Қазақ тіліндегі шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың функционалдық-семантикалық табиғаты

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 130 бет
Таңдаулыға:

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

ӘОЖ 81`37:811. 512. 122 Қолжазба құқығында

Қазақ тіліндегі шарт қатынасындағы құрмаластық

құрылымдардың функционалдық-семантикалық табиғаты

10. 02. 02 - қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі

филология ғылымдарының докторы, профессор

Б. Шалабай

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

1 ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ КАТЕГОРИЯСЫН ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ТАНУДЫҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Құрмалас сөйлем категориясының пайда болуы мен қалыптасуының тілдік-философиялық табиғаты . . . 9

1. 2 Құрмалас сөйлемнің компоненттері туралы . . . 17

1. 2. 1 Басыңқы сыңардың компоненттік сипаты . . . 22

1. 2. 2 Бағыныңқы сыңардың компоненттік сипаты . . . 24

1. 3 Синтаксистік қатынасты айқындаудың қиын мәселелері . . . 30

1. 4 Шарт қатынасының туындатушылық (каузальдық) сипатын тану . . . 34

2 ШАРТ ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚҰРМАЛАСТАРДЫҢ ТІЛДІК-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ТІЛ БІЛІМІНДЕ ҚАРАСТЫРЫЛУ ЖАЙЫ

2. 1 Шарт қатынасының тілде көрінуінің логика-философиялық негіздері және тілдік бейнелену ерекшеліктері . . . 39

2. 2 Шарт қатынасының қазіргі тіл білімінде қарастырылу жайы . . . 42

2. 2. 1 Шартты рай тұлғасының тарихи-этимологиялық негіздері . . . 48

2. 2. 2Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдар жасаудағы өзге грамматикалық тұлғалардың қызметі . . . 53

2. 3 Шарт қатынасын өзге синтаксистік қатынас түрлерінен даралау . . . 60

2. 3. 1 Шарт және мезгіл қатынастары . . . 67

2. 3. 2 Шарт және себеп қатынастары . . . 72

2. 3. 3 Шарт және мақсат қатынастары . . . 75

2. 3. 4 Шарт және түсіндірмелі қатынастар . . . 76

2. 3. 5 Шарт және салыстырма қатынастар . . . 77

2. 3. 6 Шарт және қарсылықты қатынастар . . . 78

3 ШАРТ ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ҚҰРМАЛАСТАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

3. 1 Жаратылыстық-болмыстық және менталь шарт түрлері . . . 80

3. 1. 1Жаратылыстық-болмыстық құбылыстардың шарт құрылымдары арқылы берілуі . . . 83

3. 1. 2 Менталь шарт қатынасындағы құрылымдар . . . 85

3. 1. 3Менталь шарт құрмаластардың ішкі құрылымдық-мағыналық ерекшеліктері . . . 87

3. 1. 3. 1 Менталь шарт құрмаластардың ішкі құрылымдық ерекшеліктері . . . 88

3. 1. 3. 2 Менталь шарт құрмаластардың мағыналық ерекшеліктері . . . 89

3. 2 Шарт қатынасының тілдік берілуі және модальдылық мәселесі . . . 92

3. 3 Шарт қатынасындағы модальдылықтың құрылымдық элементтер арқылы берілу жолдары . . . 98

3. 4 Шарт қатынасындағы құрмаластарда реалдылық/ирреалдылық сипаттардың көріну ерекшеліктері . . . 104

3. 5 Шарт қатынасындағы салаластар және олардың функционалды-семантикалық ерекшеліктері . . . 110

ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . 120

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 124

.
КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіл білімі дамуының қазіргі кезеңіндегі дүниетанымдық (когнитивтік) бағыты мәселеге антропоцентристік принцип негізінде келе отырып, тілдік материалды адамзаттың не белгілі бір этностың ойлау, дүниені тану, оны тіл арқылы бейнелеу ерекшеліктері тұрғысынан қарастыруды мақсат етеді. Бұл бағыт өзінің жаңашылдығымен, ғылыми тереңдігімен сипатталады. Дүниені танушы, оны тіл арқылы бейнелеуші белсенді субъектінің - адамның - орталық фигура ретінде көрінуімен ерекшеленетін бұл бағыттағы зерттеулерде тілдік құбылыс өзінің о баста пайда болуындағы негізгі танымдық және коммуникативтік мақсаттары, яки дүниені ойлау арқылы тану және осы танымдық түсініктерді тіл арқылы бейнелеу принциптері тұрғысынан, сондай-ақ қатысымдық тіл білімінің принциптері тұрғысынан зерттеледі.

Тіл білімінде соңғы кездерде үстем болып келе жатқан функционалдық-семантикалық бағыт бойынша синтаксистік қатынастар мәселесін мағынадан формаға қарай зерттеу, тілдік деректерді тек қана грамматикалық материал деп емес, оны ең әуелі танымдық материал ретінде қарастырып, олардан болмыстық құбылыстарды тану мен тілде бейнелеудің әдіс-тәсілдерін көру бағытында ізденістер жасау талабы аңғарылып келе жатыр.

Біз жұмыста құрмалас сөйлем категориясының тілде пайда болуының, қызмет етуінің арғы танымдық-қатысымдық негіздері жаратылыстық-болмыстық құбылыстар арасындағы байланыстарды, олардың заңдылықтарын бейнелеу мақсатынан туындайтындығын арнайы сөз еттік. Өйткені құрмалас сөйлемнің жалпы теориясына қатысты мәселелер оның жекелеген объектісі болып табылатын шарт қатынасындағы құрылымдарға да ортақ болады. Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың тілдік табиғатын тану еңбекте тілдік және теориялық материалдарды молынан пайдалана отырып, жан-жақты қарастырылды.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл білімінде жалпы құрмалас сөйлем категориясының тілдік табиғаты әлі де болса тереңдей тануды қажет етеді. Құрылымдық тіл білімі тұрғысынан біршама зерттелгенмен, шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың синтаксистік табиғатын айқындауда да шешімін таппай келе жатқан мәселелер жетерлік. Құрмалас сөйлем синтаксисінің соңғы жетістіктері негізінде аталмыш тілдік категорияны функционалдық-семантикалық тұрғыдан тереңдей қарастыру қажеттілігі айқын аңғарылып отыр. Шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың тілдік табиғатын тануға жалпы құрмалас сөйлем теориясының маңызды мәселелеріне қатысты жаңаша көзқарастар аясында функционалдық-семантикалық аспектіде, жаратылыстық және ментальдық болмысты диктум-модустық жүйедегі дүниетанымдық негізде бейнелеу өзекті болып табылады.

Зерттеудің нысаны. Шарт қатынасындағы құрмаластардың қызметтік және мағыналық табиғаты, болмысты бейнелеу ерекшеліктері.

Зерттеу жұмысының пәні. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - қазіргі тіл білімі ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың тілдік жүйедегі орыны мен функционалдық-семантикалық табиғатын айқындау. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойдық:

- жалпы құрмалас сөйлем категориясының тілде пайда болуын олардың негізгі коммуникативтік қызметімен байланысты қарастыра отырып, мәселеге тілдің болмысты бейнелеуі тұрғысынан келу;

- шарт қатынасындағы құрмаластардың тілдік табиғатын тануда олардың бағыныңқы және басыңқы компоненттерінің қызметін мағыналық тұрғыдан біртұтас қарастыру және жеке сыңарлардың тұтас құрылымдағы қызметін жан-жақты айқындау;

- шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың ішкі құрылымдық-мағыналық және қызметтік ерекшеліктерін айқындау;

- шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдарды өзге синтаксистік қатынастардан ажыратудың мүмкін межелерін белгілеу;

- шарт қатынасындағы құрмаластарды диктум-модустық тұрғыдан қарастырып, оның сыңарлары арасындағы болмыстық және ментальдық жүйенің арақатынасын айқындау;

- шарт мағынасының тілдік берілуінің әр алуан ерекшеліктерін ескере отырып, оларды «орталық-шеткері аймақ» (центр - периферия) жүйесінде орналастыру.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

- құрмалас сөйлем категориясы танымдық-философиялық тұрғыдан қарастырылып, оның пайда болуы мен тілдегі қызметі туралы жаңаша ғылыми көзқарас ұсынылды;

- құрылымдық тіл білімі тұрғысынан басты назар аударылатын сабақтас құрмаластардың бағыныңқы сыңары мен оның грамматикалық тұлғасы сабақтас құрмалас сөйлемдерді функционалдық-семантикалық тұрғыдан тануда негізгі объект бола алмайтыны дәлелделденді. Шарт қатынасындағы құрмаластың семантикалық табиғатын айқындауда басыңқы сыңардың құрылымдық-мағыналық ерекшеліктерінің маңыздылығы ғылыми негізде тұжырымдалып, «шартты бағыныңқылы» терминінің орнына шарт қатынасындағы сабақтас (салалас) құрмалас сөйлем термині ұсынылды;

- ғылыми әдебиеттерде оқшау сөздер ретінде танылып жүрген кейбір шартты рай тұлғалы тілдік бірліктерді (оқшау сөз тіркестері мен сөйлемшелер) шарт қатынасындағы құрмаластардың бағыныңқы компоненті ретінде тану идеясы ұсынылып, оның өзіндік ерекшеліктері түсіндірілді;

- шарт қатынасын оның «мағыналық реңдері» (мағыналық типтері) ретінде танылып жүрген қосымша мағыналық сипаттардан (себеп, мезгіл, т. б. ) ажырата қарау қажеттігі көрсетіліп, бірқатар құрылымдық-мағыналық межелер ұсынылды;

- тілдік құбылыс дүниетанымдық қызметі тұрғысынан қарастырылып, шарт қатынасындағы құрмаластар жаратылыстық-болмыстық шарт және менталь шарт түрлеріне ажыратыла қарастырылды;

- шарт қатынасындағы құрмаластардың алуан түрлі басқа синтаксистік қатынас түрлерімен (мезгіл, себеп, т. б. ) формалық жақтан ұқсас болып келуі шартты рай тұлғасының (-са, -се) ежелде әр басқа мағыналарды (уақыт, іс-әрекет, ес-ой) білдірген жеке сөздер болғандығымен түсіндірілді;

- шарт қатынасындағы құрмаластардың синтаксистік табиғатын айқындаудағы модальдылық категориясының ерекше қызметі танылып, олардың жаратылыстық-болмыстық шартта объективті модальдылық түрінде, ал менталь шартта субъективті модальдылық түрінде көрінетіндігі айқындалды.

Зерттеу жұмысының негізгі әдіс-тәсілдері. Зерттеу барысында тілдік деректерді құрылымдық-мағыналық жақтан салыстыра зерттеу әдісі пайдаланылды. Тілдік деректерді функционалды - семантикалық тұрғыдан талдау (анализ), талдау нәтижелерін құрмалас сөйлем теориясының негізгі қағидалары бойынша жүйелеу (синтез) және оларды болмысты бейнелеу сипаттары тұрғысынан ажырата отырып (салыстыру), өзара ерекшеліктерін айқындау тәсілдері қолданылды.

Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың практикалық материалы ретінде қазіргі қазақ әдеби тілінің әртүрлі жанрларындағы тілдік деректер молынан қамтылды. Ал теориялық материалы ретінде қазақ, түркі, орыс тіл біліміндегі құрмалас сөйлем мәселесі мен шарт қатынасындағы құрмаластарға қатысты бұрын-соңды айтылған ғылыми пікірлер пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу барысында жалпы құрмалас сөйлем синтаксисінің өзекті мәселелерін теориялық-әдістемелік тұрғыдан қарастырған тілші-ғалымдар еңбектері үлгі болды. Жұмыстың ғылыми негізі ретінде қазақ тіл білімінің көрнекті өкілдері А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Жиенбаев, Н. Сауранбаев, А. Аманжолов, Қ. Есенов, Т. Қордабаев, Р. Әмір, М. Серғалиев, Т. Сайрамбаев, Б. Шалабай, Ж. Жақыпов, С. Тажибаева, Т. Ермекова, А. Алтаева т. б. ғалымдардың құрмалас сөйлем синтаксисі ілімінде теориялық мәні зор тың тұжырымдары басшылыққа алынды. Түркі және орыс тіл білімінен Г. А. Абдурахманов, А. М. Пешковский, В. В. Виноградов, Г. А. Золотова, А. В. Бондарко, М. В. Ляпон және т. б. ғалымдардың еңбектері ғылыми-тәсілдемелік бағдар берді.

Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелері мен тұжырымдары жалпы құрмалас сөйлем категориясының, оның ішінде шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың теориялық және тәжірибелік мәселелерін функционалдық-семантикалық ұстанымдар тұрғысынан қарастыруда өзіндік жаңашылдығымен ерекшеленеді.

Зерттеу материалдары мен нәтижелерін құрмалас сөйлем синтаксисі бойынша жүргізілетін лекциялар мен практикалық сабақтарда, қазақ тілінің функционалды грамматикасы мен стилистикасы мәселелері, тіл білімінің синтаксис саласы бойынша жүргізілетін теориялық және практикалық жұмыстарда, арнайы курстарды оқытуда пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

- құрмалас сөйлем категориясы тілде жаратылыстық-болмыстық құбылыстар арасындағы байланыстарды, олардың кең ауқымды, категориялдық сипаттағы заңдылықтарын (мезгіл, себеп, шарт, т. б. ) жай сөйлемдерден ерекше түрдегі құрылымдық-мағыналық жүйе арқылы бейнелеу бейнелеу қажеттілігімен байланысты пайда болған;

- синтаксистік қатынас түрлері, құрылымдық тіл білімі тұрғысынан қарастырғанда, бағыныңқы сыңардың баяндауыш тұлғасы бойынша ажыратылды. Мәселеге қызметтік-мағыналық тұрғыдан келгенде, шарт қатынасын айқындауда басыңқы сыңардың қызметі ерекше екендігі көрінеді. Сондықтанда, шартты бағыныңқы терминінің орнына « шарт қатынасындағы (сабақтас / салалас) құрмаластар » терминін қолдану орынды;

- тіл білімінде оқшау сөздер ретінде танылып келген кейбір шартты рай тұлғасындағы тілдік бірліктерді (оқшау сөз тіркестері мен сөйлемшелер) функционалдық-семантикалық тұрғыдан қарастырып, оларды менталь шарт құрмаластардың компоненттері ретінде қарау қажет;

- шарт қатынасын ғылыми әдебиеттерде оның қосымша мағыналық реңдері ретінде қарастырылып жүрген өзге синтаксистік қатынас түрлерінен (мезгіл, себеп, т. б. ) ажырата қарастырып, олардың ерекшеліктерін айқындайтын тілдік межелерді белгілеу қажет;

- шарт қатынасындағы құрмаластарды болмысты бейнелеуі тұрғысынан жаратылыстық-болмыстық шарт және менталь шарт түрлеріне ажырата қарастыру шарт қатынасындағы құрмаластық құрылымдардың синтаксистік табиғатын тереңдей тануда тиімді болмақ. Жаратылыстық-болмыстық шарт түрі диктумдық сипатта келіп, айқын шарт-нәтижелік қатынасқа құрылады да, менталь шартта сыңарлардың бірі не екеуі де әралуан модустық ыңғайдағы мағыналарды білдіреді;

- шарт қатынасындағы құрмаластарда модальдылықтың алуан түрі молынан көрінеді. Жаратылыстық-болмыстық шартта объективті модальдылық түрлері, ал менталь шарт құрылымдарда субъективті модальдылық түрлері айқын байқалады.

Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары Қарағанды қаласында өткен «Тілтанудағы тұлға» атты проф. Т. Р. Қордабаевтың 90 жылдығына арналған ғылыми-практикалық конференцияда (2005), Астана қаласында өткен «Ахмет Байтұрсынұлы оқулары» атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда (2006), профессор Қ. Жұбановтың 110 жылдығына арналған «Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда, Ә. Тәжібаевтың туғанына 100 жыл толуына орай өткізілген «Әбділда Тәжібаев - поэзия алыбы» атты ІІІ республикалық ғылыми-практикалық конференцияда (2009), ҚазҰУ Хабаршысында; «Тілтаным», «Ізденіс», «Қазақ тілі мен әдебиеті» басылымдарында көпшілік талқысына ұсынылып, жұмыстың түйінді пікірлері 11 мақала түрінде жарық көрді.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен және әр бөлім тұжырымдарынан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ КАТЕГОРИЯСЫН ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ТАНУДЫҢ КЕЙБІР ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1. 1 Құрмалас сөйлем категориясының пайда болуы мен қалыптасуының тілдік-философиялық табиғаты

Құрмалас сөйлемнің теориялық мәселелерінің тереңдей зерттелуі кейінгі кезеңде пайда болып, дами бастаған функционалдық-семантикалық тіл білімінің табыстарымен байланысты қарастырылып жүр [1] . Құрылымдық тіл білімінің алғашқы орынға форманы қойып, мағына мен қызмет мәселесін кейінгі қатарға ығыстыруы тілді формальдық жақтан тануда бірқатар нәтижелер бергенімен, дүниені тану арқылы және тікелей қарым-қатынас құралы ретінде пайда болған тіл-құралдың ішкі табиғатын түсінуде тереңге бара алмайтыны байқалады. Дегенмен, құрмалас сөйлем мәселесін мағыналық тұрғыдан зерттеудің алғашқы бастаулары әріден басталатын тәрізді.

Қазақ тіл білімі қалыптасуындағы Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңінде-ақ А. Байтұрсынұлы тек қана білім беру, ағартумен байланысты практикалық (әдістемелік) сипаттағы зерттеулермен айналысқан жоқ, ана тіліміздің төл табиғатын ғылыми тұрғыдан да алғаш зерделеді. Ғалым Ж. Сарбалаев А. Байтұрсынұлының 1925 ж. Қызылорда қаласында жарық көрген «Тіл құралы» атты еңбегіне тоқтала келіп: «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем мәселесінің кең көлемде сөз болып, ғылыми тұрғыдан алғаш қарастырылуы да нақ осы еңбектен басталады» [2, 31-38 бб. ], -дейді. А. Байтұрсынұлы «синтаксистік қатынас» терминін қолданбаса да, әуел бастан-ақ құрмалас сөйлем сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынас мәселелерін айқындау бағытында ізашар пікірлер айтқанын көреміз және сол айтылған пікірлердің негізі күні бүгінге дейін тіліміздің грамматикалық табиғатын тануда мінсіз қызмет етіп келеді. Ол сөйлем мәселесін кең ауқымда қарастырады: «Сөйлемдер арасында екі түрлі жақындық болады. Бірі - ішкі, бірі - тысқы» [3, 300 б. ], - дей келіп, ішкі жақындық - мағына жүзіндегі жақындық екенін көрсетіп, сондай ішкі жақындық негізінде ғана байланысатын сөйлемдерді іргелес деп атайтынын көреміз. Ал мағына жақындығынан басқа қисын жақындығы бар сөйлемдер құрмалас делінеді.

Ғалымның тек қана мағына жақындығы арқылы байланысатын іргелес сөйлемдер дегендері - негізінен, үлкен тыныс белгісімен (. ) ажыратылатын жеке жай сөйлемдер. Бұл топта « Ат болдырды, ел көрінбеді » немесе « Екі сартқа бір татар, аққуды батырекең атар » деген тәрізді құрмаласа тіркескен сөйлемдер де бар. Бұл тұрғыдан біз А. Байтұрсынұлы мәселеге жеке сөйлемдік көзқарас тұрғысынан ғана емес, жалпы мәтіндік тұрғыдан келгенін аңғарамыз. Біртұтас мағыналық жақындық сипат бір абзацтағы сөйлемдерге немесе синтаксистік тұтастықтарға тән белгі. Ол жай сөйлемнің де, құрмаластың да көлеміне сыймауы түсінікті: біртұтас ой бірнеше сөйлемдермен беріледі. Қазақ тілі туралы зерттеулерде кейіннен ғана қолға алынып жатқан тіл табиғатындағы осы ерекшелік сол кездің өзінде А. Байтұрсынұлының назарынан тыс қалмаған.

Мына мәселеге де назар аударған жөн тәрізді: ғалым бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы, толықтауыш бағыныңқы деп, жұп қатыстық сөздер арқылы жасалған құрмаластарды атайды. Мысалы: Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер. Кімнің жерін жерлесең, соның жырын жырларсың. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны аларсың. Ғалым пысықтауыш бағыныңқы сөйлемдерді де іштей мағыналық топтарға ажыратады. Олар: мекен, мақсат, мезгіл, амал, себеп т. б. [3, 306 б. ] . Аңғара қарасақ, келтірілген мағыналық топтардың өзара бірыңғай емес екені айқын көрінеді: алғашқылары (бастауыш бағыныңқы, анықтауыш бағыныңқы, толықтауыш бағыныңқы) тек екі мүше (немесе сөйлемдегі екі сөз) арасындағы синтаксистік қатынасты ғана білдіреді, бұл - жай сөйлемге тән сөйлеммүшелік қатынас, ал соңғылары - пысықтауыш бағыныңқылар - жаратылыс-болмыстағы негізгі заңдылықтарды бейнелеуге қатысты синтаксистік қатынастарды (мезгіл, мекен, себеп т. б. ) білдіреді. Бұл соңғылары - кеңістік пен уақыт, қозғалыс (қимыл-әрекет), себептестік т. б. ғаламдық заңдылықтармен байланысты ұғымдар. Жұп қатыстық сөздер арқылы жасалған құрмалас сөйлемдердің синтаксистік табиғатын айқындау - тіл білімінде әлі күнге дейін қиындық туғызып келе жатқан мәселелердің бірі. А. Байтұрсынұлы сол кездің өзінде осы мәселені шешудің бір жолын қарастырған тәрізді. Дегенмен, құрмалас сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынасты жай сөйлемдердегі тәрізді сөйлем мүшелерінің атымен атау орынды көрінбейді. Өйткені бұлай еткенде жоғарыда біз айтып өткен тек құрмалас сөйлемдерге ғана тән ғаламдық заңдылықтармен байланысты синтаксистік қатынастар ерекшелігі көрінбей қалатын тәрізді. Ішкі синтаксистік табиғаты тұрғысынан сәл бөлекшелеу болғанмен, шарттылық қатынасты да біз осы негізгі заңдылықтар қатынасына жатқызар едік. Әрине, Ахмет Байтұрсынұлы өмір сүрген кез - қазақ тіл білімінің ғылым ретінде қалыптаса бастаған алғашқы кезеңі. Дегенмен, соның өзінде ғұлама ғалымның құрмалас сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынас мәселелерін дұрыс саралай білгені көрінеді.

Тілдік бірліктердің пайда болуы мен қызметінің негізгі мақсаты да, тудырушы күші де олардың болмысты бейнелеуі және адамдар арасындағы қарым-қатынасқа белгілі бір мақсатта қызмет етуі болғандықтан, тілдің ішкі табиғатын тану бағытындағы ізденістердің осы мәселемен, яки танымдық, функционалдық бағыттағы мәселелермен тікелей байланысты болуы да түсінікті болмақ. Сондықтан да бірыңғай құрылымдық бағыттағы ізденістерді тіл білімі дамуының алғашқы кезеңдеріндегі және тілдік материалды тереңірек тану мақсатына байланысты әр алуан практикалық қажеттіліктерден пайда болған деп танимыз.

Тіл білімі ғылымының қазіргі кезеңдегі дамуы тілді зерттеуде антропоцентристік бағыттың тереңдеуімен сипатталады. Демек, бұл - тілді зерттеуді объектіден субъектіге аудару, яғни тілді адам арқылы, ал адамды тіл арқылы анықтау. Сондықтанда жаңа ғылыми парадигмаға сәйкес, тілді зерттеуде басты назар тілдік тұлғаға аударылады. Атап айтқанда, антропоцентристік парадигма бірінші орынға адамды (тілдік тұлғаны) шығарады да, ал тіл адам танымын бейнелеуші сипатта қарастырылады.

Қазіргі ғылымда мұның өзі де әрқалай түсіндіріліп жүрген жайы бар. Ғалым Б. Шалабай қазақ тіліндегі дәстүрлі және жұмсалымды грамматиканың зерттеу объектілерін қарастыра келіп, жұмсалымды грамматиканың көпжүйелілік талдауға негізделетінін, негізінен, мағыналық жаққа баса назар аударатынын атап көрсетеді [4, 28-31 бб. ] .

Адамның ойы белгілі бір тілдік формада жарыққа шығады. Құрмалас сөйлемдердің тілде бейнеленуі туралы С. А. Шувалова: «Каждый из смыслов, как уже хорошо известно лингвистам, имеет свои специфические средства вербализации с исползованием такой единицы языка, как сложное предложение» [5, 30 б. ], -дейді. Құрмалас сөйлемдердің пайда болуы мен олардың синтаксистік табиғаты туралы зерттеулерде әуелі құрмалас сөйлемдер мен жай сөйлемдердің ара жігін ажырата қарау жайы сөз болады.

Ғалым Т. Н. Ермекова: «Сөйлемнің мағыналық құрылысы мағыналық бөлшектерден тұрады. Жалпы мағына сөйлемнің мағынасын тұтастай білдіреді, бірақ ол сөйлемнің жеке-жеке бөлшектерінің білдіретін мағынасының жиынтығы емес, керісінше сол бөлшектердің өзара байланысының нәтижесінде пайда болатын сапалық тұрғыдан мүлде жаңа мағына» [6, 20 б. ] екенін орынды айтады. Философиялық көзқарас тұрғысынан келгенде, жай құрылымнан күрделі құрылымға, жай мағынадан күрделі мағынаға өткенде пайда болатын жаңа құрылымның, оны құраушы жеке құрылымдық элементтердің әрқайсысынан да өзгеше, жаңаша, синтездік сипатта көрінетін құрылым пайда болатыны, яғни жаңа пайда болған құрылымның тек қана жай жиынтық болмайтындығы, оны құраушы сыңарлардың құр қосындысы ғана емес екендігі басты назарда болады [7, 155 б. ] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.