Қазақстандағы қола дәуірінің ауқымында жазылған ғылыми еңбектер мен мақалалардағы авторлардың ойларын, тұжырымдарын, қорытындыларын тарихнамалық тұрғыдан талдай отырып қола дәуірінің зерттелу деңгейін анықтау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ
1.1. Мәселенің теориялық.методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Қола дәуіріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫ
2. 1. Қазақстан аумағындағы Андронов мәдениеті тарихының ғылыми зерттеулерден көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2. 2. Беғазы.Дәндібай мәдениеті тарихи еңбектерде ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ
1.1. Мәселенің теориялық.методологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Қола дәуіріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫ
2. 1. Қазақстан аумағындағы Андронов мәдениеті тарихының ғылыми зерттеулерден көрініс табуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2. 2. Беғазы.Дәндібай мәдениеті тарихи еңбектерде ... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бетбұрыс кезеңін басынан кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүниежүзілік қоғамдастық таныған егеменді мемлекетке айналды. Қазақ халқының , Қазақстан Республикасының тарихында жаңа дәуір басталды.
Республика бетбұрыс кезеңінде болып жатқан ғаламат өзгерістер тарих ғылымының алдына көптеген проблемалар қойды. Қазақ халқының төл тарихының қайта жандандырып, бай мәдени мұраларының жете бағалануы басты мәселелердің бірі болып табылды.
ХХ ғасырда Қазақстан тарихы жөнінде көптеген еңбектер жарық көрді. Бірақ тарих саласында негізгі нақты және теориялық қағидалары толығымен мойындала қойған жоқ . Дегенмен де, бұл еңбектер көне дәуірлерді зерттеу үшін және өткенге сыни көзбен қарау кезінде қажет болатын нақты тарихи ақпараттарды берді. Қазіргі таңда Қазақстан тарихының даму кезеңдері жөнінде жаңа материалдарды жинақтап, оларды Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектермен салыстыра отырып, терең тарихнамалық талдаулар жасап, бірқатар қағидаларды нақтылау жолға қойылып отыр.
Белгілі бір әлеуметтік – экономикалық формацияның дамуына байланысты адамзат тарихи ұзақ – ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Археологияда кезеңдендірудің өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адамзат тарихы тас, қола мен темір және ортағасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Көне дәуір ескерткіштерінің ашылуы, Қазақстанның ежелгі тарихы мен археологиясын жаңа қырынан алып көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер орта ғасырлардағы ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. Олар өз еңбектерінде өздері тікелей көзімен көрген немесе өздеріне айту бойынша мәлім болған әдеттен тыс заттар, бейнелер, өз замандарынан көп бұрын болған қалалар мен қоныстардың жұрттарын, оқиғаларды айтып кеткен.
Қазақстанның өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-ақ оның бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге іргелес жатқан Қазақстан жерін зерттеу мақсатымен қолданылған шаралары маңызды рөл атқарды.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқы тарихының көне дәуірлеріне айтарлықтай зерттеу жұмыстары жүргізіле қойған жоқ. Болған күннің өзінде ғылыми сапасы төмен, кездейсоқ табылған көне дәуірлердің құрал – саймандары жайлы хабарлар ғана.
Республика бетбұрыс кезеңінде болып жатқан ғаламат өзгерістер тарих ғылымының алдына көптеген проблемалар қойды. Қазақ халқының төл тарихының қайта жандандырып, бай мәдени мұраларының жете бағалануы басты мәселелердің бірі болып табылды.
ХХ ғасырда Қазақстан тарихы жөнінде көптеген еңбектер жарық көрді. Бірақ тарих саласында негізгі нақты және теориялық қағидалары толығымен мойындала қойған жоқ . Дегенмен де, бұл еңбектер көне дәуірлерді зерттеу үшін және өткенге сыни көзбен қарау кезінде қажет болатын нақты тарихи ақпараттарды берді. Қазіргі таңда Қазақстан тарихының даму кезеңдері жөнінде жаңа материалдарды жинақтап, оларды Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектермен салыстыра отырып, терең тарихнамалық талдаулар жасап, бірқатар қағидаларды нақтылау жолға қойылып отыр.
Белгілі бір әлеуметтік – экономикалық формацияның дамуына байланысты адамзат тарихи ұзақ – ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Археологияда кезеңдендірудің өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адамзат тарихы тас, қола мен темір және ортағасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Көне дәуір ескерткіштерінің ашылуы, Қазақстанның ежелгі тарихы мен археологиясын жаңа қырынан алып көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер орта ғасырлардағы ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың еңбектерінде кездеседі. Олар өз еңбектерінде өздері тікелей көзімен көрген немесе өздеріне айту бойынша мәлім болған әдеттен тыс заттар, бейнелер, өз замандарынан көп бұрын болған қалалар мен қоныстардың жұрттарын, оқиғаларды айтып кеткен.
Қазақстанның өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-ақ оның бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге іргелес жатқан Қазақстан жерін зерттеу мақсатымен қолданылған шаралары маңызды рөл атқарды.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқы тарихының көне дәуірлеріне айтарлықтай зерттеу жұмыстары жүргізіле қойған жоқ. Болған күннің өзінде ғылыми сапасы төмен, кездейсоқ табылған көне дәуірлердің құрал – саймандары жайлы хабарлар ғана.
1.Кадырбаев М.К.,Курманкулов Ж.К., Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. - Алма-Ата ,1992 . -247 С.
2.Маргулан А.Х.,Акишев К.А.,Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М.Древняя культура Центрального Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1966 . - 432 С .
3.Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1979 . -360 С .
4.Теплоухов С.А. Опыт классификации древних металлургических культур Минусинского края // Материалы по этнографии. - Л ,1926. Т.4. Вып.2 .- 156 С .
5.Рыков П.С.Нуринская экспедиция (1933 г) // Проблемы истории материальной культуры.1933. №9-10 . - 135 С .
6.Грязнов М.П.Погребения бронзовой эпохи в Западном Казахстане // Казахи: Антропологические очерки. - Л ,1927. Вып.2 . - 36 С .
7.Оразбаев А.М.Памятники эпохи бронзы Центрального Казахстана // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР. - Алма-Ата ,1959. Т.7. Сер.археол. - 210 С .
8.Максимова А.Г.Эпоха бронзы Восточного Казахстана // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР. - Алма-Ата ,1959. Т.7. Сер.археол. - 203 С .
9.Черников С.С.Восточный Казахстан в эпоху бронзы // Материалы и исследования по археологии СССР. - Л ,1960. №88 . -196 С .
10.Оразбаев А.М.Северный Казахстан в эпоху бронзы // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР. - Алма-Ата ,1958. Т.5. Сер.археол. - 185 С .
11.Зданович Г.Б.Керамика эпохи бронзы Северо-Казахстанской области // ВАУ. - С ,1973.Вып.12 . - 187 С .
12.Сорокин В.С.Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бутак 1 в Западном Казахстане // Материалы и исследования по археологии СССР. - М-Л ,1962. №120 . - 257 С .
13.Агеева Е.И., Максимова А.Г.Отчет Павлодарской археологической экспедиции 1955 г //Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР.1959 Т.7. Сер.археол. - 165 С .
14.Қазақ совет энциклопедиясы. - Алма-Ата ,1975.6 том.- 640 б
15.Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. -Алматы ,2004.2 том
16.Қазақ совет энциклопедиясы. - Алма-Ата , 1975.1 том. – 648 б
17.Қазақ совет энциклопедиясы. - Алма-Ата , 1975. 2 том. - 635 б
18.Төлебаев Т.Ә.Қазақстанға капитализм енуінің тарихнамасы (ХІХ ғ.ІІ- жартысы-ХХ ғ.басы).Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы ,2002
19.Омарбеков Т., Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. - Алматы: Қазақ университеті , 2004
20.Грязнов М.П.Казахстанский очаг бронзовой культуры // Казаки: Материалы комиссии экспедиционных исследований.Сер.казахстанская. Ленинград,1930.Вып.15
21.Сорокин В.С.Жилища поселения Тасты-Бутак // Краткие сообщения Ин-та археологии АН СССР.1962. Вып.61. – 197 С .
22.Комарова М.Н.Относительная хронология памятников андроновской культуры // Археологический сборник. - Л ,1962. Вып.5 . – 250 С .
23.Стоколос В.С.Культура населения бронзового века Южного Зауралья. - М ,1972 . – 296 С .
24.Маргулан А.Х.Сочинения. В 14 томах. Том 1.Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. - Алматы: Атамұра ,1998. - 400 С .
25.Қазақстан тарихы. 5 томдық. 1 том. – Алматы , 1996. – 397 С .
26.Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы (ХІХ ғ.соңы-ХХғ). Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы ,1999
27.Грязнов М.П. Этапы развития хозяйства скотоводческих племен Казахстана и Южной Сибири в эпоху бронзы // Краткие сообщения Ин-та археологии АН СССР. 1957. Вып.26 . – 196 С .
28. К.М.Байпақов, Ж.Қ.Таймағамбетов, Т.Жұмағанбетов. Қазақстан археологиясы. - Алматы: Қазақ университеті ,2006. - 294 б
29.Сальников К.В. Бронзовый век Южного Зауралья // Материалы и исследования по археологии СССР. 1951. № 21. -318 С.
30. Зданович Г.Б.Новое поселение эпохи бронзы в Северном Казахстане // По следам древних культур Казахстана. - Алма-Ата: Наука , 1970. - 302 С.
31. Зданович Г.Б., Зданович С.Я., Зайберт В.Ф. Исследования в Северном Казахстане // Археологические открытия 1972 года. - М: Наука ,1973. – 510 С.
32. Зайберт В.Ф.Ракопки поселний раннего металла на р.Чаглинка // Проблемы археологии Повольжя и Приуралья. - Куйбышев ,1976. – 280 С.
33. Оразбаев А.М. Поселение Чаглинка. Некоторые формы и типы жилищ // По следам древних культур Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1970. - 312 С.
34. Зданович Г.Б. Могильник Явленка 1- памятники эпохи бронзы Северного Казахстана // Из истории Сибири. - Т: Изд-во Томск.ун-та ,1973. Вып.7. - 427 С.
35. Зданович Г.Б. Стратиграфия поселения Новоникольское 1 // Археологические исследования в Казахстане. - Алма-Ата: Наука , 1973. - 294 С.
36. Федорова-Давыдова Э.А. К проблеме андроновской культуры // :Проблемы археологии Урала и Сибири. – М , 1973 .- 214 С .
37. Агапов П.В., Кадырбаев М. Сокровища древнего Казахстана. - Алма-Ата , 1979 . – 301 С .
38. Формозов А.А. К вопросу о происхождении андроновской культуры // Краткие сообщения Ин-та истории материальной культруы. 1951. Вып.39. -296 С .
39. Зданович Г.Б. Археологические исследования в Казахстане. - Алма-Ата: Наука ,1973. - 198 С .
40. Арсланова Ф.Х. Памятники андроновской культуры из Восточно-Казахстанской области // Советская археология , 1973. №4 . - 186 С .
41. Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей. - С , 1988 .- 345 С .
42. Маргулан А.Х. Третий сезон археологической работы в Центральном Казахстане // Изв. АН КазССР.Сер.археол. - Алма-Ата ,1951.№ 108 Вып.3. - 89 С .
43. Аванесова Н.А. Серьги и височные подвески андроновской культуры // Первобытная археология Сибири. - Л: Наука ,1975. - 98 С .
44. Акишев К.А. Атасуский этап андроновской культуры // Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1966. - 432 С .
45. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К.,Загородний А.С. и др.Центрально Казахстанская экспедиция // Археологические открытия 1978 года. - М: Наука ,1979. - 536 С .
46. Маргулан А.Х. Комплексы Былкылдак // По следам древних культур Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1970. - 289 С .
47. Максимова А.Г. Племена Восточного Казахстана // История Казахской ССР.В 5 т.Т.1. - Алма-Ата: Наука ,1977. - 356 С .
48. Маргулан А.х. Главнейшие памятники эпохи бронзы Центрального Казахстана // Вестник АН КазССР. - Алма-Ата ,1956. № 3. - 190 С .
49. Сальников К.В. Андроновское поселения Зауралья // Советская археология. 1954. ХХ . - 264 С .
50. Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок и находок в Казахстане в 1948-1949 гг. // Изв. АН КазССР. Сер.археол. - Алма-Ата , 1951. Вып.3 . - 184 С .
51.Кривцова-Гракова О.А.Алексеевское поселение и могильник // Тр.ГИА.1948.Вып.15 .- 206 С .
52.Граков Б.Н.Работы в районе проектируемых южно-уральских гидроэлектростанций // Археологические работы Академии на новостройках. - М ,1935.Т.2 . - 278 С .
53.Членова Н.Л.Карасукская культура // История Сибири. - У ,1964. Т.1 . - 323 С .
54.Стоколос В.С.Культура населения бронзового века Южного Зауралья. - М ,1972 .- 318 С .
55.Зданович Г.Б.Периодизация и хронология памятников эпохи бронзы петропавловского Приишимья: Автореф.дис....канд.ист.наук . - М ,1975 . -23 С .
56.Смирнов К.Ф.,Кузьмин Е.Е.Происхождение индоиранцев в свете новейших археологических открытий. - М ,1977. - 182 С .
57.Потемкина Т.М. Бронзовый век лесостепного Притоболья. - М ,1985. - 377 С .
58. Стоколос В.С.Существовал ли новокумакский горизонт // Советская археология.1983.№ . -165 С .
59.Аванесова Н.А.Проблемы истории андроновского культурного единства (по металлическим изделиям): Автореф. дис. на соиск.учен.степ.канд.ист.наук. - Л: ЛГУ,1979. - 25 С.
60.Евдокимов В.В.Новые раскопки Алексеевского поселения на р.Тобол // Советская археология.1975.№ 1. - 175 С .
61.Усманова Э.Р. Андроновский могильник Лисаковский // Маргулановское чтения: сб.материал.конф. – Алматы ,1989 . – 333 С .
62.Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири // Материалы и исследования по археологии СССР.1949. № 9. - 364 С.
63.Черников С.С. Древняя металлургия и горное дело Западного Алтая. - Алма-Ата ,1949 . – 315 С .
64.Кызласов Л.Р., Маргулан А.Х. Плиточные ограды могильника Бегазы // Краткие сообщения Ин-та истории материальной культуры. 1950. Вып . ХХІІ . – 298 С .
65.Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прощлом и настоящем. Под.редакцией К.С.Алдажуманова , А.З.Бейсенова . – Алматы ,2004 .- 598 С .
66.Грязнов М.П. Памятники карасукского этапа в Центральном Казахстане // Советская археология . 1952. Вып.16 . - 186 С.
67.Акишев К.А. Эпоха бронзы Центрального Казахстана: Автореф.дис. …канд. ист. наук . - Л, 1953.- 18 С.
68.Шнирельман В.А. Происхождение скотоводства . - М , 1980 .- 189 С .
69.Ахинжанов С.М.,Макарова Л.А.,Нурумов Т.Н. К истории скотоводства и охоты в Казахстане. - Алматы ,1992 . - 289 С .
70. Әбеуов Б. Беғазы кешені // Сарыарқа 1994. 12 қыркүйек
71. Маргулан А.Х. Отчет о работе Центрально-Казахстанской археологической экспедиции 1947 г. // Изв.АН КазССР.Сер.археол. 1950.№ 67. Вып.2 . - 178 С .
72.Максимова А.Г. Могильник эпохи бронзы в урочище Тау-Тары // Археологические исследования на северных склонах Каратау.Трды.Ин-т истории, археологии и этнографии АН КазССР, т.14.- Алма-Ата: Наука ,1962 . - 246 С .
2.Маргулан А.Х.,Акишев К.А.,Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М.Древняя культура Центрального Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1966 . - 432 С .
3.Маргулан А.Х. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1979 . -360 С .
4.Теплоухов С.А. Опыт классификации древних металлургических культур Минусинского края // Материалы по этнографии. - Л ,1926. Т.4. Вып.2 .- 156 С .
5.Рыков П.С.Нуринская экспедиция (1933 г) // Проблемы истории материальной культуры.1933. №9-10 . - 135 С .
6.Грязнов М.П.Погребения бронзовой эпохи в Западном Казахстане // Казахи: Антропологические очерки. - Л ,1927. Вып.2 . - 36 С .
7.Оразбаев А.М.Памятники эпохи бронзы Центрального Казахстана // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР. - Алма-Ата ,1959. Т.7. Сер.археол. - 210 С .
8.Максимова А.Г.Эпоха бронзы Восточного Казахстана // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР. - Алма-Ата ,1959. Т.7. Сер.археол. - 203 С .
9.Черников С.С.Восточный Казахстан в эпоху бронзы // Материалы и исследования по археологии СССР. - Л ,1960. №88 . -196 С .
10.Оразбаев А.М.Северный Казахстан в эпоху бронзы // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР. - Алма-Ата ,1958. Т.5. Сер.археол. - 185 С .
11.Зданович Г.Б.Керамика эпохи бронзы Северо-Казахстанской области // ВАУ. - С ,1973.Вып.12 . - 187 С .
12.Сорокин В.С.Могильник бронзовой эпохи Тасты-Бутак 1 в Западном Казахстане // Материалы и исследования по археологии СССР. - М-Л ,1962. №120 . - 257 С .
13.Агеева Е.И., Максимова А.Г.Отчет Павлодарской археологической экспедиции 1955 г //Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР.1959 Т.7. Сер.археол. - 165 С .
14.Қазақ совет энциклопедиясы. - Алма-Ата ,1975.6 том.- 640 б
15.Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. -Алматы ,2004.2 том
16.Қазақ совет энциклопедиясы. - Алма-Ата , 1975.1 том. – 648 б
17.Қазақ совет энциклопедиясы. - Алма-Ата , 1975. 2 том. - 635 б
18.Төлебаев Т.Ә.Қазақстанға капитализм енуінің тарихнамасы (ХІХ ғ.ІІ- жартысы-ХХ ғ.басы).Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы ,2002
19.Омарбеков Т., Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына ұлттық көзқарас. - Алматы: Қазақ университеті , 2004
20.Грязнов М.П.Казахстанский очаг бронзовой культуры // Казаки: Материалы комиссии экспедиционных исследований.Сер.казахстанская. Ленинград,1930.Вып.15
21.Сорокин В.С.Жилища поселения Тасты-Бутак // Краткие сообщения Ин-та археологии АН СССР.1962. Вып.61. – 197 С .
22.Комарова М.Н.Относительная хронология памятников андроновской культуры // Археологический сборник. - Л ,1962. Вып.5 . – 250 С .
23.Стоколос В.С.Культура населения бронзового века Южного Зауралья. - М ,1972 . – 296 С .
24.Маргулан А.Х.Сочинения. В 14 томах. Том 1.Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана. - Алматы: Атамұра ,1998. - 400 С .
25.Қазақстан тарихы. 5 томдық. 1 том. – Алматы , 1996. – 397 С .
26.Мұхатова О.Х. Қазақстандағы аграрлық өзгерістер тарихнамасы (ХІХ ғ.соңы-ХХғ). Тарих ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы ,1999
27.Грязнов М.П. Этапы развития хозяйства скотоводческих племен Казахстана и Южной Сибири в эпоху бронзы // Краткие сообщения Ин-та археологии АН СССР. 1957. Вып.26 . – 196 С .
28. К.М.Байпақов, Ж.Қ.Таймағамбетов, Т.Жұмағанбетов. Қазақстан археологиясы. - Алматы: Қазақ университеті ,2006. - 294 б
29.Сальников К.В. Бронзовый век Южного Зауралья // Материалы и исследования по археологии СССР. 1951. № 21. -318 С.
30. Зданович Г.Б.Новое поселение эпохи бронзы в Северном Казахстане // По следам древних культур Казахстана. - Алма-Ата: Наука , 1970. - 302 С.
31. Зданович Г.Б., Зданович С.Я., Зайберт В.Ф. Исследования в Северном Казахстане // Археологические открытия 1972 года. - М: Наука ,1973. – 510 С.
32. Зайберт В.Ф.Ракопки поселний раннего металла на р.Чаглинка // Проблемы археологии Повольжя и Приуралья. - Куйбышев ,1976. – 280 С.
33. Оразбаев А.М. Поселение Чаглинка. Некоторые формы и типы жилищ // По следам древних культур Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1970. - 312 С.
34. Зданович Г.Б. Могильник Явленка 1- памятники эпохи бронзы Северного Казахстана // Из истории Сибири. - Т: Изд-во Томск.ун-та ,1973. Вып.7. - 427 С.
35. Зданович Г.Б. Стратиграфия поселения Новоникольское 1 // Археологические исследования в Казахстане. - Алма-Ата: Наука , 1973. - 294 С.
36. Федорова-Давыдова Э.А. К проблеме андроновской культуры // :Проблемы археологии Урала и Сибири. – М , 1973 .- 214 С .
37. Агапов П.В., Кадырбаев М. Сокровища древнего Казахстана. - Алма-Ата , 1979 . – 301 С .
38. Формозов А.А. К вопросу о происхождении андроновской культуры // Краткие сообщения Ин-та истории материальной культруы. 1951. Вып.39. -296 С .
39. Зданович Г.Б. Археологические исследования в Казахстане. - Алма-Ата: Наука ,1973. - 198 С .
40. Арсланова Ф.Х. Памятники андроновской культуры из Восточно-Казахстанской области // Советская археология , 1973. №4 . - 186 С .
41. Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей. - С , 1988 .- 345 С .
42. Маргулан А.Х. Третий сезон археологической работы в Центральном Казахстане // Изв. АН КазССР.Сер.археол. - Алма-Ата ,1951.№ 108 Вып.3. - 89 С .
43. Аванесова Н.А. Серьги и височные подвески андроновской культуры // Первобытная археология Сибири. - Л: Наука ,1975. - 98 С .
44. Акишев К.А. Атасуский этап андроновской культуры // Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1966. - 432 С .
45. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж.К.,Загородний А.С. и др.Центрально Казахстанская экспедиция // Археологические открытия 1978 года. - М: Наука ,1979. - 536 С .
46. Маргулан А.Х. Комплексы Былкылдак // По следам древних культур Казахстана. - Алма-Ата: Наука ,1970. - 289 С .
47. Максимова А.Г. Племена Восточного Казахстана // История Казахской ССР.В 5 т.Т.1. - Алма-Ата: Наука ,1977. - 356 С .
48. Маргулан А.х. Главнейшие памятники эпохи бронзы Центрального Казахстана // Вестник АН КазССР. - Алма-Ата ,1956. № 3. - 190 С .
49. Сальников К.В. Андроновское поселения Зауралья // Советская археология. 1954. ХХ . - 264 С .
50. Агеева Е.И. Хроника археологических раскопок и находок в Казахстане в 1948-1949 гг. // Изв. АН КазССР. Сер.археол. - Алма-Ата , 1951. Вып.3 . - 184 С .
51.Кривцова-Гракова О.А.Алексеевское поселение и могильник // Тр.ГИА.1948.Вып.15 .- 206 С .
52.Граков Б.Н.Работы в районе проектируемых южно-уральских гидроэлектростанций // Археологические работы Академии на новостройках. - М ,1935.Т.2 . - 278 С .
53.Членова Н.Л.Карасукская культура // История Сибири. - У ,1964. Т.1 . - 323 С .
54.Стоколос В.С.Культура населения бронзового века Южного Зауралья. - М ,1972 .- 318 С .
55.Зданович Г.Б.Периодизация и хронология памятников эпохи бронзы петропавловского Приишимья: Автореф.дис....канд.ист.наук . - М ,1975 . -23 С .
56.Смирнов К.Ф.,Кузьмин Е.Е.Происхождение индоиранцев в свете новейших археологических открытий. - М ,1977. - 182 С .
57.Потемкина Т.М. Бронзовый век лесостепного Притоболья. - М ,1985. - 377 С .
58. Стоколос В.С.Существовал ли новокумакский горизонт // Советская археология.1983.№ . -165 С .
59.Аванесова Н.А.Проблемы истории андроновского культурного единства (по металлическим изделиям): Автореф. дис. на соиск.учен.степ.канд.ист.наук. - Л: ЛГУ,1979. - 25 С.
60.Евдокимов В.В.Новые раскопки Алексеевского поселения на р.Тобол // Советская археология.1975.№ 1. - 175 С .
61.Усманова Э.Р. Андроновский могильник Лисаковский // Маргулановское чтения: сб.материал.конф. – Алматы ,1989 . – 333 С .
62.Киселев С.В. Древняя история Южной Сибири // Материалы и исследования по археологии СССР.1949. № 9. - 364 С.
63.Черников С.С. Древняя металлургия и горное дело Западного Алтая. - Алма-Ата ,1949 . – 315 С .
64.Кызласов Л.Р., Маргулан А.Х. Плиточные ограды могильника Бегазы // Краткие сообщения Ин-та истории материальной культуры. 1950. Вып . ХХІІ . – 298 С .
65.Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прощлом и настоящем. Под.редакцией К.С.Алдажуманова , А.З.Бейсенова . – Алматы ,2004 .- 598 С .
66.Грязнов М.П. Памятники карасукского этапа в Центральном Казахстане // Советская археология . 1952. Вып.16 . - 186 С.
67.Акишев К.А. Эпоха бронзы Центрального Казахстана: Автореф.дис. …канд. ист. наук . - Л, 1953.- 18 С.
68.Шнирельман В.А. Происхождение скотоводства . - М , 1980 .- 189 С .
69.Ахинжанов С.М.,Макарова Л.А.,Нурумов Т.Н. К истории скотоводства и охоты в Казахстане. - Алматы ,1992 . - 289 С .
70. Әбеуов Б. Беғазы кешені // Сарыарқа 1994. 12 қыркүйек
71. Маргулан А.Х. Отчет о работе Центрально-Казахстанской археологической экспедиции 1947 г. // Изв.АН КазССР.Сер.археол. 1950.№ 67. Вып.2 . - 178 С .
72.Максимова А.Г. Могильник эпохи бронзы в урочище Тау-Тары // Археологические исследования на северных склонах Каратау.Трды.Ин-т истории, археологии и этнографии АН КазССР, т.14.- Алма-Ата: Наука ,1962 . - 246 С .
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ
1.1. Мәселенің теориялық-методологиялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Қола дәуіріне жалпы сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫ
2. 1. Қазақстан аумағындағы Андронов мәдениеті тарихының ғылыми
зерттеулерден көрініс табуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...38
2. 2. Беғазы-Дәндібай мәдениеті тарихи еңбектерде
... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..83
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бетбұрыс
кезеңін басынан кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүниежүзілік
қоғамдастық таныған егеменді мемлекетке айналды. Қазақ халқының , Қазақстан
Республикасының тарихында жаңа дәуір басталды.
Республика бетбұрыс кезеңінде болып жатқан ғаламат өзгерістер
тарих ғылымының алдына көптеген проблемалар қойды. Қазақ халқының төл
тарихының қайта жандандырып, бай мәдени мұраларының жете бағалануы басты
мәселелердің бірі болып табылды.
ХХ ғасырда Қазақстан тарихы жөнінде көптеген еңбектер жарық көрді.
Бірақ тарих саласында негізгі нақты және теориялық қағидалары толығымен
мойындала қойған жоқ . Дегенмен де, бұл еңбектер көне дәуірлерді зерттеу
үшін және өткенге сыни көзбен қарау кезінде қажет болатын нақты тарихи
ақпараттарды берді. Қазіргі таңда Қазақстан тарихының даму кезеңдері
жөнінде жаңа материалдарды жинақтап, оларды Кеңес үкіметі тұсында жазылған
еңбектермен салыстыра отырып, терең тарихнамалық талдаулар жасап, бірқатар
қағидаларды нақтылау жолға қойылып отыр.
Белгілі бір әлеуметтік – экономикалық формацияның дамуына байланысты
адамзат тарихи ұзақ – ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Археологияда
кезеңдендірудің өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адамзат тарихы тас,
қола мен темір және ортағасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Көне дәуір
ескерткіштерінің ашылуы, Қазақстанның ежелгі тарихы мен археологиясын жаңа
қырынан алып көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер
орта ғасырлардағы ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың
еңбектерінде кездеседі. Олар өз еңбектерінде өздері тікелей көзімен көрген
немесе өздеріне айту бойынша мәлім болған әдеттен тыс заттар, бейнелер, өз
замандарынан көп бұрын болған қалалар мен қоныстардың жұрттарын, оқиғаларды
айтып кеткен.
Қазақстанның өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға
ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-
ақ оның бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге іргелес жатқан Қазақстан
жерін зерттеу мақсатымен қолданылған шаралары маңызды рөл атқарды.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқы тарихының көне дәуірлеріне
айтарлықтай зерттеу жұмыстары жүргізіле қойған жоқ. Болған күннің өзінде
ғылыми сапасы төмен, кездейсоқ табылған көне дәуірлердің құрал –
саймандары жайлы хабарлар ғана.
Қазақстандағы қола дәуірінің зерттелуі – Кеңес үкіметінің кезінде
ғылыми жағынан жүйелі жолға қойылды. Арнайы ұйымдастырылған экспедициялар
қола дәуіріне тән ескерткіштерді ашып, Қазақстан аумағында тарихқа андронов
және беғазы – дәндібай мәдениеті деген атпен енген тайпалар мекендегенін
дәлелдеп берді. Қол дәуіріндегі Қазақстан тарихын зерттеуде бұл
ескерткіштердің маңызы зор. Қола дәуірінің ескерткіштері Қазақстанның төрт
бұрышынан да табылған. Мәселен Орталық Қазақстанды зерттеу үшін
ұйымдастырылған Нұра экспедициясының көрнекті мүшелері П.С.Рыков,
М.И.Артамонов, М.П.Грязнов, К.Арзютов, И.В.Сыницин сияқты ғалымдар
андронов және беғазы – дәндібай мәдениетінің қоныстары мен зираттарын
тауып, зерттеп, қазу жұмыстарын жүргізіп көне дәуір тарихына өз үлестерін
қосты. Қазақстанның батыс бөлігінде қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеген
О.А.Кривцова – Гракова, Солтүстік Қазақстанды А.М.Оразбаев, Шығыс
Қазақстанды С.С.Черников, кейіннен оған А.Г. Максимова қосылған,
Солтүстік Қазақстан мен Батыс Қазақстанды В.С. Сорокин, Жетісуды А.Н.
Бернштам, К.А.Акишев зерттеп, қола дәуіріне қатысты құнды мәліметтер
тапқан.
Осы жоғарыда көрсетілген зерттеушілердің еңбектерінде андронов
мәдениеті жөнінде көптеген ақпараттар беріледі. Бірақ бұл еңбектерде әр
түрлі көзқарастар айтылады. Бүгінгі таңда, Қазақстандағы қола дәуірін
зерттеуге байланысты жоғарғыдағы ғалымдардың еңбектерімен танысып,
тарихнамалық талдау жасап, ғылыми еңбектердің ұтымды тұстары мен
кемшіліктерін көрсетудің, мәселенің зерттелмеген тұстарын анықтаудың маңызы
артып отыр.
Бұл ғалымдардың еңбектерімен көпшілік ғалым жақсы таныс. Қола
дәуіріндегі Қазақстан тарихын оқытуда бұл еңбектерді оқытушылар мен
студенттер кеңінен қолданады. Бірақ зертеушілердің еңбектеріне
тарихнамалық талдау жасалмаған. Міне, осы күрделі де өзекті мәселенің
кейбір тұстарын магистрлік жұмысымызға арқау етіп алып отырмыз.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Зерттеушілер қола дәуіріндегі
Қазақстанның тарихына қатысты ғылыми дәрежесі жоғары көптеген еңбектер
жазып қалдырған.Әсіресе кеңес дәуірінде жазылып,жарық көрген еңбектер қола
дәуірінің тарихнамасын құрайды. Бірақ қазақстандық тарих ғылымында қола
дәуірінің тарихнамасы арнайы зерттеліп,жан-жақты талданбады.Сондықтан да
бұл мәселенің төңірегінде іргелі тарихнамалық еңбектер жарияланбады. Тек
кейбір ғалымдар ғана мәселенің белгілі бір тұстарына қысқаша шолулар жасап
өтеді.Мәселен, М.К.Қадырбаев пен Ж. Құрманқұлов өздерінің Культура древних
скотоводов и металлургов СарыАрки атты еңбектерінің кіріспе бөлімінде
зерттеушілер арасында әр түрлі пікір-сайыс тудырып отырған андронов
мәдениетін кезеңдеу мен хронологиясына байланысты көзқарастарға тоқталып
өтеді. М.К.Қадырбаев пен Ж,Құрманқұлов, М.П. Грязновтың,
К.В.Сальниковтың, М.Н. Комарованың, Е.А. Агееваның, А.Г. Максимованың,
С.С.Черниковтың, Н.А.Аванесованың, В.С.Стоколостың кезеңдеуі мен кезеңдеу
мен хронологиясын жеке-жеке бөліп көрсетеді 1 .
Сонымен қатар, А.Х.Марғұлан, К.А.Акишев, М.К.Қадырбаев, А.М.
Оразбаевтардың Древняя культура Центрального Казахстана атты ғылыми
жұмыстарының кіріспе бөлімінде де андронов мәдениетін кезеңдеу мен
хронологиялау мәселесіне және Орталық Қазақстан бойынша
А.Н.Седельниковтың, А.Ф.Сорокиннің, О.А.Кривцова- Гракованың, В.В.Радловтың
пікірлеріне талдау жасалынады 2 .
Ә.Х.Марғұланның Бегазыдан-дыбаевская культура Центрального
Казахстна атты монографиялық еңбегінің кіріспе бөлімінде, П.И.Рычковтың,
Ф.Страленбергтің, И.П.Фальктың, Г.Ф.Миллердің, С.Б.Броневскийдің, А.И.
Шренктің, П.С. Рыковтың, М.П.Грязновтың Орталық және Солтүстік-Шығыс
Қазақстан жөнінде берген мәліметтеріне тоқталып өтеді 3 .
Тақырыптың деректік негізі. Мәселенің объективті түрде зерттелуі
шынайылық деңгейі жоғары деректерге байланысты.
Қола дәуіріне байланысты деректер негізінен І Петрдің тұсынан
бастап күні бүгінге дейін жинақталып келеді. Олар қазба жұмыстары барысында
алынған жәдігерлер, археолог-зерттеушілердің жыл сайын беретін есептері,
мақалалары, ғылыми еңбектері ретінде жинақталды. Осыған орай деректерді
мынандай үш топқа бөліп сараптауға болады:
1) І Петрдің тұсынан Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектер. Бұл уақыт
аралығында І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен
жинауға әмір берген жарлықтары, сондайақ оның бастамасы бойынша Сібірді
және Ресейге жапсарлас жатқан Қазақстан жерін зерттеу мақсатымен
қолданылған шаралар маңызды рөл атқарды. Осы әрекеттердің нәтижесінде құнды
деректер жинақталды. Осы уақытта географтар, геологтар, саяхатшылар көненің
көздеріне назар аударып, оларды сипаттап, жазып отырған, сөйтіп қола
дәуірінің ескерткіштері туралы деректердің қорын молайта берген. Бұл
уақыттағы деректердің тобын көбіне заттай деректер құраған. Қола дәуірінің
қорғандары қазына іздеушілердің ұмтылыс жасағандығынан тоналып,құнды
жәдігерлердің көбі жоғалып кеткен. Бұл уақытта табылған заттар тек
С.Б.Броневский, А.И.Бахирева, Дарто арқылы ғана белгілі болған. Дегенмен
араға уақыт салып заттай деректердің қатары толығып отырған.Қола дәуірі
мәдениетінің заттай деректерін А.И.Шренк жинаған.А.И.Шренктың
коллекцияларының көбі қола бұйымдары мен заттары.Материалдар КСРО ҒА-ның
антропология және этнология мұражайында сақтаулы 3.18 . Қола дәуірінің
ескерткіштері жөнінде офицерсаяхатшылар Волошанин, Н.Рычков, И.Андреев,
Безносиков қолжазбаларында жазылған. Заттай деректердің қатарын өлкетанушы-
ғалымдар да толтырған. Олардың қатарында Н.М.Ядринцев, Г.Н.Потанин,
С.Н.Гуляев, В.В.Радлов, Н.Я.Коншин болды.Бірақ олардың ішінде В.В.Радловтан
басқалары толыққанды археологиялық қазба жұмыстарын жасамаған 2.17 . Қола
дәуірін алғашқылардың бірі болып зерттеген В.И.Каменский Өскеменнің
солтүстікбатысының Қызылсу өзеніндегі Қойшыбай қыстауы маңынан Кіші Қойтас
обасына және Көкпектінің солтүстігінен 30 шақырым жердегі Қараөзек және
Қаражал шатқалдарындағы андроновтық қоршауларға зерттеу жұмыстарын
жүргізіп, нәтижесінде, қызыл сазды нағыз керамика сынықтарын беретін бай
қабірлер, геометриялық фигуралар түріндегі бірнеше ыдыстар табылған.Сонымен
қатар қола сырғалар, жүзіктер, қола қанжарлар, алқаларды қолға түсірген.
В.И.Каменскийдің қазба жұмыстары нәтижесінде алынған материалдарды
С.А.Теплоухов, М.П.Грязнов, С.С.Черников жариялаған 4.42 . Ю.В.Аргентов
солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің дөңгелек қоршауларын зерттеген.
Қазба жұмыстары өте айқын заттай деректерді берген.
2) 1917 жылдан 1991 жылға дейін жазылған ғылыми еңбектер. 1917 жылғы
революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік негізде жүргізілді.
1919 жылы Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал 1920 жылы Мұражайлар
және өнер, табиғат, көне ескерткіштерді қорғау істері жөніндегі Түркістан
комитеті құрылды. Аталған мекемелер ұйымдастырған экспедициялар қола
дәурінің ескерткіштеріне зерттеу жұмыстарын жүргізіп, нәтижесінде құнды
деректер жинақталды. Қазақстан бойынша ұйымдастырылған экспедициялардың
есептері жыл сайын ҚазССР Ғылым Академиясының Хабаршысында жарияланып,
ғалымдардың ғылыми еңбектерінде көрініс тапқан. Қола дәуіріне қатысты
деректердің көпшілігі тарихи шындықты оъективті түрде көрсете алатындығы
дау тудыра қоймас. Себебі оларды археологиялық зерттеу жұмыстары
барысында ғалымдар өз көздерімен көріп, жүйелеп, ғылыми айналымға енгізген.
1933 жылы Орталық Қазақстанды зерттеу үшін ұйымдастырылған Нұра
экспедициясының көрнекті мүшелері П.С.Рыков5, М.П. Грязновтың 6
еңбектерінде Орталық Қазақстанның қарасуық кезеңінің және энеолиттен
бастап кейінгі орта ғасырға дейінгі кезеңінің ескерткіштері, сонымен қатар
Қарағандының оңтүстік – батысынан 60 шақырым жердегі Шерубай-Нұра
өзенінің аңғарынан табылған дәндібай ескерткіштері жөінде құнды мәліметтер
бер. А.М. Оразбаевтың 7 еңбегінде Орталық Қазақстанның қола дәуірінің
екі ірі обалары – Елшібек пен Беласар туралы деректер кездеседі. Сондай –
ақ Ә.Марғұлан, К.А.Акишев, М.К. Қадырбаев, А.М.Оразбаев 2 еңбектерінде
Орталық Қазақстанға жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижелері
көрсетілген. Бұл еңбек екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім- қола дәуірінің
ескерткіштеріне арналған. Бөлімде андронов мәдениеті мен беғазы
мәдениетінің обалары мен қоныстарына сипаттамалары беріліп, кезеңдеу
жасалынады. Сонымен қатар жергілікті тайпалардың шаруашылығы, тұрмысы, діни
наным – сенімдері баяндалады. Қазақстанның қола дәуіріне қатысты
мәліметтерді М.К.Қадырбаев пен Ж. Құрманқұловтың 1 еңбектерінен
кездестіреміз. Олар археологиялық қазба жұмыстары барысында алынған
материалдар бойынша тұрғын жайлардың классификациясына, шаруашылық
құрылыстарына баса көңіл аударған. Орталық Қазақстандағы қола дәуіріне
байланысты құнды дерек - Ә.Х.Марғұланның 3 монографиялық еңбегі.
Қола дәуірінің ескерткіштері Қазақстанның Шығыс бөлігінен де орын
алған. Шығыс Қазақстанның қола дәуірі А.Г.Максимованың 8 , С.С.
Черниковтың 9 еңбектерінде көрініс тапқан. Олар қазба жұмыстарында қолға
түсірілген материалдар негізінде қола дәуірінің ескерткіштерін кезеңдеді.
Ал Қазақстанның солтүстігі мен батыс бөлігіндегі қола дәуір
жөніндегі құнды мәліметтерді М.А. Оразбаевтың 10 , Б.Г.Здановичтың 11
, В.С.Сорокиннің \12\ , Г.А.Максимованың 13 еңбектерінен аламыз.
3) деректердің бұл тобын 1991 жылдан бері жинақталған зерттеулер
құрайды. Ж.Құрманқұлов , А.Ермолаева , А.З.Бейсенов , В.В.Евдокимов,
С.О.Жауымбаев секілді археолог-зерттеушілердің жұмыстарының нәтижесінде
құнды деректердің үлкен шоғыры жинақталды. Олардың еңбектерін жаңа тарихи
жағдайда пайда болғандықтан плюралистік теорияларға негізделген зерттеулер
деп қарастыруға болады. Бұл кезде кеңестік идеологиядан бас тартып, ұлттық
тұрғыда жазылған еңбектер орын алып келеді. Отандық археология тарихнамасы
тың мағұлматтармен толығып келеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстандағы қола дәуірінің
ауқымында жазылған ғылыми еңбектер мен мақалалардағы авторлардың ойларын,
тұжырымдарын, қорытындыларын тарихнамалық тұрғыдан талдай отырып қола
дәуірінің зерттелу деңгейін анықтау. Осы мақсаттан туындайтын міндеттерім
мыналар:
- Мәселенің теориялық-методологиялық негіздерін айқындау;
- Қола дәуіріне жалпы сипаттама бере отырып, дәуірдің ерекшелігін
көрсету;
- Қазақстан аумағын қола дәуірінде мекендеген тайпалар қалдырған
мәдениеттерді анықтау;
- Ғылыми зерттеулердегі андронов мәдениеті жөніндегі ой – пікірлер
мен тұжырымдарды анықтау;
- Беғазы-Дәндібай мәдениеті туралы зерттеулерді талдап, кемшіліктері
мен жетістіктерін көрсету.
Магистерлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Диссертациядағы басты
жаңалықтар болып мыналар саналады:
- Қазақстандағы қола дәуіріне қатысты ғылыми еңбектерге тарихнамалық
талдаулар жасалынды;
- зерттеушілердің Қазақстан аумағын қола ғасырында мекендеген
тайпалар, олардың қоныстануы, шаруашылығы, қоғамдық қатынастары,діни
нанымдары жөніндегі пайымдаулары көрсетілді;
- қола дәуірін кезеңдеуге қатысты ой-пікірлер жүйеленді.
Тақырыптың методологиялық негіздері. Магистрлік жұмысты жазу
барысында ғылыми еңбектерді тарихилық, аймақтық, ғылыми принциптер
негізінде оқып – үйрену, талдау басшылыққа алынды. Тақырыпты жазу
барысында, осы мәселе төңірегінде ой қозғаған ғалымдардың еңбектеріндегі
ғылыми ой – пікірлер мен тұжырымдарға, көзқарастарға сүйендік. Зерттеу
барысында – баяндау, жүйелеу, бағалау, қорытындылау, салыстырмалы тарихи,
хронологиялық әдістері қолданылды. Тарихнамалық талдауда салыстырмалы
тарихи әдіс бірнеше авторлардың тұжырымдарын, пікірлерін айқындауда аса
маңызды болып табылады. Сондықтан да бұл әдіс кеңінен қолданылды. Нақты
талдау тарихнамада тарихи оқиғалар мен процестерді өзара байланыста,
сабақтастықта зерттеуге, бірін – бірі толықтыратын теориялық және
тәжірбиелік материалдарды зерделеуге тиімді болып саналады.
Тарихнамада хронологиялық әдіске үлкен мән беріледі. Ол тарихнамалық
бұлтартпас дәлелдерді бір кезеңді екіншілеірмен салыстыру мақсатында
өзара байланыста зерттеу ісіне мүмкіндік береді.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Магистрлік жұмыстың хронологиялық шеңберін
ХІХ ғасырдан бастап осы кезеңге дейінгі уақыт аралығы қамтиды. ХІХ
ғасырдың І жартысының өзінде саяхатшылар қола дәуірі жөнінде мәліметтер
жинай бастаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өлкетанушы ғалымдар, ХХ ғасырдың
басынан бастап көрнекті археологтар Қазастандағы қол дәуіріне зерттеу
жүргізіп, нәтижесінде ғылыми құндылығы жоғары еңбектер дүниеге келді.
Бүгінгі таңда да мәселе төңірегінде зерттеу еңбектері жарық көруде.
Диссертацияда көрсетілген уақыт ішіндегі еңбектер қарастырылады.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі
мәселені қарастыратын екі тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланған
деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ
1.1.Мәселенің теориялық-методологиялық негіздері. Тарихымыз бүгінгі
таңда өтпелі кезеңді бастан кешіруде. Маркстік, таптық концепциядан бас
тартып, жаңа тәуелсіз методологиялық принциптерді іздестіруге бас бұрған
отандық тарихымыздың және тарихнамамыздың методологиялық және теориялық
мәселелері аз емес. Осы арада Қазақстан тарихындағы қола дәуірінің
теориялық-методологиялық негіздерін де жеке бір мәселе ретінде қарастыруды
қажет ететіндігін ескере отырып, бұл мәселеге тоқталып өтуді жөн санадық.
Қола - мыстың әр түрлі элементтер (қалайы, алюминий, берилий,
қорғасын, кремний, кадмий, хром т.б) қосылған қорытпасы. Қосылған
элементтердің атына сәйкес қола қалайылы, алюминийлі, берилийлі т.б
аталады. Қоланың түсі әр түрлі. Қышқыл әсерінен жасылдау түстен қою қызыл,
қоңыр кейде қара түске дейін өзгереді. Қола көне заманнан бері әшекейлік
бұйымдар мен мүсіндер құюға пайдаланылып келген. Қоланың балқу
температурасы мыстан төмен әрі берік, өте жақсы құймалық қасиеті бар.
Ерте заманда негізінен қалайылы қола пайдаланылса, орта ғасырларда
күміс қосылған қола кең тараған. Қолаға қосымша әр түрлі элементтер қосу
арқылы сипаттамалары әр қилы қорытпалар алынады. Мысалы, мырыш қоланың
технологиялық қасиеттерін жақсартады әрі оны арзандатады; фосфор қоланың
құймалық қасиетін, қаттылығын, төзімділігін, антифрикциялық қасиеттерін
арттырады, никель қорытпаның түйірлерін ұсақтайды, механикалық
көрсеткіштері мен коррозияға төзімділігін арттырады. Қорғасын мыспен қатты
ерітінді түзбейтіндіктен, қола құрылымында домалақ түйірлер түрінде
кездеседі. Қорғасын қосылған қоланың механикалық қасиеттері нашарлайды,
бірақ құйманың тығыздығы артады, әрі кесіп өңдеу процестері оңайлайды және
антифрикциялық қасиеттері жақсарады.
ХХ ғасырда құрамында қалайы жоқ, бірақ әр түрлі сипаттамалары
қалайылы қоладан тиімді қолалар жасалған. Бұлардың ішінде ең көп тарағаны-
мыс пен алюминийге қосымша түрде никель, марганец, темір т.б. элементтер
қосылған алюминий қолалар.
Қола сонымен қатар өнерде сән және қосалқы өнер бұйымдары мен мүсін
құюда көне заманнан бері қолданылып келе жатқан материал. Қоланың ұнтақтары
ағаштан, сүйектен, қара металдан, гипстен жасалған бұйымдарды әсемдеу үшін
пайдалану арқылы мүсіндердің шағын бөліктеріне дейін нұсқаға дәл етіп құюға
болады 14.592 .
Қола дәуірі - адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени кезең. Ол қола
металлургиясының кең қанат жайып,еңбек құралдары мен қаружарақ жасауға
арналған негізгі материалға айналуымен сипатталады. Бұл кезде неолит
дәуірінің мәдениеті дамып, металл игеріле бастады. Адам баласы мысты
энеолит дәуірінде игерген болатын. Оған қарағанда,қоланың қатты әрі берік
болуы құрал-саймандардың сапасын арттырып, еңбек өнімділігін жоғарылата
түсті. Қола дәуірінің мәдениеттері металл кендері көп жерлерде дамыған.
Қола дәуірінің хронологиялық шегі б.з.б. 4-мыңжылдықтың аяғы мен б.з.б.1-
мыңжылдықтың басын қамтиды 15.30 . Ежелгі қола құралдары Оңтүстік Иран,
Түркия мен Месопотамиядан табылды. Кейінірек олар Мысырға (б.з.б.4-
мыңжылдық аяғы),Үндістанға (б.з.б.3-мыңжылдық соңы), Қытайға (б.з.б.2-
мыңжылдық ортасы) және Еуропаға, Қазақстанға (б.з.б.2-мыңжылдық) тарады.
Қола дәуірінің Америкада өз тарихы бар. Мұнда металлургия орталығы Перу мен
Боливия жерінде болды. Африкадағы қола дәуірі туралы мәселе археологиялық
зерттеулердің жеткіліксіздігіне байланысты әлі толық шешілмей келеді.
Қола дәуірінде Азияда бұрын қалыптасқан қала мәдениеті (Месопотамия,
Элам, Мысыр, Сирия) одан әрі дами түсті және жаңа мәдениеттер (Үндістанда-
Хараппа, Қытайда-Инь) қалыптасты. Мұндай жағдай Еуропада да байқалды. Қала
жұрттары, сарайлар, жергілікті жазу,т.б. деректер Еуропадағы өзіндік мәдени
орталық еді. Бұл дәуірде кен қорына бай кавказдың маңызы зор болды. Ол
Шығыс Еуропаның далалық аудандарын мыс бұйымдарымен жабдықтайтын
Еуразиядағы ең ірі металлургия орталықтарының біріне айналды.
Қазақ жерін сол тұста мекендеген тайпалардың осы кезеңдегі
мәдениеттері қола дәуірі ескерткіштері алғаш ашылған жерлердің атымен
-Андрон мәдениеті, Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп аталған. Андронов
мәдениеті - б.з.б. 2-мыңжылдықтың басында Батыс Сібір мен Қазақстанды
мекендеген тайпалардың мәдениеті. Оған жататын археологиялық мұралар алғаш
1914 жылы Ачинск қаласы маңындағы Андронов деревнясының қасынан
табылған.Андронов мәдениеті деп аталу себебі осыдан 16.502 .
Ал Беғазы-дәндібай мәдениеті қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б.9-
8 ғғ.) Қазақстан жерінде өркендеген мәдениет болып саналады. Көне заманның
жойқын белгілері әсіресе Беғазы тауының бір тармағында (Беғазыбұлақ,
Қаратал) сақталғандықтан ,Беғазы-дәндібай мәдениеті деп аталған.Беғазы-
дәндібай мәдениетінің ерекшелігі ескі қола мәдениеттің түрлері өзгеріп,
соның негізінде оған ұқсамайтын жаңа мәдениет түрлері қалыптасқан 17.226.
Енді мәселенің методологиялық негіздеріне келейік. Методолгогиялық
мәселелердің дұрыс қойылуы ғылымда оқиғалар мен құбылыстарды объективті
түрде терең зерттеуге жол ашады. Маркстік-лениндік методологияның ескіруіне
байланысты бұл мәселе өзекті бола түседі. Кеңестік тарихи зерттеулерде
идеялық-методологиялық бағытқа баса назар аударылды. Методология тарихнама
саласындағы кез келген жұмыстың айқындаушысы және жетекші арқауы деп
саналды. Бірақ кеңістік кезеңде методология мен философия, методология мен
теория, методология мен методика ұғымдары және олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтары, өзара байланысының дәрежесі туралы пікірталастар жүрді,
олардың мәні айқын,анықтамасы нақты болмады. Барлық қоғамдық ғылымдар
үшін дүние тану теориясы мен методы деп жарияланған тарихи материализм
ғылым бола тұрып, мұнымен бірге жұмысшы табының мүдделерін тікелей
білдіреді. Бұл мағынасында олпартиялық ғылым деп көрсетілді. Бұл
партиялық ғылымның басты қағидаларының бірі қоғамдық-экономикалық
формация ұғымы негізінде, белгілі бір қоғамдық құрылысты жеке зерттеу ғана
оның ішкі мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді делінген 18.13 .
Т.Омарбеков көрсеткендей кезінде жоғарыдан берілген идеологиялық
нұсқаумен жазылып келген, таптық және партиялық принциптерді басшылыққа
алған тарихымыз шын мәнінде халықтың тарихы болудан ғөрі партияның тарихы
болуға күш салды, ал бұл тарихымызды сарай тарихына айналдыратын жол еді.
Оның үстіне біздің тарихымыз маркстік-лениндік бес қоғамдық-экономикалық
формация іліміне табан тіреп арқа сүйеген тарихқа айналды 19.17 .
Ал енді бүгінгі егеменді Қазақстан маркстік-лениндік методологиядан
бас тартып, қазақ халқы ұлттық жаңару, топтасу процесін бастан кешіп,ұлттық
мемлекетіне қол жеткізген тұста өз тарихымызды жазудың жаңа методологиялық
принциптерін қалыптастырудың маңызы арта түсуде.Алайда тарихнаманың мұндай
күрделі мәселесімен бас қатырып жүрген зерттеушілеріміз саусақпен
санарлықтай ғана.
Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде зерттеушілер қола дәуіріндегі
Қазақстан тарихына қатысты ғылыми дәрежесі жоғары көптеген еңбектер жазып
қалдырғанмен, оларға тарихнамалық талдаулардың жасалмағандығы мәселенің
методологиясын ашуда қиындықтар туғызып отыр. Дегенмен зерттеушілер қола
дәуірін кезеңдеуге байланысты методологиялық принциптерді қалыптастыруда
біршама еңбектенген.
Жалпы Қазақстандағы қола дәуірін үш тарихи кезеңге бөліп қарастыруға
болады деп ойлаймыз. Олар:алдыңғы кезең (б.з.б XVIII-XVI ғғ.), ортаңғы
кезең (б.з.б XV-XII ғғ.), соңғы кезең (б.з.б XII-VII ғасырдың басы).
Андронов мәдениеті қола дәуірінің алдыңғы және ортаңғы кезеңіне, ал Беғазы-
Дәндібай мәдениеті соңғы кезеңіне тұстас келеді.Андронов мәдениетінінің
ескеркіштерін кезеңдеуге бөліп ,топтастыруды бастаған С.А.Теплоухов 4
болды. Ол андронов мәдениетінің уақытын б.з.б. ІІ мыңжылдықтың 1-ші жартысы
және б.з.б. І мыңжылдықтың басы деп көрсеткен. 1930 жылы М.П.Грязнов қола
дәуірінің мәдениетін алдыңғы, ортаңғы, соңғы деп үш кезеңге бөлген.
Автордың ойынша алдыңғы қола дәуірі, Минусинск далаларынан бастап
Қазақстанның далалық аймақтарын, Батыс және Шығыс Сібірді қамтыған. Ал қола
құралдары екінші кезеңде пайда болған. Үшінші кезеңде, қатпарлы пышақтар
және біздер пайда болған 20.158-162 .
1948 жылы К.В.Сальников андронов мәдениетінің үш сатылы кезеңдеуін
ұсынды. Ол мынандай үш кезеңге бөлген:федоров (б.э.д.2 мыңыншы жыл), алакөл
(б.э.д. 11-9 ғғ.), замараев (б.э.д. 8-7 ғғ.). Кейіннен жаңа мәліметтер
бойынша бұл хронологияға мынандай түзетулер енгізген: 1кезең, федоров -
б.э.д.18-16 ғғ.; 2 кезең, алакөл - б.э.д.15-12 ғғ; 3 кезең, замараев -
б.э.д.12-8 ғғ 1.10 .
Орталық Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштеріне К.В.Сальниковтың
үлгісі бойынша кезеңдеу жасалып, федоров, алакөл және дәндібай кезеңі деп
бөлінді. Соңғысы қарастырылып отырған территорияға байланысты өзгеше болып
келеді.
Ескерткіштерді кезеңдеуде, хронологиясын анықтауда, андронов
мәдениеті тайпаларының этникалық мәселелерін анықтауда Ақтөбе облысындағы
Тасты-Бұтақ қонысының маңызы зор. В.С.Сорокин кешенді радиоуглеродты анализ
жасау негізінде ескерткіштерді алакөл кезеңіне жатқызды. Қоныстар мен оба
топографиясынан шыға отырып,шаруашылық және баспана құрылысы жөнінде
В.С.Сорокин: олардың болуы қола дәуірінің екінші жартысына сәйкес келетін
ксеротермиялық кезеңнің бас кезіне қатыстыдеген ой айтады 21.51-60 .
Андронов мәдениетін кезеңдегендердің бірі М.Н.Комарова. Ол өзінің
жобасын басқа зерттеушілер секілді оба материалдарына сүйеніп жасады .Оның
есептеуінше обалар хронологиялық жағынан да, этникалық жағынан да бір қоныс
тобына жатады. М.Н.Комарованың пайымдауынша андронов мәдениеті
ескерткіштерінің хронологиясы молаларды зерттеу барысында нақты анықталды
22.51 . М.Н.Комарова Алексеев қонысының керамикалық кешенімен Садчиков
қонысының керамикалық молаларын салыстыра отырып, олардың қоныстануын екі
жақты қалпына келтірді. Сонымен қатар, ол ескерткіштерді хронологиялық
жағынан беғазы-алакөл және қарасуық деп екі топқа бөлді .
1955 жылы Е.А.Агеева және А.Г.Максимова Павлодар облысында қола
дәуірінің үш кезеңінің ескерткіштерін ашып, зерттеді. А.Г.Максимова үш
кезеңдік дәуірлеуді жасаған болатын. Неғұрлым кең ұсынылған ескерткіштер
қарасуық уақытына сәйкес келген 13.91-116 .
1960 жылы С.С.Черников Шығыс Қазақстанда зерттеу жүргізу негізінде
және А.Г.Максимованың мәліметтеріне сүйене отырып жаңа кезеңдеу жасады.
Шығыс Қазақстан қола дәуірін ол төрт кезеңге бөлді: усть-бөкен (б.э.д.18-16
ғ.ғ) , қанай (б.э.д.16-14 ғ.ғ) , малокрасноярский (б.э.д.14-9 ғ.ғ) ,
трушниковский (б.э.д.9-7 ғ.ғ) 9.94-103 .
Жиырма жыл ішінде қола дәуірі ескерткіштерін кең масштабты зерттеу
ертедегі белгісіз материалдарды жинауға, көптеген мәселелерді жаңа қырынан
қарастыруға, дәуірлеу мәселесінен бастап андронов мәдениетінің шығуы және
оның жергілікті нұсқалары, трансформация мәселелерін шешуге жол ашты.
80 жылдардың басындағы В.С.Стоколостың алакөл мен федоров ыдыстары
бір ескерткіштен табылған деген хабарламасы К.В.Сальников ұсынған
кезеңдеуді қайта қарастыруға түрткі болды. В.С.Стоколос өзінің еңбегінде әр
кезең бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ мәдениет сияқты, оның өзіндік
мәдениеті, белгілі бір территориясы бар деген ой айтады. В.С.Стоколос басқа
зерттеушілердің пікіріне қосылмай, алакөл мәдениеті Қазақстан
территориясының көп бөлігіне тараған деген өз пікірін алдыға тартады 23.5
.
Солтүстік Қазақстанның қола дәуірін кезеңдерге бөлген А.М.Оразбаев
болды. Оның жобасының негізінде К.В.Сальниковтың классификациясы алынды,
айырмашылығы - ол замараев кезеңін өзіндік мәдениет ретінде бөлді. Қола
дәуірінің алғашқы екі кезеңін:федоров және алакөл деп көрсетті 7.220-259
. Бұл жерде А.М.Оразбаевтың К.В.Сальниковтың пікірін біршама қолдағаны
байқалады. Солтүстік Қазақстаннан табылған материалдарға мұқият талдау
жасау Г.Б.Здановичтың жаңа кезеңдеуді ұсынуына мүмкіндік берген. Ол қола
дәуірін мынандай 2 кезеңге бөлген: дамыған және кейінгі, дамығанның өзін
петров, алакөл, амангелді-бескөл деп үш кезеңге бөліп көрсеткен. Автордың
ойынша соңғы кезеңде федоров тайпалары алакөл қоныстанушыларына еніп,
белсенді қарымқатынас жасаған. Кейінгі қоланы Г.Б.Зданович 2 кезеңге
бөлген: замараев (б.э.д.11-10 ғ.ғ) және ильинский (б.э.д.9-7 ғ.ғ) 1.18 .
Андронов қоғамының кезеңдеу мәселесін Н.А.Аванесова қайта қарастырып,
метал өнімдерін зерттеу негізінде мынандай кезеңдеуді ұсынды: алдыңғы
алакөлдік кезең, андронов мәдениеті, замараев-беғазы мәдениеті. Андронов
мәдениетінің өзін үшке бөлді: алакөл, қожамберді және федоров. Автордың
тұжырымдауынша біріншіден, алакөл ескерткіштері федоров ескерткіштерінен
бұрын болған; екіншіден, алакөл ескерткіштерінде полтавкин және абашев
тайпаларының керамикалық дәстүр элементтерімен сипатталатын хронологиялық
горизонт байқалады; үшіншіден, қожамберді типіндегі керамиканы алакөлден
федоров кезеңіне өткен деп есептеу керек 1.19 .
Тобылдың далалық бөліктеріне В.В.Евдокимова мынандай кезеңдеу
жасады:1)алакөл мәдениеті: а) петровск кезеңі (б.э.д.16-15ғ.ғ) ; б) алакөл
кезеңі (15-13ғ.ғ) ; 2) алексеев мәдениеті: а) алексеев кезеңі (15-10 ғ.ғ) ;
б) загарин кезеңі (б.э.д.10-13 ғ.ғ). Автордың ойынша дамыған қола дәуірінің
ескерткіштерінің барлығы бір мәдени-хронологиялық топ-алакөлге қатысты
болуы мүмкін 1.20 .
Орталық Қазақстандағы алуан түрлі ескерткіштер қола дәуірін
кезеңдеуді нақтылауға мүмкіндік берген. Ә.Х.Марғұланның ойынша Ортау 1,
Ақсу-Аюлы 2, Бесоба, Қарашоқы, Беласар 2 және т.б,керамикалық сипаты
жағынан,қола бұйымдары,әсіресе қабір құрылысының типі,дөңгелек қошаулы
қорғандардың алакөл уақытына қатысы жоқ. Олар - кейінгі андроновтан беғазы-
дәндібай уақытына өту кезеңінің өнімі 24.114 . С.С.Черников оларды
сарыкөл қорғанының олжалары дәлелі ретінде алакөл кезеңіне жатқызды 9.98-
99 .
Ә.Х.Марғұланның монографиялық еңбегінде алакөл кезеңінің
хронологиясы көп күмән тудыратындығын баса көрсете отырып, қола дәуірінің
алуан түрлі ескерткіштерін зерттеу негізінде мынандай кезеңдерге бөледі:
1) энеолит (3 мыңжылдықтың 2-ші жартысы) ;
2) ерте андрон (б.э.д.17-15 ғ.ғ) Орталық Қазақстанда нұра кезеңі ;
3) кейінгі андрон (б.э.д.14-13 ғ.ғ) Орталық Қазақстанда атасу кезеңі
;
4) андроннан кейінгі қолаға өту кезеңі (б.э.д.12-11 ғ.ғ) ;
5) беғазы-дәндібай кезеңі (б.э.д.10-8 ғ.ғ) ;
Яғни, Орталық Қазақстандағы андронов мәдениеті тайпалары өз дамуында
бірінен соң бірі келетін Нұра және Атасу кезеңінен өткен.
Қола дәуірінің тарихи кезеңін қарастыра келе өз тарапымыздан мынандай
тарихнамалық кезеңді көрсетуді жөн санадық. Олар: 1 кезең - І Петрдің
тұсынан 1917 жыл аралығы, 2 кезең - 1917 жылдан 1946 жылға дейінгі аралық,
3 кезең - 1946 жылдан еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі аралық, 4 кезең -
1991 жылдан қазіргі күнге дейінгі аралықты қамтиды. 1кезеңді І Петрдің
тұсынан 1917 жыл аралығы деп алуымыздың себебі мынандай: Қазақстанның
өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға,
оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-ақ оның
бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге жапсарлас жатқан Қазақстан жерін
зерттеу мақсатымен қолданылған шаралар маңызды рөл атқарды. Осы
әрекеттердің нәтижесінде жылы Тобыл боярының ұлы С.Ремезов жазған Сібірдің
сызба кітабы жарық көрді. Онда географиялық деректермен қатар, қазақ
даласының археологиялық ескерткіштері туралы мәліметтер келтірілген 25.16
.
Сонымен қатар 1721-1725 жылдары Мессершмидт Ф.Страленбергпен бірге
Батыс пен Шығыс Сібірге саяхат жасап, Ертіс арқылы Железинскке, ал қайтар
жолда Оңтүстік Орал мен Тобылдың жоғарғы ағысында болып, бір қатар
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Қазба жұмысы барысында
айқындалған ежелгі ескерткіштер мен олжалардың суреттерін салып, сызбасын
жасаған.
Ф.Страленберг 1711-1721 жылдар аралығында Тобылда болып, Батыс Сібір
мен Солтүстік және Орталық Қазақстанның тарихы, географиясы, тарихи
топографиясы, археологиясы бойынша көптеген материалдар жинаған.
Келесі археологиялық қызықты мәліметтер 1733 жылы Сібірге академик
Г.Ф.Миллердің басқаруымен жасалған бірінші академиялық экспедицияның
есептерінде айтылған. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар И.Гмелин,
Л.Делаклоер, И.Фишер, геодезистер А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин,
М.Ушаков, суретшілер И.Беркан, И.Люрсениус жұмыс істеген еді.
1768-1774 жылдары Еділ бойының, Оралдың, Сібір мен Қазақстанның
тарихын, географиясын және олардағы халықтардың этнографиясын зерттеу
мақсатымен ұйымдастырылған екінші академиялық экспедиция Қазақстанда
археологиялық зерттеу ісін жалғастырды. Экспедицияға сол кездегі аса
көрнекті ғалымдар П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги, П.И.Рычков, Х.Барданес
қатысты 25.16 .
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ресейде Орталық және Шығыс
Қазақстанның табиғи байлықтарына қызығушылық күшейе түсті. Геологтар, кен
инженерлері жол-жөнекей көненің көздеріне де назар аударып, оларды
сипаттап, жазып отырған, сөйтіп бұл аудандардың ескерткіштері туралы
мәліметтер қорын молайта берді.
ХІХ ғасырдың орта шеніне қарай негізінен Орталық,Солтүстік және Шығыс
Қазақстан бойынша едәуір материалдар жинақталды 25.17 .
Әрине, сол кезеңге қарағанда, археологиялық ескерткіштердің шын
мәніндегі ғылыми зерттелуі жөнінде айтуға болмайды. Көбіне кездейсоқ,
мақсатты зерттеулер нәтижесінде емес, жол-жөнекей алынған мәліметтердің
бастапқы жинақталу фактісін ғана атап өтуге болады. Қазба жұмыстары жайында
да байсалды сөз етуге болмайды. Кейбір ғалымдар қорғанды қазып көруге
әрекет жасағанмен қазба жұмыстарының әдістемесі, алдарына қойған мақсат-
міндеттері болмаған, сондықтан олар заттарды жинаумен ғана айналысқан.
Алайда ескерткіштерді тіркеу, олардың картасын жасау, белгілеу фактілерінің
жасалғандығы рас,олар істеген жұмыстың құндылығы да міне осында. Бұл салада
сол кезде атқарылған жұмыстың көбі бүгінгі таңда да өз маңызын жоғалтқан
жоқ.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қана Қазақстанның
археологиялық жұмыстары ғылыми негізделе бастағандығы және осы кезеңнен
бастап П.И.Лерх, В.В.Радлов, В.В.Бартольд, А.Харузин секілді орыс
ғалымдарының бір қатар зерттеу жұмыстарының нәтижелері көрініс тапқандығы
байқалады 2.31 .
1862 жылы Қазақстанда В.В.Радлов археологиялық жұмыстар жүргізе
бастаған, қола ғасыр көмбелерін алғаш рет ғылыми негізде қазу жұмыстарын
жүргізу ісі соның есімімен байланысты. В.В.Радлов солтүстікшығыс Қазақстан
мен Сібірдің ертедегі ескерткіштерін топтауды және кезең-кезеңге бөлуді
ұсынған. Бұл аудандар мәдениетінің тарихын ол мыс және қола ғасыры,
ертедегі темір ғасыры, ертедегі темір ғасыры, жаңа темір ғасыры және
ертедегі орта ғасырлар кезеңдеріне бөлген. Бұл ғалымның еңбектері Қазақстан
археологиясының ілгері басқан үлкен қадамы болып,оны дамыта түсті 25.18 .
Қола дәуірі бойынша бөлген тарихнамалық кезеңіміздің екіншісін былай
түсіндіреміз: ХХ ғасырдың басында жергілікті археолог-әуесқойлар ежелгі
ескерткіштерге үлкен қызығушылық танытты. Бұл кезеңде Қазақстанда
археологиялық зерттеу жұмыстары география және геология мәселелерінен
бөлектенбей,аймақтың табиғи байлықтарын зерттеуде бір-бірімен тығыз
байланыста жүрді. Алайда Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштері
пішіндік түпнұсқасы, сипатының әр түрлілігі ғылымда ұзақ уақыт бойы
белгісіз болған. Оларды кеңінен зерттеу және ғылыми топтау жасау кеңес
үкіметі тұсында ғана мүмкін болған.
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік
негізде жүргізілді. 1919 жылы Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал
1920 жылы Мұражайлар және өнер,табиғат,көне ескерткіштерді қорғау ісітері
жөніндегі Түркістан комитеті құрылды. В.В.Бартольдтың ұсынысы
бойынша,комитеттің ең таяудағы міндеті археологиялық карта жасау болды.
Сөйтіп ежелгі ескерткіштерді есепке алудың, зерттеудің, сақтаудың негізі
қаланды.
1926-1928 жылдардағы М.П.Грязнов пен Б.Н.Граковтың Батыс Қазақстан
мен оңтүстік Орал өңіріне жүргізген зерттеу жұмыстары Қазақстандағы қола
дәуірі мен далалық андронов мәдениетіне қатысты мәселелерді зерттеудің
бастамасы болды 1.8 .Зерттеу жұмысының нәтижесінде М.П.Грязнов, І
Киргильд пен ІІ Киргильд қабірлерінен, Орал сай және Құнанбай сай
обаларынан алынған мәліметтер негізінде андронов мәдениетінің екі
жергілікті нұсқасын бөле отырып, андронов мәдениеті тек Батыс Сібірге тән
деп орныққан пікірді өзгертті.
Қазақстандағы қола дәуірін зерттеуге өлкетанушы Л.Ф.Семенов өз
үлесін қосты. Ол 1927 жылдан бастап Орталық Қазақстандағы археологиялық
ескерткіштерді тіркеуден өткізумен айналысты. Соғысқа дейін ол осы
аудандардағы белгілі ескерткіштердің барлығын тіркеуден өткізіп, кейіннен
ертедегі қола дәуірін зерттеумен айналысты.
30-жылдары бірқатар ірі экспедициялардың зерттеулері республиканың
көптеген аудандарын қамтыды. Археологияны тарих ғылымының дербес бөліміне
біржола айналдыру ісі жүргізілді.
Олардың ішінде П.С.Рыков, О.А.Кривцова-Гракова, С.С.Черников
басшылық еткен экспедициялар бар.
1933 жылы Орталық Қазақстанға ірі археологиялық зерттеу жұмысын
Материалдық мәдениет тарихы академиясының Нұра экспедициясы жүргізді.
Экспедицияның құрамында белгілі археологтар, А.И.Артамонов, М.П.Грязнов,
Н.Арзютов, И.В.Синицын, М.Н.Комарова, А.Н.Рогачев және экспедицияның
жетекшісі П.С.Рыков болды.
1935 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің Бетпақдала
экспедициясының, 1940 жылы Қарағанды облыстық өлкетану мұражайы
экспедициясының жұмыстары нәтижесінде қола дәуіріне тән құнды материалдар
алынған.
3-ші кезеңді - 1946 жылдан еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі аралық
деп алуымыздың себебі мынада: 1946 жылы Қазақстанда Ғылым академиясының
құрылуына байланысты археоогиялық жұмыстардың көпшілігі Ш.Ш.Уәлиханов
атындағы Тарих, археология және этнография институтының археология бөлімі
жүргізді. Сол кезден бастап археологиялық зерттеулер ауыртпалығының
орталығы Алматыға ауысады, Қазақ археология мектебі қалыптасады. Міне
сондықтан 1946 жыл Қазақстан археологиясының дамуындағы жаңа кезеңнің басы
болып саналады.
Құрылған бөлімнің алғаш ұйымдастырылған археологиялық экспедициясы
Орталық Қазақстан экспедициясы болды, оны сол кезде академик Ә.Х.Марғұлан
басқарды. Бұл экспедиция осы кезге дейін Сарыарқадағы көненің көздерін
үнемі іздестіріп, зерттеп келеді.
1947 жылдан С.С.Черниковтың басшылығымен Шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы жұмыс істей бастады.
Жалпы алғанда, 40-жылдардың аяғы мен 50-жылдар археологиялық
зерттеулердің кең өрістеуімен есте қалды. Олар Қазақстанның негізгі
аймақтарының бәрін дерлік қамтып, жұмыс аясына мейлінше әр түрлі
хронологиялық ауқымдағы ескерткіштерді енгізді.
1960 жылы Қазақстан археологиялық картасының шығарылуы Қазақстан
археологиясының дамуындағы 1946 жылы басталған маңызды кезеңнің өзінше бір
қорытындысын шығарды, ол көп жылдарға созылған кең ауқымды археологиялық
жұмысты қорытып, оның ең перспективалы бағыттарын белгілеуге мүмкіндік
берді.
1960 жылдан бастап Қазақстан археологиясы кең өрістей түсті. Осы
тұста зерттеушілер жаңа ескерткіштерді анықтап,оларды алғаш суреттеуге
байланысты зерттеулер қатарын кеңейтіп қана қоймай, көп жылдар бойы тұрақты
қазуды ұйымдастыру жолымен тереңдете зерттей бастады. Ә.Х.Марғұлан,
А.М.Оразбаев, К.А.Ақышев, А.Г.Максимова, Г.А.Кушаев, М.Қ.Қадырбаев,
С.М.Ақынжанов сияқты көрнекті ғалымдар қола дәуірінің ескерткіштерін
зерттеудің қорытындылары ретінде құнды еңбектерді дүниеге алып келді.
4 кезеңді -1991 жылдан қазіргі күнге дейінгі аралық деп
көрсетуіміздің себебі мынандай: еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап
Қазақстан археологиясының жаңа кезеңі басталды. Қазақстанның археолог-
зерттеушілері көне дәуірлердің ескерткіштеріне тұрақты қазба жұмыстарын
жүргізе бастады. Қазіргі таңда Археология Институтының ғалымдары
Ж.Құрманқұлов, А.Ермолаева, А.Н. Марьяшев, сондай-ақ, әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-нің маманы А.З.Бейсенов, Қарағанды қаласындағы Е.А.Бокетов атындағы
КарМУ-дің бір топ мамандары В.В.Евдокимов, С.О.Жауымбаев, В.Г.Ломан бұл
салада нәтижелі ізденістер жүргізуде. Олардың жұмыстарының нәтижесінде
құнды деректердің үлкен шоғыры жинақталуда. Бұл еңбектер қола дәуірін
зерттеу үшін және өткенге сыни көзбен қарау кезінде қажет болатын нақты
ақпараттарды алуға, теориялық-методологиялық қағидаларды нақтылауға жол
беріп отыр.
Ғалымдар арасында тарихты жазуда екі түрлі бағыт қалыптасқан.
Алғашқы бағыт формациялық бағыт, яғни әлі де бес қоғамдық-экономикалық
формациялардан толық бас тартпау бағыты. Екінші, жаңа бағыт өркениеттілік
көзқарасты ұстанған 19.18 .Тарих ғылымдарының профессоры Т.Омарбеков
монографиясында тарихымызды жазу ісінде қоғам дамуына өркениетті көзқарасты
басшылыққа алуымыз қажет дей келе С.Е.Десницкий тәрізді ғұламалар ұсынған
өркениетті көзқарастарға ерекше тоқталған. Еңбекте С.Е.Десницкийдің
көзқарасы былай көрініс тапқан: Орыстың XVIII ғасырдың екінші жартысындағы
үлкен ағартушыларының бірі С.Е.Десницкий бүкіл адамзат тарихын мынадай төрт
кезеңге бөлді: жабайылық; бақташылық; диханшылық; сауда-саттық.
Т.Омарбеков бүгінгі сауда-саттық, яғни нарық кезеңін ең жоғарғы саты
ретінде қарастырып отырған Қазақстан қоғамының бүгінгі және өткені шынында
да С.Е.Десницкийдің тарихи даму сатыларымен үндесіп жатыр деген 19.19 .
Ғалым тарихымызды жазуда таптық және бес формациялық принциптерден
бас тартып, өркениеттілік көзқарасты қабылдауда қандай методологиялық
негізгі принципті басшылыққа алу керектігін айқындауда ресейлік
әріптестерінің пікірлерін көрсеткен. Мәселен, олар тарихты жаңаша жазуда
Тарих-адам қызметі деген методологиялық принципті басшылыққа алуды
ұсынған. Осыған орай Т.Омарбеков Тарих-адам қызметіпринципі сонымен қатар
саяси, географиялық, ұлттық этностық, жалпыадамзаттық көзқарастың бәрін
аясына сиғызып жіберетін түсінік және бұл принцип бізді маркстіклениндік
аурулардан айықтыруы мүмкін деп баяндайды. Дегенмен, бұл қағида ұлттық
санамызды көтеруге, ұлттық мемлекетімізді нығайтуға тікелей қызмет ете
алады ма деген мәселені алдыға тарып,осыны ойластыруды жөн санаған. Осы
арада ғалым бүгінгі Қазақстанда қалыптасқан көпұлтты ахуал бұл қағиданы
нақтырақ етіп Қазақстан тарихы-қазақ халқының тарихы деп ықшамдап алуға
мүмкіндік бере қоймайтындығын айтқан. Сондықтан республика тарихын шынайы
жазуда республикадағы өзімізден басқа этностар тарихын да жазуды назарда
ұстау керектігін ескерткен 19.20 .
Методологиялық мәселелердің кешегісі мен бүгінгісі жөніндегі өзекті
мәселелер тарих ғылымдарының профессоры О.Х.Мұхатованың диссертациясында да
орын алған. Зерттеуші методологияның анықтамасын беруде ресейлік
тарихшылардың пікірлеріне сүйенуді жөн деп тапқан. Оның себебін
методологиялық зерттеулерде ресейлік тарихшылардың біршама белсенділік
танытып, дәйекті көзқарастар білдіргендігімен түсіндіреді. Мәселен,
В.В.Журавлевтың мынандай тұжырымын келтіреді: ...тарихи зерттеу
методологиясы-бұл тарихи білімді дүниеге келтіру және олардың принциптерін
реттеу. Методология бұл тұста ғалымның қарамағындағы малай немесе құлдық
ұруды талап ететін патша емес. Яғни методологияны не істесем де өзім
білемін деген принципті ұстанып, оны біржақты дәріптеуге немесе елеусіз
қалдыруға болмайды. Нағыз тарихшы ең алдымен өмір бойы методологиялық
жағынан жетіледі. Ол ғылымда жинақталған методологиялық қазынамен бірге
өседі, ал соңғысы ғалымның күш-қайратының арқасында молаяды 26.17
.Сонымен қатар Л.М.Спириннің: Методология белгілі бір мәселені зерттеудің
ғылыми әдістемелері. Тарих ғылымындағы зерттеу тәсілдері мен жолдары, яғни
нақтырақ айтсақ методология математикадағыдай дайын формула емес, ол өзін
теориялық жетілдіруді және үздіксіз ізденістер арқылы қалыптастыруды талап
етеді. Методологиялық негіз оъективті,тарихи принциптерді басшылыққа алып,
шынайы деректерге сүйеніп, салыстырмалы зерттеу жүргізу барысында
зерттеушілердің ой-пікір түйіндеуі нәтижесінде қалыптасады. Принциптер
дегеніміз - ғылымның негізгі, жетекші ұғымдары. Олар тарихтың объективті
заңдарын оқып-үйренуден туындайды, соның нәтижесі ретінде саналады және осы
мағынада заңдылықтар іспеттес болады деген пікіріне тоқтала
отырып,зерттеуші өз тарапынан заңдылық пен принциптердің айырмасын
көрсетеді. Оның көрсетуінше заңдылықтар объективті түрде зерттеушіден тыс
әрекет етеді, ал принциптер-логикалық категория болып саналған 26.18 .
Кеңес дәуіріндегі тарих ғылымындағы маркстік-лениндік тарихилық,
партиялық, объективтілік принциптері кеңінен қолданылды.
О.Х.Мұхатованың ойынша кеңес одағының күйреуі және оның әкімшіл-
әміршіл жүйесінің ыдырауына орай ондаған жылдар бойы ғылымда, соның ішінде
тарих ғылымында үстемдік еткен маркстік-лениндік методология дағдарысқа
ұшыраған. Автор жоғарыда біз көрсетіп кеткен методологиялық принциптердің
жаңа бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізуде барлығы бірдей қолданыла
бермейтіндігін айтқан. Мәселен, партиялық принциптін тарихи оқиғалар мен
құбылыстарды зерделеуде жарамсыз деп тапқан. Мұның себебін кез келген
тарихи процесті әлеуметтік, таптық тұрғыда қарастырып,партиялық принципте
баға беру біржақты пікір, тұжырым түйіндеуге негіз қалайтындығымен
түсіндіреді 26.20 . Бұл пікір қолдауға тұрарлық. Себебі тарихымызды
белгілі бір әлеуметтік топтың немесе таптың мүддесін қорғай отырып жазу
үлкен қателікке ұрындырады. Бүгінгі таңда бұл мәселеге біз толық көз
жеткізіп отырмыз. Сондықтан тарихилық және объективтік принциптердің тарихи
оқиғалар мен құбылыстардың шынайылығын көрсетуде маңызы артып отыр. Сонымен
қатар заман талабына сай ұлттық принциптер мен құндылықтар басшылыққа
алынуы қажет. Біз қола дәуіріндегі Қазақстан тарихының тарихнамасын
талдауда тарихилық және объективтік принциптерге сүйендік.
1.2. Қола дәуіріне жалпы сипаттама. Неолит дәуірінде – ақ байқала
бастаған шаруашылық өзгерістері б.з.б ІІ мыңжылдықта малшылық – егіншілік
экономикасы мен жоғарғы дамыған металлургияның қалыптасуына жеткізді.
Өндіруші тұрпаттағы экономикаға көшу Қазақстан аумағындағы бүкіл жағдайды
түбірінен өзгертті. Қоныстарын жиі өзгертетін, жігерлі пысық малшы тайпалар
ұлан – байтақ және қуатты бірлестіктер құрды; бұлардың қалыптасуында соғыс
қақтығыстары едәуір рөл атқарды. Қару енді жаб,айы хайуандарды аулау үшін
ғана емес, сонымен қатар тайпалар арасындағы қақтығыстарда да жиі
пайдаланылатын болды. Қару жасау бірте – бірте металл өңдеудің дербес
саласына айналды.
Археологиялық материалдар бойынша, андронов тұрпатты ескерткіштер
қалдырған далалық малшы – егінші тайпалардың мәдени ортақтығы жақсы мәлім.
Барлық жергілікті өзгешеліктеріне қарамаста, ұлан – байтақ аумаққа тараған
бұл тайпалар неолит дәуіріндегі тайпалық ала – құлалықты айқын мәдени
біркелкілік ауыстырғанын көрсетті .
Қола дәуіріндегі қоғамның ілгері басуы екі факторға байланысты.
Олардың бірі – жаңа дәуірді белгілеген фактор палеометалдардың өндірістік
жолмен игерілуі болды .
Б.з.б. ІІ жыңжылдықтың ортасында қазақстан тайпалары қола бұйымдар
жасау ісін меңгерді. Қоланың өзі бұйымның неге арналуына қарай, әр түрлі
пропорда мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның
қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстарғанда қоланың бірсыпыра
артықшылықтары бар: оның өзгешелігі - өзі қатты, балқу температурасы төмен,
түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін
қолданылатын негізгі шикізат бола бастады. Қазақстан жер қойнауында
полиметалдардың, ең алдымен қалайы – мыс рудаларының барынша молдығы бұл
аумақта металлургияның мықты ошағы шығуының бір себебі болды.
Қола дәуіріндегі экономиканың басты – басты екі бағыты болып
табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің
өсуіне, қоғамдық еңбек мамандануының күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі
өзгерістерге жеткізді. Жеке отбасылар оқшауланды, отбасылық меншік кеңейді,
рулықұ қауым ішінде мүлік теңсіздігі өсті.
Неолиттен кейінгі қола дәуірінде қолға үйретілген жануарлардың саны
көбейді, малдың түр құрамы да көбейді. Қола дәуірі шаруашылық ныманы
ретіндегі мал шаруашылғының үздіксіз дамыған уақыты болды.
Қола дәуірінің алдыңғы кезеңіндегі қоныстарда жиналған сүйек
материалдар бұл уақытта Қазақстан аумағындағы адамның негізгі кәсібіүй
маңында мал өсіру болды деуге мүмкіндік береді. Малдың көбі ірі қара
болды: оны жаю үшіні жайылымдағы шалған пайдаланылды. Қой мен жылқы аз
болды. Кәрі малдар мен әр жылғы төл қысқа ет дайындауға арналды, ал төлдің
бір бөлегі табында қалдырылды.
Ботай қонысынан алынған материалдың көрсеткеніндей, жылқыны
қолға үйрету мен салт мініп жүруге пайдалану энеолит дәуірінде орын алған.
Дамыған қола дәуірінде жылқы неғұрлым кең көлемде: күш көлігі
ретінде және салт мініп жүруге үшін пайдаланылды. Мұны Степняктағы,
Айдаболдағы, Тастыбұлақтағы қоныстардан табылған, сүйектен жасалған жумсақ
ауыздықтардың айшықтары дәлелдейді. Жылқының көлік ретінде пйдалану
даладағы және биік таудағы жайылымдарды игеру мүмкіншілігін молайтты.
Орталық Қазақстанның далаларында жабайы түйе қолға үйретілді. Ақсу-Аюлы-2
кешендерінің бірін қазғанда ботаның сүйегі шықты. Алексеевка қонысында
түйенің кейбір сүйектері табылды.
Ежелгі замандағы малшауашылығы экстенсивті шаруашылық болды.
жайылымдарды игеріп, көлемін кеңейту, төзімді, тебінге жарайтын (қыста қар
астынан аяғымен шөп аршып алуға қабілетті) жылқы қой сияқты мал түрлерін
өсіріп, өндіру малдың көбеюіне жеткізді. Қола дәуірінің соңғы кезеңінде
Қазақстанның далалық аудандарында мал өсіру шаруашылықтың негізгі саласына
айналды және көшпелі мал шаруашылығына жақын түрге ие болды 27 .
Өнімді мал шаруашылығына көшу ілгері басқан құбылыс болды. Жаңа еңбек
құралдары, өндіріс құрал – жабдығы ретінде бақташы тайпаларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ
1.1. Мәселенің теориялық-методологиялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2. Қола дәуіріне жалпы сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2 . ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ТАРИХНАМАСЫ
2. 1. Қазақстан аумағындағы Андронов мәдениеті тарихының ғылыми
зерттеулерден көрініс табуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...38
2. 2. Беғазы-Дәндібай мәдениеті тарихи еңбектерде
... ... ... ... ... ... ... ..65
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..83
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінде Қазақстан өз тарихында күрделі бетбұрыс
кезеңін басынан кешіріп отыр. Республика тәуелсіздік алып, дүниежүзілік
қоғамдастық таныған егеменді мемлекетке айналды. Қазақ халқының , Қазақстан
Республикасының тарихында жаңа дәуір басталды.
Республика бетбұрыс кезеңінде болып жатқан ғаламат өзгерістер
тарих ғылымының алдына көптеген проблемалар қойды. Қазақ халқының төл
тарихының қайта жандандырып, бай мәдени мұраларының жете бағалануы басты
мәселелердің бірі болып табылды.
ХХ ғасырда Қазақстан тарихы жөнінде көптеген еңбектер жарық көрді.
Бірақ тарих саласында негізгі нақты және теориялық қағидалары толығымен
мойындала қойған жоқ . Дегенмен де, бұл еңбектер көне дәуірлерді зерттеу
үшін және өткенге сыни көзбен қарау кезінде қажет болатын нақты тарихи
ақпараттарды берді. Қазіргі таңда Қазақстан тарихының даму кезеңдері
жөнінде жаңа материалдарды жинақтап, оларды Кеңес үкіметі тұсында жазылған
еңбектермен салыстыра отырып, терең тарихнамалық талдаулар жасап, бірқатар
қағидаларды нақтылау жолға қойылып отыр.
Белгілі бір әлеуметтік – экономикалық формацияның дамуына байланысты
адамзат тарихи ұзақ – ұзақ кезеңдерге бөлінеді. Археологияда
кезеңдендірудің өзіндік әдісі жасалған, оған сәйкес адамзат тарихы тас,
қола мен темір және ортағасырлар дәуірлеріне бөлінеді. Көне дәуір
ескерткіштерінің ашылуы, Қазақстанның ежелгі тарихы мен археологиясын жаңа
қырынан алып көрсетуге мүмкіндік береді.
Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер
орта ғасырлардағы ғалымдар мен тарихшылар, географтар мен саяхатшылардың
еңбектерінде кездеседі. Олар өз еңбектерінде өздері тікелей көзімен көрген
немесе өздеріне айту бойынша мәлім болған әдеттен тыс заттар, бейнелер, өз
замандарынан көп бұрын болған қалалар мен қоныстардың жұрттарын, оқиғаларды
айтып кеткен.
Қазақстанның өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға
ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-
ақ оның бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге іргелес жатқан Қазақстан
жерін зерттеу мақсатымен қолданылған шаралары маңызды рөл атқарды.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқы тарихының көне дәуірлеріне
айтарлықтай зерттеу жұмыстары жүргізіле қойған жоқ. Болған күннің өзінде
ғылыми сапасы төмен, кездейсоқ табылған көне дәуірлердің құрал –
саймандары жайлы хабарлар ғана.
Қазақстандағы қола дәуірінің зерттелуі – Кеңес үкіметінің кезінде
ғылыми жағынан жүйелі жолға қойылды. Арнайы ұйымдастырылған экспедициялар
қола дәуіріне тән ескерткіштерді ашып, Қазақстан аумағында тарихқа андронов
және беғазы – дәндібай мәдениеті деген атпен енген тайпалар мекендегенін
дәлелдеп берді. Қол дәуіріндегі Қазақстан тарихын зерттеуде бұл
ескерткіштердің маңызы зор. Қола дәуірінің ескерткіштері Қазақстанның төрт
бұрышынан да табылған. Мәселен Орталық Қазақстанды зерттеу үшін
ұйымдастырылған Нұра экспедициясының көрнекті мүшелері П.С.Рыков,
М.И.Артамонов, М.П.Грязнов, К.Арзютов, И.В.Сыницин сияқты ғалымдар
андронов және беғазы – дәндібай мәдениетінің қоныстары мен зираттарын
тауып, зерттеп, қазу жұмыстарын жүргізіп көне дәуір тарихына өз үлестерін
қосты. Қазақстанның батыс бөлігінде қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеген
О.А.Кривцова – Гракова, Солтүстік Қазақстанды А.М.Оразбаев, Шығыс
Қазақстанды С.С.Черников, кейіннен оған А.Г. Максимова қосылған,
Солтүстік Қазақстан мен Батыс Қазақстанды В.С. Сорокин, Жетісуды А.Н.
Бернштам, К.А.Акишев зерттеп, қола дәуіріне қатысты құнды мәліметтер
тапқан.
Осы жоғарыда көрсетілген зерттеушілердің еңбектерінде андронов
мәдениеті жөнінде көптеген ақпараттар беріледі. Бірақ бұл еңбектерде әр
түрлі көзқарастар айтылады. Бүгінгі таңда, Қазақстандағы қола дәуірін
зерттеуге байланысты жоғарғыдағы ғалымдардың еңбектерімен танысып,
тарихнамалық талдау жасап, ғылыми еңбектердің ұтымды тұстары мен
кемшіліктерін көрсетудің, мәселенің зерттелмеген тұстарын анықтаудың маңызы
артып отыр.
Бұл ғалымдардың еңбектерімен көпшілік ғалым жақсы таныс. Қола
дәуіріндегі Қазақстан тарихын оқытуда бұл еңбектерді оқытушылар мен
студенттер кеңінен қолданады. Бірақ зертеушілердің еңбектеріне
тарихнамалық талдау жасалмаған. Міне, осы күрделі де өзекті мәселенің
кейбір тұстарын магистрлік жұмысымызға арқау етіп алып отырмыз.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. Зерттеушілер қола дәуіріндегі
Қазақстанның тарихына қатысты ғылыми дәрежесі жоғары көптеген еңбектер
жазып қалдырған.Әсіресе кеңес дәуірінде жазылып,жарық көрген еңбектер қола
дәуірінің тарихнамасын құрайды. Бірақ қазақстандық тарих ғылымында қола
дәуірінің тарихнамасы арнайы зерттеліп,жан-жақты талданбады.Сондықтан да
бұл мәселенің төңірегінде іргелі тарихнамалық еңбектер жарияланбады. Тек
кейбір ғалымдар ғана мәселенің белгілі бір тұстарына қысқаша шолулар жасап
өтеді.Мәселен, М.К.Қадырбаев пен Ж. Құрманқұлов өздерінің Культура древних
скотоводов и металлургов СарыАрки атты еңбектерінің кіріспе бөлімінде
зерттеушілер арасында әр түрлі пікір-сайыс тудырып отырған андронов
мәдениетін кезеңдеу мен хронологиясына байланысты көзқарастарға тоқталып
өтеді. М.К.Қадырбаев пен Ж,Құрманқұлов, М.П. Грязновтың,
К.В.Сальниковтың, М.Н. Комарованың, Е.А. Агееваның, А.Г. Максимованың,
С.С.Черниковтың, Н.А.Аванесованың, В.С.Стоколостың кезеңдеуі мен кезеңдеу
мен хронологиясын жеке-жеке бөліп көрсетеді 1 .
Сонымен қатар, А.Х.Марғұлан, К.А.Акишев, М.К.Қадырбаев, А.М.
Оразбаевтардың Древняя культура Центрального Казахстана атты ғылыми
жұмыстарының кіріспе бөлімінде де андронов мәдениетін кезеңдеу мен
хронологиялау мәселесіне және Орталық Қазақстан бойынша
А.Н.Седельниковтың, А.Ф.Сорокиннің, О.А.Кривцова- Гракованың, В.В.Радловтың
пікірлеріне талдау жасалынады 2 .
Ә.Х.Марғұланның Бегазыдан-дыбаевская культура Центрального
Казахстна атты монографиялық еңбегінің кіріспе бөлімінде, П.И.Рычковтың,
Ф.Страленбергтің, И.П.Фальктың, Г.Ф.Миллердің, С.Б.Броневскийдің, А.И.
Шренктің, П.С. Рыковтың, М.П.Грязновтың Орталық және Солтүстік-Шығыс
Қазақстан жөнінде берген мәліметтеріне тоқталып өтеді 3 .
Тақырыптың деректік негізі. Мәселенің объективті түрде зерттелуі
шынайылық деңгейі жоғары деректерге байланысты.
Қола дәуіріне байланысты деректер негізінен І Петрдің тұсынан
бастап күні бүгінге дейін жинақталып келеді. Олар қазба жұмыстары барысында
алынған жәдігерлер, археолог-зерттеушілердің жыл сайын беретін есептері,
мақалалары, ғылыми еңбектері ретінде жинақталды. Осыған орай деректерді
мынандай үш топқа бөліп сараптауға болады:
1) І Петрдің тұсынан Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектер. Бұл уақыт
аралығында І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен
жинауға әмір берген жарлықтары, сондайақ оның бастамасы бойынша Сібірді
және Ресейге жапсарлас жатқан Қазақстан жерін зерттеу мақсатымен
қолданылған шаралар маңызды рөл атқарды. Осы әрекеттердің нәтижесінде құнды
деректер жинақталды. Осы уақытта географтар, геологтар, саяхатшылар көненің
көздеріне назар аударып, оларды сипаттап, жазып отырған, сөйтіп қола
дәуірінің ескерткіштері туралы деректердің қорын молайта берген. Бұл
уақыттағы деректердің тобын көбіне заттай деректер құраған. Қола дәуірінің
қорғандары қазына іздеушілердің ұмтылыс жасағандығынан тоналып,құнды
жәдігерлердің көбі жоғалып кеткен. Бұл уақытта табылған заттар тек
С.Б.Броневский, А.И.Бахирева, Дарто арқылы ғана белгілі болған. Дегенмен
араға уақыт салып заттай деректердің қатары толығып отырған.Қола дәуірі
мәдениетінің заттай деректерін А.И.Шренк жинаған.А.И.Шренктың
коллекцияларының көбі қола бұйымдары мен заттары.Материалдар КСРО ҒА-ның
антропология және этнология мұражайында сақтаулы 3.18 . Қола дәуірінің
ескерткіштері жөнінде офицерсаяхатшылар Волошанин, Н.Рычков, И.Андреев,
Безносиков қолжазбаларында жазылған. Заттай деректердің қатарын өлкетанушы-
ғалымдар да толтырған. Олардың қатарында Н.М.Ядринцев, Г.Н.Потанин,
С.Н.Гуляев, В.В.Радлов, Н.Я.Коншин болды.Бірақ олардың ішінде В.В.Радловтан
басқалары толыққанды археологиялық қазба жұмыстарын жасамаған 2.17 . Қола
дәуірін алғашқылардың бірі болып зерттеген В.И.Каменский Өскеменнің
солтүстікбатысының Қызылсу өзеніндегі Қойшыбай қыстауы маңынан Кіші Қойтас
обасына және Көкпектінің солтүстігінен 30 шақырым жердегі Қараөзек және
Қаражал шатқалдарындағы андроновтық қоршауларға зерттеу жұмыстарын
жүргізіп, нәтижесінде, қызыл сазды нағыз керамика сынықтарын беретін бай
қабірлер, геометриялық фигуралар түріндегі бірнеше ыдыстар табылған.Сонымен
қатар қола сырғалар, жүзіктер, қола қанжарлар, алқаларды қолға түсірген.
В.И.Каменскийдің қазба жұмыстары нәтижесінде алынған материалдарды
С.А.Теплоухов, М.П.Грязнов, С.С.Черников жариялаған 4.42 . Ю.В.Аргентов
солтүстік Қазақстандағы қола дәуірінің дөңгелек қоршауларын зерттеген.
Қазба жұмыстары өте айқын заттай деректерді берген.
2) 1917 жылдан 1991 жылға дейін жазылған ғылыми еңбектер. 1917 жылғы
революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік негізде жүргізілді.
1919 жылы Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал 1920 жылы Мұражайлар
және өнер, табиғат, көне ескерткіштерді қорғау істері жөніндегі Түркістан
комитеті құрылды. Аталған мекемелер ұйымдастырған экспедициялар қола
дәурінің ескерткіштеріне зерттеу жұмыстарын жүргізіп, нәтижесінде құнды
деректер жинақталды. Қазақстан бойынша ұйымдастырылған экспедициялардың
есептері жыл сайын ҚазССР Ғылым Академиясының Хабаршысында жарияланып,
ғалымдардың ғылыми еңбектерінде көрініс тапқан. Қола дәуіріне қатысты
деректердің көпшілігі тарихи шындықты оъективті түрде көрсете алатындығы
дау тудыра қоймас. Себебі оларды археологиялық зерттеу жұмыстары
барысында ғалымдар өз көздерімен көріп, жүйелеп, ғылыми айналымға енгізген.
1933 жылы Орталық Қазақстанды зерттеу үшін ұйымдастырылған Нұра
экспедициясының көрнекті мүшелері П.С.Рыков5, М.П. Грязновтың 6
еңбектерінде Орталық Қазақстанның қарасуық кезеңінің және энеолиттен
бастап кейінгі орта ғасырға дейінгі кезеңінің ескерткіштері, сонымен қатар
Қарағандының оңтүстік – батысынан 60 шақырым жердегі Шерубай-Нұра
өзенінің аңғарынан табылған дәндібай ескерткіштері жөінде құнды мәліметтер
бер. А.М. Оразбаевтың 7 еңбегінде Орталық Қазақстанның қола дәуірінің
екі ірі обалары – Елшібек пен Беласар туралы деректер кездеседі. Сондай –
ақ Ә.Марғұлан, К.А.Акишев, М.К. Қадырбаев, А.М.Оразбаев 2 еңбектерінде
Орталық Қазақстанға жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижелері
көрсетілген. Бұл еңбек екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім- қола дәуірінің
ескерткіштеріне арналған. Бөлімде андронов мәдениеті мен беғазы
мәдениетінің обалары мен қоныстарына сипаттамалары беріліп, кезеңдеу
жасалынады. Сонымен қатар жергілікті тайпалардың шаруашылығы, тұрмысы, діни
наным – сенімдері баяндалады. Қазақстанның қола дәуіріне қатысты
мәліметтерді М.К.Қадырбаев пен Ж. Құрманқұловтың 1 еңбектерінен
кездестіреміз. Олар археологиялық қазба жұмыстары барысында алынған
материалдар бойынша тұрғын жайлардың классификациясына, шаруашылық
құрылыстарына баса көңіл аударған. Орталық Қазақстандағы қола дәуіріне
байланысты құнды дерек - Ә.Х.Марғұланның 3 монографиялық еңбегі.
Қола дәуірінің ескерткіштері Қазақстанның Шығыс бөлігінен де орын
алған. Шығыс Қазақстанның қола дәуірі А.Г.Максимованың 8 , С.С.
Черниковтың 9 еңбектерінде көрініс тапқан. Олар қазба жұмыстарында қолға
түсірілген материалдар негізінде қола дәуірінің ескерткіштерін кезеңдеді.
Ал Қазақстанның солтүстігі мен батыс бөлігіндегі қола дәуір
жөніндегі құнды мәліметтерді М.А. Оразбаевтың 10 , Б.Г.Здановичтың 11
, В.С.Сорокиннің \12\ , Г.А.Максимованың 13 еңбектерінен аламыз.
3) деректердің бұл тобын 1991 жылдан бері жинақталған зерттеулер
құрайды. Ж.Құрманқұлов , А.Ермолаева , А.З.Бейсенов , В.В.Евдокимов,
С.О.Жауымбаев секілді археолог-зерттеушілердің жұмыстарының нәтижесінде
құнды деректердің үлкен шоғыры жинақталды. Олардың еңбектерін жаңа тарихи
жағдайда пайда болғандықтан плюралистік теорияларға негізделген зерттеулер
деп қарастыруға болады. Бұл кезде кеңестік идеологиядан бас тартып, ұлттық
тұрғыда жазылған еңбектер орын алып келеді. Отандық археология тарихнамасы
тың мағұлматтармен толығып келеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстандағы қола дәуірінің
ауқымында жазылған ғылыми еңбектер мен мақалалардағы авторлардың ойларын,
тұжырымдарын, қорытындыларын тарихнамалық тұрғыдан талдай отырып қола
дәуірінің зерттелу деңгейін анықтау. Осы мақсаттан туындайтын міндеттерім
мыналар:
- Мәселенің теориялық-методологиялық негіздерін айқындау;
- Қола дәуіріне жалпы сипаттама бере отырып, дәуірдің ерекшелігін
көрсету;
- Қазақстан аумағын қола дәуірінде мекендеген тайпалар қалдырған
мәдениеттерді анықтау;
- Ғылыми зерттеулердегі андронов мәдениеті жөніндегі ой – пікірлер
мен тұжырымдарды анықтау;
- Беғазы-Дәндібай мәдениеті туралы зерттеулерді талдап, кемшіліктері
мен жетістіктерін көрсету.
Магистерлік диссертацияның ғылыми жаңалығы. Диссертациядағы басты
жаңалықтар болып мыналар саналады:
- Қазақстандағы қола дәуіріне қатысты ғылыми еңбектерге тарихнамалық
талдаулар жасалынды;
- зерттеушілердің Қазақстан аумағын қола ғасырында мекендеген
тайпалар, олардың қоныстануы, шаруашылығы, қоғамдық қатынастары,діни
нанымдары жөніндегі пайымдаулары көрсетілді;
- қола дәуірін кезеңдеуге қатысты ой-пікірлер жүйеленді.
Тақырыптың методологиялық негіздері. Магистрлік жұмысты жазу
барысында ғылыми еңбектерді тарихилық, аймақтық, ғылыми принциптер
негізінде оқып – үйрену, талдау басшылыққа алынды. Тақырыпты жазу
барысында, осы мәселе төңірегінде ой қозғаған ғалымдардың еңбектеріндегі
ғылыми ой – пікірлер мен тұжырымдарға, көзқарастарға сүйендік. Зерттеу
барысында – баяндау, жүйелеу, бағалау, қорытындылау, салыстырмалы тарихи,
хронологиялық әдістері қолданылды. Тарихнамалық талдауда салыстырмалы
тарихи әдіс бірнеше авторлардың тұжырымдарын, пікірлерін айқындауда аса
маңызды болып табылады. Сондықтан да бұл әдіс кеңінен қолданылды. Нақты
талдау тарихнамада тарихи оқиғалар мен процестерді өзара байланыста,
сабақтастықта зерттеуге, бірін – бірі толықтыратын теориялық және
тәжірбиелік материалдарды зерделеуге тиімді болып саналады.
Тарихнамада хронологиялық әдіске үлкен мән беріледі. Ол тарихнамалық
бұлтартпас дәлелдерді бір кезеңді екіншілеірмен салыстыру мақсатында
өзара байланыста зерттеу ісіне мүмкіндік береді.
Зерттеудің мерзімдік шегі. Магистрлік жұмыстың хронологиялық шеңберін
ХІХ ғасырдан бастап осы кезеңге дейінгі уақыт аралығы қамтиды. ХІХ
ғасырдың І жартысының өзінде саяхатшылар қола дәуірі жөнінде мәліметтер
жинай бастаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өлкетанушы ғалымдар, ХХ ғасырдың
басынан бастап көрнекті археологтар Қазастандағы қол дәуіріне зерттеу
жүргізіп, нәтижесінде ғылыми құндылығы жоғары еңбектер дүниеге келді.
Бүгінгі таңда да мәселе төңірегінде зерттеу еңбектері жарық көруде.
Диссертацияда көрсетілген уақыт ішіндегі еңбектер қарастырылады.
Магистрлік диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі
мәселені қарастыратын екі тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланған
деректер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОЛА ДӘУІРІ
1.1.Мәселенің теориялық-методологиялық негіздері. Тарихымыз бүгінгі
таңда өтпелі кезеңді бастан кешіруде. Маркстік, таптық концепциядан бас
тартып, жаңа тәуелсіз методологиялық принциптерді іздестіруге бас бұрған
отандық тарихымыздың және тарихнамамыздың методологиялық және теориялық
мәселелері аз емес. Осы арада Қазақстан тарихындағы қола дәуірінің
теориялық-методологиялық негіздерін де жеке бір мәселе ретінде қарастыруды
қажет ететіндігін ескере отырып, бұл мәселеге тоқталып өтуді жөн санадық.
Қола - мыстың әр түрлі элементтер (қалайы, алюминий, берилий,
қорғасын, кремний, кадмий, хром т.б) қосылған қорытпасы. Қосылған
элементтердің атына сәйкес қола қалайылы, алюминийлі, берилийлі т.б
аталады. Қоланың түсі әр түрлі. Қышқыл әсерінен жасылдау түстен қою қызыл,
қоңыр кейде қара түске дейін өзгереді. Қола көне заманнан бері әшекейлік
бұйымдар мен мүсіндер құюға пайдаланылып келген. Қоланың балқу
температурасы мыстан төмен әрі берік, өте жақсы құймалық қасиеті бар.
Ерте заманда негізінен қалайылы қола пайдаланылса, орта ғасырларда
күміс қосылған қола кең тараған. Қолаға қосымша әр түрлі элементтер қосу
арқылы сипаттамалары әр қилы қорытпалар алынады. Мысалы, мырыш қоланың
технологиялық қасиеттерін жақсартады әрі оны арзандатады; фосфор қоланың
құймалық қасиетін, қаттылығын, төзімділігін, антифрикциялық қасиеттерін
арттырады, никель қорытпаның түйірлерін ұсақтайды, механикалық
көрсеткіштері мен коррозияға төзімділігін арттырады. Қорғасын мыспен қатты
ерітінді түзбейтіндіктен, қола құрылымында домалақ түйірлер түрінде
кездеседі. Қорғасын қосылған қоланың механикалық қасиеттері нашарлайды,
бірақ құйманың тығыздығы артады, әрі кесіп өңдеу процестері оңайлайды және
антифрикциялық қасиеттері жақсарады.
ХХ ғасырда құрамында қалайы жоқ, бірақ әр түрлі сипаттамалары
қалайылы қоладан тиімді қолалар жасалған. Бұлардың ішінде ең көп тарағаны-
мыс пен алюминийге қосымша түрде никель, марганец, темір т.б. элементтер
қосылған алюминий қолалар.
Қола сонымен қатар өнерде сән және қосалқы өнер бұйымдары мен мүсін
құюда көне заманнан бері қолданылып келе жатқан материал. Қоланың ұнтақтары
ағаштан, сүйектен, қара металдан, гипстен жасалған бұйымдарды әсемдеу үшін
пайдалану арқылы мүсіндердің шағын бөліктеріне дейін нұсқаға дәл етіп құюға
болады 14.592 .
Қола дәуірі - адамзат қоғамындағы тарихи-мәдени кезең. Ол қола
металлургиясының кең қанат жайып,еңбек құралдары мен қаружарақ жасауға
арналған негізгі материалға айналуымен сипатталады. Бұл кезде неолит
дәуірінің мәдениеті дамып, металл игеріле бастады. Адам баласы мысты
энеолит дәуірінде игерген болатын. Оған қарағанда,қоланың қатты әрі берік
болуы құрал-саймандардың сапасын арттырып, еңбек өнімділігін жоғарылата
түсті. Қола дәуірінің мәдениеттері металл кендері көп жерлерде дамыған.
Қола дәуірінің хронологиялық шегі б.з.б. 4-мыңжылдықтың аяғы мен б.з.б.1-
мыңжылдықтың басын қамтиды 15.30 . Ежелгі қола құралдары Оңтүстік Иран,
Түркия мен Месопотамиядан табылды. Кейінірек олар Мысырға (б.з.б.4-
мыңжылдық аяғы),Үндістанға (б.з.б.3-мыңжылдық соңы), Қытайға (б.з.б.2-
мыңжылдық ортасы) және Еуропаға, Қазақстанға (б.з.б.2-мыңжылдық) тарады.
Қола дәуірінің Америкада өз тарихы бар. Мұнда металлургия орталығы Перу мен
Боливия жерінде болды. Африкадағы қола дәуірі туралы мәселе археологиялық
зерттеулердің жеткіліксіздігіне байланысты әлі толық шешілмей келеді.
Қола дәуірінде Азияда бұрын қалыптасқан қала мәдениеті (Месопотамия,
Элам, Мысыр, Сирия) одан әрі дами түсті және жаңа мәдениеттер (Үндістанда-
Хараппа, Қытайда-Инь) қалыптасты. Мұндай жағдай Еуропада да байқалды. Қала
жұрттары, сарайлар, жергілікті жазу,т.б. деректер Еуропадағы өзіндік мәдени
орталық еді. Бұл дәуірде кен қорына бай кавказдың маңызы зор болды. Ол
Шығыс Еуропаның далалық аудандарын мыс бұйымдарымен жабдықтайтын
Еуразиядағы ең ірі металлургия орталықтарының біріне айналды.
Қазақ жерін сол тұста мекендеген тайпалардың осы кезеңдегі
мәдениеттері қола дәуірі ескерткіштері алғаш ашылған жерлердің атымен
-Андрон мәдениеті, Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп аталған. Андронов
мәдениеті - б.з.б. 2-мыңжылдықтың басында Батыс Сібір мен Қазақстанды
мекендеген тайпалардың мәдениеті. Оған жататын археологиялық мұралар алғаш
1914 жылы Ачинск қаласы маңындағы Андронов деревнясының қасынан
табылған.Андронов мәдениеті деп аталу себебі осыдан 16.502 .
Ал Беғазы-дәндібай мәдениеті қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б.9-
8 ғғ.) Қазақстан жерінде өркендеген мәдениет болып саналады. Көне заманның
жойқын белгілері әсіресе Беғазы тауының бір тармағында (Беғазыбұлақ,
Қаратал) сақталғандықтан ,Беғазы-дәндібай мәдениеті деп аталған.Беғазы-
дәндібай мәдениетінің ерекшелігі ескі қола мәдениеттің түрлері өзгеріп,
соның негізінде оған ұқсамайтын жаңа мәдениет түрлері қалыптасқан 17.226.
Енді мәселенің методологиялық негіздеріне келейік. Методолгогиялық
мәселелердің дұрыс қойылуы ғылымда оқиғалар мен құбылыстарды объективті
түрде терең зерттеуге жол ашады. Маркстік-лениндік методологияның ескіруіне
байланысты бұл мәселе өзекті бола түседі. Кеңестік тарихи зерттеулерде
идеялық-методологиялық бағытқа баса назар аударылды. Методология тарихнама
саласындағы кез келген жұмыстың айқындаушысы және жетекші арқауы деп
саналды. Бірақ кеңістік кезеңде методология мен философия, методология мен
теория, методология мен методика ұғымдары және олардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтары, өзара байланысының дәрежесі туралы пікірталастар жүрді,
олардың мәні айқын,анықтамасы нақты болмады. Барлық қоғамдық ғылымдар
үшін дүние тану теориясы мен методы деп жарияланған тарихи материализм
ғылым бола тұрып, мұнымен бірге жұмысшы табының мүдделерін тікелей
білдіреді. Бұл мағынасында олпартиялық ғылым деп көрсетілді. Бұл
партиялық ғылымның басты қағидаларының бірі қоғамдық-экономикалық
формация ұғымы негізінде, белгілі бір қоғамдық құрылысты жеке зерттеу ғана
оның ішкі мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді делінген 18.13 .
Т.Омарбеков көрсеткендей кезінде жоғарыдан берілген идеологиялық
нұсқаумен жазылып келген, таптық және партиялық принциптерді басшылыққа
алған тарихымыз шын мәнінде халықтың тарихы болудан ғөрі партияның тарихы
болуға күш салды, ал бұл тарихымызды сарай тарихына айналдыратын жол еді.
Оның үстіне біздің тарихымыз маркстік-лениндік бес қоғамдық-экономикалық
формация іліміне табан тіреп арқа сүйеген тарихқа айналды 19.17 .
Ал енді бүгінгі егеменді Қазақстан маркстік-лениндік методологиядан
бас тартып, қазақ халқы ұлттық жаңару, топтасу процесін бастан кешіп,ұлттық
мемлекетіне қол жеткізген тұста өз тарихымызды жазудың жаңа методологиялық
принциптерін қалыптастырудың маңызы арта түсуде.Алайда тарихнаманың мұндай
күрделі мәселесімен бас қатырып жүрген зерттеушілеріміз саусақпен
санарлықтай ғана.
Археологиялық зерттеулердің нәтижесінде зерттеушілер қола дәуіріндегі
Қазақстан тарихына қатысты ғылыми дәрежесі жоғары көптеген еңбектер жазып
қалдырғанмен, оларға тарихнамалық талдаулардың жасалмағандығы мәселенің
методологиясын ашуда қиындықтар туғызып отыр. Дегенмен зерттеушілер қола
дәуірін кезеңдеуге байланысты методологиялық принциптерді қалыптастыруда
біршама еңбектенген.
Жалпы Қазақстандағы қола дәуірін үш тарихи кезеңге бөліп қарастыруға
болады деп ойлаймыз. Олар:алдыңғы кезең (б.з.б XVIII-XVI ғғ.), ортаңғы
кезең (б.з.б XV-XII ғғ.), соңғы кезең (б.з.б XII-VII ғасырдың басы).
Андронов мәдениеті қола дәуірінің алдыңғы және ортаңғы кезеңіне, ал Беғазы-
Дәндібай мәдениеті соңғы кезеңіне тұстас келеді.Андронов мәдениетінінің
ескеркіштерін кезеңдеуге бөліп ,топтастыруды бастаған С.А.Теплоухов 4
болды. Ол андронов мәдениетінің уақытын б.з.б. ІІ мыңжылдықтың 1-ші жартысы
және б.з.б. І мыңжылдықтың басы деп көрсеткен. 1930 жылы М.П.Грязнов қола
дәуірінің мәдениетін алдыңғы, ортаңғы, соңғы деп үш кезеңге бөлген.
Автордың ойынша алдыңғы қола дәуірі, Минусинск далаларынан бастап
Қазақстанның далалық аймақтарын, Батыс және Шығыс Сібірді қамтыған. Ал қола
құралдары екінші кезеңде пайда болған. Үшінші кезеңде, қатпарлы пышақтар
және біздер пайда болған 20.158-162 .
1948 жылы К.В.Сальников андронов мәдениетінің үш сатылы кезеңдеуін
ұсынды. Ол мынандай үш кезеңге бөлген:федоров (б.э.д.2 мыңыншы жыл), алакөл
(б.э.д. 11-9 ғғ.), замараев (б.э.д. 8-7 ғғ.). Кейіннен жаңа мәліметтер
бойынша бұл хронологияға мынандай түзетулер енгізген: 1кезең, федоров -
б.э.д.18-16 ғғ.; 2 кезең, алакөл - б.э.д.15-12 ғғ; 3 кезең, замараев -
б.э.д.12-8 ғғ 1.10 .
Орталық Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштеріне К.В.Сальниковтың
үлгісі бойынша кезеңдеу жасалып, федоров, алакөл және дәндібай кезеңі деп
бөлінді. Соңғысы қарастырылып отырған территорияға байланысты өзгеше болып
келеді.
Ескерткіштерді кезеңдеуде, хронологиясын анықтауда, андронов
мәдениеті тайпаларының этникалық мәселелерін анықтауда Ақтөбе облысындағы
Тасты-Бұтақ қонысының маңызы зор. В.С.Сорокин кешенді радиоуглеродты анализ
жасау негізінде ескерткіштерді алакөл кезеңіне жатқызды. Қоныстар мен оба
топографиясынан шыға отырып,шаруашылық және баспана құрылысы жөнінде
В.С.Сорокин: олардың болуы қола дәуірінің екінші жартысына сәйкес келетін
ксеротермиялық кезеңнің бас кезіне қатыстыдеген ой айтады 21.51-60 .
Андронов мәдениетін кезеңдегендердің бірі М.Н.Комарова. Ол өзінің
жобасын басқа зерттеушілер секілді оба материалдарына сүйеніп жасады .Оның
есептеуінше обалар хронологиялық жағынан да, этникалық жағынан да бір қоныс
тобына жатады. М.Н.Комарованың пайымдауынша андронов мәдениеті
ескерткіштерінің хронологиясы молаларды зерттеу барысында нақты анықталды
22.51 . М.Н.Комарова Алексеев қонысының керамикалық кешенімен Садчиков
қонысының керамикалық молаларын салыстыра отырып, олардың қоныстануын екі
жақты қалпына келтірді. Сонымен қатар, ол ескерткіштерді хронологиялық
жағынан беғазы-алакөл және қарасуық деп екі топқа бөлді .
1955 жылы Е.А.Агеева және А.Г.Максимова Павлодар облысында қола
дәуірінің үш кезеңінің ескерткіштерін ашып, зерттеді. А.Г.Максимова үш
кезеңдік дәуірлеуді жасаған болатын. Неғұрлым кең ұсынылған ескерткіштер
қарасуық уақытына сәйкес келген 13.91-116 .
1960 жылы С.С.Черников Шығыс Қазақстанда зерттеу жүргізу негізінде
және А.Г.Максимованың мәліметтеріне сүйене отырып жаңа кезеңдеу жасады.
Шығыс Қазақстан қола дәуірін ол төрт кезеңге бөлді: усть-бөкен (б.э.д.18-16
ғ.ғ) , қанай (б.э.д.16-14 ғ.ғ) , малокрасноярский (б.э.д.14-9 ғ.ғ) ,
трушниковский (б.э.д.9-7 ғ.ғ) 9.94-103 .
Жиырма жыл ішінде қола дәуірі ескерткіштерін кең масштабты зерттеу
ертедегі белгісіз материалдарды жинауға, көптеген мәселелерді жаңа қырынан
қарастыруға, дәуірлеу мәселесінен бастап андронов мәдениетінің шығуы және
оның жергілікті нұсқалары, трансформация мәселелерін шешуге жол ашты.
80 жылдардың басындағы В.С.Стоколостың алакөл мен федоров ыдыстары
бір ескерткіштен табылған деген хабарламасы К.В.Сальников ұсынған
кезеңдеуді қайта қарастыруға түрткі болды. В.С.Стоколос өзінің еңбегінде әр
кезең бір-бірімен ешқандай байланысы жоқ мәдениет сияқты, оның өзіндік
мәдениеті, белгілі бір территориясы бар деген ой айтады. В.С.Стоколос басқа
зерттеушілердің пікіріне қосылмай, алакөл мәдениеті Қазақстан
территориясының көп бөлігіне тараған деген өз пікірін алдыға тартады 23.5
.
Солтүстік Қазақстанның қола дәуірін кезеңдерге бөлген А.М.Оразбаев
болды. Оның жобасының негізінде К.В.Сальниковтың классификациясы алынды,
айырмашылығы - ол замараев кезеңін өзіндік мәдениет ретінде бөлді. Қола
дәуірінің алғашқы екі кезеңін:федоров және алакөл деп көрсетті 7.220-259
. Бұл жерде А.М.Оразбаевтың К.В.Сальниковтың пікірін біршама қолдағаны
байқалады. Солтүстік Қазақстаннан табылған материалдарға мұқият талдау
жасау Г.Б.Здановичтың жаңа кезеңдеуді ұсынуына мүмкіндік берген. Ол қола
дәуірін мынандай 2 кезеңге бөлген: дамыған және кейінгі, дамығанның өзін
петров, алакөл, амангелді-бескөл деп үш кезеңге бөліп көрсеткен. Автордың
ойынша соңғы кезеңде федоров тайпалары алакөл қоныстанушыларына еніп,
белсенді қарымқатынас жасаған. Кейінгі қоланы Г.Б.Зданович 2 кезеңге
бөлген: замараев (б.э.д.11-10 ғ.ғ) және ильинский (б.э.д.9-7 ғ.ғ) 1.18 .
Андронов қоғамының кезеңдеу мәселесін Н.А.Аванесова қайта қарастырып,
метал өнімдерін зерттеу негізінде мынандай кезеңдеуді ұсынды: алдыңғы
алакөлдік кезең, андронов мәдениеті, замараев-беғазы мәдениеті. Андронов
мәдениетінің өзін үшке бөлді: алакөл, қожамберді және федоров. Автордың
тұжырымдауынша біріншіден, алакөл ескерткіштері федоров ескерткіштерінен
бұрын болған; екіншіден, алакөл ескерткіштерінде полтавкин және абашев
тайпаларының керамикалық дәстүр элементтерімен сипатталатын хронологиялық
горизонт байқалады; үшіншіден, қожамберді типіндегі керамиканы алакөлден
федоров кезеңіне өткен деп есептеу керек 1.19 .
Тобылдың далалық бөліктеріне В.В.Евдокимова мынандай кезеңдеу
жасады:1)алакөл мәдениеті: а) петровск кезеңі (б.э.д.16-15ғ.ғ) ; б) алакөл
кезеңі (15-13ғ.ғ) ; 2) алексеев мәдениеті: а) алексеев кезеңі (15-10 ғ.ғ) ;
б) загарин кезеңі (б.э.д.10-13 ғ.ғ). Автордың ойынша дамыған қола дәуірінің
ескерткіштерінің барлығы бір мәдени-хронологиялық топ-алакөлге қатысты
болуы мүмкін 1.20 .
Орталық Қазақстандағы алуан түрлі ескерткіштер қола дәуірін
кезеңдеуді нақтылауға мүмкіндік берген. Ә.Х.Марғұланның ойынша Ортау 1,
Ақсу-Аюлы 2, Бесоба, Қарашоқы, Беласар 2 және т.б,керамикалық сипаты
жағынан,қола бұйымдары,әсіресе қабір құрылысының типі,дөңгелек қошаулы
қорғандардың алакөл уақытына қатысы жоқ. Олар - кейінгі андроновтан беғазы-
дәндібай уақытына өту кезеңінің өнімі 24.114 . С.С.Черников оларды
сарыкөл қорғанының олжалары дәлелі ретінде алакөл кезеңіне жатқызды 9.98-
99 .
Ә.Х.Марғұланның монографиялық еңбегінде алакөл кезеңінің
хронологиясы көп күмән тудыратындығын баса көрсете отырып, қола дәуірінің
алуан түрлі ескерткіштерін зерттеу негізінде мынандай кезеңдерге бөледі:
1) энеолит (3 мыңжылдықтың 2-ші жартысы) ;
2) ерте андрон (б.э.д.17-15 ғ.ғ) Орталық Қазақстанда нұра кезеңі ;
3) кейінгі андрон (б.э.д.14-13 ғ.ғ) Орталық Қазақстанда атасу кезеңі
;
4) андроннан кейінгі қолаға өту кезеңі (б.э.д.12-11 ғ.ғ) ;
5) беғазы-дәндібай кезеңі (б.э.д.10-8 ғ.ғ) ;
Яғни, Орталық Қазақстандағы андронов мәдениеті тайпалары өз дамуында
бірінен соң бірі келетін Нұра және Атасу кезеңінен өткен.
Қола дәуірінің тарихи кезеңін қарастыра келе өз тарапымыздан мынандай
тарихнамалық кезеңді көрсетуді жөн санадық. Олар: 1 кезең - І Петрдің
тұсынан 1917 жыл аралығы, 2 кезең - 1917 жылдан 1946 жылға дейінгі аралық,
3 кезең - 1946 жылдан еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі аралық, 4 кезең -
1991 жылдан қазіргі күнге дейінгі аралықты қамтиды. 1кезеңді І Петрдің
тұсынан 1917 жыл аралығы деп алуымыздың себебі мынандай: Қазақстанның
өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға,
оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-ақ оның
бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге жапсарлас жатқан Қазақстан жерін
зерттеу мақсатымен қолданылған шаралар маңызды рөл атқарды. Осы
әрекеттердің нәтижесінде жылы Тобыл боярының ұлы С.Ремезов жазған Сібірдің
сызба кітабы жарық көрді. Онда географиялық деректермен қатар, қазақ
даласының археологиялық ескерткіштері туралы мәліметтер келтірілген 25.16
.
Сонымен қатар 1721-1725 жылдары Мессершмидт Ф.Страленбергпен бірге
Батыс пен Шығыс Сібірге саяхат жасап, Ертіс арқылы Железинскке, ал қайтар
жолда Оңтүстік Орал мен Тобылдың жоғарғы ағысында болып, бір қатар
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Қазба жұмысы барысында
айқындалған ежелгі ескерткіштер мен олжалардың суреттерін салып, сызбасын
жасаған.
Ф.Страленберг 1711-1721 жылдар аралығында Тобылда болып, Батыс Сібір
мен Солтүстік және Орталық Қазақстанның тарихы, географиясы, тарихи
топографиясы, археологиясы бойынша көптеген материалдар жинаған.
Келесі археологиялық қызықты мәліметтер 1733 жылы Сібірге академик
Г.Ф.Миллердің басқаруымен жасалған бірінші академиялық экспедицияның
есептерінде айтылған. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар И.Гмелин,
Л.Делаклоер, И.Фишер, геодезистер А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин,
М.Ушаков, суретшілер И.Беркан, И.Люрсениус жұмыс істеген еді.
1768-1774 жылдары Еділ бойының, Оралдың, Сібір мен Қазақстанның
тарихын, географиясын және олардағы халықтардың этнографиясын зерттеу
мақсатымен ұйымдастырылған екінші академиялық экспедиция Қазақстанда
археологиялық зерттеу ісін жалғастырды. Экспедицияға сол кездегі аса
көрнекті ғалымдар П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги, П.И.Рычков, Х.Барданес
қатысты 25.16 .
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Ресейде Орталық және Шығыс
Қазақстанның табиғи байлықтарына қызығушылық күшейе түсті. Геологтар, кен
инженерлері жол-жөнекей көненің көздеріне де назар аударып, оларды
сипаттап, жазып отырған, сөйтіп бұл аудандардың ескерткіштері туралы
мәліметтер қорын молайта берді.
ХІХ ғасырдың орта шеніне қарай негізінен Орталық,Солтүстік және Шығыс
Қазақстан бойынша едәуір материалдар жинақталды 25.17 .
Әрине, сол кезеңге қарағанда, археологиялық ескерткіштердің шын
мәніндегі ғылыми зерттелуі жөнінде айтуға болмайды. Көбіне кездейсоқ,
мақсатты зерттеулер нәтижесінде емес, жол-жөнекей алынған мәліметтердің
бастапқы жинақталу фактісін ғана атап өтуге болады. Қазба жұмыстары жайында
да байсалды сөз етуге болмайды. Кейбір ғалымдар қорғанды қазып көруге
әрекет жасағанмен қазба жұмыстарының әдістемесі, алдарына қойған мақсат-
міндеттері болмаған, сондықтан олар заттарды жинаумен ғана айналысқан.
Алайда ескерткіштерді тіркеу, олардың картасын жасау, белгілеу фактілерінің
жасалғандығы рас,олар істеген жұмыстың құндылығы да міне осында. Бұл салада
сол кезде атқарылған жұмыстың көбі бүгінгі таңда да өз маңызын жоғалтқан
жоқ.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қана Қазақстанның
археологиялық жұмыстары ғылыми негізделе бастағандығы және осы кезеңнен
бастап П.И.Лерх, В.В.Радлов, В.В.Бартольд, А.Харузин секілді орыс
ғалымдарының бір қатар зерттеу жұмыстарының нәтижелері көрініс тапқандығы
байқалады 2.31 .
1862 жылы Қазақстанда В.В.Радлов археологиялық жұмыстар жүргізе
бастаған, қола ғасыр көмбелерін алғаш рет ғылыми негізде қазу жұмыстарын
жүргізу ісі соның есімімен байланысты. В.В.Радлов солтүстікшығыс Қазақстан
мен Сібірдің ертедегі ескерткіштерін топтауды және кезең-кезеңге бөлуді
ұсынған. Бұл аудандар мәдениетінің тарихын ол мыс және қола ғасыры,
ертедегі темір ғасыры, ертедегі темір ғасыры, жаңа темір ғасыры және
ертедегі орта ғасырлар кезеңдеріне бөлген. Бұл ғалымның еңбектері Қазақстан
археологиясының ілгері басқан үлкен қадамы болып,оны дамыта түсті 25.18 .
Қола дәуірі бойынша бөлген тарихнамалық кезеңіміздің екіншісін былай
түсіндіреміз: ХХ ғасырдың басында жергілікті археолог-әуесқойлар ежелгі
ескерткіштерге үлкен қызығушылық танытты. Бұл кезеңде Қазақстанда
археологиялық зерттеу жұмыстары география және геология мәселелерінен
бөлектенбей,аймақтың табиғи байлықтарын зерттеуде бір-бірімен тығыз
байланыста жүрді. Алайда Қазақстандағы қола дәуірінің ескерткіштері
пішіндік түпнұсқасы, сипатының әр түрлілігі ғылымда ұзақ уақыт бойы
белгісіз болған. Оларды кеңінен зерттеу және ғылыми топтау жасау кеңес
үкіметі тұсында ғана мүмкін болған.
1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер мемлекеттік
негізде жүргізілді. 1919 жылы Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал
1920 жылы Мұражайлар және өнер,табиғат,көне ескерткіштерді қорғау ісітері
жөніндегі Түркістан комитеті құрылды. В.В.Бартольдтың ұсынысы
бойынша,комитеттің ең таяудағы міндеті археологиялық карта жасау болды.
Сөйтіп ежелгі ескерткіштерді есепке алудың, зерттеудің, сақтаудың негізі
қаланды.
1926-1928 жылдардағы М.П.Грязнов пен Б.Н.Граковтың Батыс Қазақстан
мен оңтүстік Орал өңіріне жүргізген зерттеу жұмыстары Қазақстандағы қола
дәуірі мен далалық андронов мәдениетіне қатысты мәселелерді зерттеудің
бастамасы болды 1.8 .Зерттеу жұмысының нәтижесінде М.П.Грязнов, І
Киргильд пен ІІ Киргильд қабірлерінен, Орал сай және Құнанбай сай
обаларынан алынған мәліметтер негізінде андронов мәдениетінің екі
жергілікті нұсқасын бөле отырып, андронов мәдениеті тек Батыс Сібірге тән
деп орныққан пікірді өзгертті.
Қазақстандағы қола дәуірін зерттеуге өлкетанушы Л.Ф.Семенов өз
үлесін қосты. Ол 1927 жылдан бастап Орталық Қазақстандағы археологиялық
ескерткіштерді тіркеуден өткізумен айналысты. Соғысқа дейін ол осы
аудандардағы белгілі ескерткіштердің барлығын тіркеуден өткізіп, кейіннен
ертедегі қола дәуірін зерттеумен айналысты.
30-жылдары бірқатар ірі экспедициялардың зерттеулері республиканың
көптеген аудандарын қамтыды. Археологияны тарих ғылымының дербес бөліміне
біржола айналдыру ісі жүргізілді.
Олардың ішінде П.С.Рыков, О.А.Кривцова-Гракова, С.С.Черников
басшылық еткен экспедициялар бар.
1933 жылы Орталық Қазақстанға ірі археологиялық зерттеу жұмысын
Материалдық мәдениет тарихы академиясының Нұра экспедициясы жүргізді.
Экспедицияның құрамында белгілі археологтар, А.И.Артамонов, М.П.Грязнов,
Н.Арзютов, И.В.Синицын, М.Н.Комарова, А.Н.Рогачев және экспедицияның
жетекшісі П.С.Рыков болды.
1935 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің Бетпақдала
экспедициясының, 1940 жылы Қарағанды облыстық өлкетану мұражайы
экспедициясының жұмыстары нәтижесінде қола дәуіріне тән құнды материалдар
алынған.
3-ші кезеңді - 1946 жылдан еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі аралық
деп алуымыздың себебі мынада: 1946 жылы Қазақстанда Ғылым академиясының
құрылуына байланысты археоогиялық жұмыстардың көпшілігі Ш.Ш.Уәлиханов
атындағы Тарих, археология және этнография институтының археология бөлімі
жүргізді. Сол кезден бастап археологиялық зерттеулер ауыртпалығының
орталығы Алматыға ауысады, Қазақ археология мектебі қалыптасады. Міне
сондықтан 1946 жыл Қазақстан археологиясының дамуындағы жаңа кезеңнің басы
болып саналады.
Құрылған бөлімнің алғаш ұйымдастырылған археологиялық экспедициясы
Орталық Қазақстан экспедициясы болды, оны сол кезде академик Ә.Х.Марғұлан
басқарды. Бұл экспедиция осы кезге дейін Сарыарқадағы көненің көздерін
үнемі іздестіріп, зерттеп келеді.
1947 жылдан С.С.Черниковтың басшылығымен Шығыс Қазақстан
археологиялық экспедициясы жұмыс істей бастады.
Жалпы алғанда, 40-жылдардың аяғы мен 50-жылдар археологиялық
зерттеулердің кең өрістеуімен есте қалды. Олар Қазақстанның негізгі
аймақтарының бәрін дерлік қамтып, жұмыс аясына мейлінше әр түрлі
хронологиялық ауқымдағы ескерткіштерді енгізді.
1960 жылы Қазақстан археологиялық картасының шығарылуы Қазақстан
археологиясының дамуындағы 1946 жылы басталған маңызды кезеңнің өзінше бір
қорытындысын шығарды, ол көп жылдарға созылған кең ауқымды археологиялық
жұмысты қорытып, оның ең перспективалы бағыттарын белгілеуге мүмкіндік
берді.
1960 жылдан бастап Қазақстан археологиясы кең өрістей түсті. Осы
тұста зерттеушілер жаңа ескерткіштерді анықтап,оларды алғаш суреттеуге
байланысты зерттеулер қатарын кеңейтіп қана қоймай, көп жылдар бойы тұрақты
қазуды ұйымдастыру жолымен тереңдете зерттей бастады. Ә.Х.Марғұлан,
А.М.Оразбаев, К.А.Ақышев, А.Г.Максимова, Г.А.Кушаев, М.Қ.Қадырбаев,
С.М.Ақынжанов сияқты көрнекті ғалымдар қола дәуірінің ескерткіштерін
зерттеудің қорытындылары ретінде құнды еңбектерді дүниеге алып келді.
4 кезеңді -1991 жылдан қазіргі күнге дейінгі аралық деп
көрсетуіміздің себебі мынандай: еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап
Қазақстан археологиясының жаңа кезеңі басталды. Қазақстанның археолог-
зерттеушілері көне дәуірлердің ескерткіштеріне тұрақты қазба жұмыстарын
жүргізе бастады. Қазіргі таңда Археология Институтының ғалымдары
Ж.Құрманқұлов, А.Ермолаева, А.Н. Марьяшев, сондай-ақ, әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ-нің маманы А.З.Бейсенов, Қарағанды қаласындағы Е.А.Бокетов атындағы
КарМУ-дің бір топ мамандары В.В.Евдокимов, С.О.Жауымбаев, В.Г.Ломан бұл
салада нәтижелі ізденістер жүргізуде. Олардың жұмыстарының нәтижесінде
құнды деректердің үлкен шоғыры жинақталуда. Бұл еңбектер қола дәуірін
зерттеу үшін және өткенге сыни көзбен қарау кезінде қажет болатын нақты
ақпараттарды алуға, теориялық-методологиялық қағидаларды нақтылауға жол
беріп отыр.
Ғалымдар арасында тарихты жазуда екі түрлі бағыт қалыптасқан.
Алғашқы бағыт формациялық бағыт, яғни әлі де бес қоғамдық-экономикалық
формациялардан толық бас тартпау бағыты. Екінші, жаңа бағыт өркениеттілік
көзқарасты ұстанған 19.18 .Тарих ғылымдарының профессоры Т.Омарбеков
монографиясында тарихымызды жазу ісінде қоғам дамуына өркениетті көзқарасты
басшылыққа алуымыз қажет дей келе С.Е.Десницкий тәрізді ғұламалар ұсынған
өркениетті көзқарастарға ерекше тоқталған. Еңбекте С.Е.Десницкийдің
көзқарасы былай көрініс тапқан: Орыстың XVIII ғасырдың екінші жартысындағы
үлкен ағартушыларының бірі С.Е.Десницкий бүкіл адамзат тарихын мынадай төрт
кезеңге бөлді: жабайылық; бақташылық; диханшылық; сауда-саттық.
Т.Омарбеков бүгінгі сауда-саттық, яғни нарық кезеңін ең жоғарғы саты
ретінде қарастырып отырған Қазақстан қоғамының бүгінгі және өткені шынында
да С.Е.Десницкийдің тарихи даму сатыларымен үндесіп жатыр деген 19.19 .
Ғалым тарихымызды жазуда таптық және бес формациялық принциптерден
бас тартып, өркениеттілік көзқарасты қабылдауда қандай методологиялық
негізгі принципті басшылыққа алу керектігін айқындауда ресейлік
әріптестерінің пікірлерін көрсеткен. Мәселен, олар тарихты жаңаша жазуда
Тарих-адам қызметі деген методологиялық принципті басшылыққа алуды
ұсынған. Осыған орай Т.Омарбеков Тарих-адам қызметіпринципі сонымен қатар
саяси, географиялық, ұлттық этностық, жалпыадамзаттық көзқарастың бәрін
аясына сиғызып жіберетін түсінік және бұл принцип бізді маркстіклениндік
аурулардан айықтыруы мүмкін деп баяндайды. Дегенмен, бұл қағида ұлттық
санамызды көтеруге, ұлттық мемлекетімізді нығайтуға тікелей қызмет ете
алады ма деген мәселені алдыға тарып,осыны ойластыруды жөн санаған. Осы
арада ғалым бүгінгі Қазақстанда қалыптасқан көпұлтты ахуал бұл қағиданы
нақтырақ етіп Қазақстан тарихы-қазақ халқының тарихы деп ықшамдап алуға
мүмкіндік бере қоймайтындығын айтқан. Сондықтан республика тарихын шынайы
жазуда республикадағы өзімізден басқа этностар тарихын да жазуды назарда
ұстау керектігін ескерткен 19.20 .
Методологиялық мәселелердің кешегісі мен бүгінгісі жөніндегі өзекті
мәселелер тарих ғылымдарының профессоры О.Х.Мұхатованың диссертациясында да
орын алған. Зерттеуші методологияның анықтамасын беруде ресейлік
тарихшылардың пікірлеріне сүйенуді жөн деп тапқан. Оның себебін
методологиялық зерттеулерде ресейлік тарихшылардың біршама белсенділік
танытып, дәйекті көзқарастар білдіргендігімен түсіндіреді. Мәселен,
В.В.Журавлевтың мынандай тұжырымын келтіреді: ...тарихи зерттеу
методологиясы-бұл тарихи білімді дүниеге келтіру және олардың принциптерін
реттеу. Методология бұл тұста ғалымның қарамағындағы малай немесе құлдық
ұруды талап ететін патша емес. Яғни методологияны не істесем де өзім
білемін деген принципті ұстанып, оны біржақты дәріптеуге немесе елеусіз
қалдыруға болмайды. Нағыз тарихшы ең алдымен өмір бойы методологиялық
жағынан жетіледі. Ол ғылымда жинақталған методологиялық қазынамен бірге
өседі, ал соңғысы ғалымның күш-қайратының арқасында молаяды 26.17
.Сонымен қатар Л.М.Спириннің: Методология белгілі бір мәселені зерттеудің
ғылыми әдістемелері. Тарих ғылымындағы зерттеу тәсілдері мен жолдары, яғни
нақтырақ айтсақ методология математикадағыдай дайын формула емес, ол өзін
теориялық жетілдіруді және үздіксіз ізденістер арқылы қалыптастыруды талап
етеді. Методологиялық негіз оъективті,тарихи принциптерді басшылыққа алып,
шынайы деректерге сүйеніп, салыстырмалы зерттеу жүргізу барысында
зерттеушілердің ой-пікір түйіндеуі нәтижесінде қалыптасады. Принциптер
дегеніміз - ғылымның негізгі, жетекші ұғымдары. Олар тарихтың объективті
заңдарын оқып-үйренуден туындайды, соның нәтижесі ретінде саналады және осы
мағынада заңдылықтар іспеттес болады деген пікіріне тоқтала
отырып,зерттеуші өз тарапынан заңдылық пен принциптердің айырмасын
көрсетеді. Оның көрсетуінше заңдылықтар объективті түрде зерттеушіден тыс
әрекет етеді, ал принциптер-логикалық категория болып саналған 26.18 .
Кеңес дәуіріндегі тарих ғылымындағы маркстік-лениндік тарихилық,
партиялық, объективтілік принциптері кеңінен қолданылды.
О.Х.Мұхатованың ойынша кеңес одағының күйреуі және оның әкімшіл-
әміршіл жүйесінің ыдырауына орай ондаған жылдар бойы ғылымда, соның ішінде
тарих ғылымында үстемдік еткен маркстік-лениндік методология дағдарысқа
ұшыраған. Автор жоғарыда біз көрсетіп кеткен методологиялық принциптердің
жаңа бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізуде барлығы бірдей қолданыла
бермейтіндігін айтқан. Мәселен, партиялық принциптін тарихи оқиғалар мен
құбылыстарды зерделеуде жарамсыз деп тапқан. Мұның себебін кез келген
тарихи процесті әлеуметтік, таптық тұрғыда қарастырып,партиялық принципте
баға беру біржақты пікір, тұжырым түйіндеуге негіз қалайтындығымен
түсіндіреді 26.20 . Бұл пікір қолдауға тұрарлық. Себебі тарихымызды
белгілі бір әлеуметтік топтың немесе таптың мүддесін қорғай отырып жазу
үлкен қателікке ұрындырады. Бүгінгі таңда бұл мәселеге біз толық көз
жеткізіп отырмыз. Сондықтан тарихилық және объективтік принциптердің тарихи
оқиғалар мен құбылыстардың шынайылығын көрсетуде маңызы артып отыр. Сонымен
қатар заман талабына сай ұлттық принциптер мен құндылықтар басшылыққа
алынуы қажет. Біз қола дәуіріндегі Қазақстан тарихының тарихнамасын
талдауда тарихилық және объективтік принциптерге сүйендік.
1.2. Қола дәуіріне жалпы сипаттама. Неолит дәуірінде – ақ байқала
бастаған шаруашылық өзгерістері б.з.б ІІ мыңжылдықта малшылық – егіншілік
экономикасы мен жоғарғы дамыған металлургияның қалыптасуына жеткізді.
Өндіруші тұрпаттағы экономикаға көшу Қазақстан аумағындағы бүкіл жағдайды
түбірінен өзгертті. Қоныстарын жиі өзгертетін, жігерлі пысық малшы тайпалар
ұлан – байтақ және қуатты бірлестіктер құрды; бұлардың қалыптасуында соғыс
қақтығыстары едәуір рөл атқарды. Қару енді жаб,айы хайуандарды аулау үшін
ғана емес, сонымен қатар тайпалар арасындағы қақтығыстарда да жиі
пайдаланылатын болды. Қару жасау бірте – бірте металл өңдеудің дербес
саласына айналды.
Археологиялық материалдар бойынша, андронов тұрпатты ескерткіштер
қалдырған далалық малшы – егінші тайпалардың мәдени ортақтығы жақсы мәлім.
Барлық жергілікті өзгешеліктеріне қарамаста, ұлан – байтақ аумаққа тараған
бұл тайпалар неолит дәуіріндегі тайпалық ала – құлалықты айқын мәдени
біркелкілік ауыстырғанын көрсетті .
Қола дәуіріндегі қоғамның ілгері басуы екі факторға байланысты.
Олардың бірі – жаңа дәуірді белгілеген фактор палеометалдардың өндірістік
жолмен игерілуі болды .
Б.з.б. ІІ жыңжылдықтың ортасында қазақстан тайпалары қола бұйымдар
жасау ісін меңгерді. Қоланың өзі бұйымның неге арналуына қарай, әр түрлі
пропорда мыс пен қалайының, кейде сүрменің, күшаланың, қорғасынның
қорытпасы болып табылады. Мыспен салыстарғанда қоланың бірсыпыра
артықшылықтары бар: оның өзгешелігі - өзі қатты, балқу температурасы төмен,
түсі алтын сияқты әдемі. Қола еңбек құралдары мен қару жасау үшін
қолданылатын негізгі шикізат бола бастады. Қазақстан жер қойнауында
полиметалдардың, ең алдымен қалайы – мыс рудаларының барынша молдығы бұл
аумақта металлургияның мықты ошағы шығуының бір себебі болды.
Қола дәуіріндегі экономиканың басты – басты екі бағыты болып
табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің
өсуіне, қоғамдық еңбек мамандануының күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі
өзгерістерге жеткізді. Жеке отбасылар оқшауланды, отбасылық меншік кеңейді,
рулықұ қауым ішінде мүлік теңсіздігі өсті.
Неолиттен кейінгі қола дәуірінде қолға үйретілген жануарлардың саны
көбейді, малдың түр құрамы да көбейді. Қола дәуірі шаруашылық ныманы
ретіндегі мал шаруашылғының үздіксіз дамыған уақыты болды.
Қола дәуірінің алдыңғы кезеңіндегі қоныстарда жиналған сүйек
материалдар бұл уақытта Қазақстан аумағындағы адамның негізгі кәсібіүй
маңында мал өсіру болды деуге мүмкіндік береді. Малдың көбі ірі қара
болды: оны жаю үшіні жайылымдағы шалған пайдаланылды. Қой мен жылқы аз
болды. Кәрі малдар мен әр жылғы төл қысқа ет дайындауға арналды, ал төлдің
бір бөлегі табында қалдырылды.
Ботай қонысынан алынған материалдың көрсеткеніндей, жылқыны
қолға үйрету мен салт мініп жүруге пайдалану энеолит дәуірінде орын алған.
Дамыған қола дәуірінде жылқы неғұрлым кең көлемде: күш көлігі
ретінде және салт мініп жүруге үшін пайдаланылды. Мұны Степняктағы,
Айдаболдағы, Тастыбұлақтағы қоныстардан табылған, сүйектен жасалған жумсақ
ауыздықтардың айшықтары дәлелдейді. Жылқының көлік ретінде пйдалану
даладағы және биік таудағы жайылымдарды игеру мүмкіншілігін молайтты.
Орталық Қазақстанның далаларында жабайы түйе қолға үйретілді. Ақсу-Аюлы-2
кешендерінің бірін қазғанда ботаның сүйегі шықты. Алексеевка қонысында
түйенің кейбір сүйектері табылды.
Ежелгі замандағы малшауашылығы экстенсивті шаруашылық болды.
жайылымдарды игеріп, көлемін кеңейту, төзімді, тебінге жарайтын (қыста қар
астынан аяғымен шөп аршып алуға қабілетті) жылқы қой сияқты мал түрлерін
өсіріп, өндіру малдың көбеюіне жеткізді. Қола дәуірінің соңғы кезеңінде
Қазақстанның далалық аудандарында мал өсіру шаруашылықтың негізгі саласына
айналды және көшпелі мал шаруашылығына жақын түрге ие болды 27 .
Өнімді мал шаруашылығына көшу ілгері басқан құбылыс болды. Жаңа еңбек
құралдары, өндіріс құрал – жабдығы ретінде бақташы тайпаларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz