Қазақ тіліндегі шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың функционалдық-семантикалық табиғаты

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4

1 ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ КАТЕГОРИЯСЫН ФУНКЦИОНАЛДЫ.СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ТАНУДЫҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Құрмалас сөйлем категориясының пайда болуы мен қалыптасуының тілдік.философиялық табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Құрмалас сөйлемнің компоненттері туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.2.1 Басыңқы сыңардың компоненттік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.2.2 Бағыныңқы сыңардың компоненттік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3 Синтаксистік қатынасты айқындаудың қиын мәселелері ... ... ... ... ... ... ...30
1.4 Шарт қатынасының туындатушылық (каузальдық) сипатын тану ... ... ... .34

2 ШАРТ ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚҰРМАЛАСТАРДЫҢ ТІЛДІК.ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛУ ЖАЙЫ
2.1 Шарт қатынасының тілде көрінуінің логика.философиялық негіздері және тілдік бейнелену ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Шарт қатынасының қазіргі тіл білімінде қарастырылу жайы ... ... ... ... ... 42
2.2.1 Шартты рай тұлғасының тарихи.этимологиялық негіздері ... ... ... ... ... 48
2.2.2Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдар жасаудағы өзге грамматикалық тұлғалардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.3 Шарт қатынасын өзге синтаксистік қатынас түрлерінен даралау ... ... ... ..60
2.3.1 Шарт және мезгіл қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
2.3.2 Шарт және себеп қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
2.3.3 Шарт және мақсат қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
2.3.4 Шарт және түсіндірмелі қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
2.3.5 Шарт және салыстырма қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
2.3.6 Шарт және қарсылықты қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78

3 ШАРТ ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚҰРМАЛАСТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ.СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Жаратылыстық.болмыстық және менталь шарт түрлері ... ... ... ... ... ... ... 80
3.1.1Жаратылыстық.болмыстық құбылыстардың шарт құрылымдары арқылы берілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
3.1.2 Менталь шарт қатынасындағы құрылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
3.1.3Менталь шарт құрмаластардың ішкі құрылымдық.мағыналық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 87
3.1.3.1 Менталь шарт құрмаластардың ішкі құрылымдық ерекшеліктері ... ..88
3.1.3.2 Менталь шарт құрмаластардың мағыналық ерекшеліктері ... ... ... ... .89
3.2 Шарт қатынасының тілдік берілуі және модальдылық мәселесі ... ... ... ... 92
3.3 Шарт қатынасындағы модальдылықтың құрылымдық элементтер арқылы берілу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..98
3.4 Шарт қатынасындағы құрмаластарда реалдылық/ирреалдылық сипаттардың көріну ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 104
3.5 Шарт қатынасындағы салаластар және олардың функционалды.семантикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..110

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..120

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .124

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл білімі дамуының қазіргі кезеңіндегі дүниетанымдық (когнитивтік) бағыты мәселеге антропоцентристік принцип негізінде келе отырып, тілдік материалды адамзаттың не белгілі бір этностың ойлау, дүниені тану, оны тіл арқылы бейнелеу ерекшеліктері тұрғысынан қарастыруды мақсат етеді. Бұл бағыт өзінің жаңашылдығымен, ғылыми тереңдігімен сипатталады. Дүниені танушы, оны тіл арқылы бейнелеуші белсенді субъектінің – адамның – орталық фигура ретінде көрінуімен ерекшеленетін бұл бағыттағы зерттеулерде тілдік құбылыс өзінің о баста пайда болуындағы негізгі танымдық және коммуникативтік мақсаттары, яки дүниені ойлау арқылы тану және осы танымдық түсініктерді тіл арқылы бейнелеу принциптері тұрғысынан, сондай-ақ қатысымдық тіл білімінің принциптері тұрғысынан зерттеледі.
Тіл білімінде соңғы кездерде үстем болып келе жатқан функционалдық-семантикалық бағыт бойынша синтаксистік қатынастар мәселесін мағынадан формаға қарай зерттеу, тілдік деректерді тек қана грамматикалық материал деп емес, оны ең әуелі танымдық материал ретінде қарастырып, олардан болмыстық құбылыстарды тану мен тілде бейнелеудің әдіс-тәсілдерін көру бағытында ізденістер жасау талабы аңғарылып келе жатыр.
Біз жұмыста құрмалас сөйлем категориясының тілде пайда болуының, қызмет етуінің арғы танымдық-қатысымдық негіздері жаратылыстық-болмыстық құбылыстар арасындағы байланыстарды, олардың заңдылықтарын бейнелеу мақсатынан туындайтындығын арнайы сөз еттік. Өйткені құрмалас сөйлемнің жалпы теориясына қатысты мәселелер оның жекелеген объектісі болып табылатын шарт қатынасындағы құрылымдарға да ортақ болады. Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың тілдік табиғатын тану еңбекте тілдік және теориялық материалдарды молынан пайдалана отырып, жан-жақты қарастырылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде жалпы құрмалас сөйлем категориясының тілдік табиғаты әлі де болса тереңдей тануды қажет етеді. Құрылымдық тіл білімі тұрғысынан біршама зерттелгенмен, шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың синтаксистік табиғатын айқындауда да шешімін таппай келе жатқан мәселелер жетерлік. Құрмалас сөйлем синтаксисінің соңғы жетістіктері негізінде аталмыш тілдік категорияны функционалдық-семантикалық тұрғыдан тереңдей қарастыру қажеттілігі айқын аңғарылып отыр. Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың тілдік табиғатын тануға жалпы құрмалас сөйлем теориясының маңызды мәселелеріне қатысты жаңаша көзқарастар аясында функционалдық-семантикалық аспектіде, жаратылыстық және ментальдық болмысты диктум-модустық жүйедегі дүниетанымдық негізде бейнелеу өзекті болып табылады.

1 Бондарко А.В. Функциональная грамматика. – Ленинград: Наука, 1984. – 136 с.
2 Сарбалаев Ж.А. А. Байтұрсынұлы еңбектеріндегі қазақ тілі синтаксисінің мәселелері // Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы: - халықаралық конференция материалдары: – Астана, 1998. – 31-38 бб.
3 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 446 б.
4 Шалабай Б. Қолданымдағы грамматиканың тіл ғылымы жүйесіндегі орны, қызметі, ерекшелігі // Қ. Жұбанов тағылымы. Респ. ғыл. теор. конф. материалдары. – Ақтөбе, 2002. – 28-31 бб.
5 Шувалова С.А. Смысловые отношения в сложном предложении и способы их выражения. – М.: Прогресс, 1990. – 159 с.
6 Ермекова Т.Н. Компоненттер құрылысының құрмалас сөйлемнің грамматикалық-семантикалық сипатына қатысы: филол. ғыл. д-ры. дис. автореф. – Алматы, 2007. – 43 б.
7 Шептулин А.П. Диалектический метод познания. – М., 1983. – 316 с.
8 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. – Алматы: Ана тілі, 1983. – 410 б.
9 Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Рауан, 1991. – 249 б.
10 Сағындықұлы Б. Тең дәрежелі қатынастағы тілдік бірліктер.: филол.ғыл. д-ры. дис. автореф. – Алматы, 2004. – 48 б.
11 Академик Н. Сауранбаевтың еңбектері // Шығармалары Т. 3. – Алматы, 2000. – 2-т. – 393 б.
12 Әмір Р, Әмірова Ж. Құрмалас сөйлемдерді жаңаша тануда көрінетін кейбір аспектілері // ҚРҰҒА Хабарлары, филология сериясы. – 2008. – N 4 – 24-29 бб.
13 Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы: Білім, 1995. – 133 б.
14 Ермекова Т.Н. Құрмалас сөйлемдердің қалыптасуы мен даму тарихы туралы // Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары. Хал. ғыл.теор. конф. материалдары. – Алматы, 2006. – 705 б.
15 Гаджиева Н.З. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Наука, 1973. – 403 с.
16 Ермекова Н.Т. Құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы, 2008. – 330 б.
17 Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқы сөйлемдер. – Алматы, 1969. – 191 б.
18 Әмір Р, Әмірова Ж. Құрмалас сөйлемдер жүйесіндегі көрінетін коммуникативтік көріністер және олардың орындалуы // Тілтаным, – Алматы. – 2009. – N 1. – 3-12 бб
19 Есперсен О. Философия грамматики. – М ., 1958. – 404 с.
20 Салиева У. Ашық құрылым // Тұйық құрылым «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері» (Методикалық талдау) – Алматы, 1986. – 56 б.
21 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 384 б.
22 Андрамонова Н.А. Сложные предложения выражающие обстоятельственные отношения в современном русском языке. – Казань: изд-во Каз. Унив., 1977. – 175 с.
23 Шубина Т.П. Семантика обусловленности в сложноподчиненном предложении // Синтаксическая и лексическая семантика. – Новосибирск: Наука, 1986. – 265 с.
24 Әмір Р. Әмірова Ж. Құрмалас сөйлемдер қазақ тілінің грамматикалық, функционалдық жүйесінде. – Алматы, 2009. – 116 б.
25 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы, 1994. – 318 б.
26 Бекмағамбетов Ш. Қазақ тіліндегі түсіндірмелі конструкцияның негізгі түрлерінің құрылымдық-мағыналық сипаттамасы: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1993. – 197 б.
27 Алтаева А.К. Салыстырма мәнді сөйлемдегі құрмаластырушы тәсіл // Жаңа ғасырдағы Қазақстанның тілдік кеңістігі және әлемдік лингвистиканың өзекті мәселелері: конф. материалдары. – Алматы, 2008. 645-652 бб.
28 Тәжібаева С.Ж. Каузальные полипредикативные конструкции казахского языка «сопоставительный аспект». – Новосибирск, 2001. – 312 с.
29 Белошапкова В.А. Сложное предложение в современном русском языке. –М.: Просвещение, 1967. – 160 с.
30 Крючков С.Е.., Максимов Л.Ю. Современный русский язык. Синтаксис сложного предложения. – М, 1977. – 190 с.
31 Сауранбаев Н. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1954. – 544 б.
32 Беднарская Л.Д. Изменения в системе сложноподчиненных предложений условного типа в языке художественной прозы от А.С. Пушкина до наших дней // Сложное предложения. Межвузовский тематический сборник. – Калинин, 1979. – 1 60 с.
33 Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функциональдық синтаксисі (контекс проблемасы): филол. ғыл. д-ры. дис. – Алматы, 1999. – 42 б.
34 Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. – Алматы: Санат, 1995. – 176 б.
35 Тәжібаева С.Ж. Основные этапы изучения сложного предложения в казахском языкознании // Этносоциальные и культурологические проблемы центральной Азии и Сибири (сборник науч. стат. посвящен. 170-летию Чокана Валихановна).
36 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. – 341 б.
37 Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. Құрмалас сөйлемнің таптастырылуы туралы. – Алматы: Қазмембас., 1941. – 44 б.
38 Будагов Р.А. Человек и его язык. – М.: изд. Московского унив., 1976. – 421 с.
39 Пешковский А.М. Русский синтаксис в научном освещении ХХҮІ. Сочинение и подчинение предложений. – М., 1956. – 511 с.
40 Чупашева О.М. Соотносительность бессоюзных и союзных предложений в современном русском литературном языке: автореф. канд. дисс. – Саратов, 1979. – 18 с.
41 Алтаева А.К. Мақсат және шарт мәнді сөйлемдердің грамматика-семантикалық сипаты // ҚРҰҒА Хабарлары, филология сериясы. – 2007. – N 6. 12-17 бб.
42 Әбділдин Ж.М. Диалектическая логика. Категории сферы сущности и целостности. – Алматы, 1987. – 498 с.
43 Алтаева А.К. Шарттылықтың лингво-диалектикалық сипаты. //«Ұлағат» журналы. – 2007. – N 4. – 8-13 бб.
44 Кабыкенова Б.С. Историко-философский анализ категории «условие». – Алматы, 1995. – 254 с.
45 Тәжибаева С.Ж. Причинно-следственные конструкции – ядро каузального комплекса (на материале казахского, алтайского и туванского языков) //Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практикасы және алдағы міндеттері: конференция материалдары. – Түркістан, 2006. – 23-27 бб.
46 Бабалова Л.Л. Условные отношения и условные союзы // Спорные вопросы синтаксиса (сборник статей). – М.: изд. Московского унив., 1974. – 166-183 с.
47 Кубик М. Сложные конструкции с союзом «если» в современном русском языке и их соответствия в чешском: автореф.канд. дис. – Л., 1960. – 20 с.
48 Ильенко С.Г. Сложное предложение в современном русском языке, Типология сложноподчинненного предложения. (лекция) – Л., 1976. – 31 б.
49 Қияқова Р.Ж. Шартты рай формасындағы синкретизм // Қарағанды университетінің Хабаршысы. филология сериясы 2008. N 2. – 446- 456 бб.
50 Ермекова Т.Н. Себеп-салдар мәнді құрмалас сөйлемдер // Бүгінгі түркітану және оның даму бағыттары: конференция материалдары. – Алматы, 2006. – 25-29 бб.
51 Сманова Б.Л. Шарттылық мағына мен шақтық мағынаның байланысы /Оңтүстік Қазақстан Ғылымы мен білімі гуман. ғыл. серия. 2005 N 2 (42). – 38-43 бб.
52 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 263 б.
53 Абдурахманов Г.А. Основы синтаксиса сложного предложения современного узбекского литературного языка. – Ташкент, 1960. – 122 с.
54 Алтаева А.К. Құрмалас сөйлемдегі шартты рай функциясының көпқырлылығы // Қазақ ұлттық педагог. унив. Хабаршысы, филология ғылымдары сериясы. – Алматы. – 2008. – N 4. – 36-39 бб.
55 Баскаков Н.А. К вопросу о происхождении условной формы на -са/-се в тюркских языках. Сб: Академику У.А.Гордлевскому к его семидесятилетию. – М., 1953. – 200 с
56 Серебренников Б.А. Принципы составления описательных грамматик. Сб: Вопросы писательных грамматик языков Северного Кавказа и Дагестана, Нальчик, 1963., Н.З.Гаджиева Типология придаточных предложений в современном азербайджансом языке. Сб: Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков, ІІІ, Синтаксис; М., 1961.
57 Құрышжанұлы Ә. Тіл тарихы жайында ойлар. – Алматы, 2006. – 185 б.
58 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы, 1994. – 166 б.
59 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1993. – 488 б.
60 Бекмағанбетов Ш. Тілдік таным негіздері және тілдік символдар. – Алматы: Ғылым, 1999. – 218 б.
61 Кішібеков Д. Философия. – Алматы, 1991. – 310 б.
62 Храковский В.С. Анкета для описания условных конструкций // Вопросы языкознания. – М., 1996. N 6. – 56 с.
63 Қазақ тілінің грамматикасы. ІІ Синтаксис. – Алматы, 1967. – 520 б
64 Балақаев М. Сабақтас сөйлемдердің кейбір ерекшеліктері // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 1959. – N 2. – 40-45 бб.
65 Нартыев Н. Строй сложного предложения в современном туркменском языке. – Ашхабад, 1988. – 202 с.
66 Мейірманова Г.С. ІІІ жақ есімдіктерінің құрмалас сөйлем синтаксисіндегі қолданыстары // Мемлекеттік тіл саясаты: терминология, аударма тану, ресми құжат тілі. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2007. – 267-272 бб.
67 Әміров Р. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. – Алматы, 1959. – 69 б.
68 Елшібаева Ә. Шарт мәнін беруші тәсілдердің қолданыс ерекшелігі. // Қазақ тілі мен әдебиеті, N 4. – Алматы, 2005. 57 - 63 бб.
69 Демесинова Н.Х. Развитие синтаксиса современного казахского языка. – Алматы: Наука, 1974. – 171 б.
70 Храковский В.С. Условные конструкции: взаимодействие кондициональных и темпоральных значений // Вопросы языкознания. – М., 1994. N 6. – 129-137 с.
71 Сағындықұлы Б. Құрмалас сөйлемнің теориялық негіздері. Павлодар-2002. – 158 б.
72 Қордабаев Т. Шартты райдың жай сөйлемдерді құрмаластыру функциясы туралы // Қазақ тілі мен әдебиеті. – Алматы, 1959. N 12. – 23-29 бб.
73 Апресян Ю.Д. Избранные труды // соч.: В 2 т. – М., 1995. –Т І. – 472 с.
74 Федоров А.К. Трудные вопросы синтаксиса. – Москва: Наука, 1972. – 130 с.
75 Ляпон Н.В. Смысловая структура сложного предложения и текст. (К типологий внутритекстовых отношении) - М., 1986. – 380 с.
76 Сложные предложение (под редакции С.А. Шуваловой). – М.,1983. 200 с.
77 Сартбаев К. Основные вопросы синтаксиса сложного предложения в современном киргизском языке. автореф. докт. дисс. М., 1953. – 41 с.
78 Глущенко Т.А. Стилевая дифференциация сложноподчиненных предложении условного типа в современном русском языке. – Орел, 1986. – 235 с.
79 Штыкало Н.И. Формы выражения категории причины и принципы их выбора в русском литературном языке (премущественно на материале современной художественной прозы), канд, дисс., Симферополь, 1970;
Медынская В.Н., Синтаксическая категория причины и ее взаимодействие с другими синтаксическими значениями (по данным русского языка І половины ХІХв) АКД, Днепропетровск, 1973. Л.В.Кочерга-Бортэ, Структурные модели синтаксической категории условия и их частотность в русском языке первой половины ХІХ в, канд, дисс, Симферополь, 1970.
80 Тажибаева С.Ж. Временные отношения – база формирования каузальной семантики. // – Тілтаным, 2003. N 1. – 50-57 с.
81 Елшібаева Ә.Қ. Салалас, сабақтас құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-функционалдық арақатынасы, филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2006. – 31 б.
82 Серғалиев М.С. Шарт мәнді сөйлемдер // Синтаксистік зерттеулер. – Алматы, 2004. 155-163 бб.
83 Невская А.В. Категория условия в функциональном аспекте. – М., 1988. – 150 с.
84 Шубина Т.П. Основные виды условных конструкций современного алтайского языка с формой на -за/-са в зависимой части. / Тюркские языки Сибири. Сб. Научных трудов. АН СССР. Сибирское отделение. Институт историй, филологии и философии. – Новосибирск, 1983. – 99-107с.
85 Рогожникова Р.П. Условные придаточные предложения в современном русском языке, автореф. канд. дисс. – М., 1952. – 29 с.
86 Қапалбеков Б. Көсемше бағыныңқылардың дамып қалыптасуы мен мағыналық түрлері: филол. ғыл. канд. дис. – Алматы, 2000. – 149 б.
87 Богомолова А.В. К изучению специфики уступительных конструкций в современном русском литературном языке, «Уч. зап.», т.202, Ленинградский гос. Пед. Ин-т им Герцена. – Л., 1959.
88 Алтаева А.К. Салыстырма мәнді сөйлемдегі құрмаластырушы тәсіл // Жаңа ғасырдағы Қазақстанның тілдік кеңістігі және әлемдік лингвистиканың өзекті мәселелері: халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. ҚазМемҚызПи - І т. – Алматы, 2008. – 756-762 бб.
89 Арутюнова Н.Д; Ширяев Н.Д. Русское предложение. Бытийный тип. М., 1983. – 197 с.
90 Русская грамматика. Синтаксис. – М., 1970. – 709 с. ІІ т. – 102-109с; 562-576с.
91 Бабалова Л.Л. Семантические разновидности причинных и условных предложений в современном русском языке. Автореф. канд. дис. – М., 1974. – 26 с.
92 Разлогова Е.Э. О некоторых типах семантических отношений. – М ., 1981. – 235 с.
93 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. – М., 1955. – 44 с.
94 Черемисина М.И., Колосова Т.А. Очерки по теории сложного предложения. – Новосибирск: Наука, 1987. – 410 с.
95 Ширяев Е.Н. Русская разговорная речь: Общие вопросы. Словообразование. Синтаксис. – М., 1981. – 350 с.
96 Колосова Т.А. К вопросу о семантике сложных предложений // Сложные предложение в языках разных систем. – Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние. 1978. – 29-35 с.
97 Виноградов В.В. Избранные труды. Исследования по русской грамматике. М.: Наука, 1975. – 555 с.
98 Бирюлин Л.А. О семантике алетических модальных конструкций // Типология конструкций с предикатными актантами. – Л., 1985. – 460 с.
99 Агазаде Н.Г. К вопросу о категорий наклонения и модальности в современном азербайджанском языке. – Баку, 1965. – 110 с.
100 Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. – Алматы: «Қазақ университеті», 1991. – 168 б.
101 Бандарко А.В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии – Л.: Наука, 1976. – 207 с.
102 Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. – М.: Наука, 1973. – 352 с.
103 Құлманов С. Міндеттілік (болымсыздық міндеттілік) модальдылығын білдіру жолдары // Акад. А.Т. Қайдар және тіл білімінің мәселелері. Конференция материалдары. – Алматы, 2004. – 12-20 бб.
104 Құлманов С. Қазақ тіліндегі мүмкіндік өрісінің семанитикалық құрылымы // С. Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2004. – 65-71 бб.
105 «Теория функциональной грамматики. Темпоральность. Модальность». – Л., 1991. – 255с.
106 Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. – Л ., 1978. – 238 с.
107 Умаров А. «Структура и средства частей сложных предложений в русском и каракалпакском языках». – Ташкент, 1985. – 98 с.
108 Шәукенұлы Қ. Грамматикалық толғаныстар. – Алматы, 2007. – 247 б.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 130 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

ӘОЖ 81`37:811.512.122
Қолжазба құқығында

Қазақ тіліндегі шарт қатынасындағы құрмаластық
құрылымдардың функционалдық-семантикалық табиғаты

10.02.02 – қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі
филология ғылымдарының докторы,
профессор
Б. Шалабай

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1 ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ КАТЕГОРИЯСЫН ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ТАНУДЫҢ
КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Құрмалас сөйлем категориясының пайда болуы мен қалыптасуының тілдік-
философиялық табиғаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.2 Құрмалас сөйлемнің компоненттері
туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 17
1.2.1 Басыңқы сыңардың компоненттік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 22
1.2.2 Бағыныңқы сыңардың компоненттік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...24
1.3 Синтаксистік қатынасты айқындаудың қиын
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ..30
1.4 Шарт қатынасының туындатушылық (каузальдық) сипатын
тану ... ... ... .34

2 ШАРТ ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚҰРМАЛАСТАРДЫҢ ТІЛДІК-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ
ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛУ ЖАЙЫ
2.1 Шарт қатынасының тілде көрінуінің логика-философиялық негіздері және
тілдік бейнелену
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 39
2.2 Шарт қатынасының қазіргі тіл білімінде қарастырылу
жайы ... ... ... ... ... 42
2.2.1 Шартты рай тұлғасының тарихи-этимологиялық
негіздері ... ... ... ... ... 48
2.2.2Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдар жасаудағы өзге грамматикалық
тұлғалардың
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
2.3 Шарт қатынасын өзге синтаксистік қатынас түрлерінен
даралау ... ... ... ..60
2.3.1 Шарт және мезгіл
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.67
2.3.2 Шарт және себеп
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..72
2.3.3 Шарт және мақсат
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
75
2.3.4 Шарт және түсіндірмелі
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .76
2.3.5 Шарт және салыстырма
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 7
2.3.6 Шарт және қарсылықты
қатынастар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .78

3 ШАРТ ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚҰРМАЛАСТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Жаратылыстық-болмыстық және менталь шарт
түрлері ... ... ... ... ... ... ... 80
3.1.1Жаратылыстық-болмыстық құбылыстардың шарт құрылымдары арқылы берілуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
3.1.2 Менталь шарт қатынасындағы құрылымдар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .85
3.1.3Менталь шарт құрмаластардың ішкі құрылымдық-мағыналық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 87
3.1.3.1 Менталь шарт құрмаластардың ішкі құрылымдық ерекшеліктері ... ..88
3.1.3.2 Менталь шарт құрмаластардың мағыналық ерекшеліктері
... ... ... ... .89
3.2 Шарт қатынасының тілдік берілуі және модальдылық
мәселесі ... ... ... ... 92
3.3 Шарт қатынасындағы модальдылықтың құрылымдық элементтер арқылы берілу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .98
3.4 Шарт қатынасындағы құрмаластарда реалдылықирреалдылық сипаттардың
көріну
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .104
3.5 Шарт қатынасындағы салаластар және олардың функционалды-семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...110

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...120

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 124
.
КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл білімі дамуының қазіргі кезеңіндегі
дүниетанымдық (когнитивтік) бағыты мәселеге антропоцентристік принцип
негізінде келе отырып, тілдік материалды адамзаттың не белгілі бір этностың
ойлау, дүниені тану, оны тіл арқылы бейнелеу ерекшеліктері тұрғысынан
қарастыруды мақсат етеді. Бұл бағыт өзінің жаңашылдығымен, ғылыми
тереңдігімен сипатталады. Дүниені танушы, оны тіл арқылы бейнелеуші
белсенді субъектінің – адамның – орталық фигура ретінде көрінуімен
ерекшеленетін бұл бағыттағы зерттеулерде тілдік құбылыс өзінің о баста
пайда болуындағы негізгі танымдық және коммуникативтік мақсаттары, яки
дүниені ойлау арқылы тану және осы танымдық түсініктерді тіл арқылы
бейнелеу принциптері тұрғысынан, сондай-ақ қатысымдық тіл білімінің
принциптері тұрғысынан зерттеледі.
Тіл білімінде соңғы кездерде үстем болып келе жатқан функционалдық-
семантикалық бағыт бойынша синтаксистік қатынастар мәселесін мағынадан
формаға қарай зерттеу, тілдік деректерді тек қана грамматикалық материал
деп емес, оны ең әуелі танымдық материал ретінде қарастырып, олардан
болмыстық құбылыстарды тану мен тілде бейнелеудің әдіс-тәсілдерін көру
бағытында ізденістер жасау талабы аңғарылып келе жатыр.
Біз жұмыста құрмалас сөйлем категориясының тілде пайда болуының, қызмет
етуінің арғы танымдық-қатысымдық негіздері жаратылыстық-болмыстық
құбылыстар арасындағы байланыстарды, олардың заңдылықтарын бейнелеу
мақсатынан туындайтындығын арнайы сөз еттік. Өйткені құрмалас сөйлемнің
жалпы теориясына қатысты мәселелер оның жекелеген объектісі болып табылатын
шарт қатынасындағы құрылымдарға да ортақ болады. Шарт қатынасындағы
құрмаластық құрылымдардың тілдік табиғатын тану еңбекте тілдік және
теориялық материалдарды молынан пайдалана отырып, жан-жақты қарастырылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде жалпы құрмалас сөйлем
категориясының тілдік табиғаты әлі де болса тереңдей тануды қажет етеді.
Құрылымдық тіл білімі тұрғысынан біршама зерттелгенмен, шарт қатынасындағы
құрмаластық құрылымдардың синтаксистік табиғатын айқындауда да шешімін
таппай келе жатқан мәселелер жетерлік. Құрмалас сөйлем синтаксисінің соңғы
жетістіктері негізінде аталмыш тілдік категорияны функционалдық-
семантикалық тұрғыдан тереңдей қарастыру қажеттілігі айқын аңғарылып отыр.
Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың тілдік табиғатын тануға жалпы
құрмалас сөйлем теориясының маңызды мәселелеріне қатысты жаңаша көзқарастар
аясында функционалдық-семантикалық аспектіде, жаратылыстық және ментальдық
болмысты диктум-модустық жүйедегі дүниетанымдық негізде бейнелеу өзекті
болып табылады.
Зерттеудің нысаны. Шарт қатынасындағы құрмаластардың қызметтік және
мағыналық табиғаты, болмысты бейнелеу ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
қазіргі тіл білімі ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, шарт
қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың тілдік жүйедегі орыны мен
функционалдық-семантикалық табиғатын айқындау. Осы мақсатқа жету үшін
алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:
- жалпы құрмалас сөйлем категориясының тілде пайда болуын олардың
негізгі коммуникативтік қызметімен байланысты қарастыра отырып, мәселеге
тілдің болмысты бейнелеуі тұрғысынан келу;
- шарт қатынасындағы құрмаластардың тілдік табиғатын тануда олардың
бағыныңқы және басыңқы компоненттерінің қызметін мағыналық тұрғыдан
біртұтас қарастыру және жеке сыңарлардың тұтас құрылымдағы қызметін жан-
жақты айқындау;
- шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың ішкі құрылымдық-
мағыналық және қызметтік ерекшеліктерін айқындау;
- шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдарды өзге синтаксистік
қатынастардан ажыратудың мүмкін межелерін белгілеу;
- шарт қатынасындағы құрмаластарды диктум-модустық тұрғыдан қарастырып,
оның сыңарлары арасындағы болмыстық және ментальдық жүйенің арақатынасын
айқындау;
- шарт мағынасының тілдік берілуінің әр алуан ерекшеліктерін ескере
отырып, оларды орталық-шеткері аймақ (центр – периферия) жүйесінде
орналастыру.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- құрмалас сөйлем категориясы танымдық-философиялық тұрғыдан
қарастырылып, оның пайда болуы мен тілдегі қызметі туралы жаңаша ғылыми
көзқарас ұсынылды;
- құрылымдық тіл білімі тұрғысынан басты назар аударылатын сабақтас
құрмаластардың бағыныңқы сыңары мен оның грамматикалық тұлғасы сабақтас
құрмалас сөйлемдерді функционалдық-семантикалық тұрғыдан тануда негізгі
объект бола алмайтыны дәлелделденді. Шарт қатынасындағы құрмаластың
семантикалық табиғатын айқындауда басыңқы сыңардың құрылымдық-мағыналық
ерекшеліктерінің маңыздылығы ғылыми негізде тұжырымдалып, шартты
бағыныңқылы терминінің орнына шарт қатынасындағы сабақтас (салалас)
құрмалас сөйлем термині ұсынылды;
- ғылыми әдебиеттерде оқшау сөздер ретінде танылып жүрген кейбір шартты
рай тұлғалы тілдік бірліктерді (оқшау сөз тіркестері мен сөйлемшелер) шарт
қатынасындағы құрмаластардың бағыныңқы компоненті ретінде тану идеясы
ұсынылып, оның өзіндік ерекшеліктері түсіндірілді;
- шарт қатынасын оның мағыналық реңдері (мағыналық типтері) ретінде
танылып жүрген қосымша мағыналық сипаттардан (себеп, мезгіл, т.б.) ажырата
қарау қажеттігі көрсетіліп, бірқатар құрылымдық-мағыналық межелер ұсынылды;
- тілдік құбылыс дүниетанымдық қызметі тұрғысынан қарастырылып, шарт
қатынасындағы құрмаластар жаратылыстық-болмыстық шарт және менталь шарт
түрлеріне ажыратыла қарастырылды;
- шарт қатынасындағы құрмаластардың алуан түрлі басқа синтаксистік
қатынас түрлерімен (мезгіл, себеп, т.б.) формалық жақтан ұқсас болып келуі
шартты рай тұлғасының (-са, -се) ежелде әр басқа мағыналарды (уақыт, іс-
әрекет, ес-ой) білдірген жеке сөздер болғандығымен түсіндірілді;
- шарт қатынасындағы құрмаластардың синтаксистік табиғатын айқындаудағы
модальдылық категориясының ерекше қызметі танылып, олардың жаратылыстық-
болмыстық шартта объективті модальдылық түрінде, ал менталь шартта
субъективті модальдылық түрінде көрінетіндігі айқындалды.
Зерттеу жұмысының негізгі әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында тілдік
деректерді құрылымдық-мағыналық жақтан салыстыра зерттеу әдісі
пайдаланылды. Тілдік деректерді функционалды – семантикалық тұрғыдан талдау
(анализ), талдау нәтижелерін құрмалас сөйлем теориясының негізгі қағидалары
бойынша жүйелеу (синтез) және оларды болмысты бейнелеу сипаттары тұрғысынан
ажырата отырып (салыстыру), өзара ерекшеліктерін айқындау тәсілдері
қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың практикалық материалы ретінде қазіргі
қазақ әдеби тілінің әртүрлі жанрларындағы тілдік деректер молынан қамтылды.
Ал теориялық материалы ретінде қазақ, түркі, орыс тіл біліміндегі құрмалас
сөйлем мәселесі мен шарт қатынасындағы құрмаластарға қатысты бұрын-соңды
айтылған ғылыми пікірлер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
барысында жалпы құрмалас сөйлем синтаксисінің өзекті мәселелерін теориялық-
әдістемелік тұрғыдан қарастырған тілші-ғалымдар еңбектері үлгі болды.
Жұмыстың ғылыми негізі ретінде қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері А.
Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, А. Аманжолов,
Қ. Есенов, Т. Қордабаев, Р. Әмір, М. Серғалиев, Т.Сайрамбаев, Б. Шалабай,
Ж. Жақыпов, С. Тажибаева, Т. Ермекова, А. Алтаева т.б. ғалымдардың
құрмалас сөйлем синтаксисі ілімінде теориялық мәні зор тың тұжырымдары
басшылыққа алынды. Түркі және орыс тіл білімінен Г.А. Абдурахманов,
А.М. Пешковский, В.В. Виноградов, Г.А. Золотова, А.В. Бондарко, М.В. Ляпон
және т.б. ғалымдардың еңбектері ғылыми-тәсілдемелік бағдар берді.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен
тұжырымдары жалпы құрмалас сөйлем категориясының, оның ішінде шарт
қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың теориялық және тәжірибелік
мәселелерін функционалдық-семантикалық ұстанымдар тұрғысынан қарастыруда
өзіндік жаңашылдығымен ерекшеленеді.
Зерттеу материалдары мен нәтижелерін құрмалас сөйлем синтаксисі бойынша
жүргізілетін лекциялар мен практикалық сабақтарда, қазақ тілінің
функционалды грамматикасы мен стилистикасы мәселелері, тіл білімінің
синтаксис саласы бойынша жүргізілетін теориялық және практикалық
жұмыстарда, арнайы курстарды оқытуда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- құрмалас сөйлем категориясы тілде жаратылыстық-болмыстық құбылыстар
арасындағы байланыстарды, олардың кең ауқымды, категориялдық сипаттағы
заңдылықтарын (мезгіл, себеп, шарт, т.б.) жай сөйлемдерден ерекше түрдегі
құрылымдық-мағыналық жүйе арқылы бейнелеу бейнелеу қажеттілігімен
байланысты пайда болған;
- синтаксистік қатынас түрлері, құрылымдық тіл білімі тұрғысынан
қарастырғанда, бағыныңқы сыңардың баяндауыш тұлғасы бойынша ажыратылды.
Мәселеге қызметтік-мағыналық тұрғыдан келгенде, шарт қатынасын айқындауда
басыңқы сыңардың қызметі ерекше екендігі көрінеді. Сондықтанда, шартты
бағыныңқы терминінің орнына шарт қатынасындағы (сабақтас салалас)
құрмаластар терминін қолдану орынды;
- тіл білімінде оқшау сөздер ретінде танылып келген кейбір шартты рай
тұлғасындағы тілдік бірліктерді (оқшау сөз тіркестері мен сөйлемшелер)
функционалдық-семантикалық тұрғыдан қарастырып, оларды менталь шарт
құрмаластардың компоненттері ретінде қарау қажет;
- шарт қатынасын ғылыми әдебиеттерде оның қосымша мағыналық реңдері
ретінде қарастырылып жүрген өзге синтаксистік қатынас түрлерінен (мезгіл,
себеп, т.б.) ажырата қарастырып, олардың ерекшеліктерін айқындайтын тілдік
межелерді белгілеу қажет;
- шарт қатынасындағы құрмаластарды болмысты бейнелеуі тұрғысынан
жаратылыстық-болмыстық шарт және менталь шарт түрлеріне ажырата қарастыру
шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың синтаксистік табиғатын
тереңдей тануда тиімді болмақ. Жаратылыстық-болмыстық шарт түрі диктумдық
сипатта келіп, айқын шарт-нәтижелік қатынасқа құрылады да, менталь шартта
сыңарлардың бірі не екеуі де әралуан модустық ыңғайдағы мағыналарды
білдіреді;
- шарт қатынасындағы құрмаластардың алуан түрлі басқа синтаксистік
қатынас түрлерімен (мезгіл, себеп, т.б.) формалық жақтан ұқсас болып келуі
шартты рай тұлғасының (-са, -се) ежелде әр басқа мағыналарды (уақыт, іс-
әрекет, ес-ой) білдірген жеке сөздер болғандығымен байланысты;
- шарт қатынасындағы құрмаластарда модальдылықтың алуан түрі молынан
көрінеді. Жаратылыстық-болмыстық шартта объективті модальдылық түрлері, ал
менталь шарт құрылымдарда субъективті модальдылық түрлері айқын байқалады.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі
тұжырымдары Қарағанды қаласында өткен Тілтанудағы тұлға атты проф. Т.Р.
Қордабаевтың 90 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференцияда (2005),
Астана қаласында өткен Ахмет Байтұрсынұлы оқулары атты республикалық
ғылыми-теориялық конференцияда (2006), профессор Қ. Жұбановтың 110
жылдығына арналған Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері атты халықаралық
ғылыми-теориялық конференцияда, Ә. Тәжібаевтың туғанына 100 жыл толуына
орай өткізілген Әбділда Тәжібаев – поэзия алыбы атты ІІІ республикалық
ғылыми-практикалық конференцияда (2009), ҚазҰУ Хабаршысында; Тілтаным,
Ізденіс, Қазақ тілі мен әдебиеті басылымдарында көпшілік талқысына
ұсынылып, жұмыстың түйінді пікірлері 11 мақала түрінде жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және
әр бөлім тұжырымдарынан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.

1 ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ КАТЕГОРИЯСЫН ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ТАНУДЫҢ
КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Құрмалас сөйлем категориясының пайда болуы мен қалыптасуының тілдік-
философиялық табиғаты
Құрмалас сөйлемнің теориялық мәселелерінің тереңдей зерттелуі кейінгі
кезеңде пайда болып, дами бастаған функционалдық-семантикалық тіл білімінің
табыстарымен байланысты қарастырылып жүр [1]. Құрылымдық тіл білімінің
алғашқы орынға форманы қойып, мағына мен қызмет мәселесін кейінгі қатарға
ығыстыруы тілді формальдық жақтан тануда бірқатар нәтижелер бергенімен,
дүниені тану арқылы және тікелей қарым-қатынас құралы ретінде пайда болған
тіл-құралдың ішкі табиғатын түсінуде тереңге бара алмайтыны байқалады.
Дегенмен, құрмалас сөйлем мәселесін мағыналық тұрғыдан зерттеудің алғашқы
бастаулары әріден басталатын тәрізді.
Қазақ тіл білімі қалыптасуындағы Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде-ақ
А. Байтұрсынұлы тек қана білім беру, ағартумен байланысты практикалық
(әдістемелік) сипаттағы зерттеулермен айналысқан жоқ, ана тіліміздің төл
табиғатын ғылыми тұрғыдан да алғаш зерделеді. Ғалым Ж. Сарбалаев
А. Байтұрсынұлының 1925 ж. Қызылорда қаласында жарық көрген Тіл құралы
атты еңбегіне тоқтала келіп: Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем мәселесінің
кең көлемде сөз болып, ғылыми тұрғыдан алғаш қарастырылуы да нақ осы
еңбектен басталады [2, 31-38 бб.],-дейді. А. Байтұрсынұлы синтаксистік
қатынас терминін қолданбаса да, әуел бастан-ақ құрмалас сөйлем сыңарлары
арасындағы синтаксистік қатынас мәселелерін айқындау бағытында ізашар
пікірлер айтқанын көреміз және сол айтылған пікірлердің негізі күні бүгінге
дейін тіліміздің грамматикалық табиғатын тануда мінсіз қызмет етіп келеді.
Ол сөйлем мәселесін кең ауқымда қарастырады: Сөйлемдер арасында екі түрлі
жақындық болады. Бірі – ішкі, бірі – тысқы [3, 300 б.], - дей келіп, ішкі
жақындық – мағына жүзіндегі жақындық екенін көрсетіп, сондай ішкі жақындық
негізінде ғана байланысатын сөйлемдерді іргелес деп атайтынын көреміз. Ал
мағына жақындығынан басқа қисын жақындығы бар сөйлемдер құрмалас делінеді.
Ғалымның тек қана мағына жақындығы арқылы байланысатын іргелес
сөйлемдер дегендері - негізінен, үлкен тыныс белгісімен (.) ажыратылатын
жеке жай сөйлемдер. Бұл топта Ат болдырды, ел көрінбеді немесе Екі
сартқа бір татар, аққуды батырекең атар деген тәрізді құрмаласа тіркескен
сөйлемдер де бар. Бұл тұрғыдан біз А. Байтұрсынұлы мәселеге жеке сөйлемдік
көзқарас тұрғысынан ғана емес, жалпы мәтіндік тұрғыдан келгенін аңғарамыз.
Біртұтас мағыналық жақындық сипат бір абзацтағы сөйлемдерге немесе
синтаксистік тұтастықтарға тән белгі. Ол жай сөйлемнің де, құрмаластың да
көлеміне сыймауы түсінікті: біртұтас ой бірнеше сөйлемдермен беріледі.
Қазақ тілі туралы зерттеулерде кейіннен ғана қолға алынып жатқан тіл
табиғатындағы осы ерекшелік сол кездің өзінде А.
Байтұрсынұлының назарынан тыс қалмаған.
Мына мәселеге де назар аударған жөн тәрізді: ғалым бастауыш бағыныңқы,
анықтауыш бағыныңқы, толықтауыш бағыныңқы деп, жұп қатыстық сөздер арқылы
жасалған құрмаластарды атайды. Мысалы: Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер.
Кімнің жерін жерлесең, соның жырын жырларсың. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны
аларсың. Ғалым пысықтауыш бағыныңқы сөйлемдерді де іштей мағыналық топтарға
ажыратады. Олар: мекен, мақсат, мезгіл, амал, себеп т.б. [3, 306 б.].
Аңғара қарасақ, келтірілген мағыналық топтардың өзара бірыңғай емес екені
айқын көрінеді: алғашқылары (бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы,
толықтауыш бағыныңқы) тек екі мүше (немесе сөйлемдегі екі сөз) арасындағы
синтаксистік қатынасты ғана білдіреді, бұл – жай сөйлемге тән сөйлеммүшелік
қатынас, ал соңғылары – пысықтауыш бағыныңқылар – жаратылыс-болмыстағы
негізгі заңдылықтарды бейнелеуге қатысты синтаксистік қатынастарды (мезгіл,
мекен, себеп т.б.) білдіреді. Бұл соңғылары – кеңістік пен уақыт, қозғалыс
(қимыл-әрекет), себептестік т.б. ғаламдық заңдылықтармен байланысты
ұғымдар. Жұп қатыстық сөздер арқылы жасалған құрмалас сөйлемдердің
синтаксистік табиғатын айқындау – тіл білімінде әлі күнге дейін қиындық
туғызып келе жатқан мәселелердің бірі. А. Байтұрсынұлы сол кездің өзінде
осы мәселені шешудің бір жолын қарастырған тәрізді. Дегенмен, құрмалас
сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынасты жай сөйлемдердегі тәрізді
сөйлем мүшелерінің атымен атау орынды көрінбейді. Өйткені бұлай еткенде
жоғарыда біз айтып өткен тек құрмалас сөйлемдерге ғана тән ғаламдық
заңдылықтармен байланысты синтаксистік қатынастар ерекшелігі көрінбей
қалатын тәрізді. Ішкі синтаксистік табиғаты тұрғысынан сәл бөлекшелеу
болғанмен, шарттылық қатынасты да біз осы негізгі заңдылықтар қатынасына
жатқызар едік. Әрине, Ахмет Байтұрсынұлы өмір сүрген кез – қазақ тіл
білімінің ғылым ретінде қалыптаса бастаған алғашқы кезеңі. Дегенмен, соның
өзінде ғұлама ғалымның құрмалас сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынас
мәселелерін дұрыс саралай білгені көрінеді.
Тілдік бірліктердің пайда болуы мен қызметінің негізгі мақсаты да,
тудырушы күші де олардың болмысты бейнелеуі және адамдар арасындағы қарым-
қатынасқа белгілі бір мақсатта қызмет етуі болғандықтан, тілдің ішкі
табиғатын тану бағытындағы ізденістердің осы мәселемен, яки танымдық,
функционалдық бағыттағы мәселелермен тікелей байланысты болуы да түсінікті
болмақ. Сондықтан да бірыңғай құрылымдық бағыттағы ізденістерді тіл білімі
дамуының алғашқы кезеңдеріндегі және тілдік материалды тереңірек тану
мақсатына байланысты әр алуан практикалық қажеттіліктерден пайда болған деп
танимыз.
Тіл білімі ғылымының қазіргі кезеңдегі дамуы тілді зерттеуде
антропоцентристік бағыттың тереңдеуімен сипатталады. Демек, бұл – тілді
зерттеуді объектіден субъектіге аудару, яғни тілді адам арқылы, ал адамды
тіл арқылы анықтау. Сондықтанда жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес, тілді
зерттеуде басты назар тілдік тұлғаға аударылады. Атап айтқанда,
антропоцентристік парадигма бірінші орынға адамды (тілдік тұлғаны) шығарады
да, ал тіл адам танымын бейнелеуші сипатта қарастырылады.
Қазіргі ғылымда мұның өзі де әрқалай түсіндіріліп жүрген жайы бар.
Ғалым Б. Шалабай қазақ тіліндегі дәстүрлі және жұмсалымды грамматиканың
зерттеу объектілерін қарастыра келіп, жұмсалымды грамматиканың көпжүйелілік
талдауға негізделетінін, негізінен, мағыналық жаққа баса назар аударатынын
атап көрсетеді [4, 28-31 бб.].
Адамның ойы белгілі бір тілдік формада жарыққа шығады. Құрмалас
сөйлемдердің тілде бейнеленуі туралы С.А. Шувалова: Каждый из смыслов, как
уже хорошо известно лингвистам, имеет свои специфические средства
вербализации с исползованием такой единицы языка, как сложное предложение
[5, 30 б.],-дейді. Құрмалас сөйлемдердің пайда болуы мен олардың
синтаксистік табиғаты туралы зерттеулерде әуелі құрмалас сөйлемдер мен жай
сөйлемдердің ара жігін ажырата қарау жайы сөз болады.
Ғалым Т.Н. Ермекова: Сөйлемнің мағыналық құрылысы мағыналық
бөлшектерден тұрады. Жалпы мағына сөйлемнің мағынасын тұтастай білдіреді,
бірақ ол сөйлемнің жеке-жеке бөлшектерінің білдіретін мағынасының жиынтығы
емес, керісінше сол бөлшектердің өзара байланысының нәтижесінде пайда
болатын сапалық тұрғыдан мүлде жаңа мағына [6, 20 б.] екенін орынды
айтады. Философиялық көзқарас тұрғысынан келгенде, жай құрылымнан күрделі
құрылымға, жай мағынадан күрделі мағынаға өткенде пайда болатын жаңа
құрылымның, оны құраушы жеке құрылымдық элементтердің әрқайсысынан да
өзгеше, жаңаша, синтездік сипатта көрінетін құрылым пайда болатыны, яғни
жаңа пайда болған құрылымның тек қана жай жиынтық болмайтындығы, оны
құраушы сыңарлардың құр қосындысы ғана емес екендігі басты назарда болады
[7, 155 б.].
Ғылыми әдебиеттерде құрмалас сөйлемге беріліп жүрген анықтамаларда
олардың күрделі ойды білдіретіндігі туралы айтылады. Мысалы, проф.
Т. Қордабаев: Құрмалас сөйлем деп мағыналық жағынан бір-біріне
байланысты екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден құралып, күрделі ойды
білдіретін сөйлемді айтамыз [8, 194 б.], - дейді. Бірақ бұл анықтаманың
ақиқаттығы туралы қазірде күмәнды пікірлер де жоқ емес. Мәселе жоғарыда
айтылған анықтамадағы күрделі ой ұғымы төңірегінде көрінеді. Ең әуелі,
осы күрделі ой дегеннің өзінің айқын түсінігі жоқ. Аталмыш автор: ...жай
сөйлем қаншама жайылма болғанымен, ол жалаң бір ғана ойды білдіреді де,
құрмалас сөйлем өзара байланысты екі немесе одан да көп жай сөйлемдерден
құралған күрделі ойды білдіреді,-деп нақтылай түседі. Бірақ, қазірде жай
сөйлемнің кейбір түрлерінің де (күрделенген жай сөйлемдер) бірнеше ойды
білдіретіндігі айтылып жүргені белгілі. Сөйлемнің күрделілігін оның
құрамындағы ойлардың санымен айқындаудың өзі тек жай сан-мөлшерлік негізге
ғана сүйенген, тілдік-теориялық негізі жоқ пікір екені де аңғарылады.
Т. Қордабаев: Ой дамып жетілмеген, күрделенбеген замандарда күрделі
ойдың көрсеткіші болып табылатын сөйлемдердің, яғни құрмалас сөйлемдердің
болуы да мүмкін емес. Құрмалас сөйлем адамның ой-өрісінің, дүние тануының
кеңейіп, күрделі ойлардың туып дамуымен байланысты, сол ойдың көрсеткіші
ретінде қалыптасып дамыған [9, 196 б.] - деген де пікір айтады. Осы пікір
қазіргі ғалым тілшілеріміздің еңбектерінде де айтылады. Мысалы, Б.
Сағындықов: Құрмалас сөйлем – жай сөйлемдердің өзара байланысуынан дамыған
келесі сатыдағы әрекет. Адам миының жетілуіне сәйкес сөйлемнің жай түрі
іске асады, оны күрделендіру – эволюциялық даму нәтижесінің еншісінде [10,
31 б.], - дейді.
Проф. Т. Қордабаев жоғарыда аталған еңбегінде мынадай мысалдар
келтіреді: 1. Қатты жел тұрды. Теңіз толқыны күшейді. 2. Қатты жел тұрды
да, теңіз толқыны күшейді. 3. Қатты жел тұрып, теңіз толқыны күшейді.
Автордың түсіндіруінше, бұлардың үшеуінде де беріліп тұрған бір хабар.
Айырмашылық тек бірінші жай сөйлемнің баяндауыш формасында ғана дейді.
Әрине, бұлай түсіндіргенде, автор мәселеге тек құрылымдық тұрғыдан ғана мән
беріп, мәселенің маңызды жағы назардан тыс қалып отырған тәрізді. Ол –
құрмаласты құраушы сыңарлар арасындағы синтаксистік қатынас мәселесі:
берілген жай сөйлемдер арасында, олар жеке-жеке айтылғандықтан, олардың
арасында көрініп тұрған ешқандай синтаксистік қатынас жоқ. Тек қана болған
жайлар туралы жеке-жеке информациялар ғана бар. Келтірілген салалас
құрмаластың сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынас – ыңғайластық
қатынас, ал сабақтас құрмаласта бұл – себептестік қатынас. Бұлардың
арасындағы осы ерекшелікті грамматикада да, жалпы тілдік қолданыста да
назардан тыс қалдыруға болмайды. Тілдік құбылыстың терең астарында жататын
осындай грамматикалық мағыналар сыры, жалпы алғанда, тілдік қатынастың
(коммуникацияның) аса маңызды мәселесі болып табылады. Яғни жоғарыда
келтірілген сөйлем түрлерінің әрқайсысы өзіне тән коммуникативтік қызмет
атқарып тұр. Мұндағы құрмалас сөйлемдердің атқарып тұрған негізгі
коммуникативтік қызметі, біздіңше, жаратылыс-болмыстағы кең ауқымды, аса
маңызды, категориялдық сипаттағы заңдылықтарды (келтірілген мысалдарда бұл
– себептестік заңдылығы) бейнелеуінде. Біздіңше, әуелден-ақ құрмалас сөйлем
пайда болуының басты қозғаушы күші де осы – аса маңызды категориялдық
сипаттағы қатынастарды тілдік бейнелеу мақсаты болған. Олай болса,
жоғарыдағы келтірілген үш түрлі құрылымды бірдей деп түсінуге негіз жоқ.
Олардың сыңарлары арасындағы грамматикалық мағыналарының сипаттары, көріп
отырғанымыздай, біріне бірі ұқсамайтын, мүлде басқа-басқа мағыналар.
Н.Т. Сауранбаев: Жай сөйлемдердің бірде тең дәрежеде салалас болып,
бірде бір-біріне бағынып сабақтасып құрмаласуының ең негізгі себебі –
адамның айналадағы табиғи, қоғамдық өмірдегі оқиғалардың, құбылыстардың
арасындағы байланысты аңдауы (восприятие) [11, 43 б.], - дейді. Мұнда
акад. Н. Сауранбаев құрмаластық құрылымдардың пайда болуының ең басты
себебін негізінен дұрыс аңдағанын көруге болады. Аталған пікірде
айналадағы табиғи, қоғамдық өмірдегі оқиғалардың, құбылыстардың арасындағы
байланысты аңғару дегенде, ғалым құрмалас сөйлемдердің тілдегі негізгі
қызметін нақты көрсетіп отыр. Біздіңше де, құрмаластық құрылымның пайда
болуының негізінде жаратылыстық-болмыстық сипаттағы категориялдық мәні бар,
кең ауқымды аса маңызды қатынастарды (мезгіл, мекен, себеп-салдар, шарт
т.б.) тілдік бейнелеу мақсаты жатыр деп білеміз.
Жай сөйлем мен құрмалас сөйлем өздерінің коммуникативтік мақсаттары
тұрғысынан да ерекшеленіп тұрады,- деуіміздің себебі де осында. Айталық жай
сөйлемдерді олардың коммуникативтік мақсаты тұрғысынан үш түрге (хабарлы,
сұраулы, бұйрықты) бөлсек, осындай негізгі үш түрлі қатысымдық мақсат
құрмалас сөйлемдерде де бар. Бірақ құрмаластардың жай сөйлемдерден басты
ерекшелігіне орай, бұлардағы коммуникативтік мақсаттың ерекше түрі –
жоғарыда айтып өткеніміздей, тек құрмалас сөйлемдерге ғана тән кең
мағынадағы жаратылыстық-болмыстық сипаттағы синтаксистік қатынастарды
білдіру мақсаты болып табылады.
Проф. Р.С. Әмір құрмаластық құрылымның пайда болуындағы коммуникативтік
мақсаттар мен сөйлеушінің тілдік талғамына байланысты мәселелерге баса
назар аударады. Ғалымның пікірінше: Сабақтас құрмалас сөйлемдер
тізбектілік талабын атқарады. Салалас құрмалас сөйлемдер сегменттік талабын
өтейді. Қазақша сөзде, лебізде тізбекті етіп құрау қалаулы. Осы себептен
сабақтас құрмалас сөйлемдер басым жұмсалады. Ол, сондай-ақ, тізбектілік
құрылымның (сабақтастың) таңдаулы болуы адамның о бастағы табиғат
құбылыстарын, табиғаттағы заттарды көру, тану, айту дәстүріне байланысты,
соны үлгі ету дәстүріне байланысты орныққанын айтады. Адам бұл
айтылғандардың орналасу ретін, бірінен соң бірінің ілесіп келу ретін қуып
көрген, айтқан, таныған. Осы дәстүр, тәртіп синтаксистегі тізбектіліктің
орнығуына, қалаулы болуына негіз болды [12, 24-29 бб.],- дейді.
Ғалым бұл жерде сабақтастық құрылымның о баста пайда болуына негіз
болған басты факторды өте орынды көрсетіп отыр. Біздіңше, тек сабақтас
құрылымдар ғана емес, жалпы құрмаластық құрылымдардың қай-қайсы да
жаратылыс-болмыстағы алуан түрлі құбылыстардың жалпы заңдылықтарын, біз
жоғарыда атап өткен философиялық категориялар дәрежесіндегі мезгілдік,
мекендік, себеп-салдарлық, шарттық т.б. қатынастардың заңдылықтарын тілдік
бейнелеу мақсатында пайда болған. Бірақ, соның өзінде, проф. Р.С. Әмір атап
көрсеткендей, тізбектілік сипаттағы құрылым мен сегменттік сипаттағы
құрылымның, яғни сабақтастық және салаластық құрылымдардың өзіндік
ерекшеліктері бары да ақиқат. Ол шынында да, тек қана грамматикалық
формалар түріндегі ерекшеліктер емес, белгілі бір нақты коммуникативтік
талаптарды қанағаттандыруға арналған құрылымдық ерекшеліктер болып
табылады.
Осы тұрғыдан келгенде, құрмаластың басқа мағыналық түрлеріне қарағанда
шарттылық қатынастағы сөйлемдердің сегментті құрылымды түрлерінен гөрі
тізбекті құрылымды түрлері әлдеқайда мол кездеседі. Ал сегменттік
құрылымдардың тілдік қолданыстары сирек те болса, ерекше модальдық,
стильдік реңдерді бейнелеу мақсатында қолданылатын тәрізді.
Тіл білімінің синтаксис саласын зерттеуші ғалымдар бағыныңқылы құрмалас
сөйлемдердің тілдегі құрылымдық жүйе ретінде пайда болу жолдары туралы
теорияның негізін А. Рифтин салғанын және оның А.А. Потебняның
кейбір дәлелдеріне сүйенгенін айтады [13; 14]. Осы теорияға сәйкес,
бағыныңқылы құрмалас сөйлемдердің дамуындағы екі жол ретінде мына тәсілдер
көрсетіледі:
- салаласу негізіндегі екі жай сөйлем бірігіп, нәтижесінде бағыныңқы
құрмалас сөйлем құралуы;
- жай сөйлемнің етістік тіркесті сыңары бағыныңқы сөйлемге айналып,
сабақтас құрмалас сөйлем құрауы;
Ғалымдардың айтуынша, алдымен салалас құрмалас пайда болған да, соның
негізінде сөйлемнің әр түрлі дәнекерлер арқылы байланысатын түрлері, соның
ішінде сабақтаса байланысатын түрлері тіл дамуының кейінгі дәуірлерінде
пайда болған.
Гипотаксистің паратаксистен шыққандығы бүгінгі таңда дәлелденген
деген ғалым Г.С. Кнабе пікірімен белгілі түркітанушы Н.З. Гаджиеваның
пікірі үндес: Объединение простых предложении в одно сложное первоначально
происходило путем простого примыкания, сочинения предложений. Сочиненные
предложения в тюркских языках развивалось единственным путем из сложения
простых предложений с сокращением их грамматической самостоятельности.
Естественно, что их структурный тип соотносится с довольно ранним периодом
пратюркской общности [15, 403 б.].
Сабақтас құрмаластардың салаластардан пайда болғандығы туралы тіл
ғылымында қалыптасқан пікір ғалымдар тарапынан мойындалған. Тарихи тұрғыдан
паратаксистің гипотаксистен бұрын пайда болғандығы түсінікті. Бірақ, Н.З.
Гаджиеваның: Поэтому мы разделяем общепринятое в истории лингвистической
литературы положения о том, что подчинение предложений (гипотаксис)
развивалось на основе сочинения (паратаксис) предложений [15, 221 б.],-
деген пікірі әлі де толықтыра түсуді қажет ететін тәрізді.
Ғалым Т.Н. Ермекова А. Рифтин теориясында да кемшіліктер жоқ емес
екенін ескерте келіп, оның басты бірі ретінде сабақтас құрмаластардың
тікелей жай сөйлемдерден құралу мүмкіндігін жоққа шығаратынын айтады. [16,
30 б.]. Ал А.З. Абдуллаев, Н.З. Гаджиева жай сөйлемдерден тікелей сабақтас
құрмалас сөйлемдер жасалу жолының ежелгі тәсілдердің бірі екендігін айтқан
болатын. Т.Н. Ермекова сондай-ақ, салаласа байланысқан құрмаластардың да
бәрі бірдей сабақтас сөйлем бола алмайтынын атап өтеді. Осылайша ол түркі
тілдерінде сабақтас құрмалас пайда болуының үш түрлі мүмкіндігін көрсетеді:
1) бағына байланысу негізінде жай сөйлемдердің тікелей бірігуі;
2) жай сөйлемдердің құрамындағы етістік тіркестердің бағыныңқы құрмалас
сөйлемге ауысуы (синтаксистік деривация).
3) кейбір салалас құрмалас сөйлемдердің бағыныңқы құрмалас сөйлемдерге
ауысуы;
Біз гипотаксистің паратаксис арқылы пайда болу жолын құптай отырып,
сонымен қатар, салаласа байланысу мен сабақтаса байланысу түрлерінің
әрқайсысы құрмаластық құрылым пайда болуының өзіндік ерекшеліктерімен
көрінетін басқа-басқа формалары ретінде де танылғаны жөн деп білеміз. Бұлай
деуіміздің бірқатар себептері бар. Біріншіден, сабақтаса байланысуға тән
баяндауыш тұлғалары (шартты рай, көсемше, есімше т.б.) салалас
баяндауышының тиянақты тұлғасына (-ды, -ді, -еді) тікелей жалғанбайды,
етістік түбіріне жалғанады. Мұның өзі гипотаксистің паратаксистен тікелей
пайда болғандығы туралы мәселеге ойлана қарау қажеттігін көрсетеді.
Екіншіден, гипотаксистік құрылымға тән синтаксистік қатынастар
паратаксистік құрылымға тән синтаксистік қатынастармен бірдей емес, яғни
сабақтасу арқылы берілуі мүмкін бірқатар синтаксистік қатынас түрлері
салаласу тәсілі арқылы беріле алмайды (амал, мақсат қатынастары), ал
салаластық түрде де берілетін жағдайлары кездеседі дейтін кейбір
синтаксистік қатынастар (шарт, мезгіл, себеп,т.б.) сабақтасу түріндегідей
толық, жан-жақты емес, тек кейбір өзіндік ерекшеліктері тұрғысынан ғана
көрінеді. Сондай-ақ салаласу арқылы берілетін кейбір қатынас түрлері
(талғаулы, кезектес қатынастар) сабақтасу тәсілі арқылы беріле алмайды.
Мұның өзі салаласу мен сабақтасудың әрқайсысы тілде болмысты бейнелеудің,
қарым-қатынас жасаудың (коммуникацияның) тиісті белгілі бір
қажеттіліктерінен туған арнайы формалары екендігін көрсетсе керек.
Шарттылық қатынастың да көптеген ішкі мағыналық түрлері салаласу тәсілімен
беріле алмайды.
Кейбір деректерге қарағанда, сабақтас құрмаластар да паратаксис
үлгісімен екі жай сөйлемнің тіркесуі арқылы емес, тікелей бір ғана жай
сөйлемдік құрылымның тарихи дамуынан пайда болған тәрізді көрінеді. Мысалы:
мезгілдік қатынасты білдіретін -ғанда, -генде тұлғасының пайда болу негізін
біз уақыт мағынасындағы сөз (уақ уағында) деп білеміз. Сондықтан, біз
қазірде мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем деп танылып жүрген Жаңбыр
жауғанда, жер көгереді түріндегі құрылым ежелде Жаңбыр жауған уағында
(уақытта) жер көгереді – деген жай сөйлем түрінде болғанын аңғарамыз. Кейін
келе, мезгіл мағынасындағы сөздің (уағында) формалық деңгейге дейін
ықшамдалып, алдыңғы етістік баяндауышпен кірігіп кетуінің нәтижесінде
құрмалас сөйлем бағыныңқысының баяндауышы қалыптасқан. Шарттылық
қатынастағы құрмаластардың пайда болу жолы да осыған ұқсас. Тарихи тұрғыдан
көптеген семантикалық сипатта көріне алатын -са тұлғасы кезінде жай
сөйлем құрамындағы жеке түбір сөз ретінде қолданылған. Ғылыми әдебиеттерде
осы -са тұлғасының ойлау, санау, сөйлеу, жасау, уақыт (күн) т.б. мағыналары
болғандығы көрсетіледі.
Қорыта келгенде, сабақтас құрмаластардың тікелей жеке жай сөйлемнен
пайда болу мүмкіндігі туралы идеяның да негізі жоқ емес тәрізді.
Бірқатар еңбектерде айтылып жүрген пікірлерге назар аударсақ,
паратаксис дегеніміз екі сыңардың тек қана қатар тұруы арқылы байланысуы
емес екенін көреміз. Мұнда көптеген ішкі құрылымдық элементтер – тірек
сөздер, қатыстық сөздер, т.б. аса маңызды қызмет атқаратыны көрінеді.
Екіншіден, паратаксис ескі түр болса, бірте-бірте қолданыстан шығып қалуға
тиіс еді. Бірақ тілдік құрылымнан мұндай құбылыс байқалмайды. Сондықтан да
біз құрмаластың бұл екі түрін тіл үшін әрқайсысының өз орны, қызметі бар
тілдік құрылымның дербес пайда болған түрлері деп түсінуге негіз жоқ емес
деп білеміз.
Ғалым Т.Н. Ермекованың: Құрмаластың ең бастапқы түрі болып табылатын
паратаксис пен оның негізінде туған гипотаксистің бір-бірінен өзгешелігі
тек байланыстырушы дәнекерлерде ғана емес, сонымен бірге олардың әрбір жеке
компоненттерінің ішкі құрылысындағы жаңалықтарында [14, 560 б.] - деген
пікіріне қосыламыз. Шынында да, сабақтас және салалас компоненттердің
грамматикалық сипатында да, ішкі құрылымдық жағында да көптеген
ерекшеліктер бар. Демек құрмаластың сабақтас деп аталатын жаңа түрінің
пайда болуында тек қана тұлғалық өзгерістерінің, яки баяндауыш тұлғаларының
өзгеруінің жеткіліксіз екендігі түсінікті болса керек. Бұл жерде ғалымның:
Тіл дамуында алдымен сөздерді, жеке сөйлемдерді бір-бірімен
байланыстыратын дәнекерлер пайда болмайды, керісінше алдымен сол
дәнекерлерді керек ететін мұқтаждық пайда болып, соның қажет етуінен барып
әртүрлі жалғаушы дәнекерлер пайда болатындығы айтылып жүр [14, 559 б.] -
деген пікірін орынды көреміз. Жалпы, құрмалас сөйлемнің, тұтастай алғанда,
тілдің, оның барша бірліктерінің белгілі бір коммуникативтік қажеттіліктен
пайда болатындығы тәрізді, сабақтас құрмаластар да белгілі бір синтаксистік
қатынастарды білдіру мақсатынан туған.
Біздіңше, жоғарыда айтып өткеніміздей, құрмаластық құрылым дегеніміз –
тек қана құрмаласу мақсатында жасалмайды. Яғни, мұндағы мәселе компонент
баяндауышының жалаң формалық өзгерісінде ғана емес, ең бастысы олардың
арасындағы белгілі бір сипаттағы коммуникативтік қатынасты бейнелеу
талабынан туады және сабақтас құрмаластар салаластардың құрылымдық жағынан
дамып жетілуі нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге өз алдына дербес жолмен
тікелей жай сөйлемдердің құрылымдық дамуы негізінде де пайда болатындығы
аңғарылады.
Құрмалас сөйлем пайда болуының бір жолы ретінде сөйлеуші субъектінің
стильдік мақсатта актуальдандыру әдісімен жай сөйлемдік құрылымды
құрмаластық құрылымға айналдыру жолы да ескерілгені жөн деп білеміз.
Мысалы: Ендігі ұрпақ ұлт беделіне жарайтын перзентін қадірлей білсе,
аяғынан шалмаса, өзегіне қорғасын құймаса деп тілеймін
(Б. Кенжебаев). Мұндағы баяндауыштың деп көмекші
етістігімен тіркесін құрмалас компонентіне айналдырсақ, сөйлем мына түрде
көрінер еді: Ендігі ұрпақ ұлт беделіне жарайтын перзентін қадірлей білсе,
аяғынан шалмаса, өзегіне қорғасын құймаса – менің тілегім осы. Біз мұнда
сөйлемнің мағынасына еш өзгеріс енгізбей-ақ, оның құрылымын құрмаластық
сипатта түрлендіруге болатынын көреміз. Бұл түрлендіру жасанды түрлендіру
емес, тілімізде қалыптасып орныққан сөйлеу жүйесінің қалыпты үрдісі.
Келтірілген екі сөйлемнің құрылымдық ерекшеліктері жай сөйлем құрмалас
сөйлем оппозициясымен ерекшеленіп тұруы сөйлеушінің коммуникативтік
мақсатымен, осы мақсаттың стильдік ерекшелігімен айқындалады. Демек,
құрмалас сөйлем пайда болуының алуан түрлі тәсілдерінің бірі –
коммуниканттың стильдік мақсатынан, нақты сөйлемнің құрылымына қатысты ой
орамының өзіндік ерекшелігінен туындайтын форма деп түсінуге де болады.
Құрмалас сөйлем компоненттерін актуализациялау туралы айта келіп проф.
Р.С. Әмір оның бірқатар жолдарын көрсетеді [18, 3-12 бб.]. Олар – әр түрлі
орын тәртібі, ажарландыру, әрлендіру тәсілдері. Мысалы, автор бірінші
компонент ретінде болымсыз тұлғалы шартты рай етістікті (-маса) баяндауыш
етіп қатыстырып, екінші компонент ретінде риторикалық сұрақты білдіретін
құрылым қатыстырылып, экспрессивті құрмалас сөйлем құралады дей келіп,
мынадай мысалдар келтіреді: Осындайда қол ұшын бермесе, қашан көреміз
туыстығын (Ә. Ақпамбет). Оспан айтпаса, кім айтады бұл сөзді (Ә. Ақпамбет).
Бұл құрмаластық құрылымның жасалуында сөйлем құрамындағы синтагмалық
бөліктердің стильдік мақсатта орын ауыстыруы, яки автор сөзімен айтқанда,
сөйлемнің актуализациялануы жағдай жасайды. Қалыпты құрылымда бұл: Бұл
сөзді Оспан айтпаса кім айтады? – түріндегі жай сөйлем болар еді.
Ал мына төмендегі мысалдарда құрмалас жасалуының тағы бір ерекшелігі
айқын көрінеді. Автор құрмаластық құрылымдардың тілдік бейнеленуіне қатысты
мынадай мысалдар келтірген: 1. Жер кімдікі, ел кімдікі. – Жер, ел кімдікі.
2. Оты бөлек, суы бөлек – Оты, суы бөлек (Ә. Тарази).
Мысалдардағы құрмаластық құрылымдардың пайда болуы сөйлеушінің айтылмақ
объектілерді компоненттер ретінде даралап айту арқылы актуальдандырып,
оларға ерекше логикалық мән бермек болған стильдік мақсатынан туындап отыр
деп білеміз. Мұнда да жай сөйлем мен құрмаластың арасындағы коммуникативтік
мақсаттың екі басқа ерекшелігі байқалады: ол жай сөйлемде сөйлеммүшелік
қатынаста көрінсе, құрмаласта ыңғайластық сипатта келіп, болмыстық
заңдылықтар түрінде көрінеді.
Акад. Н.Т. Сауранбаев: Салаласып құрмаласқан жай сөйлемдердің
арасындағы ішкі байланыс – құбылыстардың, оқиғалардың арасындағы байланысты
айқын, дәл ажырату емес, ассоциация, аналогия, апперцепция принциптерімен
жинақталып, ұласуға негізделген. Құбылыстардың арасындағы байланысты дәл,
айқын ажыратып айтсақ, олар сабақтаса құрмаласар еді деген ойларын
сөйлемдердің сабақтасып құрмаласуының психологиялық негізі – талдау
(анализ), ал сөйлемнің салаласып құрмаласуының психологиялық негізі –
жинақтау (синтез) [11, 44 б.],-дейді.

1.2 Құрмалас сөйлемнің компоненттері
Жалпы құрмалас сөйлем табиғатын, оның ішінде шарт қатынасындағы
құрылымдардың синтаксистік табиғатын тереңдей тануда да ең әуелі компонент
ұғымының айқындалып алынуы маңызды болмақ. Өйткені, қазақ тіл білімінде
тұтастай алғандағы құрмалас сөйлем категориясының да, сондай-ақ құрмалас
сөйлемдерді құраушы компоненттердің де синтаксистік табиғаты туралы мәселе
әлі де болса толық нақтылана қойған жоқ. Қазіргі қазақ тілі синтаксисіне
қатысты еңбектерде құрмаласты құраушы компоненттердің бірде жай сөйлемдер
деп, енді бірде сыңарлар (компоненттер) деп аталуының өзі олардың
синтаксистік бітім-болмысы жекеленген жай сөйлемдердің синтаксистік
табиғатымен толық сәйкеспейтіндігінен деп білеміз. Сөйлем деп аталатын
синтаксистік категория мен құрмалас сөйлем компоненті болып саналатын жай
сөйлем өз ішінде парадигмалық, синтагмалық қатынастағы кіші құрылымдарға
негізделген өзара иерархиялық қатынастағы бірліктер болып саналады, жай
сөйлемдердің компонент сипатында ұйымдасуының негізгі принциптері ретінде
үйлесімділік, ортақтастық, параллельдік, жүйелілік принциптері көрсетіледі
[6, 12 б.]. Компоненттері сөйлемдік дәрежедегі предикаттық құрылым болу
талабы тұрғысынан келсек, тіліміздегі бүгінде синтаксистік табиғатын
айқындау қиындық келтіріп жүрген бірқатар мәселелердің басы ашылмай,
проблема түрінде сақталып қала беретіні аңғарылады.
Жалпы алғанда, құрмаластық құрылымды тануда ғана емес, ондағы
синтаксистік қатынасты айқындауда да сыңарлардың лексикалық құрамы мен
құрылымы, т.б. компоненттік элементтері аса маңызды қызмет атқарады. О.
Есперсен өз зерттеулерінде: Грамматиканы сыртқы және ішкі жағынан
қарастырамыз. Біріншіден, қызметтен (мағынадан) тұлғаға қарай, екіншіден,
тұлғадан қызметке (мағынаға) қарай талдаймыз дей келіп: ... в центре
внимания оказываются не столько явные грамматические категории, во многих
отношениях достаточно изученные, сколько взаимодействие грамматических
форм, лексики и контекста, правила функционирования языковых средств,
используемых для передачи смысла. Эти средства образуют особую надуровневую
систему функционирования грамматических единиц [19, 39-40 бб.],-дейді.
Яғни, ғалым бұл жерде құрмалас компоненттерінің ішкі ерекшеліктерінің
маңыздылығын ескеріп отыр. Біздіңше де құрмалас сөйлемдерді, олардың
синтаксистік табиғатын зерттеу барысында екі компоненттің де өзіндік
ерекшеліктерін, олардың әрқайсысының синтаксистік қатынасты айқындаудағы
қызметтерін дұрыс анықтап алу маңызды болмақ. Осы тұрғыдан келгенде,
құрмалас сөйлемдердің компоненттері туралы мәселеге де баса назар аудару
қажет екені көрінеді.
Сондай-ақ, құрылымдық тіл біліміндегі тәрізді тек бағыныңқы сөйлемнің
баяндауыш тұлғасының ерекшеліктеріне ғана қарау жеткіліксіз екені, сонымен
қатар басыңқы сыңардың да құрамындағы әрбір сөзге, лексикалық бірліктерге,
контекске, басыңқының тұтастай сөйлем құрамындағы синтаксистік қызметіне
ерекше көңіл бөлінуі басты назарда болуы қажет.
Тіл білімінде қалыптасқан дәстүр бойынша, құрмаластың бағыныңқы
сыңарына, оның баяндауыш формасына ғана баса назар аударылып келгені, ал
басыңқы сыңар мен басқа да құрылымдық элементтер күні бүгінге дейін
назардан тыс қалып отырғаны белгілі. Мұның өзі жалпы құрмалас сөйлемдер
табиғатын дұрыс тануға қиындық келтірді. Өйткені құрмаластың мағыналық
сипатын жасауда, оның синтаксистік табиғатын танытуда басыңқы сыңардың да
орны ерекше. Бұл, әсіресе, шарт қатынасындағы құрмаластарға қатысты молынан
көрінеді.
Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың құрмалас сөйлемнің өзге
түрлерінен ең басты ерекшелігі – бұлардың ашық құрылымды болып келетіндігі.
Шартты рай тұлғасындағы құрмаластық құрылымдардың ашық құрылымдық сипаты
туралы айтқанда, оның бағыныңқы сыңарындағы шартты рай тұлғасының тек қана
шарт қатынасындағы құрмаластарды жасап қоймай, онан да өзге көптеген
синтаксистік қатынас түрлерін жасауға бейім, икемді болатындығы негізге
алынады. Қазақ тіл білімінде ашық құрылым термині бұрын да қолданылған.
Мысалы, Ұ. Салиева: Ашық құрылымды сөйлемдерде уақиғалар, жай-күйлер
санамалап баяндалса, тұйық құрылымды сөйлемдерде бір хабарға екінші хабар
қарсы қойылады, салыстырма мағынада құрмаласады, түсіндірме, себеп –
нәтиже, нәтиже – себеп, шартын білдіру, әрекеттің бірі болса, бірі
болмайтынын көрсетіп те жай сөйлемдер құрмаласып келгенде, компоненттері
екеуден артық болмайды, тұйық буын сияқты сөйлем тұйықталып бітеді. Егер
ашық құрылымды сөйлемдер біртектес, бірыңғай сөйлемдер болып келсе, тұйық
құрылымды сөйлемдердің компоненттері әр тектес болады. Мысалы: Ала қашады –
бітті сосын (М. Жұмағұлов) [20, 16 б.],- дейді.
Әрине, біздің қолданысымызда бұл ашық құрылым термині өзгеше мағынаға
ие болады. Кезінде проф. Т. Қордабаев: ...шартты рай арқылы жасалатын
шартты бағыныңқылы сөйлем басыңқы сөйлемдегі ешбір сөзге де тәуелді
болмайды, мысалы: Соған бекінген тәуекелің рас болса, барды сарапқа салар
күнім туды (М. Әуезов) деген сөйлемнің бағыныңқысы басыңқының пәлен
мүшесінің жетегінде тұр деуге болмайды,-деп дәлелдейді. Бұл жағынан
алғанда, шартты рай арқылы құрмаласатын сабақтас сөйлемдер мағына жағынан
да сараланып қалыптасқан сөйлем деу орынды айтылған пікір [8, 554 б.], -
дейді. Біздіңше, шартты рай тұлғалы бағыныңқылы сөйлемдердің мағына жағынан
сараланып қалыптасқандығына не қалыптаспағандығына аталған жайлар, яки
бағыныңқының басыңқыдағы белгілі бір сөзге мағыналық жақтан байланысты
(тәуелді) болуы не болмауы дәлел бола алмайды. Яғни бағыныңқы сыңардың
басыңқыға бағынышты болып не бағынышты болмай келіп тұрғандығы тұрғысынан
емес, керісінше басыңқы сыңардың өзінің мағыналық сипаты жағынан бағыныңқы
сыңар мағынасы мен оның баяндауыш тұлғасына (шартты рай тұлғасына) тәуелді
болмай, алуан түрлі мағыналық ыңғайда келе алатындығын ескерген жөн.
Мұндағы мәселе -са тұлғасының ашық құрылым жасауға қабілеттілігінде,
басыңқы сыңардың мағыналық сипатының алуан түрлі бола алу мүмкіндігінде.
Осы ашық құрылымның нәтижесінде оның басыңқы сыңары бағыныңқыдан мағыналық
жақтан да, тұлғалық жақтан да барынша еркін болып, алуан түрлі мағыналық
сипатта келуге мүмкіндік алады.
Шарттылық қатынастағы сөйлемдердің өзіндік ерекшелігі сол – бұларда
шарттылық қатынас, негізінен, басыңқы сыңардың мағыналық, т.б.
ерекшеліктеріне байланысты көрінеді. Бағыныңқыдағы шартты рай тұлғасы
шарттылық мағына жасауға белгілі дәрежеде ықпал ететінін жоққа шығаруға
болмайды десек те, бірақ ол мәселені толық шеше де алмайды. Айталық,
сабақтастардың басқа түрлерінде бағыныңқы сыңар, негізінен, басыңқының
мағыналық жақтан белгілі бір сипатта тұруын алдын ала белгілеп, соған
мәжбүрлеп тұрса (мысалы, себеп бағыныңқылының – ғандықтан тұлғасы тәрізді),
мұндай жағдай шарттылық қатынастағы сөйлемдерден көрінбейді. Бұларда
бағыныңқыдан соң айтылатын ой желісі еркін, ашық болып қалады да, оның
жалғастығының альтернативті мүмкіндіктері мол болады. Айталық, осы
бағыныңқы сыңардың құрылымдық, әсіресе, мағыналық ыңғайына қарай, құрмалас
шарт мәнінде болмай, басқа мағыналық қатынаста да (мысалы, мезгілдік,
түсіндірмелі, т.б.) көрінуі мүмкін. Қалайда, осындай құрылымның еркін
құрылым екендігі шарт қатынасындағы құрмаластың ерекше бір белгісі ретінде
ескеруге лайық. Сондықтан да болса керек, А. Ысқақов шартты райды
неғайбыл рай қатарына жатқызады. Ал неғайбыл райда қимыл-әрекет субъектінің
еркінен тыс іске асатындығы немесе іске аспайтындығы да мәлім [21, 88 б.] -
дейді.
Бұл мәселе орыс тіл білімінде де көтерілгені көрінеді. Мысалы,
Н.А. Андрамонова пысықтауыштық қатынастағы сөйлемдердің
(место, время, причина, условие, и др.) құрылымдық-мағыналық ерекшеліктері
туралы айта келіп: Во-первых для обстоятельственной семантики показательно
то, что она не является постоянной, регулярной, а носит переменный,
нерегулярный характер. С точки зрения структуры она не задается, не
сигнализируется конструктивной основой, в сложноподчиненном предложений
равной главной части или его фрагменту. Об этом свидетельствует, например,
тот факт, что конструктивно ведущий компонент сложноподчиненного
предложения расчлененной структуры (главная часть) как правило, не
предопределяет характера придаточной ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.