыздың мерзімі өткен ара салмақтығының биіктігі;
Өндірістік қорлардың өте нормативті және
тыңайған тауарлардың бары;
Банкілік жүйе мекемелерімен ара қатынасының нашарлауы;
Қаражаттың қорлардың жаңа қайнарларды салыстырмалы
пайдасыз шарттарда қолдану (амалсыз);
Өндірістік процессте мерзімі өтіп кеткен жабдықтарды қолдану; Үзақ
мерзімді келісімдердің потенциалды жоғалтулары;
Тапсырыс портфелінің оңсыз өзгеруі. Екінші топқа белгілер және
көрсеткіштер кіреді. Оңсыз мәндер қаржылық жәй-күйі сынға
түспейді, сонымен қатар олар, белгілі жағдайларда, немесе
қолданбаған шараларда тез түсетін топқа жатады. Оларға:
Басқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Компания кұнын бағалаудың теориялық
негіздері
1. Компанияны бағалаудың мақсаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Компанияны бағалауды реттейтін
стандарттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2. Компания құнын бағалаудағы әр түрлі әдістер
және олардың ролі (ЖШС IMC SAUDA
мысалында).
2.1 Компанияны бағалағанда қолданылатын
әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Коммерциялық жылжымайтын мүлікті табыс әдісімен бағалау
мысалында компания мүлкін
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
2.3 Компания құнын бағалаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 54
3 Қазақстан Республикасының бағалау қызметін
жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасының бағалау қызметінің даму кезеңі және
күй-жағдайы мен проблемалары ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
3.2 Компания мүлкін бағалаудың болашақта жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... 66
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 70
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыcтың өзектілігі. Қазіргі нарықтық экономика жағдайында
компанияны бағалаудың ролі өте маңызды. 2000 жылы қараша айында қабылданған
Қазақстан Республикасындағы бағалау қызметі туралы Заңы осыған айғақ.
Қазақстандағы бағалаудың кәсіби тәжірибесі тек қана қалыптасу сатысында тұр
деп айтуға болады. Бұл мәселемен айналысатын ұйымдардың қызметі шетел
тәжірибесіне негізделген.
Жоғарыда айтылған заңға сәйкес бағалау үрдісі төмендегідей
жағдайларда қолданылады:
➢ Мүлікті кепілдікке беру арқылы несие алу (ипотека);
➢ Компанияларды қайта құру немесе жою;
➢ Инвестициялық шешім қабылдау;
➢ Мүлікті сақтандыру;
➢ Салық салуды оңтайландыру үшін және тағы басқалар.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Демек, өңдеу тәртіпке салу және
бағалау процестері толық жетілдірілген жаңа экономикалық жүйе болып
табылады, және оған айғақ Қазақстан Республикасы президенті Н.А.
Назарбаевтің халыққа жолдауында “ Қазақстан - 2030 гүлдену, қауіпсіздік
және халықтың әл-ауқаттылығының жақсаруы ” негізгі приоритеттердің бірі
ретінде белгіледі [1].
Отандық экономика ғылымдары үшін құнның бағалау проблемасы жаңа үрдіс
болып табылады.
Анықтама сұрақтары сонымен қатар соңғы кезде құнның - дамитын
шарттарында қарастыруға болады. ТМД елдерінің экономисттерінің еңбектерінде
Федотова М., Грязнова А.Г., Попова В.Н., Горемыкин В.А. және Болдырев
В.С., Федоров Л.Е. тойтарыс және проблемалардың шешіміне тағы басқада
маңызды қазақстандық ғалымдар өз үлестерің қосты, және олар Бейсембаев.З.,
Ермекбаев.Е.Р., Дияров С.К., Коваленко Г.П. Радостовец.Н . және тағы
басқалары.
Әдеби қайнарлардың талдауы қорытынды жасауды рұқсат етеді, ең алдымен
шетелдік тәжірибеге бейімделуі арқылы нарықтық құнын бағалау теориясының
қалыптасуы Қазақстанда жүзеге асады. Бірақ бұл Қазақстандық экономика
тарихи ерекшеліктерінің есепсіз процесі негізінде болды, нарықтық құн
құруына әсер көрсетуші.
Зерттеу пәні. Осы дипломдық жұмыста компанияны бағалау тәсілдері,
ерекшеліктері, сонымен қатар оның қазақстандық тәжірибеде қолдану
ерекшеліктері қамтылған. Менімен таңдалған тақырып өте өзекті болып
табылады. Ең көп таралған салыстырма әдісі бағалау процесінде үлкен роль
атқарады, сондықтан бағалау шарттарында қарапайым және таңдамалы болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың ең басты мақсаттары мен міндеттері:
- біріншіден, бағалау әдістерін тиімді қолдану, әртүрлі ерекшеліктерін
толық суреттеп айту;
- екіншіден, Қазақстанда бағалау әдістерінің қолдану ерекшеліктерін
айқындау, және тиімді әдістерді айқындау;
- үшіншіден, проблемаларды айқындау, сонымен қатар бағалау қызметін
жетілдіру үшін ұсыныстар жасау.
Компанияны бағалау шарттарында құнның – коммерциялық жылжымайтын
мүлік, машина және құрал-жабдықтардың бағалауы теориялық, әдістемелік және
практикалық негізде құрылғаны сөзсіз.
Дипломдық жұмыстың ғылыми көздері:
- Қазақстан Республикасының заңдары және нормативті актілері;
- Отандық және шетелдік ғалымдардың – экономисттердің еңбектерімен құн
теориялары;
-Жариялауларда қарастырылған зерттеу проблемалары.
Дипломдық жқмыстыңз ерттеу объектісі. Жұмыс құрылымы тақырыппен
ескертілген деңгейде жазылып, зерттеу объектісімен және мақсаттарымен
қамтылған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
қолданған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Компания кұнын бағалаудың теориялық
негіздері
1. . Компания бағалаудың мақсаты
Қаржы жағдайын бағалау әр түрлі мақсаттармен іске асырылады.
Ең біріншіден компанияны бағалау қандай мақсаттармен жүргізілетінін
анықтап алайық. Төмендегі кестеде әр түрлі субъектілер жағынан компанияны
бағалаудың мақсаттары келтірілген.
Кесте 1
Әр түрлі субъектілер жағынан компанияны бағалаудың мақсаттары
Бағалау Бағалау мақсаттары
субъектісі
Кәсіпорын заңды Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
тұлға ретінде
Кәсіпорын дамуының жоспарын жасау
Акцияларды эмиссиялау (шығару)
Басқару тиімділігін бағалау
Жеке меншік иесі Жеке меншікті басқару варианттарын таңдау
Реструктуризация процесінде біріктіру және бөлу
баланстарын құру
Кәсіпорынды немесе оның үлесінің сату-сатып алу
бағасының орынды екеніне көз жеткізу
Кәсіпорын жойылу (ликвидация) процесінде
сатылымнан түскен ақша мөлшерін орнату
Несие ұйымдары Несие алушының қаржылық қабілеттілігін тексеру
Кепілге берілетін несие сомасының мөлшерін анықтау
Сақтандыру Сақтандыру молшерін орнату
компаниялары
Сақтандыру төлемі сомасын анықтау
Қор биржалары Конъюнктуралық мінездемелерді есептеу
Бағалы қағаздар котировкасын анықтау
Инвесторлар Инвестициялық құйылымдардың тиімділігін анықтау
Инвестициялық жобаға қосу мақсатымен сатып алынған
кәсіпорынның бағасын анықтау
Мемлекеттік Кәсіпорынды жекешелендіруге дайындалу
органдар
Әр түрлі салықтар үшін салық салу базасын анықтау
Кесте 1 жалғасы
Кәсіпорын жойылу (ликвидация) процесінде
сатылымнан түскен ақша мөлшерін орнату
Сот мақсаттары үшін баға орнату
Қайнар көзі: Компания бағалаудың мақсатының мәліметтері бойынша
Диагностика – бизнес көз-қарасынан қаржы анализі, компания
резервтерінің оптималды көлемі жеткілікті болатыны, компанияның төлем төлеу
қабілеттілігі, қаржылық рисктегі тік шығынға және сол уақытта шаруашылық
қызмет ресурстарының жеткіліктілігіне көз жеткізу.
Қаржы жағдайын бағалау әр түрлі модельдер түрінің көмегімен жүргізілуі
мүмкін. Негізгі үш модельді қарастырайық: дескриптивті, предикативті және
нормативті [2].
Дескриптивті моделі – компания қаржы жағдайын бағалаудың негізі болып
табылады. Бұларға жататындар баланстық есеп беру (балансовая отчетность) ,
қаржылық есеп беру (финаносвая отчетность).
Предикативті модель – бұл модель прогностикалық негізге көзделген.
Бұлар компания кірістерінде балама райында қолданылады, және болашақтағы
қаржы жағдайын болжау арқылы жасалады.
Нормативті модель - бюджетке есептелген компания қызметін күтетін
баламалы фактінің шешімін береді. Бұл модельдер ішкі қаржы анализдері
негізінде қолданады. Бұлардың маңызы белгіленген нормативті әр бапта
шығаратын әр технологиялық процессте, жасап шығару түрінде, жауапкершілік
ортасында, нормативтерден фактілік анализден құлауы. Анализ көп жақтарда
детерминироватталған факторлық модельде қолданады.
Қаржы жағдайын сыртқы жиынтығын бағалау көбіне қолданушылардың
экономикалық қызығушылық сферасында анықталады.
Бағаны белгілеу мыналарды қамтитын әрекеттердің белгілі бір
бірізділгін көздейді:
- баға белгілеудің міндеттерін қоюды;
- сұранысты талдауды;
- шығынды бағалауды;
- бәсекелестің тауарлары мен бағаларын талдауды;
- баға белгілеу әдістерін таңдауды;
- соңғы бағаны орнатуды.
Бірінші қадам – баға белгілеу міндеттерін қою.
Ең алдымен компания нақты тауарларды өндіру мен сату арқылы қол
жеткізуіне келетін мақсаттарды анықтап алуы қажет.
Компанияның мақсаты:
– құрып кетпеуді қамтамасыз ету. Бәсекелестің немесе тұтынушылар
сұранысты өзгеруінен қиындықтар тууы мүмкін. Бизнесті жалғастыру және
өнімнің қосалқы қорларын жою үшін бағаны төмендетеді. Бұл кезде пайда
өзінің алғашқы мәнін жоюы мүмкін. Ал әзерге баға шығынның орнын толтырып
отырған кезде өндірісті жалғастыра алады;
– пайданы максималдау. Компания өз тауарына максималды пайданы
қамтамасыз ету үшін өз бағасын қояды. Ол үшін бағаның әр варианты бойынша
мүмкін сұраныс пен алдын ала болатын шығындарды анықтайды. Баламалар
арасынан қысқа мерзім ішінде максималды пайда әкелетінін таңдап алады. Бұл
жерде мемлекеттік реттеуші әрекетіне, бәсекелестердің саясатына,
маркетингтің басқа түрлі элементтерін пайдаланумен анықталатын ұзақ
мерзімді перспективалар ескерілмейді;
– айналымды максималды ұлғайту. Айналымды максималдауға баға өнімдері
корпоративті өндіріліп, шығындардың барлық құрылымы мен шығынын анықтау
қиындығы пайда болған кезде қолданылады. Осы жағдайда сұранысты бағалау
маңызы болады. Мақсатты өткізу көлеміне комиссиондық пайызын орнату арқылы
іске асыруға болады;
– өткізуді үйлесімді кеңейту. Өткізу көлемін ұлғайту өнім бірлігіне
шаққан шығынды төмендету және пайданы көбейтуге әкеледі. Нарық
мүмкіншілігінен шыға отырып, компания өз өнімнің бағасын минимумге дейін
төмендетіп, нарықтағы өз үлесін арттырады да, тауар бірлігіне жұмсалатын
шығынды азайтуға қол жеткізеді. Осының негізінде бағаны әрі қарай төмендете
алады. Мұндай саясат нарықтық бағаға деген сезімталдығы зор болған
жағдайда, егер өндіріс көлемін азайтуға нақты мүмкіндік туса және
бәсекелесті шеттеуге қол жететін болса ғана табыс әкеледі;
– жоғары бағаны орнату арқылы бәсекені азайту. Компания өзінің әр
жаңа еңгізулерін бұрынғы тауарлар алдындағы салыстырмалы басымдылған
пайдалана отырып, жаңа тауарға мүмкіндігінше жоғары баға қояды. Жаңа
тауарды өткізу аяқталған кезде, бағаны төмендету арқылы кәсіпорын өз
өніміне төлем қабілеті төмен клиенттердің келесі өнімге тартады;
– сапа. Сапалы өнім шығаратын компаниялар сапаны әрі қарай көтеруге,
жұмсалатын қосымша шығындардың орнын жабу үшін өз тауарларына жоғары баға
қоя алады.
Айталық, нарықта өткір бәсеке күресі қалыптасты делік. Бұл жағдайда
нарықтың барлық кеңістігінде фирманың күрес жүргізгені, яғни баға арқылы
бұзып өту стратегисын қолданғаны дұрыс болмайды. Оның орнына алармандардың
баға деңгейіне сезімталды төмен шағын нарық сегментінде күшін
шоғырландырып, бәсекеслестерін ол сегменттен ығыстыру ыңғайы туып жатса,
сегментте сыйапатты баға құру стратегиясын қолданғаны ұтымды болар еді.
Бизнесті бағалаудың мақсаты.
Компанияның тиімді баға саясатын жүргізу үшін, біқатар шарттар
орындалуы қажет:
– оның қаржы қызметкерлері мен бухгалтерлері қажетті сапа деңгейін
алуды қамтамасыз ете алатын минимумға дейін шығынды төмендете отырып,
басқара алуы керек; маркетологтарға нақтылы міндет қою үшін шығындар мен
сауда көлемі арасындағы нақты сандық байланысты анықтау қажет;
– компанияның маркетинг жөніндегі мамандары фирманың бәсекелестік
артықшылығын, оның коммерциялық саясатының негізгі бола алатын өнімді,
қызметті және нарық сегментін таңдай ала білуі қажет.
Нарықта жұмыс істейтін көптеген компаниялар өзіне ұқсастардан артық
болу, тауарларына ерекше қасиеттер беру үшін, үлкен қаражаттар жұмсайды.
Егер оны іске асырған болса, оның нәтижесі барлық шығындарды өтейді. Өнімге
ерекшелік қасиетін беру ешқандай мәселені шешпейді. Ол үшін, біріншіден,
сатып алушыны ол туралы хабардар ету керек; екіншіден – сатып алушыны, осы
ерекшелікті қолдану, тұтынуда жаңа қасиетке қол жеткізетініне сендіру
керек.
Нарықтық экономикада өзіндік құнға жатқызылатын және баға белгілеу
мақсатында өзіндік құнды қалыптастыруда бәсекелік салалар компаниялары үшін
анықталған, сонымен қатар алынған пайда мен шаруашылық қызметтің басқа
нәтижелерін есептеу үшін, өзіндік құнға жатқызылатын шығындарды анықтау
кезінде бірегей шешім қажет.
Сату көлемін көбейту саясатының баға құруға тигізетін әсері рыноктың
нақтылы жағдайына байланысты. Егер фирма өзінің тауарларын рынокта
ұлғайтуға мүмкіндігі болса, онда бағасын кемітуге болады. Кейде тіпті
табысы төмен алушыларды саудаға тарту үшін мерзімдер аралығында бірнеше рет
бағаны төмендетеді. Ал рыноктағы барлық алушылар саудыға тартылып, сауда
көлемі тұрақталған жағдайда, баға құру саясаты басқаша бағыт алып, баға
қалыптасқан деңгейде сатылуы тиіс (шығын төмендеп, бағаны одан әрі
төмендетуге мүмкіндік болса да). Әрине, бұл жағдайда фирма артық пайда
табады.
Әрине біздің елімізде нарықтық экономикаға жаңа еніп, оны игере
бастады. Фирмалар құндылыққа негізделген баға құруға енді-енді көшіп жатыр.
Алайда олардың көпшілігінің ежелден қалыптасып қалған шығынға негізделген
баға құрудын қол үзуі оңайға түспейді. Әйтседе нарық өмірінің өзі
итермелеп, әсіресе бәсеке жағдайында тіршілігін сақтап қалу үшін құндылыққа
негізделген баға құруға көшіп жатқан фирмалар баршылық.
Машиналар мен құрал-жабдықтарды бағалағанда жалпы жағдайда сәйкес
құрал-жабдықты сатып алумен және орналастырумен байланысты барлық
шығындардың жиынтығын ескеру керек. Атап айтатын болсақ:
- құрал-жабдықты сатып алу шығындары;
- транспорттық-әзерлеу және қойма шығындары;
- фундаментті дайындаумен құрал-жабдықтарды орналастырумен, оны ретке
келтірумен, күші бар өндірістік-технологиялық жүйеге және өнеркәсіптік
пайдалануға қосумен байланысты тікелей шығындардың барлық түрлері;
- инженерлік-құрастыру және технологиялық жұмыстарға пайдалану,
-құрал-жабдықты сатып алумен, орналастырумен және қосумен байланысты
үлестік жанама шығындар.
Машиналар мен құрал-жабдықтарды бағалаудағы шығындық тәсіл еңбек құн
теориясында және орын басу принципіне негізделген.
Оганизацияның көбіне негізгі функциялау мақсаты бүкіл әлемдегі пайда
алу болып табылады. Осы компанияның нарықтағы өзінің үлесін көбейтеді және
шығынды азайтады. Компанияға осыдан басқа компаниядағы ақша ағымын жақсылап
қарауды талап етеді. Компаниядағы кредиторлық қалдықтың өсуіне алып келуі
кредиторларға ұнайды және жеке меншік иеленушілергеде (акционерлергеде)
қаржылық қызмет операцияларына проблемалардың өсуіне әкеліп соғады.
Ақшаның еркін саны компаниядағы счет ақша құрылысы. Компанияның нарық
құны нарық жинағында анықталады. Компания құны да акцияның котировкаға әкеп
соғады, нарыққа байланысты нағыз қалыпты кезеңде.
Қаржылық тұрақтылықты бағалау
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының маңызды сипаттамаларының бірі ұзақ
мерзімді перспективадағы оның қызметінің тұрақтылығы.
Меншікті капиталдың концентрация коэффиценті - кәсіпорын иелерінің
оның қызметінің қаражаттарының жалпы суммасындағы үлесін сипаттайды. Бұл
коэффиценттің мәні жоғары болған сайын, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы
соншалықты жоғары болады.
1. Қаржылық тәуелділік коэффиценті - меншікті капиталды концентрация
коэффицентіне кері көрсеткіш болып табылады. Динамикадағы бұл
көрсеткіштің өсуі қарыз қаражаттарын білдіреді.
2. Меншікті капиталдың ептілік коэффиценті - меншікті капиталдың қай
бөлігі ағымдық қызметті қаржыландыру үшін пайдаланатындылығын, яғни
айналым қаражаттарына салынғандығын білдіреді.
3. Ұзақ мерзімді салымдар құрылымының коэффиценті - бұл коэффицент
негізгі құралдардың және басқа да айналым активтерінің қай бөлігі
сыртқы инвесторлармен қаржыландырылғандығын көрсетеді.
4. Қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффиценті -капитал
құрылымын сипаттайды. Динамикадағы көрсеткіш жоғары болған сайын,
кәсіпорын соншалықты сыртқы инвесторларға байланысты болады.
5. Меншікті және тартылған қаражаттардың қатынас коэффиценті - ол
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының жалпы бағасын береді.
Көрсеткіштің өсімі сыртқы инвесторлардан тәуелділіктің күшеюін
көрсетеді.
Айта кететін жайт, қарастырылған көрсеткіштер үшін бірегей нормативті
критерийлер жоқ. Олар көптеген факторларға байланысты: салалық жатқызылуы,
несиелеу қағидалары, қаражаттар көздерінің қалыптасқан құрылымы және т.б.
Сондықтан бұл көрсеткіштердің қолайлылығына туыстас кәсіпорындардың
топтары бойынша құрастырған дұрыс. Жұмыс істейтін Экономикалық өсудің
тұрақтылық коэффиценті - кәсіпорын қандай орташа қарқындармен дами
алатындығын көрсетеді.
Рентабельділікті бағалау. Бұл блоктың негізгі көрсеткіштеріне
авансталған капиталдың рентабельділігін және меншікті капиталдың
рентабельділігін жатқызады. Есептеу кезінде баланстық немесе таза пайданы
пайдалануға болады.
Кеңістікті - уақытылы аспектіде рентабельділікті талдай отырып, үш
басты ерекшелікті ескеру керек:
уақытылы аспект, мұнда кәсіпорын жаңа перспективті
технологиялар мен өнім түрлеріне өте бастайды;
* тәуекел мәселесі;
бағалау мәселесі, мүнда пайда динамикада бағаланады,
меншікті капитал бірқатар жылдар ішінде болады.
Бірақта баланста барлығы көрсетіле бермейді, мысалы сауда маркасының,
супер қазіргі технологиялардың, тамаша персоналдың ақшалай бағалануы
болмайды, сондықтан қаржылық сипаттағы шешімдерді таңдау кезінде фирманың
нарықтық бағасын да ескеру керек.
Кәсіпорын мен оның құрылымының балансын талдау. Кәсіпорындардың
қаржылық жағдайын талдау негізінен жылдық және кварталдық бухгалтерлік есеп
берудің және ең алдымен бухгалтерілік баланстың берілгендері бойынша жүзеге
асырылады.
Қабылданған топтау кәсіпорынның қаржылық жағдайын терең талдауға
мүмкіндік береді.
Бұл топтау балансты оқу үшін ыңғайлы, ол дегеніміз тікелей
бухгалтерлік баланс бойынша кәсіпорынның және оның қаржылық жағдайының
қорытындыларымен алдын - ала жалпы танысу.
Балансты оқу кезінде мыналарды анықтайды: баланс қорытындыларының және
оның баптарының жеке тарауларының өзгеруінің сипаты, кәсіпорын қаражаттарын
орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдық төлемқабілеттілігі және т.б.
Балансты оқуды, әдетте талданатын уақыт мерзімі бойынша баланс
шамасының өзгеруін анықтаудын бастайды. Ол үшін жылдың басындағы баланс
қорытындысын жылдың соңындағы баланс корытындысымен салыстырады.
Көлденең талдау баланс баптарын және ол бойынша есептелетін
көрсеткіштердің жыл басына және жыл соңына немесе тіпті бірнеше есепті
кезеңге сәйкестендіруді білдіреді; ол ары қарай зерттеуді талап ететін
ауытқуларды анықтауға мүмкіндік береді. Көлденең талдау кезінде абсолютты
және қатысты көрсеткіштерді есептейді. Сәйкестендіру баланс қозғалысының
жалпы бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Қарапайым өндірістік жағдайларда
баланс қорытындыларының көбеюін оң, ал азаюын теріс деп бағалайды.
Баланс динамикасының өзгерісін бағалағаннан кейін баланс динамикасының
өнімді өндіру көлемі мен өткізудің, сонымен қатар кәсіпорын пайдасының
динамикасымен сәйкестігін анықтаған дұрыс.
Баланс суммасының өсу қарқынымен салыстырғанда өндіріс көлемінің,
өнімді өткізудің және пайданы өсу қарқынының тез өсуі қаражаттарды
пайдаланудың жақсарғандығын білдіреді. Өндіріс көлемінің, өнімді өткізудің
және пайданың өсу қарқындарын анықтау үшін өнім өндірісі туралы
кәсіпорынның берілгендерін, қаржылық нәтижелер туралы есеп беруді және
балансты пайдаланады.
Мүлік құнының бір теңгесіне (кварталды) шаққандағы есептелген пайданың,
тауарлық және өткізілген өнімнің көрсеткіштерін өткен жылдардың
берілгендерімен, сонымен қатар басқа кәсіпорындардың ұқсас көрсеткіштерімен
есептеген дұрыс.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аталған көрсеткіштер кәсіпорын
басшыларының іскерлік белсенділігін сипаттау мақсатында
пайдаланылады. Іскерлік белсенділікті сипаттау үшін сонымен катар қор
қайтарымдылығының, материал сыйымдылығының, еңбек өнімділігінің, айналым
капиталының айналымдылығының, меншікті капиталдың көрсеткіштері, тұрақты
экономикалық өсу мен таза түсімнің тұрақтылық коэффиценттері пайдаланылады.
Барлық баланс өзгеруінің бағыттылығын анықтаудан басқа оның жеке
баптары мен тараулары өзгерісінің сипатын анықтау, яғни көлденең бойынша
ары қарай талдауды жүзеге асыру керек. Баланс активінде ақшалай
қаржаттардың, құнды қағаздардың, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қаржылық
салымдардың сонымен қатар, әдетте негізгі құралдардың, капитал
салымдарының, материалды емес активтердің және өндірістік қорлардың , ал
баланс пассивінде - бірінші тараудың және пайданың, резервті қордың, арнайы
бағыттағы қорлардың суммаларының қорытындылары көбеюі оң бағаға ие болады.
Негізінен, баланстың активінде және пассивінде дебиторлық және кредиторлың
борыштың күрт өсуі теріс бағаға ие болады. Барлық жағдайларда зияндар
және күмәнді борыштар бойынша резервтер баптары бойынша бар болуын және
көбеюін теріс бағалайды.
Баланстың бұл баптарын оқу кәсіпорындардың қаржылық жағдайлары туралы
кейбір түжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Осылайша, зияндардың бар болуы
аталған кәсіпорынның рентабельді емес екендігін білдіреді. Егер кәсіпорын
жоспарлы - зиянды болса, онда зиян суммасын жоспарлы шамамен және алдыңғы
баланстың зиян суммасымен сәйкестендірген дұрыс. Күмәнді борыштар бойынша
резервтер бабында суммалардың болуы тауарлар, жұмыстар немесе қызметтер
үшін және оның басқа түрлері үшін қазіргі және мерзімі өтіп кеткен
кредиторлық борыштың бар екендігін білдіреді.
Балансты ары қарай талдау кезінде кәсіпорын қаражаттары мен оның құрылу
көздерінің құрылымын (тік талдау) зерттейді.
Тік талдау - бұл сәйкес базалык бапқа (базалық көрсеткіш бойынша)
белгілі пайыздық арақатынас арқылы бапты (көрсеткішті) сипаттау. Тік талдау
көмегімен кәсіпорын қызметіндегі негізгі тенденциялар мен өзгерістерді
анықтайды.
Баланс активтерінің құрылымы келесі көрсеткіштерден тұрады: кәсіпорын
мүлкі, негізгі қаржаттар мен басқа да айналымнан тыс активтер (барлық
қаражаттарға пайызбен); материалды айналымнан тыс активтер (айналым
қаржаттарына пайызбен); акшалай қаражаттар мен қысқа мерзімді қаржы
салымдары (айналым каржаттарына пайызбен).
Осы көрсеткіштер бойынша, ең алдымен, кәсіпорын мүлкінің барлық
қаражаттарын, оның өндірістік потенциалы айналымдылығының өзгеру
тенденцияларын анықтайды.
1.2. Компания бағалауды реттейтін стандарттар
Компанияның қаржылық есептілігін талдаған кезде бағалаушы міндетті
түрде оның тұрақтандырудан өткізу қажет, яғни компанияның өткен қызметінде
үнемі болмайтын және болашақта қайталанбайтын әрі баланстық, әрі қаржылық
нәтижелердің және олардың қолданылуы туралы есептің әр түрлі төтенше және
бірмезгілдік баптарына түзетулер жасау.
Төтенше және бірмезгілдік баптардың мысалдары келесілер болуы мүмкін:
– активтерді сатудан түскен табыстар немесе шығындар, әсіресе компания
мұндай активтерді тұрақты сата алмайтын жағдайда;
– компанияның бір бөлігін сатудан түскен табыстар немесе шығындар;
– әр қилы сақтандырудың түрлерінен түскен түсімдер;
– сот шағымдарын қанағаттандырудан түскен түсімдер;
– ереуілдердің немесе жұмыстағы ұзақ үзілістердің зардаптары;
– бағалардың ауытқулық тербелістерінің зардаптары.
Сонымен бірге, бағалаушы бухгалтерлік есептіліктің ауыстырылуын
өткізуі мүмкін, яғни оны жалпыға түсінікті бухгалтерлік есептің
стандарттарына (батыстық) ауыстыру. Берілген операция бағалау кезінде
міндетті емес, бірақ дұрыс.
Қаржылық есептіліктерге түзетуді өткізген кезде бағалаушы мынадай
баптарға аса назар аударуы қажет [3]:
- Дебиторлақ қарыз;
- Тауарлы-материалдық қорлар;
- Есептелген амортизация;
- Негізгі қорлардың қалдық құны;
- Несиелік қарыз.
Дебиторлық қарыз үмітсіз қарыздар бойынша шығындар ретінде есептелген
несиеге бүгінгі сатулардың үлесімен несиеге сатулар құнының потенциалды
үмітсіз қарыздарға түзетіледі. Нәтижесінде бүгінгі есептеулердің
жетіспеушілігі немесе көптігі туралы қорытындылар жасауға болады.
Тауарлы-материалдық қорлардың құнын түзету кезінде бағалаушы алғашқы
(табыс алу құны) немесе нарықтық құнның ең төменгі құнын бағалау принципін
ұстануы қажет.Осы принципке сәйкес, егер қорлардың нарықтық құны өзіндік
құнға карағанда төмен болса, олардың есептік құны сәйкес түрде төмендетілуі
қажет.
Тозу мен амортизацияны талдаған кезде бағалаушы тозуды есептеудің
кәдімгі (бір қалыпты) әдісі немесе тездетілген амортизация қолданатынын
анықтауы керек.
Қаржылық есептілікті талдаған кезде бағаланатын компанияның өзінің
міндеттеріне адал қарайды деген тұжырымнан шығуы керек. Осыған байланысты
несиелік қарыз әдетте түзетілмейді.
Капиталданатын пайданың шамасын таңдау. Берілген әдіс өндірістік
қызметтің нәтижелері капиталданатын оның ағымдағы периодын таңдауға
негізделеді. Бағалаушы бірнеше нұсқалардың ішінен таңдай алады:
– соңғы есепті жылдың пайдасы;
– бірінші болжамдық жылдың пайдасы;
– соңғы бірнеше есепті жылдардың (3–5 жыл) табысының орташа шамасы.
Капиталданатын шама ретінде салықтарды төлегеннен кейінгі таза пайда,
салықтарды төлеудің алдындағы пайда, я болмаса ақша ағымының шамасы
алынады.
Көптеген жағдайларда тәжірибеде капиталданатын шама ретінде соңғы
есепті жылдың пайдасы таңдалынады.
Капитализация ставкасын есептеу. Компания үшін капитализация ставкасы
әдетте дисконттау ставкасынан табыс өсімінің күтілетін орташа жылдық
қарқындарын немесе ақша ағымын (қандай шама капиталданатынына байланысты)
алып тастау жолымен табылады. Сәйкесінше, бір компания үшін капитализация
ставкасы әдетте дисконттау ставкасынан төмен болады.
Математикалық тұрғыдан, капитализация ставкасы – бұл бір уақыт
аралығында табыстың немесе ақша ағымының шамасын құн көрсеткішіне ауыстыру
үшін қолданылатын бөлгіш.
Сонымен, капитализация ставкасын анықтау үшін алдымен сәйкес
дисконттау ставкасын есептеу қажет. Дисконттау ставкасын анықтаудың әр
түрлі әдістері бар, олардың ішінен ең көп таралғаны:
– капиталдың активтерді бағалау моделі:
– кумулятивтік тұрғызу моделі;
– капиталдық орташа салмақталған құнының моделі.
Дисконттау ставкасы белгілі болатын жағдайда капитализация ставкасының
жалпы түрі [4]:
Rk = Rd - g,
(1)
мұндағы Rd – дисконттау ставкасы;
g – табыстын немесе ақша ағымының өсімінің ұзақ мерзімді
қарқындары.
Қызмет етпейтін активтерге түзету енгізу үшін активтердің нақты түрі
үшін (жылжымайтын мүлік, машиналар мен құрал-жабдықтар, тағы басқалар)
қолданатын әдістерге сәйкес олардың нарықтық құнын бағалау қажет.
Компанияның мақсаты және оның нарықтағы орнына байланысты баға
белгілеудің бес негізгі әдісін бөліп көрсетеді:
- орташа шығындар ( пайда принципі бойынша шарттық баға белгілеу;
- шығынсыздықты талдау және мақсатты пайданы қамтамасыз ету негізінде
бағаны тағайындау;
- баға прейскуранттары негізінде бағаны есептеу;
- бәсекелестік сауда арқылы бағаны анықтау.
Компания тауар ассортименті шеңберіндегі сан алуан тауарларды және
түрлі географиялық аудандарда тауарды сату жөніндегі шығындардағы
айырмашылықты, сұраныс деңгейі, уақыт бойынша сатып алуды бөлудегі
айырмашылықты қамтитын бағаның біртұтас жұйесін қалыптастырады.
Бастапқы бағаны орнатқаннан кейін, компания оны нарықта әрекет ететін
әр түрлі факторларға байланысты реттеп отырады. Келесідей баға түрлері мен
оларды орнату әдістері қолданылады:
- жаңа тауарға баға орнату;
- тауарлық номенклатура шеңберіндегі баға белгілеу;
- географиялық принципі бойынша баға орнату;
- жеңілдікпен және сынақпен баға орнату;
- өткізуді ынталандыру үшін баға орнату;
- дискриминациялық баға орнату;
- бағаны белсенділікпен өзгерту.
Нарыққа ену стратегиясын қолдана отырып, компания көптеген сатып
алушыларды тарту және нарықта үлкен үлесін жаулап алу мақсатында жаңа
тауарға салыстырмалы түрде төмен баға орнатады:
1) нарық бағаға өте сезімтал,яғни баға бойынша сұраныс икемды;
2) тауарды өндірудің көлемі өскен сайын, фирманың шығыны төмендейді;
3) төмендетілген баға бәсекелестерді қызықтырмайды.
Компанияның функционалдық жеңілдіктері – тауарларды сату және оны
сақтау жөніндегі белгілі бір қызметтерді ұсынады. Компания түрлі сауда
каналдарына түрлі сауда жеңілдіктерін ұсына алады. Себебі, олар оған сипаты
бойынша ерекше қызметтерді ұсынұға міндетті.
Белгілі бір жағдайда компания уақытша өзінің тауарына нарықтық бағадан
кейде тіпті шығындарынан да төмен баға орнатады екен. Осындай бағаның
нысандары:
– компания кейбір тауарларға сатып алушылар кәдімгі бағамен басқа
тауарларды сатып алады деген үмітпен ысыраптық бойынша жетекші деген
бағаларды орната алады;
– белгілі бір кезеңде тұтынушыларды тарту үшін сатушылар маусымды
сатылу шеңберінде төмен бағаларды пайдаланады;
– дилерден уақыттың белгілі бір кезеңінде тауар сатып алатын
тұтынушыға әсеңілдік жасау. Бұл – икемді әдіс прейскуранттың бағаны
төмендетуі, өткізуі қиындалған кезде тауардың қосалқы қорын азайтудың
икемді құралы;
сатып алушылар санын көбірек тарту үшің бағаға жеңілдік қою.
Көптеген компаниялар тұтынушыларының, дистрибьюторларының және
өздерінің сауда қызметкерлерінің көңіл толмаушылығы болатынын сезе тұрып,
бағаны жоғарлатады. Бағаны өсіру қажеттілігін тудыратын басты себептің бір
шығындар өсуі тудырған тұрақты құнсыздану болып табылады.
Қазіргі кезде баға деңгейіне алармандар сезімталдығын тікелей бағалау
әдістерінің ішінен кең қолданатыны сатып алушылардың түрлі тауарлар
таңбаларын таңдауда қалауларын немесе алармандар ниеттерін зерттеу болады.
Сату көлемінің орнына алармандар ниеттерін зерттеуді фирмалардың ұнатуы
кездейсоқ емес. Оның бірнеше себебі бар. Біріншіден, сату көлемі туралы
деректерді жинағанға қарағанда алармандармен сауалдама жүргізу арқылы
ақпарат жинау арзанға түседі. Екіншіден, тауарлардың кез келген түрі
бойынша баға деңгейіне алармандардың сезімталдығын лабораторияларда немесе
дүкендерде сатып алуды үлгілеу негізінде зерттеп білу барлық жағдайда
мүмкін емес. Мәселен, қымбат және сирек сатып алынатын тауарлар үшін бұл
әдіс жарамсыз. Үшіншіден, жаңа тауар шыға бастағанда алармандар оған
бағалауын алдын ала анықтау өте-мөте құнды болмақ. Осы мақсат үшін нақты
сату алу жөніндегі деректер жинау немесе лабораториялық эксперименттер
ұйымдастыру мүлде жарамсыз деп танылған. Төртіншіден, алармандардың
қалаулары артықшылықтарын және ниеттерін анықтауға арналған алармандармен
сауалдама жүргізу арқылы маркетинг шешімдеріне қажет ақпаратты өте тез
арада жинауға болады. Осы түрлі әдіспен алынған сауалдама деректері біріне-
бірі неғұрлым сәйкес келеді. Компанияның мақсаты – құрып кетуді қамтамасыз
ету. Бәсекелестіктің немесе тұтынушылар сұранысы өзгеруінен қиындықтар тууы
мүмкін. Бизнесті жалғастыру және өнімнің қосалқы қорларың жою үшін бағаны
төмендейді. Бұл кезде пайда өзінің алғашқы мәнін жоюы мүмкін. Ал әзірге
баға шығынның орнын толтырып отырған кезде өндірісті жалғастыра алады.
Компания өз тауарына максималды пайданы қамтамасыз ету үшін өз бағасын
қояды. Ол үшін бағаның әр варианты бойынша мүмкін сұраныс пен алдын ала
болатын шығындарды анықтайды. Баламалар арасынан қысқа мерзім ішінде
максималды пайда әкелетінін таңдап алады. Бұл жерде мемлекеттің реттеуші
әрекетіне, бәсекелестердің саясатына, маркетингтің басқа түрлі элементтерін
пайдаланумен анықталатын ұзақ мерзімді перспективалар ескерілмейді.
Айналымды максималдауға баға өнімдері корпоративті өндіріліп, шығындардың
барлық құрылымы мен шығынын анықтау қиындығы пайда болған кезде
қолданылады. Осы жағдайда сұранысты бағалау маңызды болады. Мақсатты өткізу
көлеміне комиссиондық пайызын орнату арқылы іске асыруға болады. Өткізу
көлемін ұлғайту өнім бірлігіне шаққан шығынды төмендету және пайданы
көбейтуге әкеледі. Нарық мүмкіншілігінен шыға отырып, компания өз өнімінің
бағасын минимумге дейін төмендетіп, нарықтағы өз үлесін арттырады да, тауар
бірлігіне жұмсалатын шығынды азайтуға қол жеткізеді. Осының негізінде
бағаны әрі қарай төмендете алады. Мұндай саясат нарықтың бағаға деген
сезімталдығы зор болған жағдайда, егер өндіріс көлемін кеңейту мен бағаны
төмендету нәтижесінде өндіріс шығындарын азайтуға нақты мүмкіндік туса және
бәсекелесті шеттеуге қол жететін болса ғана табыс әкеледі.
Компания өзінің әр жаңа еңгізулерін бұрынғы тауарлар алдындағы
салыстырмалы басымдылығын пайдалана отырып, жаңа тауарға мүмкіндігінше
жоғары баға қояды. Жаңа тауарды өткізу аяқталған кезде, бағаны төмендету
арқылы компания өз өніміне төлем қабілеті төмен клиенттерді келесі өнімге
тартады.
Сапалы өнім шығаратын компаниядар сапаны әрі қарай көтеруге,
жұмсалатын қосымша шығындардың орнын жабу үшін өз тауарларына жоғары баға
қоя алады. Бағаны анықтау жолдарындағы ерекшелікті нарық типімен
түсіндіруге болады. Таза монополия жағдайында сұраныс қисығы, баға мен
сұраныс арасындағы кері пропорционалды, тәуелділікті көрсетеді.
Компания өз тауарына сұранысты, оны бағалауды, түрлі баға қою арқылы
анықтау алады.
Сұраныстын шамасы, тауардың тұтынушылығына, ауыстыратын тауардың
жоқтығына, сатып алушылардың төлем қабілетіне, сатып алушылық дағдасына
байланысты болады. Сұраныс бағаға әрқалаә ықпал етеді. Оның баға өзгерісіне
сезімталдығын икемділіктің коэффициенті анықтайды.тауар бағасының жоғарғы
шегі оған деген сұраныспен, ал төменгі шегі – минималды шығынмен, тұрақты
ауыспалы және шығындар сомасымен анықталады.
Компанияға қажет:
– бәсекелестің тауар бағасын және оның тауарларының ерекше қасиеттерін
білу керек;
– бәсекелес тауарының бағасының динамикасы мен құрылымына оның
санасына ұдайы талдау жүргізу керек;
– бұл алған ақпаратты өз өніміне баға белгілеуде пайдалану.
Кез келген өндіруші үшін пайданы жоғарылатудың басты және кейде жалғыз
көзі шығынды төмендету болып табылады. Сондықтан, шығымдарды нарықтық
талдаудың негізгі мақсаты – табыс пен шығындар арасындағы оптималды
арақатынасты табу. Бұл фирманың жұмыс істеуі және өміршендігі үшін маңызды
шарт болып табылады. Компания сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырсы,
онда компанияның экспорттық тауарына салынатын кедендік баж салығы. Балама
шығындар – компания ресурстарын тиімдірек пайдалану мүмкіндігін жіберіп
алумен байланысты ақшалай ысыраптар. Компания иелерінің өз иелігіндегі
ресурстарын пайдаланған кезіндегі жүктелінген шығындар. Бұл шығындар
құжатта қарастырылмаған және міндетті төлемдерге жатпайды. Мысалы, оған,
егер компания иесі жалдамалы жұмысшылармен қатар жұмыс істесе, онда оның
жалақысы, компания иесіне тиісті ғимаратты пайдалану құны, технология
өндірісінде пайдаланылатын қожайынның патенті немесе ноу-хау-ы жатады.
Компанияға бәсекелестердің тауарларының сапасы мен бағасын білу қажет.
Компания өз мамандарына бағалар мен тауарлардың арасында түрлі аспектілері
бойынша (тұтыну сапасы, орамасы, сату алдындағы дайындақ, сатудан кейінгі
қызмет көрсету және салыстыру жүргізуде тапсыруы керек). Компания үшін ең
басты кемшілік баға өзгерісі туралы шешім қабылдайтын қажетті ақпараттың
жетіспеушілігі болып табылады. Бәсекелесінің бағасының өзгеруі, оның баға
белгілеу стратегиясына байланысты болып келеді.
Сондықтан, осы мақсаттарды анықтау қажет. Нарық жағдайында бәсекелес –
компаниядар келесі мақсаттарға жетуге ұмтылады:
- пайданы ұзақ мерзімді бағдарда максималдау;
- шектелген уақыт мерзімі ішінде пайданы оптималдау;
- өндірісті ұлғайту;
- нарықтағы өз үлесін тұрақтандыру;
- тұтынушылардың бағаға деген сезімталдығын төмендету;
- бағадағы қош бастаушылықты сақтау;
- төмен баға қолданатын бәсекелестермен күрес;
- қарапайым сатып алушылар үшін қолайлы жағдай жасау;
- ұсынылатын тауарға деген сатып алушылардың қызығушылығын
ынталандыру.
Бәсекелестер үшін қолайсыз нарықтық жағдайларда эерттеу, талдауда
маңызды орын алады. Ол үшін, бәсекелестердің экономикалық ысыраптарының
себебі болған, нақты нарықтық жағдайлар ахуалды қарастырады (өткізу, пайда
көлемінің нарықтағы бәсекелесінің үлесінің төмендеуі).
Сонымен қатар компанияға сұраныс икемділігінің өзгеруімен оның баға
динамикасына әсерін зерттеу керек.
Бұл бәсекелестің бағасын өзгертудегі ішкі себебін анықтауға
көмектеседі. Бұл үшін өткізілетін баға ауытқуына деген тұтынушылардың
сезімталдығына талдау жүргізіледі.
Кез келген компания өзіне қажетті пайда көлемін қамтамасыз ететін
бағаны орнатуға ұмтылады. Бұл жерде өндірілген өнімнің ұжымды санын
анықтаудың маңызы зор. Баға белгілеудің мұндай әдісі компаниянан бағаның әр
түрлі нұсқаларын, олардың шығынсыздық деңгейін игеру және мақсатты пайданы
алуға, қажетті сату көлеміне әсерін қарастыруды қажет етеді. Тауардың әр
мүмкін бағасы кезіндегі шығынсыздыққа қолы жету ықтималдылығын талдау
қажет. Әдістің негізінде берілген пайдалылықты қамтамасыз ететін бағаны
таңдау және шығынсыздық нүктесін анықтау ұстанымы жатыр.
Өнеркәсіпті бағалау. Компанияның даму стратегиясы, сол жерде табылып
қызметкерлер қолданылады құрылып жұргізіледі шешімдерді жоспарлау (қаржылық
егеменділігі, пайданың үлкен белгілері, өнеркәсіптің рентабелділігі мен
басқада көрсеткіштер) белгіленген уақытта жеткен және жеткілікті қысқа
мерзімде. Бірақта стратегияның жететін шамасы қаржы мақсатының дамуында тек
тәжірибеде келтіретін қысқа мерзімде пайда табуда.
Ұзақ мерзімді стратегия жоспары компанияның қарсылас ұлғайтуы қаралуы
керек, нарық үлесінің көбеюі көрінуі керек шығындардың ең төменділігі және
мүмкіншілікті қамтамассыз ету болашақта қызметтің ұлғаюы.
Компанияның нарықтық қарауын бағалау көрсеткіш ретімен қолданылады,
маркетингтік стратегия шешімінде көрініп, қатысушылар мен ұйымдастырылған
әр бөлімді тактикалық шешім өндірістің жүйесінде қабылданылған. Қаржы
коэффициенттерімен бірге бұл көрсеткіштер басқарушымен қосылып интегралдың
бағалауда құралған.
Компанияның даму көз-қарасын қамтамассыз еткенде ұйымдасқан стратегия
соңғы кезең сақталып қалуы тиіс жеткілікті өндіріс ресурспен.
Өнеркәсіптің виртуалдық функциясы көрсетіліп келесі шектілі мысалдарды
белгілеп қоюға болады:
- компанияның бастапқы ойлары бірдей;
- компаниядағы қарсылыстар саны жұмыс негізінде өзгеріп отырады;
- әр кезеңде өнімді барлық реализацияға жүргізу өлшемі
шектелген;
- өнеркәсіп имитация моделі шешімдерімен шектеліп стратегияның
дамуында таңдалады;
- компания акционерлік қордың толықтырылуын жүргізбейді;
- өнеркәсіп қаржы инвестициясының ұзақ мерзімділігін жасай
алмайды, қызмет сферасын үлкейтуге немесе өзгертуге.
Коэффициент ретінде өтіпжатқан кезең есептеліп таңдалуы 1-рет саналып
жүреді, бұлар келесідей:өзіндік қор;өзіндік қор мен кірістілік;активтердің
айналымдылығы;айналым рентабелділігі;өз капитал квотасы;қаржы
коэффициентінің тұрақтылығы;ликвидация коэффициенті;аланс құнының курс
акциясы;толық құнының курс акциясы;пайда тезисінің курс акциясы;дивиденд-
тезисі бойынша курс акциясы;- нарық компанияның үлесі шығындардың төмендеу
үлесі.
Кәсіпорын қаржаттары айналымдылығының өзгеру тенденцияларын анықтаған
кезде, кәсіпорын қаржаттарының жалпы айналымдылық көрсеткіші өзгерісін
бағалағаннан басқа (өткізуден түскен түсім мен баланстың орташа құнының
арақатынасын есептейді), айналымнан тыс және айналым қаржаттарының
арақатынасын зерттейді, сонымен қатар айналым қаражаттары мен кәсіпорынның
барлық қаражаттарының көрсеткіштерін пайдаланады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы көбінесе оның өндірістік қызметімен
негізделеді. Сондықтан кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау кезінде
(әсіресе, алдыңғы кезеңге) оның өндірістік потенциалына бага беру керек.
Өндірістік потенциалды сипаттау үшін келесі көрсеткіштерді пайдаланады:
мүліктің жалпы құнындағы өндірістік активтердің бар болуын, динамикасын
және үлес салмағын; мүліктің жалпы құнындағы негізгі құралдардың бар
болуын, динамикасын және үлес салмағын, негізгі құралдардың тозу
коэффицентін, амортизацияның орташа нормасын, капитал салымдарының бар
болуын, динамикасы мен үлес салмағын және олардың ұзақ мерзімді қаржы
салымдарына арақатынасы.
Кәсіпорынның өндірістік және қаржы саясаты туралы белгілі бір
тұжырымдарды капитал салымдарының ұзақ мерзімді салымдарына катынасы
бойынша жасауға болады. Қаржы салымдарын өсірудің жоғары қарқындары
кәсіпорынның өндірістік мүмкіндіктерін біршама төмендете алады.
Кәсіпорын қаражаттары көздерінің құрылымы (пассив) өзіне келесідей
көрсеткіштерді қосады: қаражаттар көздері - барлығы; меншікті қаражаттардың
көздері; меншікті айналым қаражаттары; қарыз қаражаттары; несиелер мен
қарыз қаражаттары; кредиторлық борыш; кәсіпорынның табыстары мен
резервтері.
Шаруашылық қаражаттары көздерінің құрылымы туралы берілгендер ең
алдымен кәсіпорынның қаржылық жағдайын, оның өтімділігі мен
төлемқабілеттілігін пайдалану үшін қолданылады. Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы келесідей коэффиценттермен сипатталады: меншікті қарыз
қаражаттары; қарыз және меншік қаржаттарының арақатынасы; меншік
қаражаттрының мобильділігі, айналымнан тыс каражаттардың меншікті
қаражаттар мен ұзақ мерзімді пассивтер суммасына арақатынасы.
Өтімділік деп материалдық және басқа да құндылықтарды өткізу мүмкіндігі
мен оларды ақшалай қаржаттарға айналдыру мүмкіндігін түсінеді.
Өтімділік дәрежесі бойынша кәсіпорын мүліктерін төрт топқа бөлуге
болады:
бірінші класты өтімділік қаржаттары (ақшалай қаражаттар мен қысқа мерзімді
қаржы салымдары);
тез өткізілетін активтер (дебиторлық борыш, дайын өнім мен тауарлар);
орташа өткізілетін активтер (өндірістік қорлар, МБП, аяқталмаған өндіріс,
айналым шығындары)
қиын өткізілетін және өтімсіз активтер (материалды емес активтер, негізгі
құралдар мен орнатуға деген құралдар, капиталды ұзақ мерзімді қаржы
салымдары).
Баланс өтімділігін баланс активі мен пассивінің белгілі бір баптарының
арақатынастарын немесе баланс активінің құрылымын сипаттайтын арнайы
көрсеткіштер көмегімен бағалайды. Көбінесе халықаралық тәжірибеде
өтімділіктің келесідей көрсеткіштері пайдаланылады: абсолютты өтімділік
коэффиценті, жабудың аралық коэффиценті және жабудың жалпы коэффиценті. Бұл
көрсеткіштердің барлығын есептеген кезде жалпы көрсеткішті - қысқа мерзімді
міндеттемелерді пайдаланады, ол қысқа мерзімді несиелердің, қысқа мерзімді
қарыздардың, кредиторлық борыштың жиынтық шамасы ретінде есептеледі.
Кәсіпорын балансының өтімділігі оның төлемқабілеттілігімен тығыз
байланысты, ол дегеніміз қажетті мерзімде және толығымен өз міндеттемелері
бойынша жауап беру қабілеттілігі.
Ағымдық және күтілетін төлемқабілеттілікті бөліп көрсетеді. Ағымдық
төлемқабілеттілік балансты құрастыру күніне белгіленеді. Кәсіпорын
төлемқабілетті болып саналады, егерде оның банк саудалары және басқа да
есеп айрысулары бойынша жабдықтаушыларға мерзімі өткен борышы болмаса.
Күтілетін төлемқабілеттілік алдыңғы күнге төлем қаражаттары мен алдыңғы
қатарлы міндеттемелерді сәйкестендірумен анықталады .
Жоғарыда аталып өткендей, кәсіпорынның төлемқабілеттілігі баланс
өтімділігіне байланысты. Сонымен қатар кәсіпорынның төлемқабілеттілігіне
басқа да факторлар біршама әсер етеді, олар - елдегі саяси және
экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, банктік заңнаманың бар болуы
мен жетілгендігі, дебитор – кәсіпорындардың қаржылық жағдайы және т.б.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды оны кешенді бағалаумен
аяқтайды. Өз кәсіпорнының қаржылық жағдайын талдау кезінде кешенді
бағалаудан кейін жақын арадағы перспектива мен кәсіпорынның қаржылық
стратегиясын жасап шығаруға ерекше назар аудара отырып, қаржылық жағдайды
жаксарту бойынша шараларды жасап шығарады.
Осылайша, бұл тарауда каржылық талдаудың теориялық негіздері, яғни
қаржылык талдаудың түрлері, әдістері мен тәсілдері, қаржылық жағдайды
талдау әдістемесі, яғни қаржылық жағдайды бағалаудың негізгі көрсеткіштері,
олардың құрылымы мен оны анықтаушы коэффиценттер, сонымен қатар аталған
көрсеткіштер байланысты болатын факторлар қарастырылды. Кәсіпорын
балансының құрылымы мен ол талданатын бағыттар қарастырылды.
Фирманың мүмкіншілігі жоқтықтан (банкроттықтан) сақтап қалу стратегиясы
және он болжау тәсілі. Кәсіпорынның мүмкіншілігі жоқтығы дегеніміз -
кредиторлардың төлеу талаптарының қабілетсіздігі, яғни тауарлар, жұмыс,
қызмет ету, бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін міндетті
төлемдерді, қарызгердің баланс структурасына қанағаттанарлықсыздығына
байланысты қамтамасыз ету қабілетсіздігін айтады.
Кәсіпорын кредиторлардың талаптарын (Ресей заңдары бойынша орындау
мерзімі басталғаннан үш ай ішінде) қамсыздандырмағанда немесе біле түра
орындау қабілетсіздігіне байланысты ағымдағы төлемдерді уақытша тоқтатуы
банкроттықтың сыртқы белгісі болып табылады.
Кәсіпорынның жай-күйі нашарлау мүмкіншілігінің көрсететін белгілер бар.
Осы кезең уақытында фирманың қаржылық есеп беру мәліметі мен саланың орташа
мәліметінің салыстырылуы және де кәсіпорынның бухгалтерлік балансын талдау
маңызды ақпарат береді. Есеп беру талдауы, сапаның нашарлығы талдау
процесіне себеп болуы керек. Қаражаттық қызметінің нәтижесіз жұмысы, оның
ақпараттық жүйе құруында, кәсіпорынның кешігуіне ал ол өз кезегінде
нәтижесіз шешімдерді қабылдап алу ықтималдылығының үлкеюіне әкеледі.
Аудиторлық фирмамен ұзақ ынтымақтастықпен қатар аудиторлардың күтпеген
жүйесі банкроттықтың белгісі бола алады.
Баланс мақалаларының пассив жағынан, дәл солай актив жағынан өзгеруі
қаржы кәсіпорындардың ойлағандай болып шықпағаны туралы көрсетеді. Әрбір
баланстың мақаласына үйлесімді мөлшерлер болады, олардың ішінде баланс
соммасының үлғаюы немесе кішіреюі, тіпті баланс структурасының кенет
өзгеруі қауіпті болуы мүмкін. Кәсіпорынның ағымдағы есепте қалма-қол
ақшаның азаюы теріс екені сөзсіз. Алайда кенет ұлғаюы да тенденциялар
оңтайлы еместігін көрсетеді. Мысалы: өсу шегі мүмкіншіліктерінің төмендеуі
мен инвестициялардың нәтижелілігі.
Активтерінің дебиторлық қарыздың үлесі жоғарылауы кәсіпорынның үрейлі
факторы болып табылады, яғни сатып алушылардың қарызы, дебиторлық есептің
ескіруі. Бұл кәсіпорынның өзінің тұтынушысына қатысты жөнсіз саясат
жүргізілуін немесе тұтынушылар өзінің төлемдерін кешіктіруін білдіреді.
Дебиторлық қарыз мақаласының сыртқы өзгеруінің артында сатудың аз
концентрациясы яғни тұтынушылардың аз саны, фирма тұтынушыларының
банкроттығы немесе клиенттерге көну және т.б. жасырынуы мүмкін.
Фирманың жағдайын бағалау үшін материалдык қордың мәліметтерін
анализдеу керек. Тауар іркілуін білдіретін қорлардың артуы ғана емес,
сонымен қатар төментеуі де күдіктендіреді. Соңғысы өндірісте жабдықтаушылар
немесе жеткізулер мен міндеттемелердің орындалусыздығын білдіреді.
Инвестицияларда материалдық - тауар қорларда кенет өзгеруі кәсіпорынның
тұрақсыздығын білдіреді.
Негізінен кәсіпорынның өтімділікке қатысты тенденцияларды бақылау
жүргізуі керек, яғни оның ағымдағы міндеттемелерді орындау қабілеттілігі.
Кәсіпорынның кредиторлардың және жабдыктаушының алдында қарыздың
үлғаюы, кредиттік есептердің ескіруі, дебиторлық қарыздың кредиторлық
қарызға ауыстырылуы пассив балансын оңсыз белгісі болып табылады. Толық
талдау кәсіпорынның кредиторлардың және жабдықтаушылар жағынан кредиттеу
саясатын қолайсыз өзгеруіне әкелуі мүмкін. Лауазымды адамдарға,
акционерлерге, каржылық органдарға қарыздың ұлғаюы, оның мүмкіншілігі
жоқтығына алаңдау туғызуы мүмкін.
Сонымен қатар кәсіпорынның пайдалары мен табыстары туралы есептердің
мақаласы оңсыздығы туралы белгі бере алады. Сатудың көлемінің аласаруы
жаман,алайда олардың жылдам өсуі де күдікті. Соңғысы борыш міндеттемелердің
артуын қолма-қол ақшаның зорланушылық жоғарылауын білдіре алады.
Шығындардың ұлғаюы мен пайданың төмендеуі сатулардың өсу шегінен баяу
болса, онда ол алаңдау туғызуы мүмкін.
Замандас экономикалық ғылым өз қоймасында үлкен көлемдегі әртүрлі
қаржылық көрсеткіштерді болжау әдіс-тәсілдері бар. Бірақ шаруашылық
субъектіде қаражаттық жағдайдағы экспрес-талдаудың көпшілікте қажеттілік
етпейді. Кәсіпорынның мүмкін болатын банкроттықтың қаржы жағдайының
болжауына қатысты 3 негізгі тәсілін қарастырайық: а) борыш төлеу
қабілеттілік көрсеткішінің есеп қисабы. б) формализацияланған және
формализацияланбаған белгілердің қолдану жүйесі. в) төлеу қабілеттілік
көрсеткіштерінің болжауы.
Дебиторлық қарыздың мерзімі өткен ара салмақтығының биіктігі;
Өндірістік қорлардың өте нормативті және
тыңайған тауарлардың бары;
Банкілік жүйе мекемелерімен ара қатынасының нашарлауы;
Қаражаттың қорлардың жаңа қайнарларды салыстырмалы
пайдасыз шарттарда қолдану (амалсыз);
Өндірістік процессте мерзімі өтіп кеткен жабдықтарды қолдану; Үзақ
мерзімді келісімдердің потенциалды жоғалтулары;
Тапсырыс портфелінің оңсыз өзгеруі. Екінші топқа белгілер және
көрсеткіштер кіреді. Оңсыз мәндер қаржылық жәй-күйі сынға
түспейді, сонымен қатар олар, белгілі жағдайларда, немесе
қолданбаған шараларда тез түсетін топқа жатады. Оларға:
Басқару ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz