ЖШС «Теңізшевройлдың» инновациялық қызметін талдау
КІРІСПЕ 6
1 Инновация жүйесінің теориялық негіздері 11
1.1 Инновациялық жүйенің экономикалық теориясы 11
1.2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық жүйе
құрылымының қалыптасуы 15
1.3 Инновациялық жүйенің дамуының әлемдік тәжірибесі 25
2 ЖШС «Теңізшевройлдың» инновациялық қызметін талдау 33
2.1 ЖШС «Теңізшевройлдың» қызметін экономикалық бағалау 33
2.2 ЖШС «Теңізшевройлдың» экономикалық даму болашағы 39
2.3 ЖШС «Теңізшевройлдың» Қазақстан Республикасының
экономикасына қосқан үлесі 50
3 ЖШС «Теңізшевройлдың» инновациялық жобаларының
экономикалық тиімділігін талдау 54
3.1 ЖШС «Теңізшевройлдың» индустриалды.инновациялық жобалары 54
3.2 Екінші буын жобасы/Газ айдау жобасы 60
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
ҚОСЫМША А 72
ҚОСЫМША Ә 73
ҚОСЫМША Б 74
ҚОСЫМША В 75
ҚОСЫМША Г 76
1 Инновация жүйесінің теориялық негіздері 11
1.1 Инновациялық жүйенің экономикалық теориясы 11
1.2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық жүйе
құрылымының қалыптасуы 15
1.3 Инновациялық жүйенің дамуының әлемдік тәжірибесі 25
2 ЖШС «Теңізшевройлдың» инновациялық қызметін талдау 33
2.1 ЖШС «Теңізшевройлдың» қызметін экономикалық бағалау 33
2.2 ЖШС «Теңізшевройлдың» экономикалық даму болашағы 39
2.3 ЖШС «Теңізшевройлдың» Қазақстан Республикасының
экономикасына қосқан үлесі 50
3 ЖШС «Теңізшевройлдың» инновациялық жобаларының
экономикалық тиімділігін талдау 54
3.1 ЖШС «Теңізшевройлдың» индустриалды.инновациялық жобалары 54
3.2 Екінші буын жобасы/Газ айдау жобасы 60
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 71
ҚОСЫМША А 72
ҚОСЫМША Ә 73
ҚОСЫМША Б 74
ҚОСЫМША В 75
ҚОСЫМША Г 76
Қазіргі уақытта Қазақстандағы жүзеге асырылып жатқан индустриалды - инновациялық бағдарламасы ғылымды қажетсінген технологияларды өндіріс процесіне қосу, экономиканың өңдеу саласын дамыту негізін қалыптастыру, отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру, Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСО) ену алғышарттарын құру жүзеге асырылып жатыр.
Бұл орайда ғылымның және техниканың соңғы жетістіктерін өндіріс процесіне әуестендіру арқылы отандық кәсіпорындардың өндірістік әлеуетінің қолданыс деңгейін көтеру сұрақтары актуалданады.
Ғылыми - техникалық прогресс пен өндірістік потенциал арасы жақындай келеді. Қазіргі заманғы менеджмент өндірістік потенциал және оларды қолдану элементтерінің техникалық - экономикалық деңгейін көтеру қажеттілігін мойындап отыр.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндірістік потенциалының даму проблемаларын шешу үшін жаңа көзқарастар қалыптасып, өнеркәсіптік ресурстарды пайдалануды «техника - технология», «техника - ақпарат», «технология - адам» тіркестер тұрғысынан қарастыруға тура келіп отыр.
Сондықтан да өнеркәсіптік кәсіпорынның өндірістік потенциалының маңызын, қалыптасуын және әрі қарай даму рөлін зерттеу көкейтестілігі өнімнің сапасын жоғарлату және қарастырылған нарықтық жағдайда экономикалық бағдарламаның басты бағыты ретінде инновациялық процесті жеделдетуді барлық жағынан, яғни ақпаратты, жаңа техника мен технологияны, үйымдастырушылық пен басқарудың прогрессивтік формаларын дамыту негізге алынып отыр.
Шетел және отандық авторлар «инновация» терминіне әртүлі анықтамалар беріп жатады. Инновация мағынасын ашу үшін келесі авторлар анықтамаларын келтіріп кетейік.
Б. Твисстің берген анықтамасы: «Инновация - бұл өнертабыс немесе жаңа идеяның экономикалық мазмұнға айналған кездегі үрдіс».
Ф. Никсонның айтуы бойынша: «Инновация - бұл нарықтағы жаңа және жақсартылған өнеркәсіптік процестер мен жабдықтардың пайда болуына ықпал ететін техникалық, өндірістік және коммерциялық шаралардың жиынтығы».
Б. Сангоның анықтамасы бойынша: «Инновация - бұл қоғамдық -экономикалық процесс, ол идеялар мен өнертабыстардың практикалық қолданысы арқылы құрамы жағынан жақсырақ жаңа бұйымдар мен жаңа технологияларды құруға әкелуі, егер инновация белгілі экономикалық пайдаға ие болуды көздесе, онда оның нарықта көрініс табуы қосымша кіріс әкеледі».
Бұл орайда ғылымның және техниканың соңғы жетістіктерін өндіріс процесіне әуестендіру арқылы отандық кәсіпорындардың өндірістік әлеуетінің қолданыс деңгейін көтеру сұрақтары актуалданады.
Ғылыми - техникалық прогресс пен өндірістік потенциал арасы жақындай келеді. Қазіргі заманғы менеджмент өндірістік потенциал және оларды қолдану элементтерінің техникалық - экономикалық деңгейін көтеру қажеттілігін мойындап отыр.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндірістік потенциалының даму проблемаларын шешу үшін жаңа көзқарастар қалыптасып, өнеркәсіптік ресурстарды пайдалануды «техника - технология», «техника - ақпарат», «технология - адам» тіркестер тұрғысынан қарастыруға тура келіп отыр.
Сондықтан да өнеркәсіптік кәсіпорынның өндірістік потенциалының маңызын, қалыптасуын және әрі қарай даму рөлін зерттеу көкейтестілігі өнімнің сапасын жоғарлату және қарастырылған нарықтық жағдайда экономикалық бағдарламаның басты бағыты ретінде инновациялық процесті жеделдетуді барлық жағынан, яғни ақпаратты, жаңа техника мен технологияны, үйымдастырушылық пен басқарудың прогрессивтік формаларын дамыту негізге алынып отыр.
Шетел және отандық авторлар «инновация» терминіне әртүлі анықтамалар беріп жатады. Инновация мағынасын ашу үшін келесі авторлар анықтамаларын келтіріп кетейік.
Б. Твисстің берген анықтамасы: «Инновация - бұл өнертабыс немесе жаңа идеяның экономикалық мазмұнға айналған кездегі үрдіс».
Ф. Никсонның айтуы бойынша: «Инновация - бұл нарықтағы жаңа және жақсартылған өнеркәсіптік процестер мен жабдықтардың пайда болуына ықпал ететін техникалық, өндірістік және коммерциялық шаралардың жиынтығы».
Б. Сангоның анықтамасы бойынша: «Инновация - бұл қоғамдық -экономикалық процесс, ол идеялар мен өнертабыстардың практикалық қолданысы арқылы құрамы жағынан жақсырақ жаңа бұйымдар мен жаңа технологияларды құруға әкелуі, егер инновация белгілі экономикалық пайдаға ие болуды көздесе, онда оның нарықта көрініс табуы қосымша кіріс әкеледі».
1 Санто Б. «Инновация как средство экономического развития» / Общ. Ред.
И вступл. Б.В. Сазанова - М.: Прогресс, 1990. - 296 б.
2 Қ. Бораш. Инновация және оның еліміз экономикасы үшін маңызы қандай?
- «Егемен қазақстан» газеті, 2 наурыз 2004ж.
3 Т. Батпенов. Состояние и перспективы формирования инновационной
структуры в РК - «Қазақстан - спектр», 2003 №2 - 93 - 966.
4 К. Сағадиев. Бәсекеге қабілеттілікті өзіміз жасауымыз керек - «Егемен
Қазақстан» 9 сэуір 2004ж. 26.
5 А. Әшімахун. Отандық кәсіпорындарды дамытуда инновацияның үлесі -
«Саясат», 2001 №2 - 57 -59 6.
6 Президенттің 2005ж. халыққа жолдауы. «Егемен Қазақстан» ақпан, наурыз 2004ж.
7 Қ. Бораш.Кластер - «Егемен Қазақстан», 15 қазан, 2004ж.
8 Адем Узун. «Қазақстан экономикасының дамуының индустриалдық -
инновациялық бағытының маңызы - Қаз.жоғ. мектебі №2 2004ж. 244 - 2476.
9 Интернет: Wогld Есоnоmic Ғorum/кластер
10 С. Әліпбай. Жаңалыққа жанашыр - «Егемен Қазақстан», 20 тамыз 2003ж.
36.
11 А.О. Исекешев (МИТ РК) - Формирование национальной инновационной
системы РК - пленарное заседание «Гос. Регулирование инновационной
деятельности.
12 Т. Winterton, Б. Шердабаев «Теңізшевройл 15 жыл» - Атырау - Лондон 2007ж.
13 ТШО - ның Активтерді дамыту стратегиясы
14 ТШО -ның 2005-2008жж. бизнес - жоспары
15 ТШО - ның 2005-2008жж. ҚР индустриалды дамыту бағдарламасы
16 ТШО интернет сайтынан алынған мәліметтер
17 «ТШО жаңалықтары» газеті, 16-17 желтоқсан 2007ж.
18 Интернет: инвестициялау объектісі ретінде инновация қызметі
19 Инновационный менеджмент. Учебник. / Под ред. С.Д. Иленьковой, М,:1997.
20 Инновационный менеджмент. Справочное пособие. М.:1998.
21 Медынский В.Г., Шаршукова Л.Г. Инновационное предпринимательство. М.:1997.
22 Водачек Л., Водачкова О. Управление инновационными нововедениями. Пер.с англ.- М.: Экономика, 1989
23 Карипов Г. Инновационный менеджмент. Алматы: 1997.
24 Уткин Э.А., Морозова Г.И. Инновационный менеджмент. – М.:1999.
25 Котляр Ф. Основы маркетинга. – М.: Прогресс, 1990.
И вступл. Б.В. Сазанова - М.: Прогресс, 1990. - 296 б.
2 Қ. Бораш. Инновация және оның еліміз экономикасы үшін маңызы қандай?
- «Егемен қазақстан» газеті, 2 наурыз 2004ж.
3 Т. Батпенов. Состояние и перспективы формирования инновационной
структуры в РК - «Қазақстан - спектр», 2003 №2 - 93 - 966.
4 К. Сағадиев. Бәсекеге қабілеттілікті өзіміз жасауымыз керек - «Егемен
Қазақстан» 9 сэуір 2004ж. 26.
5 А. Әшімахун. Отандық кәсіпорындарды дамытуда инновацияның үлесі -
«Саясат», 2001 №2 - 57 -59 6.
6 Президенттің 2005ж. халыққа жолдауы. «Егемен Қазақстан» ақпан, наурыз 2004ж.
7 Қ. Бораш.Кластер - «Егемен Қазақстан», 15 қазан, 2004ж.
8 Адем Узун. «Қазақстан экономикасының дамуының индустриалдық -
инновациялық бағытының маңызы - Қаз.жоғ. мектебі №2 2004ж. 244 - 2476.
9 Интернет: Wогld Есоnоmic Ғorum/кластер
10 С. Әліпбай. Жаңалыққа жанашыр - «Егемен Қазақстан», 20 тамыз 2003ж.
36.
11 А.О. Исекешев (МИТ РК) - Формирование национальной инновационной
системы РК - пленарное заседание «Гос. Регулирование инновационной
деятельности.
12 Т. Winterton, Б. Шердабаев «Теңізшевройл 15 жыл» - Атырау - Лондон 2007ж.
13 ТШО - ның Активтерді дамыту стратегиясы
14 ТШО -ның 2005-2008жж. бизнес - жоспары
15 ТШО - ның 2005-2008жж. ҚР индустриалды дамыту бағдарламасы
16 ТШО интернет сайтынан алынған мәліметтер
17 «ТШО жаңалықтары» газеті, 16-17 желтоқсан 2007ж.
18 Интернет: инвестициялау объектісі ретінде инновация қызметі
19 Инновационный менеджмент. Учебник. / Под ред. С.Д. Иленьковой, М,:1997.
20 Инновационный менеджмент. Справочное пособие. М.:1998.
21 Медынский В.Г., Шаршукова Л.Г. Инновационное предпринимательство. М.:1997.
22 Водачек Л., Водачкова О. Управление инновационными нововедениями. Пер.с англ.- М.: Экономика, 1989
23 Карипов Г. Инновационный менеджмент. Алматы: 1997.
24 Уткин Э.А., Морозова Г.И. Инновационный менеджмент. – М.:1999.
25 Котляр Ф. Основы маркетинга. – М.: Прогресс, 1990.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
6
1 Инновация жүйесінің теориялық негіздері
11
1.1 Инновациялық жүйенің экономикалық теориясы
11
1.2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық жүйе
құрылымының қалыптасуы
15
1.3 Инновациялық жүйенің дамуының әлемдік тәжірибесі
25
2 ЖШС Теңізшевройлдың инновациялық қызметін талдау 33
2.1 ЖШС Теңізшевройлдың қызметін экономикалық бағалау
33
2.2 ЖШС Теңізшевройлдың экономикалық даму болашағы
39
2.3 ЖШС Теңізшевройлдың Қазақстан Республикасының
экономикасына қосқан үлесі
50
3 ЖШС Теңізшевройлдың инновациялық жобаларының
экономикалық тиімділігін талдау
54
3.1 ЖШС Теңізшевройлдың индустриалды-инновациялық жобалары 54
3.2 Екінші буын жобасыГаз айдау жобасы
60
ҚОРЫТЫНДЫ
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМША А
72
ҚОСЫМША Ә
73
ҚОСЫМША Б
74
ҚОСЫМША В
75
ҚОСЫМША Г
76
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Қазақстандағы жүзеге асырылып жатқан индустриалды -
инновациялық бағдарламасы ғылымды қажетсінген технологияларды өндіріс
процесіне қосу, экономиканың өңдеу саласын дамыту негізін қалыптастыру,
отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру, Қазақстанның
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСО) ену алғышарттарын құру жүзеге асырылып
жатыр.
Бұл орайда ғылымның және техниканың соңғы жетістіктерін өндіріс
процесіне әуестендіру арқылы отандық кәсіпорындардың өндірістік әлеуетінің
қолданыс деңгейін көтеру сұрақтары актуалданады.
Ғылыми - техникалық прогресс пен өндірістік потенциал арасы жақындай
келеді. Қазіргі заманғы менеджмент өндірістік потенциал және оларды қолдану
элементтерінің техникалық - экономикалық деңгейін көтеру қажеттілігін
мойындап отыр.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндірістік потенциалының даму
проблемаларын шешу үшін жаңа көзқарастар қалыптасып, өнеркәсіптік
ресурстарды пайдалануды техника - технология, техника - ақпарат,
технология - адам тіркестер тұрғысынан қарастыруға тура келіп отыр.
Сондықтан да өнеркәсіптік кәсіпорынның өндірістік потенциалының
маңызын, қалыптасуын және әрі қарай даму рөлін зерттеу көкейтестілігі
өнімнің сапасын жоғарлату және қарастырылған нарықтық жағдайда экономикалық
бағдарламаның басты бағыты ретінде инновациялық процесті жеделдетуді барлық
жағынан, яғни ақпаратты, жаңа техника мен технологияны, үйымдастырушылық
пен басқарудың прогрессивтік формаларын дамыту негізге алынып отыр.
Шетел және отандық авторлар инновация терминіне әртүлі анықтамалар
беріп жатады. Инновация мағынасын ашу үшін келесі авторлар анықтамаларын
келтіріп кетейік.
Б. Твисстің берген анықтамасы: Инновация - бұл өнертабыс немесе жаңа
идеяның экономикалық мазмұнға айналған кездегі үрдіс.
Ф. Никсонның айтуы бойынша: Инновация - бұл нарықтағы жаңа және
жақсартылған өнеркәсіптік процестер мен жабдықтардың пайда болуына ықпал
ететін техникалық, өндірістік және коммерциялық шаралардың жиынтығы.
Б. Сангоның анықтамасы бойынша: Инновация - бұл қоғамдық
-экономикалық процесс, ол идеялар мен өнертабыстардың практикалық қолданысы
арқылы құрамы жағынан жақсырақ жаңа бұйымдар мен жаңа технологияларды
құруға әкелуі, егер инновация белгілі экономикалық пайдаға ие болуды
көздесе, онда оның нарықта көрініс табуы қосымша кіріс әкеледі.
И. Шумпетер анықтамасы: Инновация - бұл кәсіпкерлік рухпен уәждемеленген
өндірістік факторларлар комбинациясы.
Д.В. Соколов, А.Б. Титов, М.М. Шабанова анықтамасы: Инновация
(жаңалық енгізу) — бұл қоғамдық тұтынушылықты қамтамасыз ететін және
бірнеше (экономикалық, ғылыми - техникалық, әлеуметтік, экологиялық)
эффектерге жеткізетін жаңа немесе модифицерленген енгізілімдерді
қалыпатастыру және игерудің (енгізу) соңғы нәтижесі.
Ю.П. Морзов анықтамасы: Инновация - бұл жаңа технологиялар, жаңа өнім
түрлері ретінде, ұйымдастырушылық — технологиялық және әлеуметтік -
экономикалық шешімдердің өндірістік, қаржылық, коммерциялық немесе тағы
басқа сипатта жаңалықтарды тиімді жүзеге асыру.
А.И. Пригожий жаңа енгізілімдер технологияны, техниканы, басқаруды
дамытудың бастапқы қалыптасу, игерілу, диффузия сатыларында басқа
объектілерге келтірілуі деп есептейді.
П.Н. Завлин, А.К. Казанцев, Л.Э. Миндели анықтамасы: Инновация -бұл
қызмет процесін немесе оның нәтижелерін дамытуға бағытталған,
интеллектуалдық (ғылыми - техникалық) қызмет нәтижелерін қайсы бір салада
жүзеге асырылуы.
Халықаралық стандартқа сай, инновация - нарыққа енгізілген жаңа тауар
немесе жетілдірілген өнім, практикалық қолданыста жүрген жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық процесі, елде қоғамдық қызмет көрсетудің жаңа
тәсілі ретінде инновациялық қызметтің соңғы нәтижесі болып анықталады.
Коммерциялық аспект тұрғысынан инновация нарыққа қажетсінуі арқылы
көрсетілген экономикалық қажеттілік деп тұжырымдалады. Инновацияны қоғамдық
- техникалъщ жэне экономикалық деп екі түрғыдан қарастыруға болады.
Инновацияны түрлі сипатына қарай классификациялайды.
Радикалдылық деңгейіне және олардың экономикалық даму маңыздылығына қарай
инновациялар базистік, жетілдіргіш жэне псевдоинновация (рационализирующие)
деп жіктеледі. Бұл жіктелулер астында екі түрлі инновациялық процестер:
пионерлік және қуып жетуші (догоняющий) жатыр. Пионерлік тип әлемдік
біріншілікке (мысалы, АҚШ) жету линиясын білдіреді. Ал қуып жетуші -
арзанырақ және жедел нәтиже беруі мүмкін (мысалы, Жапония).
Инновацияны жаңашылдық қасиетіне қарай жіктеу үшін өнімнің немесе
технологиялық процестің қай мөлшерде жаңа екенін, яғни оның абсолютті жаңа
немесе тек кейбір бөлігі жаңартуға ұшырағанын анықтау керек. Бұл позициядан
тек жаңа өнім түрлеріне қатысты базистік инновацияны бөліп шығаруға болады.
Жетілдіргіш (улучшающий) инновация бар тауарларды жетілдіруге байланысты,
және де жаңа немесе жетілдірілген өндіру тәсілдерді енгізумен байланысты
инновациялар.
Өнім немесе технологиялық процестің тек сыртын өзгертуден
(псевдоинновация), эстетикалық түрде (бояуын, декорын) өзгертуден, яғни
қандай болмасын тауардың ішкі конструкторлық қасиеттерін, параметрлерін,
құнын және оған кіретін материалдар мен құрамын сол күйінде қалдыруын
инновациялардан айыра білу қажет.
Инновацияларды жаңашылдық деңгейі бойынша классификациялау олардың
тенологиялық параметрлерін және нарықтағы орнын анықтау арқылы жүзеге
асырылады. Технологиялық параметрлеріне байланысты инновациялар: а) өнімдік
- жаңа материалдар мен жартылай фабрикаттарды және де жаңа функцияға (жаңа
өнім табу) ие болу үшін жинақтаушылар ; б) процестік - жаңа өндіріс
технологиясының, автоматтандырудың жоғарырақ деңгейіне көшу, өндірісті
ұйымдастырудың (тек жаңа технологияға қатысты) жаңа әдістері.
Нарық үшін жаңашылдық типі бойынша инновациялар: әлемнің саласы үшін
жаңалар, ел ішіндегі сала үшін жаңалар, белгілі кәсіпорын (кәсіпкерлер
тобы) үшін жаңалар.
Инновациялардың кешенді сипаттамасы, олардың жан - жақтылығы және
аймақтарының әртүрлілігі мен қолдану тәсілдерінің алуан түрлілігі оларды
классификациялауды талап етеді. Ол үшін инновация классификаторы
келтірілген (1 -кесте).
1 кесте - Инновация классификаторы
№ Классификациялау нышаны Инновацияның
классификациялық топтары
1 инновацияны басқарушылық, ұйымдастырушылық,
қолданатын аймақтар әлеуметтік, өнерәсіптік және т.б.
2 нәтижесі инновация болыпғылыми, техникалық, технологиялық,
табылатын, ҒТП кезеңдері конструкторлық, өндірістік, ақпараттық
3 инновация қарқындылығының бум, бірқалыпты, жай, жалпы
деңгейі
4 инновацияны жүзеге асыружедел, бәсеңдетілген, сөнгелі, ұлғаюшы,
темпі бірқалыпты, секірмелі
5 инновация масштабы трансконтиненталды,
трансұлттық, аудандық, ірі, орта, кіші
6 инновацияның нәтижелілігі жоғары, төмен, қалыпты
7 инновация тиімділігі экономикалық, әлеуметтік, экологиялық,
интегралдық
ҒТП кезендері бойынша жіктелеген инновациялар ерекше болып келеді:
* техникалық инновациялар көрінісі болып көбінесе жаңа өнімді өндіруде
немесе өнімді жетілдіру процесінде көрінеді.
* технологиялық инновациялар өнімді дайындаудың жақсартылған,
жетілдірілген тәсілдерін қолданған кезде пайда болады.
* ұйымдастырушылық - басқарушылық инновациялар біріншіден
өндірісті, тасымалдауды, жеткізуді және өткізуді оптималды ұйымдастыру
процестерімен байланысты.
* ақпараттық инновациялар ғылыми - техникалық және инновациялық
қызметтер саласындағы рационалды ақпараттар ағымының құылуының,
қабылданған ақпараттың дұрыстығы мен жеделдігін
жақсартудың
ұйымдастырушылық әдістерін шешумен тікелей байланысты.
әлеуметтік инновациялар еңбек ету жағдайын жақсарту, денсаулық
сақтау, білім беру, мәдениет салалары проблемаларын шешуге бағытталған.
Инновацияның алуан түрлі болғанымен олар бір - бірімен тығыз байланыста
және инновациялық механизіміне айрықша талаптар қояды.
Берілген классификатор инновацияларды деректер жинақтамасын қолдану
талабына қарай, белгілі бір белгілеріне байланысты түрлі тәсілдер арқылы
топтастыруға мүмкіндік беріп отыр.
Енді инновация және инновациялық процесс терминдеріне назар
аударайық. Бұл екі термин бір - біріне жақын мағынада, бірақ олар бірдей
емес. Инновациялық процесс инновацияларды құру, қалыптастыру және енгізумен
байланысты.
Инновациялық процесс - бұл ғылыми зерттеулерді инновацияға айналдыру
процесі. Оның басты белгісі - инновацияны міндетті түрде аяғына дейін
жеткізу, яғни практикалық қолданысқа жарамды нәтижелерді алуды жүзеге
асыру.
Инновациялық процеске мыналар мінезделеді:
жүйелілік;
циклділік;
ықтималдылық;
әлеуметтік маңыздылығы;
Инновациялық процестің жүйелілік сипаты оның мақсатының бағытын анықтау
барысында көрінеді. Сондықтан да инновациялық процестегі ұйымдастырушылық
бірліктер жалпы даму векторын анықтайтын, мүдделер балансы принципі
негізінде қүрылған.
Инновациялық процестің ықтималдылық сипаты басталған әр зерттеу және
өңдеу программаларының барлығы сәтті аяқталмайтынын, немесе сәтті аяқталуға
кепілі жоқтығын, не таратылу перспективаларының анықталмағандығын
көрсетеді.
Инновацияны ойлап табу мен оны жүзеге асрылуының арасы (инновациялық
цикл) технологиялық деңгейге, ортаға бейімделу қабілетіне және сыртқы
экономикалық жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Егер мықты дамыған
елдердің инновациялық циклі 5-6 жылды құраса, онда дамыған елдерде ол 5 -
25 жылда, ал дамушы елдерде 15-25 жыл аралығында ғана іске асырылады екен.
Іс жүзінде инновациялық процестің құрылымын айқындау үшін
инновацияларды енгізу бірнеше үлгілерге жіктедеді.
Инновациялық тізбек - инновациялық процестің ең қарапайым моделі -
бүкіл процесті бөлек, функционалды немесе құрылымдық, бөліктерге,
кезеңдерге бөлу нәтижесі болып табылады (1- сұлба).
Бұл моделге сай инновация іргелі ғылыми зерттеулерден басталып, өнімді
пайдалану, өткізу салаларында аяқталады. Ірі зерттеу орталықтарында бұл
жаңа идеяны тудырады, және де автоматты түрде, рационалды тәртіпте жаңа
өнім мен технологиялық процестер қалыптастырады деп талқылайды. Осы модель
бойынша жаңа ғылыми білім автоматты түрде экономикалық өсуге әкеледі.
1 сұлба - Инновациялық тізбек.
Модель жақсы жағы ретінде оның қарапайымдылы, ал қарсы жағына - оның
тізбек механизмінің бөлек буындар арасындағы кешенді байланыстардың кері
байланысын, бұл зерттеуден тыс пайда болған идеяларды және сыртқы жағдайды
ескермегені.
Инновациялық процестің кибернетикалық моделі инновациялық процесті
кешенді жүйе ретінде қарастырады. Бұндағы процеске қатысушы элементтер бір
- біріне байланысты, бір - бірімен қатынасты кіші жүйелерді құрастырып
отырады, ал жүйе көптеген кері байланыстарды құрады. Бұл модель ақпаратты
сараптаудың қоғамдық процесінің үзіліссіздігін және автономдылығын
айқындайды.
Кибернетикалық модель уақытқа тәуелділікті айқындамайды, сыртқы жағдай
жүйесі мен тежеуіш факторлар әсерін қарастырмайды, яғни ол икемді емес.
Батыс Қазақстан өңіріндегі Атырау облысында орналасқан жауапкершілігі
шектелген серіктестік Теңізшевройл .
Атырау қаласының аумағында мұнай қорларын қазбалаумен, мұнай мен оның
іліспе өнімдерін өндірумен және сатумен шұғылданатын ЖШС Теңізшевройл
кәсіпорнының өндірістік қазіргі ахуалын және инновациялық даму мәселелері
мен үрдістеріне талдау жүргіземіз. .
1 Инновация жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Инновациялық жүйенің экономикалық теорясы
Жаңалық - жаратқанның сыйы. Адам адам болғалы жаңалық табудан әсте
жаңылған емес. Қалай десек те, ізденіс пен жаңалық дөңгеленген дүние
тіршілігінің бойында айналған қанмен тең. Қан айналымы тоқтаса, қаңсыған
тіршілікте суалмақ. Сондықтан да, XXI жүзжылдық ғаламдық инновацияның
өркендеу ғасырына айналатынын қазірден-ақ ұғындыруда.
Кейінгі кездері құлаққа сіңісті бола бастаған тегі бөлек инновация
термині өзінің қолданыс аясын кеңейтуімен қатар, өндірістің ажырассыз
атрибутына айналып келеді. Сондықтан да әуелі иннновация не деген сұраққа
жауап беруден бастасақ.
Инновация ағылшын тілінен аударғанда жаңалық енгізу, жаңашылдық
деген мағынаны білдіреді. Яғни, жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе
қызметті игеру, қазіргі тілмен түсіндіргенде жаңалықты инвестициялау
дегенге саяды. Ал тамыры тереңде жатқан термин латын тілінде жаңару, өзгеру
сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдісі деген түсініктерді береді.
Қазіргі уақытта әлемдік ғылыми - техникалық прогресті инновациялық
қызметтің интеллектуалдық өнімсіз елестету мүмкін емес екендігіне
байланысты бұл саланың өзіндік ғылыми жүйесі негізделуде. Осыған орай
аталмыш сала қызметін жіктеуші ғалымдар инновация - жаңа техника мен
технологияға салынған капиталдан алынған материалдық игілік, қызмет
көрсету, басқару және тағы басқа да жүйелер бойынша еңбек өндірісін
ұйымдастырудың жаңа формалары деген анықтама береді. Яғни, осы
сипаттамаларды жинақтай келе инновацияның өтімділігі жоғары жаңа өнім ойлап
табу екенін түсінуге болады.
Бұл тұрғыда алғанда ашылған жаңалықтың барлығы инновацияға жатпайтынын
айтып өткен жөн. Атап айтқанда, іргелі міндеттерді атқаруға негізделген,
яғни осыған дейін белгісіз болып кеген табиғат қүбылыстарын ашу сияқты
жаңалықтар ешқандай материалдық игіліктерді тарту етпейтіндіктен де ол
ғылыми ізденістің жемісі ретінде ғана есептеледі.
Қазіргі әлемдік экономикада инновацияның алар орны орасан.
Инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан бәсекеге қабілетті өнім алу
мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы салаға
жұмсауда. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі бәсекелестік
күресте инновация өнімінің өзіндік құнын төмендету, инвестициялар ағынын
арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа рыноктарды, оның
ішінде сыртқы рыноктарды бағындырудағы аса тиімді.
Жаңа технологиялар алуға негізделсе, процестік инновациялар өндірісті
жаңа технологиялар арқылы ұйымдастырудың тәсілдері болып табылады. Сонымен
бірге, өнімнің маңыздылығы мен қызмет ету аясына қарай әлемдік салалар
үшін, елшілік салалар үшін және белгілі бір кәсіпорын үшін инновациялар деп
жіктейді.
Енді технологиялық процестегі немесе кәсіпорын шығаратын өнімнің
жаңаша өзгертілген түрлерін инновация бола ма деген сұраққа жауап берер
болсақ, бастапқыда айтылғандай, аталған саланың басты сипаты ғылыми
-техникалық ізденістердің нәтижесі болып табылғандықтан да өнім түсінің,
формасының өзгеруі сияқты жаңашылдықтар инновацияға жатқызылмайды. Өйткені,
өнім ішінара өзгерістерге ұшырағанымен ол өндірісте бұрын болмаған жаңалық
емес. Жалпы, инновациялық жаңалықтар 1992 жылы Осло қаласында қабылданған
шешім бойынша оның технологиялық сипаттары мен нарықтық ұстанымдарын
айқындайтын халықаралық стандартына сәйкес келу керек.
Инновацияның дамуына қозғаушы тетік - бірінші кезекте нарықтық
бәсекелестік болып табылады. Нарық жағдайында өнім өндірушілер немесе
қызмет көрсетушілер әрдайым өндірістік дағдарысты болдырмау жолы мен
тауарын өткізетін жаңа рыноктарды іздестірумен болады. Сондықтан,
инновацияны бірінші болып иемденген кәсіпорындар өз бэсекелестері алдында
басымдыққа ие болады. Бүгінгідей жаңа өнімнің түрлері өсіп, тұтынушы
талғамы артып отырған уақытта әсіресе шағын кәсіпорындардың икемділік
қабілетін күшейту қажет екенін көрсетіп отыр. Әлемдік тәжірибе бойынша
мұндай шағын шабақтар қайраңда қалып қоймаулары үшін түрлі салалардағы
жаңа өнімдер жаңа технологияларды шығарудың алдыңғы сапында жүреді екен.
Инновацияны зерттеушілер жаңа өнімді өмірге әкелу процесін жеті
элементпен жіктейді. Ол инновациялық идеяның тууынан бастап, оны өткізу
рыногын анықтау, өнімді шығару , сату болып жалғаса береді. Соның ішінде
әуелі жаңа тауарды аз көлемде шығарып, оны жарнамалау, сауда процесін
ұйымдастыру арқылы оның өміршендігін немесе өмір сүру жасын анықтау болады.
Бұл орайда инновациялық өнімді нарықтық жағдайда өткізу көлемін арттыру,
сұранысын молайтуда тауар бағасын төмендету, тұтынушыға түрлі сыйлықтар
ұсыну сияқты қосымша тәсілдерді қолданудың артық кетпейтіндігін айтады.
Сонымен бірге белгілі бір мерзімді аяқтап, өзін - өзі өтеген инновация
мүлдем ескіріп кетпеуі үшін оны келесі аймаққа немесе басқа рыноққа көшіру
қажеттігін ескереді.
Нарықтық экономикада инновациялық идеяларды жүзеге асыру процесінің
ұзақ мерзімге созылып кетуі оның құндылыгын жоймақ. Өйткені, ақша -
инновация ережесіне негізделген жүйеде тезірек табыс табу үшін басқа
кәсіпорындар біраз уақыттан бері жүзеге асырылмай келе жатқан жобаға ұ қсас
нұсқаларды ойлап табу арқылы оның алдын алып кету оқиғалары аз кездеспейді
Алға қойған мақсатқа жету үшін оны тиімді пайдалануы керек. Ол
үшін инновациялық процесті жоспарлау, ұйымдастыру және бақылауды жүргізіп,
сонымен қатар оның кәсіпорынның басқа функциялармен байланысы қамтамасыз
ету қажет. Бұл инновация менеджментінің басты мәселесі болып табылады.
Инновация менеджменті кәсіпорынға жаңалықтарды енгізу, іске асырумен
байланысты өндірістік - экономикалық шешімдерді қабылдау процесімен
байланысты. Инновация – кәсіпорында жаңа өнім мен жаңа технологиялық
әдістер қолдану.
Инновация менеджменті өзінің басты қарастырар мәселесі ретінде ғылыми
- зерттеу жэне тәжірибе - конструкторлық өңдеулер құруды санайды. Бүкіл
инноавациялық процесс екі кезеңмен жүреді:
* Ғылыми - зерттеу жэне тәжірибе - конструкторлық өңдеулер (НИОКР)
кезеңі;
* Нарықтағы тұрақты позицияны жаулап алу және енгізу кезеңі.
Инновация үшін жақсы идеяның ғана болуы жеткіліксіз. Инновациялық
процесс кезінде идеяның пайда болуынан оны жүзеге асыруға көбірек назар
аудару қажет. Ғылыми - зерттеу жұмыстары жаңа білімді игеру болса,
конструкторлық өңдеулер осы білімді бірінші қолданатын болады.
Басқалардың жетістіктерінің негізінде жаңалықтар енгізу еліктеу
(имитация) деп аталады. Жаңалықтар әрқилы объектілерге қатысты бола береді.
* Кәсіпорынның жұмыс жасайтын сфераларына: қүрылыс ұйымының
өндірісіне жаңалық енгізу; оның өнімінің өтіміне жағдай жасауды жаңалау;
кәсіпорынның қаржылық саясатындағы, есеп айырысудағы өзгеріс;
* нарықтъқ инновация: қолда бар өнімді пайдаланудың жаңа
мүмкіндікерін табу немесе жаңа нарық қалыптастру;
* әлеуметтік инновация: мұнда кадлар бөліміндегі ұйымдастыру
жаңалықтары туралы айтылған;
Инновация стратегиясының негізгі мақсаттары:
* Жаңа өнімдер, материалдар,қызметтерді жасап отыру. Кәсіпорын
шығаратын өнімдер ассортиментін кеңейту, түрлендіру, арзан, сапалы
материалдар көзін табу, көрсететін қызметтер сферасын кеңейту;
* Қолда бар өнім түрін, материалдарды, қызметтерді тұтынушылардың
талғамына, талабына сай жаңа қолдану мүмкіндіктерін іздестіру. Ескірген
өнімдерді модификациялау мүмкін болмаған жағдайда, оларды басқа
мақсаттарға жұмсау;
• Өнім сапасын жоғарылату. Өнім қаншалықты сапалы болса, ол
клиент табуға, кәсіпорынның өз өніміне сенімді болып, кепілдік беруіне
мүмкіндік туғызады.
Кәсіпорын жаңалық енгізгісі және оны жүзеге асырғысы келсе, онда келесі үш
мәселені ескеру қажет: нарықтағы сүраныс, шығындарды азайту, уақытқа
сәйкестендіру.
2 сұлба - инновация процесі
Инновация процесі тауар, өнім өндіру, жұмыс және қызмет
көрсетудегі жаңалықтарды қамтиды. Өндірістің жаңа әдістері көбінесе жаңа
сәйкес ұйымдастырушылық құрылымды талап еткендіктен, олар ұйымдастыру
инновациясымен байланысты. Өнімдер инновациясы өнімнің жаңа типін
білдіреді. Алайда инновация жобасының ерекше белгісі -оның бірлік сипаты,
яғни бір - ақ рет жүзеге асу мүмкіндігі және оның беймәлімсіздігі болып
табылады.
Индустриялық - инновациялық бағдарламаны орындаудың негізі шет
елдерден жаңа технология мен жаңа өндірістік жабдық әкелуде жатыр. Біз тек
қана жаңа технология негізінде өндірісімізді жаңғыртып, олар шығаратын
өнімдерді әлем деңгейіндегі бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ете аламыз.
Осыны түсінсек те, жасап жатқан іс- қимылымыз мардымсыз. Қазақстан шет
елдерден жылына 2,3 - 2,5 млрд. доллорға тауар әкеледі, оның құрамында
негізгі инвестициялық тауарлар өте аз (15 - 20 % деңгейінде). Егер бізге
келген импорт тауарларының дені (75 - 80%) өндірістік жаңа жабдықтар мен
технологиялар болмаса, индустриялық - инновациялық бағдарламаның іске аспау
қауіпі бар.
Осыған байланысты тағы бір мәселе - бізге шет елдерден керек
технологияларды, жабдықтарды сараптау, анықтау қажет. Жаңа, жоғары
технологиялар, ғылыми ізденістен туған өте тиімді технологиялар бізге қажет
болғанымен, бізде жасалмайды, олар дамыған елдерде және серпінді түрде
шығарылып жатыр. Олардың біздің экономикамызға қажеттілігін, тиімділігін
анықтау оңай жұмыс емес. Жаңа технологиялар туралы мәлімет жинау үшін
кейбір жапон өндіріс орындары шет елдерге өзінің арнаулы өкілдерін ұзақ
мерзімге жібереді, ал енді кейбір жапондық компаниялар технология деңгейі
озық елдерде (АҚШ пен Еуропа) өздерін тұрақты кеңселерін ашқан. Олардың
негізгі мақсаты озық технологиямен танысу, оларды сараптау. Осындай шаралар
бізге де қажет сияқты, технология деңгейін анықтауға қабілеті бар
мамандарды шет елдерге жіберіп, немесе Қазақстанның шет елдегі
елшіліктерінің арнаулы қызметкері етіп, еліміздегі инвестициялық жобаларды
солардың қатысуымен анықтау дұрыс сияқты.
Шетелдік жаңа, жоғарғы технологиялар өте қымбат, оларды сатып алуға
біздегі көптеген өндіріс орындарының шамасы жетпейді деген пікірлер
бар. Және олар дұрыс та. Дегенмен, жаңалықты игеремін деген кәсіпорындаға
немесе кәсіпкерлерге үкімет тарапынан көмек көрсету көптеген елдердің
тәжірибесінде бар. Әріректен айтсақ, Германия Федерациялық Республикасы
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өндірісті тезірек аяғына қою мақсатымен
Америкадан жабдықтар мен технология сатып алып, оны арзан бағамен өз
кәсіпкерлеріне сатқан. Соғыстан күйзеліп шыққан кәсіпорындарына бұл үлкен
демеу болды. Жаңа технологияны сатып алушыларға көмек, жеңілдік жасау
Испанияда, Ирландияда, Малайзияда, т.б. елдерде қолданылды. Ал Дания елі
егер кәсіпорындар жаңа технологияны игеру үшін ғалымдарды шақырса, оларға
(кәсіпорындарға) арнаулы түрде жеңілдік жасайды. Осындай демеу шараларын
біз де өз кәсіпорындарымызға жасай алатын шамамыз бар. Қазақстан қаржысыз
емес, ол жылдан жылға өсуде. Әңгіме оны көбейте беруде емес, тиімді
пайдалануда.
Осындай маңызды шаралар соңғы үш - төрт жыл ішінде елімізде қолға
алынуда. Олар біздің стратегиялық бағытымыз дұрыс екенін, бүкіл әлем
елдерінің бәсекге қабілеттілігін арттыру жолындағы іс -қимылдарымен үндес
екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар олар Қазақстанның экономикасындағы ең
күрделі проблемаларды шешу мүмкіндігінің өскенін сипаттайды. Ішкі үлттық
өнім жылдан жылға көбейіп келе жатыр, дамудың тұрақты траекториясына шыққан
сияқтымыз, шетелдіктермен бізге тиімді, әсіресе, мұнай, мыс, металл, астық
жөнінен өте тиімді сауда жүйесі қалыптасты. Мемлекеттік бюджетте, даму
институттарындағы және Ұлттық қордағы жиналған қаржы ең өзекті
проблемаларды көтеріп, оны тиянақты шешудің жолдарын анықтауға жағдай жасап
отыр.
1.2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық
жүйе
құрылымының қалыптасуы
Қазақта Ас жиямын десең - ыдысын тап деген қарапайым да, қанатты
сөз бар. Ендігі жерде тақырыпты Қазақстанда қолға алынып жатқан
инновациялық қызметтер, яғни жаңа өнім ендіру барысына ойыстырсақ. Қазіргі
уақытта елімізде бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруге негізделген жаңа
ақпараттық технологияларды игеру, республикамыздың өнерәсіп және ғылыми -
техникадағы әлеуетін дамыту басты стратегиялық міндеттердің бірі болып
отыр. Соған сәйкес республикамыздың индустриалы - инновациялық дамуының
2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегия мақсаты -
шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру
жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік
- технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазақстанның мұндай маңызды қадам жасауына әлемдегі орнын
сапырылысып кететінін қазіргі жаһандану үрдісінің алғашқы адымдарынан -ақ
аңғарамыз. Осы орайда Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк,
трансұлттық корпорациялар сияқты дамушы елдерге тезірек инновациялық
игіліктерді игеруге түрткі болуда. Өйткені, әлемдегі шеткері жатқан дамушы
елдер шикізат жеткізуші қызметін атқарып, ал аталмыш институттардың
қүрылуына негіз қалаған орталықтағы іргелі мемлекеттердің оны өңдеп, оларға
қайта сату үрдісі болашақта шикізатқа бағытталған мемлекеттердің әлемдік
тауар рыногындағы жағдаяттарға тәуелді болып қалу қауіпін тудыруда. Әлемдік
тәжірибе көрсеткендей, шикізат қорына бай кейбір елдер осы сектор арқылы
едәуір табысқа ие болады да, өнеркәсіптің жаңа салаларын дамытуға
ынталанбайды. Алайда, шикізат қоры бір кездері сарқылғандықтан да тұрақты
даму тұрғысынан алғанда шикізатты ел елеулі проблемалармен бетпе - бет
келеді. Бастапқыда шикізаттық мемлекеттер саналатын Латын Америкасындағы
Мексика және Бразилия елдері, Шығыс Азиядағы Оңтүстік Корея, Сингапур
мемлекеттері инновациялық саясатты қолдану , яғни сервистік - технологиялық
экономикаға өту арқылы өркендеуге қол жеткізуге болатытын дәлелдеп берді.
Елбасы өткен жылдары Шығыс Азия елдеріне жасаған ресми сапарында осы
елдердің тәжірибесін қабылдау Қазақстан үшін тиімді болатынын жеткізді.
Индустриялы - инновациялық стратегияға сәйкес өңдеуші саланы
дамытудың алғы шарттары қолға алынды. Атап айтқанда, жоғары технологиялық
және ғылыми өндірістерді құру жобаларын дамыту, оларды қаржыландыру,
сырттан инвестиция тартуға негізделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар,
Даму банкі, Экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы
сияқты даму институттары құрылды. Даму банкі құрылғалы бері жалпы құны
400млн. АҚШ доллары тұратын 35 инвестициялық жобалар мен экспорттық
операцияларды жүзеге асыруға қатысты. Сонымен бірге, бүгінде аталмыш даму
институттарына республикамыздың жеке кәсіпкерлік секторына халық тұтынатын
тауар түрлері бойынша жүздеген жобалар келіп түсті. Алдағы жылдан бастап
жаңа өнім түрі мен сапасына жасалған сараптамадан өткен жобалардың нарық
айдынындағы бәсекелестікке төтеп беру үшін қатаң талаптар қойылып, оларды
мемлекеттен емес, даму институттары арқылы ғана инвестициялау қарастырылды.
Қазақстандық мамандар мұндай шешімге 1979 жылы Филлипин үкіметінің елде
жаңа мүмкіндіктерді туғызу ниетімен толық талданбаған ірі индустриялық
жобаларды қаржыландыруда еш нәтиже шығара алмау тәжірибесі негізінде
келді. Іргелі істерге Алматы қаласының маңындағы Алатау кентіндегі
ақпараттық технологиялар саласында экспортқа бейімделген және импорт
алмастырумен айналысатын Ақпараттық технологиялар паркі еркін
экономиккалық аймағы іске қосылуын атап өту керек. Болашақта Степногорда
биотехнологиялық орталық, Курчатов қаласында ядролық орталығы ашылмақ.
Сонымен қатар, еліміз бәсекелестікке қабілетті салалар бойынша зерттеулер
жургізілуде.
Қазақстандағы машина жасау, жеңіл, жиһаз, фармацевтика, қағаз және
өнеркәсіптің басқа да бірқатар өңдеуші салаларын дамытуға соңғы үш жылда
жыл сайын 68-ден 130 млн. АҚШ доллары, ал мұнай саласында 1773-тен 2300
млн. АҚШ доллары салынады. Ауылшаруашылық саласы бойынша астық, мақта, ет
өнімдерін өңдеу, сыртқы рынокқа экспорттау кеңінен қолға алынбақ.
Қазақстанда шығарылатын көмірсутегі шикізаты мен табиғи газдың
түгелдей дерлік көлемінің өңделместен экспортқа шығарылуы өнеркәсіптің
мұнай - химия саласын даму жағынан артта қалдырып келеді. Болашақта осы
шикізат қуаттарын өңдейтін өнеркәсіп саласы өркендеп, оның дамуына сырттан
инвестиция тарту үшін қолайлы жағдай туғызылды. Осыған байланысты 2004
жылдың 1 қаңтарынан бастап мұнай - химия саласында іске қосылған жаңа
өндірістік нысандар 5 жылға дейін корпоративтік табыс салығынан босатылатын
болды.
Әлемдік талаптарға жауап беретін жаңа өнімдер шығаруда халықаралық
стандарттарға көшу жүйесі қолға алынуда. Бүгінде елімізде 39 мың жаңа
стандарттар тізбесі әзірленген. Ол осы жылдан бастап өңдеуші өнеркәсіп
саласына кезең - кезеңмен енгізіле бастамақ. Мұның барлығы қазақстандық
инновацияны өркендетуге жасалған алғашқы қадамдар.
Тағы бір атап өтетін жайт, еліміздегі білім беру жүйесін
жетілдіруде инновациялық бағыт ерекше жағдайда жүзеге асырылмақ. Оның
ішінде инновациялық бизнесті дамытуға қабілетті менеджерлер дайындау
бірінші кезекке қойылмақ. Осы орайда жақында үкіметтегі жас мамандардан
құрылған топ Қазақстан мен Германия мемлекеттері басшыларының екіжақты
уағдаластықтарының арқасында өмірге келген Шредер -Назарбаев бағдарламасы
бойынша Германиядағы ақпараттық технологиялар паркі болып, осы елдің
инновациялық жетістіктерінен тәжірибе жинақтап қайтқанын атап өткен жөн.
Еліміздегі ғылыми - технологиялық және инновациялық қызмет
саласындағы мемлекеттік саясат бағыттары белгіленді. Аталмыш саясатты
жүзеге асыруда келешекте мемлекеттің қатысуымен маманданған қорлар құрылып,
онда жинақталған қаржыны инновациялық салаға тарту, инновациялық
инфрақұрылымдар құру, кадрлар даярлау, авторлық құқықты, патенттер мен
сауда белгілерін қорғау, отандық кәсіпорындардың үздік әлемдік тәжірибеге
сәйкес сапа стандарттарына өту, халықаралық ұйымдар мен қаржы
құрылымдарының гранттарын тарту көзделген.
Таяуда Қазақстан халықтары Ассамблеясының X сессиясында сөйлеген
сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Биылғы жылы қолға алынған индустриялы -
инновациялық бағдарламасы бойынша біз алдағы 12 жылда шикізаттық бағыттан
толықтай өңдеуші салаға ауысамыз. Алайда, бұл аса күрделі прогресс.
Инновация дегеніміз жәй ғана зауыт салу емес, әлемдік, өңірлік,
республикалық рыноктарда сұраныстарға ие, тұрақты табыс әкелетін өнімді
шығаратын кәсіпорын құру дей келе, дамуды жүзеге асыру.
Қарапайым тілмен айтқанда, 2015 жылы қазақстандықтардың айлық табысы
қазіргімен салыстырғанда 3 есеге дейін артады, деді Мемлекет басшысы.
Президенттің 2005 жылдың ақпан айындағы халыққа жолауында
Инновациялық экономика құру және шикізаттық емес секторды дамыту бабында
ол былай деп айтқан: Біз экономиканы диверсикациялауға бағытталған
Индустриялық - инновациялық стратегияны іске асыра бастадық. Бұл болашақтың
бағдарламасы.
Біз бәсекеге қабілетті экононмиканың үлгісін таңдай отырып,
бәсекелетікке қарымы мол басым салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы
қазақстандық кластерлер жүйесінің дамуына жол аштық. Биылғы жылдың ортасына
қарай біздің қолымызда нарықтық туризм, мұнай - газ машиналарын жасау,
тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік -логистикалық қызмет көрсету,
металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7
кластерін жасау мен дамытудың жоспары болуы керек деп санаймын. Ел
экономикасының шикізаттық емес салалардағы ұзақ мерзімдік мамандануын,
міне, солар айқындайтын болады.
Біз өзімізді жаңа технологиялар мен жаңа экономика әлеміне
енгізетін экономикалық дамуды бақарудың түбегейлі жаңа жүйесі - Ұлттық
инновациялық жүйе жасауды қолға алдық.
Индустриялы - инновациялық дамудың инфрақұрылымы қазірдің өзінде
қалыптасты. Мемлекеттік даму институттарын қаржыландыру жыл басында 730
млн. АҚШ долларын құрап отырса, инвестициялық жобалар портфелі 1 млрд. 200
млн. АҚШ долларынан асып отыр.
2006 жылы 204 инестициялық жоба іске асырылса, соның тең жартысы даму
институттарының қолдануымен жүзеге асты.
Біздің стратегеиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті елдердің
қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор
өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріпетестік қатынастарын жолға қою
керек.
Астанада болған Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде Мемлекет басшысы
Нұрсұлтан Назарбаев өз сөзінде ел экономикасын дамытудың бизнес белсенді
қатыса алатын келесі бір келешегі мол бағыты ретінде кластерлер
қалыптастыруды тағы да атап өтті.
Кластерлердің жарқын халықаралық үлгілері - Нью- Йорктегі Уолл- стрит пен
Лондондағы Сити сияқты қаржы орталықтары. Оларда білікті кадрлар, мамандар
шоғырлаған. Инфрақүрылым мен жанама қызметтер, заңдылық, косалтингтік,
бухгалтерлік қызметтер дамыған. Бүгінгі таңда біздің еліміз осындай
кластерді құруға кірісті. Оның алғашқы қарлығашы - Алматыдағы қаржы
орталығының жобасы.
Кластер - бұл салыстырмалы жаңа сөз, аударылымында шоғырлану,
концентратталу деген мағынаны білдіреді. Кластер өзіне қандай да болмасын
саланың, осы салаға қатысы бар басқа институттардың қосылған құн тізбегінің
барлық қатысушыларын қосады. Бізде кластерлер бар деуге болар.
Онда өндірістік - технологиялық тізбек мұнай бұрғысынан, мұнай өңдеу
зауытынан басталып, өздерінің АЗС-теріндегі пистолеттен аяқталады. Бірақ
та, Ұлттық компанияның мақсаты мен мемлекеттің стратегиялық жоспарлары,
біріншіден, эспорттауда қазақстандық қатысуды көбейтуге және өз шикізатын
транспорттауға бағытталған. Сондықтан КМГ өз тізбегін жаңа өндіріс
жүйелері, айталық, мұнайхимия өндірісімен толықтырып, ұлғайтады деп айтуға
тура келмейді. Керісінше, соңғы пресс -конференциясында компания басшылары
КМГ-дың кардиналды оптимизация бағытын ұстанатынын және өз қатарларынан
профильды емес кәсіпорындарды шығарып тастайтынын айтты.
Кластерлік үлгі (модель) қазіргі заманда экономиканы дамыту, әсіресе
инновация негізінде дамытуға қолданып отырған өте көптеген елдердің озық
тәжірибесі. Кластер дегеніміз – бәсекеге қабілетті өндірістің және оған
байланысты салалардың жиынтығын жасау және оларды бір - біріне сәйкес
үйлестіру әдісі. Осының арқасында көптеген салалар жиынтығы бір бағытта,
ортақ нысананы көздеп жұмыс істейді, содықтан да ортақ істің жалпы
экономикаға тиімділігі артады, жаңарту мүддесі күшейеді. Калифорниядағы
атақты Силикон жазығы (Силиконовая долина), Техастағы шартарапқа белгілі
Силикон төбелері (Силиконовые холмы) осы кластерлер үлгісімен көптеген
салалардың басын қосып, жаңа технология мен техника жасаудың әлемдік
деңгейдегі көзбасшылары болып отыр. Кластерлік үлгімен жасалған
экономикалық ықпалдастық қай елде, қай жерде болмасын өзінің тиімділігін
көрсетіп отыр. Өткен ғасырдың ортасында Финляндияның солтүстіктегі ең қиыр
шетінде - Оулу қаласында университет құрылып, оның ғылыми ізденістерінің
нәтижесінде телекоммуникациялық жабдық жасайтын Nокіа фирмасы пайда болды.
Бүгін өз өнімдерімен бүкіл дүние жүзіне белгілі осы фирма маңайында
микроэлектроника, электротехника, бағдарламалық өнімдер шығаратын тағы да
120 компанияның құрылуына тікелей үлес қосты. Олардың барлығы Nокіа фирмасы
басқарған ақпараттық технологиялар кластерінің құрамында нәтижелі жұмыс
істеуде.
Біздің экономикамыз әр саланың бір - бірімен тығыз байланысы
болмай, жеке-жеке, фрагментті түрде дамыған. Қазақстан аймақтарының
байланысы бір - бірімен тығыз емес, ал енді жеке аймақты алсақ олардың
кәсіпорындары, ғылым - білім беретін орындары, басқа да салалар бір -
біріне үйлесіп дамыған. Олар ортақ іске жұмылған кәсіпрындардың немесе
мекемелердің жиынтығы деуге болмайды. Әсіресе аймақтағы
университеттердің сол жердің экономикасымен байланысы аз, ғылыми мекемелер
туралы осыны айтуға болады және олар өте аз. Сондықтан да біздің
аймақтардың инновациялық қабілёті төмен. Ал енді шетел тәжірибесіне көз
жүгінсек, кластерлік дамуға мұрындық болып отырған -университеттер мен
ғылыми орталықтар.
Президенттің жолдауында көрсетілгендей, біздер экономиканы дамытудың,
әсіресе оны инновациялық тұрғыдан дамытудың кластерлік үлгі
өндірістің, әсіресе металлургия, химия, тамақ және жеңіл өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығына машина жасау салаларына да сұрап тұр. Италияда, Финляндияда,
Германияда, Австрияда, Швецияда, Украинада, басқа елдерде де кластерлік
дамудың үлгісін жасап жатқан орталықтар мен білікті мамандар бар. Соларды
Қазақстанға шақырып, озық тәжірибелерімен танысқанымыз дұрыс болар еді.
Басқа елдермен салыстырғада біздің бәсекеге қабілетіміз қай деңгейде?
Бұған америка ғалымы, Гарвард бизнес мектебінің профессоры Майкл Портер
ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттілігін асыру үшін төрт жолды атап
өтті. Біріншісі - факторлар арқылы жететін саты, екіншісі -инвестиция
негізінде жететін саты, үшіншісі - инновация негізінде жететін фактор,
төртіншісі - жан - жақты даму, соның арқасында байлықпен келетін саты.
Бәріне бірдей тоқталмай тек бірінші сатының сипатын қарап өтейік. М.
Портердің айтуынша, бірінші сатыда әр мемлекет өзінің табиғи байлықтары мен
арзан жұмыс күшін пайдалана отырып, кен өндіруші салалар мен ауыл
шаруашылығын дамытады. әлемдік рынокқа осы салалардың өнімдерін сатуға
шығарады, ал керек техниканы, технологияны , өндіріс жабдықтарын шет
елдерден сатып алады. Мұндай елдің ішкі экономикасының ауқымы тар, сұранысы
төмен. Негізінен шикізатпен сауда — саттық жасағандықтан, олар әлемдегі
нарық өзгерістеріне өте сезімтал, құлпыруы не құлдырауы шикізатқа әлемдегі
сұранысқа және оның бағасына байланысты.
Осы сатыны қазір көптеген артта қалған және бірталай дамып келе жатқан
елдер өтіп жатыр. Байқап қарасақ, осы сатының кейбір сипаттары Ресей мен
Қазақстанға тән сияты. Соңғы жылдар - біздің экономика үшін табысты жылдар.
Дегенмен, болған жетістіктердің басты себебі біз сататын мұнай, газ және
металдың әлемдегі бағасы жоғарылағаннан екнін біз жақсы білеміз. Бұл жол
бізге экономикалық тұрақты дамуға да, әсіресе оның бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға да көмектеспейді.
Сондықтан да біздер М. Портер айтқан екінші сатыға көтерілу жолына
түстік. Жиналған ішкі қорларымызды, шетел инвестицияларын пайдалана отырып,
өндірісті шаруашылықтың басқа салаларын түбегейлі жаңғырту қамындамыз. Ол
үшін біздер тездетіп дамудың инновациялық сатысына көшуіміз керек, басқаша
айтқанда екі сатыны да - (инвестициялық пен инновациялық) нысанаға алып, іс
- қимыл жасауымыз керек.
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін ҚР үкіметі мен
Гарвард университеті эксперттері және Аustin Аssociates американдық
консалтингтік компаниясы арасында келісім шарт құрылды. Сонда шетел
консультанттары 150 экономикалық салалардың жағдайын талдап, тек 23 сала
назар аударуға жарайды деген шешімге келді. Соның ішінде 9 сала сегменті
бәсекеге жарамды болып шықты. Алайда, жобаның келесі сатысына көшкен
жағдайда бұлардың көп дегенде 7 отандық Үкіметтің назарына ілігуі ықтимал.
Солай болған жағдайда сол салаларда пилотты кластерлер құ-рыла бастайды.
Кластер құрудың критерийлерін айтып өтейік.
Бірінші критерий - адам ресурсының сапасы мен саны. Басқа
сөзбен айтқанда, мамандардың жеткілікті болуы.
Екінші критерий – кәсіпорындардың, кластердің потенциялды
қатысушыларының , географиялық орналасуы. Егер барлық шикізат өндіретін,
өңдейтін және өнімді жасайтын кәсіпорындар бір - біріне жақын жерде
орналасса, онда идеалды жағдай болып саналар еді.
Келесі критерий болып табиғи ресурстар, қажетті инфрақұрылымдар және
де кәсіпорынның технологиялық сәйкестігі табылады. Қазіргі кезде осы
сұрауларға біздің салалардың ешқайсысы толық жауап бере алмайды. Егер
құрылыс материялдары өндірісінде шикізат базасы бар болса, онда
кәсіпорынның технологиялық жағдайы және адам ресурсының сапасы бойынша
цемент немесе кірпіш сияқты тек ішкі қолданыстағы тауарларды рынокқа
ұсына алады. Кластерлер болып құрылатын бөлек сектордағы 9 салалар мыналар:
* құрылыс материалдар өндірісі саласы;
* туризм индустриясы;
* тоқыма өнеркәсібі;
* жиһаз өнеркәсібі;
* тамақ өнеркәсібі;
* инвестициялық банктер қызметтері;
* көлік логистикасы;
- мұнай - газ және тау - кен өнеркәсібі үшін құрал - жабдықтар жасау
өндірісі;
- металлургия өнеркәсібі;
Тамақ өнеркәсібінің өзінде аналитиктер көкөніс және жемістерді өңдеуге
көңілін салды. Олар сыртқы рынок потенциялы мен осы сектордағы өңдеудің
бағалау үлесіне негізделеді. Зерттеу бойынша Ресей және ТМД-да жеміс және
көкөніс өнімдерінің потенциялы 15 млрд. долларды, Еуропа рыногы - 133 млрд.
долларды, Таяу Шығыс - 13 млрд. долларды құрайды. Егер алма шырынын Ресейге
экспорттасақ, әр литрден маржа 23 ценке дейін жетуі мүмкін. Ал Еуропада бір
литрден кіріс 50 центке жетіп отыр. Бірақ та аналитиктер ескеруі бойынша,
бұл рынокта Қытай елінен, алма концентратын өндірушілердің ең ірілерінің
бірі, қатаң бәсекелестік болуы ықтимал. Бәріне қоса, эксперттер бұл
сектордағы шикізат базасының құлдырап қалғанын тағы ескерді.
Туризм жөнінде сөз қозғасақ, бұл сала тауар мен қызмет көрсетуден
басқа бәсекелестік жағдайда іске асады. Туризм экспорттауға келмейді, басқа
рыноктарға экспансия жасамайды, керісінше бұнда ол өз рыногын ұсынады.
Қазақстан потенциалды туристтерге ұсынатыны шамалы деген қалыптасқан
пікірге аналитиктер егер инфрақұрылымды дамытсақ, қызмет көрсету деңгейін
жоғарлатсақ, біздің республикамызда экотуризм, спорт жэне бизнес
туризмдерін құруға барлық жағдай бар деген пікірге келді.Турбизнесте
көбінесе кіші және орта бизнестегі шоғырланған кәсіпорындарда кластертерде
кадрлардың тапшылығы, инфрақұрылымның әлсіздігі, әкімшіліктен тосқауыл,
маркетингтің жоқтығы. жэне кластерлер құрыла бастаған кезде барлық
тәжірибелік кәсіпорындарға тап болатын қаржылық проблема тағы да бар.
Туризмнің алғашқы инфрақұрылымын қымбат қонақ үйлер салудан бастамай,
арзан екі - үш жұлдызды қонақ үйлер салудан бастау керек деп кеңес берді
аналитиктер.
Бағдарламаның жүзеге сәтті асырылуы Қазақстан үшін маңызды нәтижелерге
әкеледі, олардың көбі бағдарлама аяқталған сәтте-ақ көріне бастайды.
Осындай нәтижелер арасында:
* тұрақты экономикалық өсу және осындай өсуден пайданың тең бөлінуі;
* экономиканы диверсикациялаудың өсуі;
* жобаға іліккен кәсіпорындардың өнімділігінің өсуі, экспорттың өсуі,
қосылған құны көбейген өнімдерді өндіру, және де экспорттың бірлік өнім
құнының өсуі;
* ішкі инвестициялардың өсуі;
* тұрақты бәсекелестікке негізделген өндіруші емес салаларда қуатты іскер
қауымдастығының болуы;
* іскер климатының сапасының жоғарылауы;
* тіке шетел инвестициялардың өсуі;
* Қазақстанды бәсекелестік қабілеті жоғары мемлекет ретінде тануы;
* Көрші елдермен сауда байланыстарының жақсаруы;
Осындай маңызды шаралар соңғы үш - төрт жыл ішінде елімізде қолға алынуда.
Олар біздің стратегиялық бағытымыз дұрыс екенін, бүкіл әлем елдернің
бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолындағы іс - қимылдарымен үндес екенін
дәлелдейді. Сонымен қатар олар Қазақстанның экономиакадағы ең күрделі
проблемаларды шешу мүмкіндігінің өскенін көрсетеді.
Жалпы, дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кластерлік тәсіл
Ұлттық экономиканың басымдық саясаттарын айқындап, оның бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда орасан зор рөл атқарады. Кейінгі кездері кластер
ұғымына ғалымдар мен экономист мамандар әрқалай ғылыми түсініктемелер беріп
келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар дегенді
білдіреді. Мен жоғарыда бірнеше анықтамаларды және мысалдар келтіріп өткем,
ал ғылыми сипаттамаларына үңілсек кластер дегеніміз - бұл қосымша құнды
құру процесі барысында өзара байланыста жұ-мыс істейтін жеткізімшілер мен
өндірушілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми зерттеу
институтының біртұтас желісі болып табылады. Сондай - ақ қалыптасқан термин
мазмұнына назар аударғанда кластерлер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше
өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады. Кластерлер
әлемде мұнай мен газ өндіру,көмір бассейндерін игеру, түсті металл
өндірісі, сондай - ақ ірі агроөнеркәсіп секторы сияқты салаларда кең қанат
жайған. Мұндай өнеркәсіптік топта компаниялар ортақ іс – қимылмен бір-бірін
демейді.
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың
себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының
көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы
қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға
көмектеседі. Мұндай саласы көбінесе өзі тауарлар мен қызметтің аса
талапшыл сатып алушы болып келеді. Ондай саланың елде бар болуы
жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуін анықтаушы маңызды
факторлар болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар да елде
бәсекеге қабілеті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады. Олар
екіншілерін технологиямен қамтамасыз етеді, ортақ өндірістік факторлардың
дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады. Кластер
қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір - біріне өзара
қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда байланысының барлық бағыттары
бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің басқа
салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбесін өсіре түсіреді.
Салардың толып жатқан кластерлерінің болуы - ішкі бәсекелестер тобы
бар жерде факторларды тудыру процесін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмаларды маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақүрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеліп
соғады. Кластер біртұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға
мүмкіндік тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластерді оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысынан үлкен болып шығады. Оның ұлғаю тенденциясы бар, өйткені, бір
бәсекеге қабілетті сала басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты
кластерлердің құрамына бағынышты және олар әр елде әртүрлі.
Инновациялық инфрақұрьілым құру процесі ұзақ мерзімге созылады. АҚШ,
Германия, Жапония сияқты экономикасы дамыған елдер үшін де бұған 10-15
жылдар көлемінде уақыт жұмсалды.
Соңғы онжылдықта Қазақстанда заңды тұрғыда бизнес - инкубатор және
технопарктер сияқты инновация инфрақұрылымының элементтері тіркелді.
Қазіргі таңда іс жүзінде белгілі тиімділік көрсетіп отырған оншақты бизнес
-инкубатор және қырыққа жуық технопарктер заңды тіркелген. Бұлардын басым
бөлігі мемлекеттік басқарудың жергілікті органдар қарауындағы коммуналдық
кәсіпорындар негізінде құрылған. Осы құрылымдарды құрудың басты мақсаты
болып бос жатқан өндірістік алаңдарды толтыру және халықтың жұмысбастылығын
жоғарылату болып табылады. Технопарктер, технологиялық бизнес-
инкубаторлардың атқаратын қызметтері:
* әкімшілік және өндірістік алаңдарды жалға беру;
* технологиялық жабдықтарды жалға беруді ұйымдастыру;
* жалпы коммуналдық және коммуникативтік қызметтер көрсету.
Қазақстандағы технопарктер желісінің дамуына жауап беретін компания АҚ
инжиринг және технология трансферті орталығы (АҚ ИТТО 100% мемлекет
капиталынан тұрады, екісатылы технопарктер жүйесін - ұлттық парктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
6
1 Инновация жүйесінің теориялық негіздері
11
1.1 Инновациялық жүйенің экономикалық теориясы
11
1.2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық жүйе
құрылымының қалыптасуы
15
1.3 Инновациялық жүйенің дамуының әлемдік тәжірибесі
25
2 ЖШС Теңізшевройлдың инновациялық қызметін талдау 33
2.1 ЖШС Теңізшевройлдың қызметін экономикалық бағалау
33
2.2 ЖШС Теңізшевройлдың экономикалық даму болашағы
39
2.3 ЖШС Теңізшевройлдың Қазақстан Республикасының
экономикасына қосқан үлесі
50
3 ЖШС Теңізшевройлдың инновациялық жобаларының
экономикалық тиімділігін талдау
54
3.1 ЖШС Теңізшевройлдың индустриалды-инновациялық жобалары 54
3.2 Екінші буын жобасыГаз айдау жобасы
60
ҚОРЫТЫНДЫ
69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
ҚОСЫМША А
72
ҚОСЫМША Ә
73
ҚОСЫМША Б
74
ҚОСЫМША В
75
ҚОСЫМША Г
76
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта Қазақстандағы жүзеге асырылып жатқан индустриалды -
инновациялық бағдарламасы ғылымды қажетсінген технологияларды өндіріс
процесіне қосу, экономиканың өңдеу саласын дамыту негізін қалыптастыру,
отандық тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру, Қазақстанның
Дүниежүзілік Сауда Ұйымына (ДСО) ену алғышарттарын құру жүзеге асырылып
жатыр.
Бұл орайда ғылымның және техниканың соңғы жетістіктерін өндіріс
процесіне әуестендіру арқылы отандық кәсіпорындардың өндірістік әлеуетінің
қолданыс деңгейін көтеру сұрақтары актуалданады.
Ғылыми - техникалық прогресс пен өндірістік потенциал арасы жақындай
келеді. Қазіргі заманғы менеджмент өндірістік потенциал және оларды қолдану
элементтерінің техникалық - экономикалық деңгейін көтеру қажеттілігін
мойындап отыр.
Өнеркәсіптік кәсіпорындардың өндірістік потенциалының даму
проблемаларын шешу үшін жаңа көзқарастар қалыптасып, өнеркәсіптік
ресурстарды пайдалануды техника - технология, техника - ақпарат,
технология - адам тіркестер тұрғысынан қарастыруға тура келіп отыр.
Сондықтан да өнеркәсіптік кәсіпорынның өндірістік потенциалының
маңызын, қалыптасуын және әрі қарай даму рөлін зерттеу көкейтестілігі
өнімнің сапасын жоғарлату және қарастырылған нарықтық жағдайда экономикалық
бағдарламаның басты бағыты ретінде инновациялық процесті жеделдетуді барлық
жағынан, яғни ақпаратты, жаңа техника мен технологияны, үйымдастырушылық
пен басқарудың прогрессивтік формаларын дамыту негізге алынып отыр.
Шетел және отандық авторлар инновация терминіне әртүлі анықтамалар
беріп жатады. Инновация мағынасын ашу үшін келесі авторлар анықтамаларын
келтіріп кетейік.
Б. Твисстің берген анықтамасы: Инновация - бұл өнертабыс немесе жаңа
идеяның экономикалық мазмұнға айналған кездегі үрдіс.
Ф. Никсонның айтуы бойынша: Инновация - бұл нарықтағы жаңа және
жақсартылған өнеркәсіптік процестер мен жабдықтардың пайда болуына ықпал
ететін техникалық, өндірістік және коммерциялық шаралардың жиынтығы.
Б. Сангоның анықтамасы бойынша: Инновация - бұл қоғамдық
-экономикалық процесс, ол идеялар мен өнертабыстардың практикалық қолданысы
арқылы құрамы жағынан жақсырақ жаңа бұйымдар мен жаңа технологияларды
құруға әкелуі, егер инновация белгілі экономикалық пайдаға ие болуды
көздесе, онда оның нарықта көрініс табуы қосымша кіріс әкеледі.
И. Шумпетер анықтамасы: Инновация - бұл кәсіпкерлік рухпен уәждемеленген
өндірістік факторларлар комбинациясы.
Д.В. Соколов, А.Б. Титов, М.М. Шабанова анықтамасы: Инновация
(жаңалық енгізу) — бұл қоғамдық тұтынушылықты қамтамасыз ететін және
бірнеше (экономикалық, ғылыми - техникалық, әлеуметтік, экологиялық)
эффектерге жеткізетін жаңа немесе модифицерленген енгізілімдерді
қалыпатастыру және игерудің (енгізу) соңғы нәтижесі.
Ю.П. Морзов анықтамасы: Инновация - бұл жаңа технологиялар, жаңа өнім
түрлері ретінде, ұйымдастырушылық — технологиялық және әлеуметтік -
экономикалық шешімдердің өндірістік, қаржылық, коммерциялық немесе тағы
басқа сипатта жаңалықтарды тиімді жүзеге асыру.
А.И. Пригожий жаңа енгізілімдер технологияны, техниканы, басқаруды
дамытудың бастапқы қалыптасу, игерілу, диффузия сатыларында басқа
объектілерге келтірілуі деп есептейді.
П.Н. Завлин, А.К. Казанцев, Л.Э. Миндели анықтамасы: Инновация -бұл
қызмет процесін немесе оның нәтижелерін дамытуға бағытталған,
интеллектуалдық (ғылыми - техникалық) қызмет нәтижелерін қайсы бір салада
жүзеге асырылуы.
Халықаралық стандартқа сай, инновация - нарыққа енгізілген жаңа тауар
немесе жетілдірілген өнім, практикалық қолданыста жүрген жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық процесі, елде қоғамдық қызмет көрсетудің жаңа
тәсілі ретінде инновациялық қызметтің соңғы нәтижесі болып анықталады.
Коммерциялық аспект тұрғысынан инновация нарыққа қажетсінуі арқылы
көрсетілген экономикалық қажеттілік деп тұжырымдалады. Инновацияны қоғамдық
- техникалъщ жэне экономикалық деп екі түрғыдан қарастыруға болады.
Инновацияны түрлі сипатына қарай классификациялайды.
Радикалдылық деңгейіне және олардың экономикалық даму маңыздылығына қарай
инновациялар базистік, жетілдіргіш жэне псевдоинновация (рационализирующие)
деп жіктеледі. Бұл жіктелулер астында екі түрлі инновациялық процестер:
пионерлік және қуып жетуші (догоняющий) жатыр. Пионерлік тип әлемдік
біріншілікке (мысалы, АҚШ) жету линиясын білдіреді. Ал қуып жетуші -
арзанырақ және жедел нәтиже беруі мүмкін (мысалы, Жапония).
Инновацияны жаңашылдық қасиетіне қарай жіктеу үшін өнімнің немесе
технологиялық процестің қай мөлшерде жаңа екенін, яғни оның абсолютті жаңа
немесе тек кейбір бөлігі жаңартуға ұшырағанын анықтау керек. Бұл позициядан
тек жаңа өнім түрлеріне қатысты базистік инновацияны бөліп шығаруға болады.
Жетілдіргіш (улучшающий) инновация бар тауарларды жетілдіруге байланысты,
және де жаңа немесе жетілдірілген өндіру тәсілдерді енгізумен байланысты
инновациялар.
Өнім немесе технологиялық процестің тек сыртын өзгертуден
(псевдоинновация), эстетикалық түрде (бояуын, декорын) өзгертуден, яғни
қандай болмасын тауардың ішкі конструкторлық қасиеттерін, параметрлерін,
құнын және оған кіретін материалдар мен құрамын сол күйінде қалдыруын
инновациялардан айыра білу қажет.
Инновацияларды жаңашылдық деңгейі бойынша классификациялау олардың
тенологиялық параметрлерін және нарықтағы орнын анықтау арқылы жүзеге
асырылады. Технологиялық параметрлеріне байланысты инновациялар: а) өнімдік
- жаңа материалдар мен жартылай фабрикаттарды және де жаңа функцияға (жаңа
өнім табу) ие болу үшін жинақтаушылар ; б) процестік - жаңа өндіріс
технологиясының, автоматтандырудың жоғарырақ деңгейіне көшу, өндірісті
ұйымдастырудың (тек жаңа технологияға қатысты) жаңа әдістері.
Нарық үшін жаңашылдық типі бойынша инновациялар: әлемнің саласы үшін
жаңалар, ел ішіндегі сала үшін жаңалар, белгілі кәсіпорын (кәсіпкерлер
тобы) үшін жаңалар.
Инновациялардың кешенді сипаттамасы, олардың жан - жақтылығы және
аймақтарының әртүрлілігі мен қолдану тәсілдерінің алуан түрлілігі оларды
классификациялауды талап етеді. Ол үшін инновация классификаторы
келтірілген (1 -кесте).
1 кесте - Инновация классификаторы
№ Классификациялау нышаны Инновацияның
классификациялық топтары
1 инновацияны басқарушылық, ұйымдастырушылық,
қолданатын аймақтар әлеуметтік, өнерәсіптік және т.б.
2 нәтижесі инновация болыпғылыми, техникалық, технологиялық,
табылатын, ҒТП кезеңдері конструкторлық, өндірістік, ақпараттық
3 инновация қарқындылығының бум, бірқалыпты, жай, жалпы
деңгейі
4 инновацияны жүзеге асыружедел, бәсеңдетілген, сөнгелі, ұлғаюшы,
темпі бірқалыпты, секірмелі
5 инновация масштабы трансконтиненталды,
трансұлттық, аудандық, ірі, орта, кіші
6 инновацияның нәтижелілігі жоғары, төмен, қалыпты
7 инновация тиімділігі экономикалық, әлеуметтік, экологиялық,
интегралдық
ҒТП кезендері бойынша жіктелеген инновациялар ерекше болып келеді:
* техникалық инновациялар көрінісі болып көбінесе жаңа өнімді өндіруде
немесе өнімді жетілдіру процесінде көрінеді.
* технологиялық инновациялар өнімді дайындаудың жақсартылған,
жетілдірілген тәсілдерін қолданған кезде пайда болады.
* ұйымдастырушылық - басқарушылық инновациялар біріншіден
өндірісті, тасымалдауды, жеткізуді және өткізуді оптималды ұйымдастыру
процестерімен байланысты.
* ақпараттық инновациялар ғылыми - техникалық және инновациялық
қызметтер саласындағы рационалды ақпараттар ағымының құылуының,
қабылданған ақпараттың дұрыстығы мен жеделдігін
жақсартудың
ұйымдастырушылық әдістерін шешумен тікелей байланысты.
әлеуметтік инновациялар еңбек ету жағдайын жақсарту, денсаулық
сақтау, білім беру, мәдениет салалары проблемаларын шешуге бағытталған.
Инновацияның алуан түрлі болғанымен олар бір - бірімен тығыз байланыста
және инновациялық механизіміне айрықша талаптар қояды.
Берілген классификатор инновацияларды деректер жинақтамасын қолдану
талабына қарай, белгілі бір белгілеріне байланысты түрлі тәсілдер арқылы
топтастыруға мүмкіндік беріп отыр.
Енді инновация және инновациялық процесс терминдеріне назар
аударайық. Бұл екі термин бір - біріне жақын мағынада, бірақ олар бірдей
емес. Инновациялық процесс инновацияларды құру, қалыптастыру және енгізумен
байланысты.
Инновациялық процесс - бұл ғылыми зерттеулерді инновацияға айналдыру
процесі. Оның басты белгісі - инновацияны міндетті түрде аяғына дейін
жеткізу, яғни практикалық қолданысқа жарамды нәтижелерді алуды жүзеге
асыру.
Инновациялық процеске мыналар мінезделеді:
жүйелілік;
циклділік;
ықтималдылық;
әлеуметтік маңыздылығы;
Инновациялық процестің жүйелілік сипаты оның мақсатының бағытын анықтау
барысында көрінеді. Сондықтан да инновациялық процестегі ұйымдастырушылық
бірліктер жалпы даму векторын анықтайтын, мүдделер балансы принципі
негізінде қүрылған.
Инновациялық процестің ықтималдылық сипаты басталған әр зерттеу және
өңдеу программаларының барлығы сәтті аяқталмайтынын, немесе сәтті аяқталуға
кепілі жоқтығын, не таратылу перспективаларының анықталмағандығын
көрсетеді.
Инновацияны ойлап табу мен оны жүзеге асрылуының арасы (инновациялық
цикл) технологиялық деңгейге, ортаға бейімделу қабілетіне және сыртқы
экономикалық жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. Егер мықты дамыған
елдердің инновациялық циклі 5-6 жылды құраса, онда дамыған елдерде ол 5 -
25 жылда, ал дамушы елдерде 15-25 жыл аралығында ғана іске асырылады екен.
Іс жүзінде инновациялық процестің құрылымын айқындау үшін
инновацияларды енгізу бірнеше үлгілерге жіктедеді.
Инновациялық тізбек - инновациялық процестің ең қарапайым моделі -
бүкіл процесті бөлек, функционалды немесе құрылымдық, бөліктерге,
кезеңдерге бөлу нәтижесі болып табылады (1- сұлба).
Бұл моделге сай инновация іргелі ғылыми зерттеулерден басталып, өнімді
пайдалану, өткізу салаларында аяқталады. Ірі зерттеу орталықтарында бұл
жаңа идеяны тудырады, және де автоматты түрде, рационалды тәртіпте жаңа
өнім мен технологиялық процестер қалыптастырады деп талқылайды. Осы модель
бойынша жаңа ғылыми білім автоматты түрде экономикалық өсуге әкеледі.
1 сұлба - Инновациялық тізбек.
Модель жақсы жағы ретінде оның қарапайымдылы, ал қарсы жағына - оның
тізбек механизмінің бөлек буындар арасындағы кешенді байланыстардың кері
байланысын, бұл зерттеуден тыс пайда болған идеяларды және сыртқы жағдайды
ескермегені.
Инновациялық процестің кибернетикалық моделі инновациялық процесті
кешенді жүйе ретінде қарастырады. Бұндағы процеске қатысушы элементтер бір
- біріне байланысты, бір - бірімен қатынасты кіші жүйелерді құрастырып
отырады, ал жүйе көптеген кері байланыстарды құрады. Бұл модель ақпаратты
сараптаудың қоғамдық процесінің үзіліссіздігін және автономдылығын
айқындайды.
Кибернетикалық модель уақытқа тәуелділікті айқындамайды, сыртқы жағдай
жүйесі мен тежеуіш факторлар әсерін қарастырмайды, яғни ол икемді емес.
Батыс Қазақстан өңіріндегі Атырау облысында орналасқан жауапкершілігі
шектелген серіктестік Теңізшевройл .
Атырау қаласының аумағында мұнай қорларын қазбалаумен, мұнай мен оның
іліспе өнімдерін өндірумен және сатумен шұғылданатын ЖШС Теңізшевройл
кәсіпорнының өндірістік қазіргі ахуалын және инновациялық даму мәселелері
мен үрдістеріне талдау жүргіземіз. .
1 Инновация жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Инновациялық жүйенің экономикалық теорясы
Жаңалық - жаратқанның сыйы. Адам адам болғалы жаңалық табудан әсте
жаңылған емес. Қалай десек те, ізденіс пен жаңалық дөңгеленген дүние
тіршілігінің бойында айналған қанмен тең. Қан айналымы тоқтаса, қаңсыған
тіршілікте суалмақ. Сондықтан да, XXI жүзжылдық ғаламдық инновацияның
өркендеу ғасырына айналатынын қазірден-ақ ұғындыруда.
Кейінгі кездері құлаққа сіңісті бола бастаған тегі бөлек инновация
термині өзінің қолданыс аясын кеңейтуімен қатар, өндірістің ажырассыз
атрибутына айналып келеді. Сондықтан да әуелі иннновация не деген сұраққа
жауап беруден бастасақ.
Инновация ағылшын тілінен аударғанда жаңалық енгізу, жаңашылдық
деген мағынаны білдіреді. Яғни, жаңа өндірістік процесті, өнімді немесе
қызметті игеру, қазіргі тілмен түсіндіргенде жаңалықты инвестициялау
дегенге саяды. Ал тамыры тереңде жатқан термин латын тілінде жаңару, өзгеру
сөздерімен баламаланып, бұдан бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа әдісі деген түсініктерді береді.
Қазіргі уақытта әлемдік ғылыми - техникалық прогресті инновациялық
қызметтің интеллектуалдық өнімсіз елестету мүмкін емес екендігіне
байланысты бұл саланың өзіндік ғылыми жүйесі негізделуде. Осыған орай
аталмыш сала қызметін жіктеуші ғалымдар инновация - жаңа техника мен
технологияға салынған капиталдан алынған материалдық игілік, қызмет
көрсету, басқару және тағы басқа да жүйелер бойынша еңбек өндірісін
ұйымдастырудың жаңа формалары деген анықтама береді. Яғни, осы
сипаттамаларды жинақтай келе инновацияның өтімділігі жоғары жаңа өнім ойлап
табу екенін түсінуге болады.
Бұл тұрғыда алғанда ашылған жаңалықтың барлығы инновацияға жатпайтынын
айтып өткен жөн. Атап айтқанда, іргелі міндеттерді атқаруға негізделген,
яғни осыған дейін белгісіз болып кеген табиғат қүбылыстарын ашу сияқты
жаңалықтар ешқандай материалдық игіліктерді тарту етпейтіндіктен де ол
ғылыми ізденістің жемісі ретінде ғана есептеледі.
Қазіргі әлемдік экономикада инновацияның алар орны орасан.
Инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан бәсекеге қабілетті өнім алу
мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы салаға
жұмсауда. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі бәсекелестік
күресте инновация өнімінің өзіндік құнын төмендету, инвестициялар ағынын
арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа рыноктарды, оның
ішінде сыртқы рыноктарды бағындырудағы аса тиімді.
Жаңа технологиялар алуға негізделсе, процестік инновациялар өндірісті
жаңа технологиялар арқылы ұйымдастырудың тәсілдері болып табылады. Сонымен
бірге, өнімнің маңыздылығы мен қызмет ету аясына қарай әлемдік салалар
үшін, елшілік салалар үшін және белгілі бір кәсіпорын үшін инновациялар деп
жіктейді.
Енді технологиялық процестегі немесе кәсіпорын шығаратын өнімнің
жаңаша өзгертілген түрлерін инновация бола ма деген сұраққа жауап берер
болсақ, бастапқыда айтылғандай, аталған саланың басты сипаты ғылыми
-техникалық ізденістердің нәтижесі болып табылғандықтан да өнім түсінің,
формасының өзгеруі сияқты жаңашылдықтар инновацияға жатқызылмайды. Өйткені,
өнім ішінара өзгерістерге ұшырағанымен ол өндірісте бұрын болмаған жаңалық
емес. Жалпы, инновациялық жаңалықтар 1992 жылы Осло қаласында қабылданған
шешім бойынша оның технологиялық сипаттары мен нарықтық ұстанымдарын
айқындайтын халықаралық стандартына сәйкес келу керек.
Инновацияның дамуына қозғаушы тетік - бірінші кезекте нарықтық
бәсекелестік болып табылады. Нарық жағдайында өнім өндірушілер немесе
қызмет көрсетушілер әрдайым өндірістік дағдарысты болдырмау жолы мен
тауарын өткізетін жаңа рыноктарды іздестірумен болады. Сондықтан,
инновацияны бірінші болып иемденген кәсіпорындар өз бэсекелестері алдында
басымдыққа ие болады. Бүгінгідей жаңа өнімнің түрлері өсіп, тұтынушы
талғамы артып отырған уақытта әсіресе шағын кәсіпорындардың икемділік
қабілетін күшейту қажет екенін көрсетіп отыр. Әлемдік тәжірибе бойынша
мұндай шағын шабақтар қайраңда қалып қоймаулары үшін түрлі салалардағы
жаңа өнімдер жаңа технологияларды шығарудың алдыңғы сапында жүреді екен.
Инновацияны зерттеушілер жаңа өнімді өмірге әкелу процесін жеті
элементпен жіктейді. Ол инновациялық идеяның тууынан бастап, оны өткізу
рыногын анықтау, өнімді шығару , сату болып жалғаса береді. Соның ішінде
әуелі жаңа тауарды аз көлемде шығарып, оны жарнамалау, сауда процесін
ұйымдастыру арқылы оның өміршендігін немесе өмір сүру жасын анықтау болады.
Бұл орайда инновациялық өнімді нарықтық жағдайда өткізу көлемін арттыру,
сұранысын молайтуда тауар бағасын төмендету, тұтынушыға түрлі сыйлықтар
ұсыну сияқты қосымша тәсілдерді қолданудың артық кетпейтіндігін айтады.
Сонымен бірге белгілі бір мерзімді аяқтап, өзін - өзі өтеген инновация
мүлдем ескіріп кетпеуі үшін оны келесі аймаққа немесе басқа рыноққа көшіру
қажеттігін ескереді.
Нарықтық экономикада инновациялық идеяларды жүзеге асыру процесінің
ұзақ мерзімге созылып кетуі оның құндылыгын жоймақ. Өйткені, ақша -
инновация ережесіне негізделген жүйеде тезірек табыс табу үшін басқа
кәсіпорындар біраз уақыттан бері жүзеге асырылмай келе жатқан жобаға ұ қсас
нұсқаларды ойлап табу арқылы оның алдын алып кету оқиғалары аз кездеспейді
Алға қойған мақсатқа жету үшін оны тиімді пайдалануы керек. Ол
үшін инновациялық процесті жоспарлау, ұйымдастыру және бақылауды жүргізіп,
сонымен қатар оның кәсіпорынның басқа функциялармен байланысы қамтамасыз
ету қажет. Бұл инновация менеджментінің басты мәселесі болып табылады.
Инновация менеджменті кәсіпорынға жаңалықтарды енгізу, іске асырумен
байланысты өндірістік - экономикалық шешімдерді қабылдау процесімен
байланысты. Инновация – кәсіпорында жаңа өнім мен жаңа технологиялық
әдістер қолдану.
Инновация менеджменті өзінің басты қарастырар мәселесі ретінде ғылыми
- зерттеу жэне тәжірибе - конструкторлық өңдеулер құруды санайды. Бүкіл
инноавациялық процесс екі кезеңмен жүреді:
* Ғылыми - зерттеу жэне тәжірибе - конструкторлық өңдеулер (НИОКР)
кезеңі;
* Нарықтағы тұрақты позицияны жаулап алу және енгізу кезеңі.
Инновация үшін жақсы идеяның ғана болуы жеткіліксіз. Инновациялық
процесс кезінде идеяның пайда болуынан оны жүзеге асыруға көбірек назар
аудару қажет. Ғылыми - зерттеу жұмыстары жаңа білімді игеру болса,
конструкторлық өңдеулер осы білімді бірінші қолданатын болады.
Басқалардың жетістіктерінің негізінде жаңалықтар енгізу еліктеу
(имитация) деп аталады. Жаңалықтар әрқилы объектілерге қатысты бола береді.
* Кәсіпорынның жұмыс жасайтын сфераларына: қүрылыс ұйымының
өндірісіне жаңалық енгізу; оның өнімінің өтіміне жағдай жасауды жаңалау;
кәсіпорынның қаржылық саясатындағы, есеп айырысудағы өзгеріс;
* нарықтъқ инновация: қолда бар өнімді пайдаланудың жаңа
мүмкіндікерін табу немесе жаңа нарық қалыптастру;
* әлеуметтік инновация: мұнда кадлар бөліміндегі ұйымдастыру
жаңалықтары туралы айтылған;
Инновация стратегиясының негізгі мақсаттары:
* Жаңа өнімдер, материалдар,қызметтерді жасап отыру. Кәсіпорын
шығаратын өнімдер ассортиментін кеңейту, түрлендіру, арзан, сапалы
материалдар көзін табу, көрсететін қызметтер сферасын кеңейту;
* Қолда бар өнім түрін, материалдарды, қызметтерді тұтынушылардың
талғамына, талабына сай жаңа қолдану мүмкіндіктерін іздестіру. Ескірген
өнімдерді модификациялау мүмкін болмаған жағдайда, оларды басқа
мақсаттарға жұмсау;
• Өнім сапасын жоғарылату. Өнім қаншалықты сапалы болса, ол
клиент табуға, кәсіпорынның өз өніміне сенімді болып, кепілдік беруіне
мүмкіндік туғызады.
Кәсіпорын жаңалық енгізгісі және оны жүзеге асырғысы келсе, онда келесі үш
мәселені ескеру қажет: нарықтағы сүраныс, шығындарды азайту, уақытқа
сәйкестендіру.
2 сұлба - инновация процесі
Инновация процесі тауар, өнім өндіру, жұмыс және қызмет
көрсетудегі жаңалықтарды қамтиды. Өндірістің жаңа әдістері көбінесе жаңа
сәйкес ұйымдастырушылық құрылымды талап еткендіктен, олар ұйымдастыру
инновациясымен байланысты. Өнімдер инновациясы өнімнің жаңа типін
білдіреді. Алайда инновация жобасының ерекше белгісі -оның бірлік сипаты,
яғни бір - ақ рет жүзеге асу мүмкіндігі және оның беймәлімсіздігі болып
табылады.
Индустриялық - инновациялық бағдарламаны орындаудың негізі шет
елдерден жаңа технология мен жаңа өндірістік жабдық әкелуде жатыр. Біз тек
қана жаңа технология негізінде өндірісімізді жаңғыртып, олар шығаратын
өнімдерді әлем деңгейіндегі бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ете аламыз.
Осыны түсінсек те, жасап жатқан іс- қимылымыз мардымсыз. Қазақстан шет
елдерден жылына 2,3 - 2,5 млрд. доллорға тауар әкеледі, оның құрамында
негізгі инвестициялық тауарлар өте аз (15 - 20 % деңгейінде). Егер бізге
келген импорт тауарларының дені (75 - 80%) өндірістік жаңа жабдықтар мен
технологиялар болмаса, индустриялық - инновациялық бағдарламаның іске аспау
қауіпі бар.
Осыған байланысты тағы бір мәселе - бізге шет елдерден керек
технологияларды, жабдықтарды сараптау, анықтау қажет. Жаңа, жоғары
технологиялар, ғылыми ізденістен туған өте тиімді технологиялар бізге қажет
болғанымен, бізде жасалмайды, олар дамыған елдерде және серпінді түрде
шығарылып жатыр. Олардың біздің экономикамызға қажеттілігін, тиімділігін
анықтау оңай жұмыс емес. Жаңа технологиялар туралы мәлімет жинау үшін
кейбір жапон өндіріс орындары шет елдерге өзінің арнаулы өкілдерін ұзақ
мерзімге жібереді, ал енді кейбір жапондық компаниялар технология деңгейі
озық елдерде (АҚШ пен Еуропа) өздерін тұрақты кеңселерін ашқан. Олардың
негізгі мақсаты озық технологиямен танысу, оларды сараптау. Осындай шаралар
бізге де қажет сияқты, технология деңгейін анықтауға қабілеті бар
мамандарды шет елдерге жіберіп, немесе Қазақстанның шет елдегі
елшіліктерінің арнаулы қызметкері етіп, еліміздегі инвестициялық жобаларды
солардың қатысуымен анықтау дұрыс сияқты.
Шетелдік жаңа, жоғарғы технологиялар өте қымбат, оларды сатып алуға
біздегі көптеген өндіріс орындарының шамасы жетпейді деген пікірлер
бар. Және олар дұрыс та. Дегенмен, жаңалықты игеремін деген кәсіпорындаға
немесе кәсіпкерлерге үкімет тарапынан көмек көрсету көптеген елдердің
тәжірибесінде бар. Әріректен айтсақ, Германия Федерациялық Республикасы
екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өндірісті тезірек аяғына қою мақсатымен
Америкадан жабдықтар мен технология сатып алып, оны арзан бағамен өз
кәсіпкерлеріне сатқан. Соғыстан күйзеліп шыққан кәсіпорындарына бұл үлкен
демеу болды. Жаңа технологияны сатып алушыларға көмек, жеңілдік жасау
Испанияда, Ирландияда, Малайзияда, т.б. елдерде қолданылды. Ал Дания елі
егер кәсіпорындар жаңа технологияны игеру үшін ғалымдарды шақырса, оларға
(кәсіпорындарға) арнаулы түрде жеңілдік жасайды. Осындай демеу шараларын
біз де өз кәсіпорындарымызға жасай алатын шамамыз бар. Қазақстан қаржысыз
емес, ол жылдан жылға өсуде. Әңгіме оны көбейте беруде емес, тиімді
пайдалануда.
Осындай маңызды шаралар соңғы үш - төрт жыл ішінде елімізде қолға
алынуда. Олар біздің стратегиялық бағытымыз дұрыс екенін, бүкіл әлем
елдерінің бәсекге қабілеттілігін арттыру жолындағы іс -қимылдарымен үндес
екендігін дәлелдейді. Сонымен қатар олар Қазақстанның экономикасындағы ең
күрделі проблемаларды шешу мүмкіндігінің өскенін сипаттайды. Ішкі үлттық
өнім жылдан жылға көбейіп келе жатыр, дамудың тұрақты траекториясына шыққан
сияқтымыз, шетелдіктермен бізге тиімді, әсіресе, мұнай, мыс, металл, астық
жөнінен өте тиімді сауда жүйесі қалыптасты. Мемлекеттік бюджетте, даму
институттарындағы және Ұлттық қордағы жиналған қаржы ең өзекті
проблемаларды көтеріп, оны тиянақты шешудің жолдарын анықтауға жағдай жасап
отыр.
1.2 Қазақстан Республикасындағы инновациялық
жүйе
құрылымының қалыптасуы
Қазақта Ас жиямын десең - ыдысын тап деген қарапайым да, қанатты
сөз бар. Ендігі жерде тақырыпты Қазақстанда қолға алынып жатқан
инновациялық қызметтер, яғни жаңа өнім ендіру барысына ойыстырсақ. Қазіргі
уақытта елімізде бәсекеге қабілетті өнімдерді өндіруге негізделген жаңа
ақпараттық технологияларды игеру, республикамыздың өнерәсіп және ғылыми -
техникадағы әлеуетін дамыту басты стратегиялық міндеттердің бірі болып
отыр. Соған сәйкес республикамыздың индустриалы - инновациялық дамуының
2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданды. Стратегия мақсаты -
шикізат бағытынан қол үзуге ықпал ететін экономика салаларын әртараптандыру
жолымен елдің тұрақты дамуына қол жеткізу, ұзақ мерзімді жоспарда сервистік
- технологиялық экономикаға өту үшін жағдай жасау болып табылады.
Қазақстанның мұндай маңызды қадам жасауына әлемдегі орнын
сапырылысып кететінін қазіргі жаһандану үрдісінің алғашқы адымдарынан -ақ
аңғарамыз. Осы орайда Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік банк,
трансұлттық корпорациялар сияқты дамушы елдерге тезірек инновациялық
игіліктерді игеруге түрткі болуда. Өйткені, әлемдегі шеткері жатқан дамушы
елдер шикізат жеткізуші қызметін атқарып, ал аталмыш институттардың
қүрылуына негіз қалаған орталықтағы іргелі мемлекеттердің оны өңдеп, оларға
қайта сату үрдісі болашақта шикізатқа бағытталған мемлекеттердің әлемдік
тауар рыногындағы жағдаяттарға тәуелді болып қалу қауіпін тудыруда. Әлемдік
тәжірибе көрсеткендей, шикізат қорына бай кейбір елдер осы сектор арқылы
едәуір табысқа ие болады да, өнеркәсіптің жаңа салаларын дамытуға
ынталанбайды. Алайда, шикізат қоры бір кездері сарқылғандықтан да тұрақты
даму тұрғысынан алғанда шикізатты ел елеулі проблемалармен бетпе - бет
келеді. Бастапқыда шикізаттық мемлекеттер саналатын Латын Америкасындағы
Мексика және Бразилия елдері, Шығыс Азиядағы Оңтүстік Корея, Сингапур
мемлекеттері инновациялық саясатты қолдану , яғни сервистік - технологиялық
экономикаға өту арқылы өркендеуге қол жеткізуге болатытын дәлелдеп берді.
Елбасы өткен жылдары Шығыс Азия елдеріне жасаған ресми сапарында осы
елдердің тәжірибесін қабылдау Қазақстан үшін тиімді болатынын жеткізді.
Индустриялы - инновациялық стратегияға сәйкес өңдеуші саланы
дамытудың алғы шарттары қолға алынды. Атап айтқанда, жоғары технологиялық
және ғылыми өндірістерді құру жобаларын дамыту, оларды қаржыландыру,
сырттан инвестиция тартуға негізделген Инвестициялық, Инновациялық қорлар,
Даму банкі, Экспорттық несиелер мен инвестицияны сақтандыру корпорациясы
сияқты даму институттары құрылды. Даму банкі құрылғалы бері жалпы құны
400млн. АҚШ доллары тұратын 35 инвестициялық жобалар мен экспорттық
операцияларды жүзеге асыруға қатысты. Сонымен бірге, бүгінде аталмыш даму
институттарына республикамыздың жеке кәсіпкерлік секторына халық тұтынатын
тауар түрлері бойынша жүздеген жобалар келіп түсті. Алдағы жылдан бастап
жаңа өнім түрі мен сапасына жасалған сараптамадан өткен жобалардың нарық
айдынындағы бәсекелестікке төтеп беру үшін қатаң талаптар қойылып, оларды
мемлекеттен емес, даму институттары арқылы ғана инвестициялау қарастырылды.
Қазақстандық мамандар мұндай шешімге 1979 жылы Филлипин үкіметінің елде
жаңа мүмкіндіктерді туғызу ниетімен толық талданбаған ірі индустриялық
жобаларды қаржыландыруда еш нәтиже шығара алмау тәжірибесі негізінде
келді. Іргелі істерге Алматы қаласының маңындағы Алатау кентіндегі
ақпараттық технологиялар саласында экспортқа бейімделген және импорт
алмастырумен айналысатын Ақпараттық технологиялар паркі еркін
экономиккалық аймағы іске қосылуын атап өту керек. Болашақта Степногорда
биотехнологиялық орталық, Курчатов қаласында ядролық орталығы ашылмақ.
Сонымен қатар, еліміз бәсекелестікке қабілетті салалар бойынша зерттеулер
жургізілуде.
Қазақстандағы машина жасау, жеңіл, жиһаз, фармацевтика, қағаз және
өнеркәсіптің басқа да бірқатар өңдеуші салаларын дамытуға соңғы үш жылда
жыл сайын 68-ден 130 млн. АҚШ доллары, ал мұнай саласында 1773-тен 2300
млн. АҚШ доллары салынады. Ауылшаруашылық саласы бойынша астық, мақта, ет
өнімдерін өңдеу, сыртқы рынокқа экспорттау кеңінен қолға алынбақ.
Қазақстанда шығарылатын көмірсутегі шикізаты мен табиғи газдың
түгелдей дерлік көлемінің өңделместен экспортқа шығарылуы өнеркәсіптің
мұнай - химия саласын даму жағынан артта қалдырып келеді. Болашақта осы
шикізат қуаттарын өңдейтін өнеркәсіп саласы өркендеп, оның дамуына сырттан
инвестиция тарту үшін қолайлы жағдай туғызылды. Осыған байланысты 2004
жылдың 1 қаңтарынан бастап мұнай - химия саласында іске қосылған жаңа
өндірістік нысандар 5 жылға дейін корпоративтік табыс салығынан босатылатын
болды.
Әлемдік талаптарға жауап беретін жаңа өнімдер шығаруда халықаралық
стандарттарға көшу жүйесі қолға алынуда. Бүгінде елімізде 39 мың жаңа
стандарттар тізбесі әзірленген. Ол осы жылдан бастап өңдеуші өнеркәсіп
саласына кезең - кезеңмен енгізіле бастамақ. Мұның барлығы қазақстандық
инновацияны өркендетуге жасалған алғашқы қадамдар.
Тағы бір атап өтетін жайт, еліміздегі білім беру жүйесін
жетілдіруде инновациялық бағыт ерекше жағдайда жүзеге асырылмақ. Оның
ішінде инновациялық бизнесті дамытуға қабілетті менеджерлер дайындау
бірінші кезекке қойылмақ. Осы орайда жақында үкіметтегі жас мамандардан
құрылған топ Қазақстан мен Германия мемлекеттері басшыларының екіжақты
уағдаластықтарының арқасында өмірге келген Шредер -Назарбаев бағдарламасы
бойынша Германиядағы ақпараттық технологиялар паркі болып, осы елдің
инновациялық жетістіктерінен тәжірибе жинақтап қайтқанын атап өткен жөн.
Еліміздегі ғылыми - технологиялық және инновациялық қызмет
саласындағы мемлекеттік саясат бағыттары белгіленді. Аталмыш саясатты
жүзеге асыруда келешекте мемлекеттің қатысуымен маманданған қорлар құрылып,
онда жинақталған қаржыны инновациялық салаға тарту, инновациялық
инфрақұрылымдар құру, кадрлар даярлау, авторлық құқықты, патенттер мен
сауда белгілерін қорғау, отандық кәсіпорындардың үздік әлемдік тәжірибеге
сәйкес сапа стандарттарына өту, халықаралық ұйымдар мен қаржы
құрылымдарының гранттарын тарту көзделген.
Таяуда Қазақстан халықтары Ассамблеясының X сессиясында сөйлеген
сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Биылғы жылы қолға алынған индустриялы -
инновациялық бағдарламасы бойынша біз алдағы 12 жылда шикізаттық бағыттан
толықтай өңдеуші салаға ауысамыз. Алайда, бұл аса күрделі прогресс.
Инновация дегеніміз жәй ғана зауыт салу емес, әлемдік, өңірлік,
республикалық рыноктарда сұраныстарға ие, тұрақты табыс әкелетін өнімді
шығаратын кәсіпорын құру дей келе, дамуды жүзеге асыру.
Қарапайым тілмен айтқанда, 2015 жылы қазақстандықтардың айлық табысы
қазіргімен салыстырғанда 3 есеге дейін артады, деді Мемлекет басшысы.
Президенттің 2005 жылдың ақпан айындағы халыққа жолауында
Инновациялық экономика құру және шикізаттық емес секторды дамыту бабында
ол былай деп айтқан: Біз экономиканы диверсикациялауға бағытталған
Индустриялық - инновациялық стратегияны іске асыра бастадық. Бұл болашақтың
бағдарламасы.
Біз бәсекеге қабілетті экононмиканың үлгісін таңдай отырып,
бәсекелетікке қарымы мол басым салаларды дамытуға кірістік, сол арқылы
қазақстандық кластерлер жүйесінің дамуына жол аштық. Биылғы жылдың ортасына
қарай біздің қолымызда нарықтық туризм, мұнай - газ машиналарын жасау,
тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік -логистикалық қызмет көрсету,
металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7
кластерін жасау мен дамытудың жоспары болуы керек деп санаймын. Ел
экономикасының шикізаттық емес салалардағы ұзақ мерзімдік мамандануын,
міне, солар айқындайтын болады.
Біз өзімізді жаңа технологиялар мен жаңа экономика әлеміне
енгізетін экономикалық дамуды бақарудың түбегейлі жаңа жүйесі - Ұлттық
инновациялық жүйе жасауды қолға алдық.
Индустриялы - инновациялық дамудың инфрақұрылымы қазірдің өзінде
қалыптасты. Мемлекеттік даму институттарын қаржыландыру жыл басында 730
млн. АҚШ долларын құрап отырса, инвестициялық жобалар портфелі 1 млрд. 200
млн. АҚШ долларынан асып отыр.
2006 жылы 204 инестициялық жоба іске асырылса, соның тең жартысы даму
институттарының қолдануымен жүзеге асты.
Біздің стратегеиялық міндетіміз – бәсекеге қабілетті елдердің
қатарынан лайықты орын алу. Сондықтан да мемлекет пен жеке меншік сектор
өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріпетестік қатынастарын жолға қою
керек.
Астанада болған Қазақстан кәсіпкерлерінің конгресінде Мемлекет басшысы
Нұрсұлтан Назарбаев өз сөзінде ел экономикасын дамытудың бизнес белсенді
қатыса алатын келесі бір келешегі мол бағыты ретінде кластерлер
қалыптастыруды тағы да атап өтті.
Кластерлердің жарқын халықаралық үлгілері - Нью- Йорктегі Уолл- стрит пен
Лондондағы Сити сияқты қаржы орталықтары. Оларда білікті кадрлар, мамандар
шоғырлаған. Инфрақүрылым мен жанама қызметтер, заңдылық, косалтингтік,
бухгалтерлік қызметтер дамыған. Бүгінгі таңда біздің еліміз осындай
кластерді құруға кірісті. Оның алғашқы қарлығашы - Алматыдағы қаржы
орталығының жобасы.
Кластер - бұл салыстырмалы жаңа сөз, аударылымында шоғырлану,
концентратталу деген мағынаны білдіреді. Кластер өзіне қандай да болмасын
саланың, осы салаға қатысы бар басқа институттардың қосылған құн тізбегінің
барлық қатысушыларын қосады. Бізде кластерлер бар деуге болар.
Онда өндірістік - технологиялық тізбек мұнай бұрғысынан, мұнай өңдеу
зауытынан басталып, өздерінің АЗС-теріндегі пистолеттен аяқталады. Бірақ
та, Ұлттық компанияның мақсаты мен мемлекеттің стратегиялық жоспарлары,
біріншіден, эспорттауда қазақстандық қатысуды көбейтуге және өз шикізатын
транспорттауға бағытталған. Сондықтан КМГ өз тізбегін жаңа өндіріс
жүйелері, айталық, мұнайхимия өндірісімен толықтырып, ұлғайтады деп айтуға
тура келмейді. Керісінше, соңғы пресс -конференциясында компания басшылары
КМГ-дың кардиналды оптимизация бағытын ұстанатынын және өз қатарларынан
профильды емес кәсіпорындарды шығарып тастайтынын айтты.
Кластерлік үлгі (модель) қазіргі заманда экономиканы дамыту, әсіресе
инновация негізінде дамытуға қолданып отырған өте көптеген елдердің озық
тәжірибесі. Кластер дегеніміз – бәсекеге қабілетті өндірістің және оған
байланысты салалардың жиынтығын жасау және оларды бір - біріне сәйкес
үйлестіру әдісі. Осының арқасында көптеген салалар жиынтығы бір бағытта,
ортақ нысананы көздеп жұмыс істейді, содықтан да ортақ істің жалпы
экономикаға тиімділігі артады, жаңарту мүддесі күшейеді. Калифорниядағы
атақты Силикон жазығы (Силиконовая долина), Техастағы шартарапқа белгілі
Силикон төбелері (Силиконовые холмы) осы кластерлер үлгісімен көптеген
салалардың басын қосып, жаңа технология мен техника жасаудың әлемдік
деңгейдегі көзбасшылары болып отыр. Кластерлік үлгімен жасалған
экономикалық ықпалдастық қай елде, қай жерде болмасын өзінің тиімділігін
көрсетіп отыр. Өткен ғасырдың ортасында Финляндияның солтүстіктегі ең қиыр
шетінде - Оулу қаласында университет құрылып, оның ғылыми ізденістерінің
нәтижесінде телекоммуникациялық жабдық жасайтын Nокіа фирмасы пайда болды.
Бүгін өз өнімдерімен бүкіл дүние жүзіне белгілі осы фирма маңайында
микроэлектроника, электротехника, бағдарламалық өнімдер шығаратын тағы да
120 компанияның құрылуына тікелей үлес қосты. Олардың барлығы Nокіа фирмасы
басқарған ақпараттық технологиялар кластерінің құрамында нәтижелі жұмыс
істеуде.
Біздің экономикамыз әр саланың бір - бірімен тығыз байланысы
болмай, жеке-жеке, фрагментті түрде дамыған. Қазақстан аймақтарының
байланысы бір - бірімен тығыз емес, ал енді жеке аймақты алсақ олардың
кәсіпорындары, ғылым - білім беретін орындары, басқа да салалар бір -
біріне үйлесіп дамыған. Олар ортақ іске жұмылған кәсіпрындардың немесе
мекемелердің жиынтығы деуге болмайды. Әсіресе аймақтағы
университеттердің сол жердің экономикасымен байланысы аз, ғылыми мекемелер
туралы осыны айтуға болады және олар өте аз. Сондықтан да біздің
аймақтардың инновациялық қабілёті төмен. Ал енді шетел тәжірибесіне көз
жүгінсек, кластерлік дамуға мұрындық болып отырған -университеттер мен
ғылыми орталықтар.
Президенттің жолдауында көрсетілгендей, біздер экономиканы дамытудың,
әсіресе оны инновациялық тұрғыдан дамытудың кластерлік үлгі
өндірістің, әсіресе металлургия, химия, тамақ және жеңіл өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығына машина жасау салаларына да сұрап тұр. Италияда, Финляндияда,
Германияда, Австрияда, Швецияда, Украинада, басқа елдерде де кластерлік
дамудың үлгісін жасап жатқан орталықтар мен білікті мамандар бар. Соларды
Қазақстанға шақырып, озық тәжірибелерімен танысқанымыз дұрыс болар еді.
Басқа елдермен салыстырғада біздің бәсекеге қабілетіміз қай деңгейде?
Бұған америка ғалымы, Гарвард бизнес мектебінің профессоры Майкл Портер
ұлттық экономикалардың бәсекеге қабілеттілігін асыру үшін төрт жолды атап
өтті. Біріншісі - факторлар арқылы жететін саты, екіншісі -инвестиция
негізінде жететін саты, үшіншісі - инновация негізінде жететін фактор,
төртіншісі - жан - жақты даму, соның арқасында байлықпен келетін саты.
Бәріне бірдей тоқталмай тек бірінші сатының сипатын қарап өтейік. М.
Портердің айтуынша, бірінші сатыда әр мемлекет өзінің табиғи байлықтары мен
арзан жұмыс күшін пайдалана отырып, кен өндіруші салалар мен ауыл
шаруашылығын дамытады. әлемдік рынокқа осы салалардың өнімдерін сатуға
шығарады, ал керек техниканы, технологияны , өндіріс жабдықтарын шет
елдерден сатып алады. Мұндай елдің ішкі экономикасының ауқымы тар, сұранысы
төмен. Негізінен шикізатпен сауда — саттық жасағандықтан, олар әлемдегі
нарық өзгерістеріне өте сезімтал, құлпыруы не құлдырауы шикізатқа әлемдегі
сұранысқа және оның бағасына байланысты.
Осы сатыны қазір көптеген артта қалған және бірталай дамып келе жатқан
елдер өтіп жатыр. Байқап қарасақ, осы сатының кейбір сипаттары Ресей мен
Қазақстанға тән сияты. Соңғы жылдар - біздің экономика үшін табысты жылдар.
Дегенмен, болған жетістіктердің басты себебі біз сататын мұнай, газ және
металдың әлемдегі бағасы жоғарылағаннан екнін біз жақсы білеміз. Бұл жол
бізге экономикалық тұрақты дамуға да, әсіресе оның бәсекеге қабілеттілігін
арттыруға да көмектеспейді.
Сондықтан да біздер М. Портер айтқан екінші сатыға көтерілу жолына
түстік. Жиналған ішкі қорларымызды, шетел инвестицияларын пайдалана отырып,
өндірісті шаруашылықтың басқа салаларын түбегейлі жаңғырту қамындамыз. Ол
үшін біздер тездетіп дамудың инновациялық сатысына көшуіміз керек, басқаша
айтқанда екі сатыны да - (инвестициялық пен инновациялық) нысанаға алып, іс
- қимыл жасауымыз керек.
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін ҚР үкіметі мен
Гарвард университеті эксперттері және Аustin Аssociates американдық
консалтингтік компаниясы арасында келісім шарт құрылды. Сонда шетел
консультанттары 150 экономикалық салалардың жағдайын талдап, тек 23 сала
назар аударуға жарайды деген шешімге келді. Соның ішінде 9 сала сегменті
бәсекеге жарамды болып шықты. Алайда, жобаның келесі сатысына көшкен
жағдайда бұлардың көп дегенде 7 отандық Үкіметтің назарына ілігуі ықтимал.
Солай болған жағдайда сол салаларда пилотты кластерлер құ-рыла бастайды.
Кластер құрудың критерийлерін айтып өтейік.
Бірінші критерий - адам ресурсының сапасы мен саны. Басқа
сөзбен айтқанда, мамандардың жеткілікті болуы.
Екінші критерий – кәсіпорындардың, кластердің потенциялды
қатысушыларының , географиялық орналасуы. Егер барлық шикізат өндіретін,
өңдейтін және өнімді жасайтын кәсіпорындар бір - біріне жақын жерде
орналасса, онда идеалды жағдай болып саналар еді.
Келесі критерий болып табиғи ресурстар, қажетті инфрақұрылымдар және
де кәсіпорынның технологиялық сәйкестігі табылады. Қазіргі кезде осы
сұрауларға біздің салалардың ешқайсысы толық жауап бере алмайды. Егер
құрылыс материялдары өндірісінде шикізат базасы бар болса, онда
кәсіпорынның технологиялық жағдайы және адам ресурсының сапасы бойынша
цемент немесе кірпіш сияқты тек ішкі қолданыстағы тауарларды рынокқа
ұсына алады. Кластерлер болып құрылатын бөлек сектордағы 9 салалар мыналар:
* құрылыс материалдар өндірісі саласы;
* туризм индустриясы;
* тоқыма өнеркәсібі;
* жиһаз өнеркәсібі;
* тамақ өнеркәсібі;
* инвестициялық банктер қызметтері;
* көлік логистикасы;
- мұнай - газ және тау - кен өнеркәсібі үшін құрал - жабдықтар жасау
өндірісі;
- металлургия өнеркәсібі;
Тамақ өнеркәсібінің өзінде аналитиктер көкөніс және жемістерді өңдеуге
көңілін салды. Олар сыртқы рынок потенциялы мен осы сектордағы өңдеудің
бағалау үлесіне негізделеді. Зерттеу бойынша Ресей және ТМД-да жеміс және
көкөніс өнімдерінің потенциялы 15 млрд. долларды, Еуропа рыногы - 133 млрд.
долларды, Таяу Шығыс - 13 млрд. долларды құрайды. Егер алма шырынын Ресейге
экспорттасақ, әр литрден маржа 23 ценке дейін жетуі мүмкін. Ал Еуропада бір
литрден кіріс 50 центке жетіп отыр. Бірақ та аналитиктер ескеруі бойынша,
бұл рынокта Қытай елінен, алма концентратын өндірушілердің ең ірілерінің
бірі, қатаң бәсекелестік болуы ықтимал. Бәріне қоса, эксперттер бұл
сектордағы шикізат базасының құлдырап қалғанын тағы ескерді.
Туризм жөнінде сөз қозғасақ, бұл сала тауар мен қызмет көрсетуден
басқа бәсекелестік жағдайда іске асады. Туризм экспорттауға келмейді, басқа
рыноктарға экспансия жасамайды, керісінше бұнда ол өз рыногын ұсынады.
Қазақстан потенциалды туристтерге ұсынатыны шамалы деген қалыптасқан
пікірге аналитиктер егер инфрақұрылымды дамытсақ, қызмет көрсету деңгейін
жоғарлатсақ, біздің республикамызда экотуризм, спорт жэне бизнес
туризмдерін құруға барлық жағдай бар деген пікірге келді.Турбизнесте
көбінесе кіші және орта бизнестегі шоғырланған кәсіпорындарда кластертерде
кадрлардың тапшылығы, инфрақұрылымның әлсіздігі, әкімшіліктен тосқауыл,
маркетингтің жоқтығы. жэне кластерлер құрыла бастаған кезде барлық
тәжірибелік кәсіпорындарға тап болатын қаржылық проблема тағы да бар.
Туризмнің алғашқы инфрақұрылымын қымбат қонақ үйлер салудан бастамай,
арзан екі - үш жұлдызды қонақ үйлер салудан бастау керек деп кеңес берді
аналитиктер.
Бағдарламаның жүзеге сәтті асырылуы Қазақстан үшін маңызды нәтижелерге
әкеледі, олардың көбі бағдарлама аяқталған сәтте-ақ көріне бастайды.
Осындай нәтижелер арасында:
* тұрақты экономикалық өсу және осындай өсуден пайданың тең бөлінуі;
* экономиканы диверсикациялаудың өсуі;
* жобаға іліккен кәсіпорындардың өнімділігінің өсуі, экспорттың өсуі,
қосылған құны көбейген өнімдерді өндіру, және де экспорттың бірлік өнім
құнының өсуі;
* ішкі инвестициялардың өсуі;
* тұрақты бәсекелестікке негізделген өндіруші емес салаларда қуатты іскер
қауымдастығының болуы;
* іскер климатының сапасының жоғарылауы;
* тіке шетел инвестициялардың өсуі;
* Қазақстанды бәсекелестік қабілеті жоғары мемлекет ретінде тануы;
* Көрші елдермен сауда байланыстарының жақсаруы;
Осындай маңызды шаралар соңғы үш - төрт жыл ішінде елімізде қолға алынуда.
Олар біздің стратегиялық бағытымыз дұрыс екенін, бүкіл әлем елдернің
бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолындағы іс - қимылдарымен үндес екенін
дәлелдейді. Сонымен қатар олар Қазақстанның экономиакадағы ең күрделі
проблемаларды шешу мүмкіндігінің өскенін көрсетеді.
Жалпы, дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отырғандай, кластерлік тәсіл
Ұлттық экономиканың басымдық саясаттарын айқындап, оның бәсекеге
қабілеттілігін арттыруда орасан зор рөл атқарады. Кейінгі кездері кластер
ұғымына ғалымдар мен экономист мамандар әрқалай ғылыми түсініктемелер беріп
келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар дегенді
білдіреді. Мен жоғарыда бірнеше анықтамаларды және мысалдар келтіріп өткем,
ал ғылыми сипаттамаларына үңілсек кластер дегеніміз - бұл қосымша құнды
құру процесі барысында өзара байланыста жұ-мыс істейтін жеткізімшілер мен
өндірушілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми зерттеу
институтының біртұтас желісі болып табылады. Сондай - ақ қалыптасқан термин
мазмұнына назар аударғанда кластерлер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше
өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады. Кластерлер
әлемде мұнай мен газ өндіру,көмір бассейндерін игеру, түсті металл
өндірісі, сондай - ақ ірі агроөнеркәсіп секторы сияқты салаларда кең қанат
жайған. Мұндай өнеркәсіптік топта компаниялар ортақ іс – қимылмен бір-бірін
демейді.
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың
себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының
көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы
қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілеттілігін жасауға
көмектеседі. Мұндай саласы көбінесе өзі тауарлар мен қызметтің аса
талапшыл сатып алушы болып келеді. Ондай саланың елде бар болуы
жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуін анықтаушы маңызды
факторлар болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар да елде
бәсекеге қабілеті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады. Олар
екіншілерін технологиямен қамтамасыз етеді, ортақ өндірістік факторлардың
дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады. Кластер
қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір - біріне өзара
қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда байланысының барлық бағыттары
бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің басқа
салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбесін өсіре түсіреді.
Салардың толып жатқан кластерлерінің болуы - ішкі бәсекелестер тобы
бар жерде факторларды тудыру процесін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмаларды маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақүрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеліп
соғады. Кластер біртұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға
мүмкіндік тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластерді оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысынан үлкен болып шығады. Оның ұлғаю тенденциясы бар, өйткені, бір
бәсекеге қабілетті сала басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты
кластерлердің құрамына бағынышты және олар әр елде әртүрлі.
Инновациялық инфрақұрьілым құру процесі ұзақ мерзімге созылады. АҚШ,
Германия, Жапония сияқты экономикасы дамыған елдер үшін де бұған 10-15
жылдар көлемінде уақыт жұмсалды.
Соңғы онжылдықта Қазақстанда заңды тұрғыда бизнес - инкубатор және
технопарктер сияқты инновация инфрақұрылымының элементтері тіркелді.
Қазіргі таңда іс жүзінде белгілі тиімділік көрсетіп отырған оншақты бизнес
-инкубатор және қырыққа жуық технопарктер заңды тіркелген. Бұлардын басым
бөлігі мемлекеттік басқарудың жергілікті органдар қарауындағы коммуналдық
кәсіпорындар негізінде құрылған. Осы құрылымдарды құрудың басты мақсаты
болып бос жатқан өндірістік алаңдарды толтыру және халықтың жұмысбастылығын
жоғарылату болып табылады. Технопарктер, технологиялық бизнес-
инкубаторлардың атқаратын қызметтері:
* әкімшілік және өндірістік алаңдарды жалға беру;
* технологиялық жабдықтарды жалға беруді ұйымдастыру;
* жалпы коммуналдық және коммуникативтік қызметтер көрсету.
Қазақстандағы технопарктер желісінің дамуына жауап беретін компания АҚ
инжиринг және технология трансферті орталығы (АҚ ИТТО 100% мемлекет
капиталынан тұрады, екісатылы технопарктер жүйесін - ұлттық парктер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz