ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы біріккен провинциялар Республикасындағы экономикалық өзгерістер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2.5
І Тарау ХҮІІ ғасырдағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы
1.1. ХҮІ ғ. екінші жартысы ХҮІІ ғ. басындағы
Нидерландының экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.16
1.2. Мемлекеттің саяси.әлеуметтік дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .16.25
ІІ Тарау ХҮІ.ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасы
2.1. Оңтүстік Нидерланды Провинциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.37
2.2. ХҮІІ ғ. Республиканың ішкі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.57
І Тарау ХҮІІ ғасырдағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы
1.1. ХҮІ ғ. екінші жартысы ХҮІІ ғ. басындағы
Нидерландының экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.16
1.2. Мемлекеттің саяси.әлеуметтік дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .16.25
ІІ Тарау ХҮІ.ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасы
2.1. Оңтүстік Нидерланды Провинциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..26.37
2.2. ХҮІІ ғ. Республиканың ішкі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37.50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54.57
Еуропаның дамуында ХҮІ ғасыр мен ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысы кейінгі орта ғасырлар кезеңі деп аталады. Бұл дәуір өзінің алдыңғыларымен салыстырғанда оқиғалардың тығыздығымен, қоғамдық процестердің белсенділігімен, жаңа өркениеттің пайда болуымен сипатталады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде Батыс Еуропаның тарихы капиталистік қатынастардың қалыптасу заңдылықтарынан көп сабақ беретініне ешкім күмән келтірмейді. Осы тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа тарихының кейінгі орта ғасырлар тарихы мен жаңа заманның өзгерістері – капитализм генезисі және осы процестің идеологиялық өзгерісі ретінде көрсететін Нидерланды буржуазиялық революциясы барысында қалыптасқан концепцияларды сұрыптау қазіргі тарихтың қажетті талабы болп отыр. Кейінгі орта ғасырларда қоғам дамуындағы белгілі бір өзгерістің көрсеткіші буржуазиялық революциялар болды.
Нидерланды буржуазиялық революциясы және соның нәтижесінде қалыптасқан Біріккен Провинциялар Республикасы тарихына «капиталдың алғашқы қорлану процесі» алғышарт қалыптастырды. Еуропада ерікті нарықтық қатынас орнады, республикалық билік формалары жеңіске жете бастады. Ортағасырлық Нидерланды – бұл қазіргі Голландия, Бельгия, Люксембург және Францияның солтүстік
-шығыс аймақтарының кейбір бөліктері.
Бельгия мен Голландия қазіргі таңда экономикалық жағынан жоғары дамыған мемлекеттер. Олар Еуропалық Одақ пен «жаңа Еуропаның» қалыптасуында маңызды орын алады. Сондықтан осы мемлекеттердің тарихи өткен жолы мен қалыптасуының ғылыми – танымдылық, теориялық өзектілігі бар.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде Батыс Еуропаның тарихы капиталистік қатынастардың қалыптасу заңдылықтарынан көп сабақ беретініне ешкім күмән келтірмейді. Осы тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа тарихының кейінгі орта ғасырлар тарихы мен жаңа заманның өзгерістері – капитализм генезисі және осы процестің идеологиялық өзгерісі ретінде көрсететін Нидерланды буржуазиялық революциясы барысында қалыптасқан концепцияларды сұрыптау қазіргі тарихтың қажетті талабы болп отыр. Кейінгі орта ғасырларда қоғам дамуындағы белгілі бір өзгерістің көрсеткіші буржуазиялық революциялар болды.
Нидерланды буржуазиялық революциясы және соның нәтижесінде қалыптасқан Біріккен Провинциялар Республикасы тарихына «капиталдың алғашқы қорлану процесі» алғышарт қалыптастырды. Еуропада ерікті нарықтық қатынас орнады, республикалық билік формалары жеңіске жете бастады. Ортағасырлық Нидерланды – бұл қазіргі Голландия, Бельгия, Люксембург және Францияның солтүстік
-шығыс аймақтарының кейбір бөліктері.
Бельгия мен Голландия қазіргі таңда экономикалық жағынан жоғары дамыған мемлекеттер. Олар Еуропалық Одақ пен «жаңа Еуропаның» қалыптасуында маңызды орын алады. Сондықтан осы мемлекеттердің тарихи өткен жолы мен қалыптасуының ғылыми – танымдылық, теориялық өзектілігі бар.
1.Мотлей Д.Л. История Нидерландской революции и основания Республики Соединенных Провинции. Спб., 1865-1871. Т. 1-3.
2.Кареев Н.И. Западноевропейская абсолютная монархия ХҮІ, ХҮІІ, ХҮІІІ веков. Спб., 1908.
3.Рутенбург В.И. Очерки из истории раннего капитализма в Италии. М.-Л., 1951.
4.Стоклицкая-Терешкович В.В. К вопросу о раннем капитализме во Флоренции ХІҮ века. М., 1954; Чистозвонов А.Н. Исследовать явления в их исторической самобытности и связах. М., 1955.
5.Чистозвонов А.Н. Реформационное движение и классовая борьба в Нидерландах в пер. пол. ХҮІ века. М., 1964.
6.Бессмертный Ю.Л. Переход от феодализма к капитализму. М., 1955.; Косминский Е.А. Были ли ХІҮ-ХҮ века временем упадка европейской экономики. М., 1956.; Корхоа Ю.А. Дисскусия о переходе от феодализма к капитализму. М., 1959.
7.Поршнев Б.Ф. Феодализм и народные массы. М., 1964.
8.Стеенсгорд Н. Характерные черты экономического и политического кризиса ХҮІІ в. М., 1970.
9. Скальвайт Ст. Франция и коституционный конфликт в Англии в ХҮІІ веке. М., 1970.
10.Баусма Б. Секулиризация общества в ХҮІІ в. М., 1970.; 11.Полишенский Й. Социальная и научная революция ХҮІІ в. М., 1970.
12..Розенталь Н.Н. История Европы в эпоху торгового капитализма. Ленинград, 1927.
13.Экономическая история. Проблемы и исследования. М., 1987. С. 53.
14. Современная немарксистическая историография. Критический анализ. М., 1989. С.45.
15.Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм ХҮ-ХҮІІІ вв. М., 1986. Т. 1. С. 452.
16.Преображенский В.Д. Происхождение соаременных государств Европы. Ч. 11. Абсолютизм. М., Л., 1930. С. 87.
17.Васильев Л.С. Феномен власти собственности. К проблеме типологии до капиталистических структур. М., 1982. С. 65.
18.Чистозвонов А.Н. Некоторые аспекты проблемы генезиса абсолютизма. М., 1987. С. 49.
19.Чистозвонов А.Н. К вопросу об эволюции Итальянской и Нидерландской экономики и торговли в условиях европейской экономической депрессии ХІҮ-ХҮ вв. // Вопросы истории, 1983. № 4. с. 68.
20.Чистозвонов А.Н. Генезис капитализма в странах Европы, Азии и Африки // Новая и новейшая история. № 4. С. 227.
21.Чистозвонов А.Н. Реформация как фактор германской истории ХҮІ в. // Средние века. Вып. 48. М., 1985.
22.Чистозвонов А.Н. Новейшие работы в ГДР по истории реформаций в Германии. // Вопросы истории. № 1. С. 176.
23.Чистозвонов А.Н. Реформация как фактор германской истории ХҮІ в. // Средние века. Вып. 48. М., 1985. С. 93.
400 лет Нидерландской буржуазной революций // Вопросы истории, 1967. № 2.
24.Чистозвонов А.Н. Историография и проблемы марксисткого исследования Нидерландской буржуазной революций. // Средние века. Вып. 31. М., 1968.
25.Чистозвонов А.Н. Роль кальвинизма в Нидерландской буржуазной революций. // Средние века. Вып. 33. М., 1971. С. 50.
26.Конради А. История революции от Нидерландского восстания до кануна французской революции. Пер. с нем. М., 1962. С. 98.
27.Бааш Э. История экономического развития Голландии в ХҮІ-ХҮІІІ веках. М., 1947. С. 136.
28.Чистозвонов А.Н. Традиции и новации в современной национальной историографии Нидерландской буржуазной революции ХҮІ века. // Средние века. Вып. 47. М., 1987. С. 247.
29.Чистозвонов А.Н. О социально – региональном изучении буржуазных революции ХҮІ-ХҮІІІ вв. в Европе. // Новая и новейшая история. № 2. С. 87.
30.Чистозвонов А.Н. Торгово-колониальная экспансия Нидерландов в ХҮІ-ХҮІІ вв. и восстания на судах океанских флотов // Средние века. Вып. 52. М., 1989. С. 47.
31.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
32.Чистозвонов А.Н. Генезис капитализма в Нидерландах. // Проблемы генезиса капитализма. М., 1978. с. 149.
33.Чистозвонов А.Н. Нидерландская буржуазная революция ХҮІ века. М., 1958. С. 151.
34.Чистозвонов А.Н. Английская политика и революционные Нидерланды (1572-1585 гг.) // Средние века. Вып. 5. М., 1954. С. 198.
35. Яброва М.М. Очерки истории колониальной экспансии в эпоху первоначального накапления капитала. Саратов, 1966. С. 16.
36.Чистозвонов А.Н. Историческое место ХҮІ века в процессе генезиса капитализма в Европе // Средние века. Вып. 38. М., 1975. С. 45.
37.«Утрехтская Уния» 23 янв. 1579 г. // Розенталь История Европы в эпоху торгового капитализма. Л., 1927. С. 203-205.
38.Бааш Э. История экономического развития Голландии. М., 1949. С. 45.
История Европы. Т. 3. От средневековья к новому времени (конец. ХҮ- пер. пол. ХҮІІ в.). М., 1992. С. 180.
39.Пиренн А. Нидерландская революция. Пер. Ф.А.Коган-Бернштейн. М., 1937. С. 80.
40.Пиренн А. Нидерландская революция. Пер. Ф.А.Коган-Бернштейн. М., 1937. С. 80.
41.Пиренн А. Нидерландская революция. Пер. Ф.А.Коган-Бернштейн. М., 1937. С. 80.
42.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
43.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
44.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
45.«Утрехтская Уния» 23 янв. 1579 г. // Розенталь История Европы в эпоху торгового капитализма. Л., 1927. С. 203-205.
46.Бааш Э. История экономического развития Голландии. М., 1949. С. 45.
47.Чистозвонов А.Н. Историческое место ХҮІ века в процессе генезиса капитализма в Европе // Средние века. Вып. 38. М., 1975. С. 45.
48.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
2.Кареев Н.И. Западноевропейская абсолютная монархия ХҮІ, ХҮІІ, ХҮІІІ веков. Спб., 1908.
3.Рутенбург В.И. Очерки из истории раннего капитализма в Италии. М.-Л., 1951.
4.Стоклицкая-Терешкович В.В. К вопросу о раннем капитализме во Флоренции ХІҮ века. М., 1954; Чистозвонов А.Н. Исследовать явления в их исторической самобытности и связах. М., 1955.
5.Чистозвонов А.Н. Реформационное движение и классовая борьба в Нидерландах в пер. пол. ХҮІ века. М., 1964.
6.Бессмертный Ю.Л. Переход от феодализма к капитализму. М., 1955.; Косминский Е.А. Были ли ХІҮ-ХҮ века временем упадка европейской экономики. М., 1956.; Корхоа Ю.А. Дисскусия о переходе от феодализма к капитализму. М., 1959.
7.Поршнев Б.Ф. Феодализм и народные массы. М., 1964.
8.Стеенсгорд Н. Характерные черты экономического и политического кризиса ХҮІІ в. М., 1970.
9. Скальвайт Ст. Франция и коституционный конфликт в Англии в ХҮІІ веке. М., 1970.
10.Баусма Б. Секулиризация общества в ХҮІІ в. М., 1970.; 11.Полишенский Й. Социальная и научная революция ХҮІІ в. М., 1970.
12..Розенталь Н.Н. История Европы в эпоху торгового капитализма. Ленинград, 1927.
13.Экономическая история. Проблемы и исследования. М., 1987. С. 53.
14. Современная немарксистическая историография. Критический анализ. М., 1989. С.45.
15.Бродель Ф. Материальная цивилизация, экономика и капитализм ХҮ-ХҮІІІ вв. М., 1986. Т. 1. С. 452.
16.Преображенский В.Д. Происхождение соаременных государств Европы. Ч. 11. Абсолютизм. М., Л., 1930. С. 87.
17.Васильев Л.С. Феномен власти собственности. К проблеме типологии до капиталистических структур. М., 1982. С. 65.
18.Чистозвонов А.Н. Некоторые аспекты проблемы генезиса абсолютизма. М., 1987. С. 49.
19.Чистозвонов А.Н. К вопросу об эволюции Итальянской и Нидерландской экономики и торговли в условиях европейской экономической депрессии ХІҮ-ХҮ вв. // Вопросы истории, 1983. № 4. с. 68.
20.Чистозвонов А.Н. Генезис капитализма в странах Европы, Азии и Африки // Новая и новейшая история. № 4. С. 227.
21.Чистозвонов А.Н. Реформация как фактор германской истории ХҮІ в. // Средние века. Вып. 48. М., 1985.
22.Чистозвонов А.Н. Новейшие работы в ГДР по истории реформаций в Германии. // Вопросы истории. № 1. С. 176.
23.Чистозвонов А.Н. Реформация как фактор германской истории ХҮІ в. // Средние века. Вып. 48. М., 1985. С. 93.
400 лет Нидерландской буржуазной революций // Вопросы истории, 1967. № 2.
24.Чистозвонов А.Н. Историография и проблемы марксисткого исследования Нидерландской буржуазной революций. // Средние века. Вып. 31. М., 1968.
25.Чистозвонов А.Н. Роль кальвинизма в Нидерландской буржуазной революций. // Средние века. Вып. 33. М., 1971. С. 50.
26.Конради А. История революции от Нидерландского восстания до кануна французской революции. Пер. с нем. М., 1962. С. 98.
27.Бааш Э. История экономического развития Голландии в ХҮІ-ХҮІІІ веках. М., 1947. С. 136.
28.Чистозвонов А.Н. Традиции и новации в современной национальной историографии Нидерландской буржуазной революции ХҮІ века. // Средние века. Вып. 47. М., 1987. С. 247.
29.Чистозвонов А.Н. О социально – региональном изучении буржуазных революции ХҮІ-ХҮІІІ вв. в Европе. // Новая и новейшая история. № 2. С. 87.
30.Чистозвонов А.Н. Торгово-колониальная экспансия Нидерландов в ХҮІ-ХҮІІ вв. и восстания на судах океанских флотов // Средние века. Вып. 52. М., 1989. С. 47.
31.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
32.Чистозвонов А.Н. Генезис капитализма в Нидерландах. // Проблемы генезиса капитализма. М., 1978. с. 149.
33.Чистозвонов А.Н. Нидерландская буржуазная революция ХҮІ века. М., 1958. С. 151.
34.Чистозвонов А.Н. Английская политика и революционные Нидерланды (1572-1585 гг.) // Средние века. Вып. 5. М., 1954. С. 198.
35. Яброва М.М. Очерки истории колониальной экспансии в эпоху первоначального накапления капитала. Саратов, 1966. С. 16.
36.Чистозвонов А.Н. Историческое место ХҮІ века в процессе генезиса капитализма в Европе // Средние века. Вып. 38. М., 1975. С. 45.
37.«Утрехтская Уния» 23 янв. 1579 г. // Розенталь История Европы в эпоху торгового капитализма. Л., 1927. С. 203-205.
38.Бааш Э. История экономического развития Голландии. М., 1949. С. 45.
История Европы. Т. 3. От средневековья к новому времени (конец. ХҮ- пер. пол. ХҮІІ в.). М., 1992. С. 180.
39.Пиренн А. Нидерландская революция. Пер. Ф.А.Коган-Бернштейн. М., 1937. С. 80.
40.Пиренн А. Нидерландская революция. Пер. Ф.А.Коган-Бернштейн. М., 1937. С. 80.
41.Пиренн А. Нидерландская революция. Пер. Ф.А.Коган-Бернштейн. М., 1937. С. 80.
42.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
43.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
44.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
45.«Утрехтская Уния» 23 янв. 1579 г. // Розенталь История Европы в эпоху торгового капитализма. Л., 1927. С. 203-205.
46.Бааш Э. История экономического развития Голландии. М., 1949. С. 45.
47.Чистозвонов А.Н. Историческое место ХҮІ века в процессе генезиса капитализма в Европе // Средние века. Вып. 38. М., 1975. С. 45.
48.Чистозвонов А.Н. Судьбы раннего капитализма в Республике Соединненных Провинций // Средние века. Вып. 56. М., 1990. С. 90.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 -5
І Тарау ХҮІІ ғасырдағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы
1.1. ХҮІ ғ. екінші жартысы ХҮІІ ғ. басындағы
Нидерландының экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 6-16
1.2. Мемлекеттің саяси-әлеуметтік дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ...16-25
ІІ Тарау ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасы
2.1. Оңтүстік Нидерланды Провинциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... 26-37
2.2. ХҮІІ ғ. Республиканың ішкі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-53
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 54- 57
Кіріспе
Еуропаның дамуында ХҮІ ғасыр мен ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысы кейінгі орта ғасырлар кезеңі деп аталады. Бұл дәуір өзінің алдыңғыларымен салыстырғанда оқиғалардың тығыздығымен, қоғамдық процестердің белсенділігімен, жаңа өркениеттің пайда болуымен сипатталады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде Батыс Еуропаның тарихы капиталистік қатынастардың қалыптасу заңдылықтарынан көп сабақ беретініне ешкім күмән келтірмейді. Осы тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа тарихының кейінгі орта ғасырлар тарихы мен жаңа заманның өзгерістері – капитализм генезисі және осы процестің идеологиялық өзгерісі ретінде көрсететін Нидерланды буржуазиялық революциясы барысында қалыптасқан концепцияларды сұрыптау қазіргі тарихтың қажетті талабы болп отыр. Кейінгі орта ғасырларда қоғам дамуындағы белгілі бір өзгерістің көрсеткіші буржуазиялық революциялар болды.
Нидерланды буржуазиялық революциясы және соның нәтижесінде қалыптасқан Біріккен Провинциялар Республикасы тарихына капиталдың алғашқы қорлану процесі алғышарт қалыптастырды. Еуропада ерікті нарықтық қатынас орнады, республикалық билік формалары жеңіске жете бастады. Ортағасырлық Нидерланды – бұл қазіргі Голландия, Бельгия, Люксембург және Францияның солтүстік
-шығыс аймақтарының кейбір бөліктері.
Бельгия мен Голландия қазіргі таңда экономикалық жағынан жоғары дамыған мемлекеттер. Олар Еуропалық Одақ пен жаңа Еуропаның қалыптасуында маңызды орын алады. Сондықтан осы мемлекеттердің тарихи өткен жолы мен қалыптасуының ғылыми – танымдылық, теориялық өзектілігі бар.
Диплом жұмысының мақсаты – деректер мен жарияланған құжаттық материалдар негізінде ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Біріккен Провинциялар Республикасында қандай экономикалық өзгерістер болды, Нидерланды буржуазиялық революциясының қалыптасуында қандай әлеуметтік-саяси алғышарттар болды, мемлекеттің саяси-экономикалық дамуы қандай процестерге сүйенді деген сұрақтарға жауап беру.
Жұмысты жазу барысында Орта ғасырлар тарихының хрестоматиясында жарияланған құжаттар мен материалдыр, оның ішінде: Аррас және Утрехт униялары, ХҮІІ ғ. католиктік хрониканың үзінділері, Фландрия дворяндарының бағдарламасы, 18 мүшелік Комитеттің Хаты, 1577 ж. Мәңгілік Эдикт т.б. Сонымен бірге капитализмнің қалыптасу сатысындағы отарлық экспансияны көрсететін Голландиялық Ост-Индия Компаниясының қызметіне байланысты құжаттар пайдаланылды.
Феодализмнен капитализмге өту барысында Еуропа тарихында болған буржуазиялық революциялар және жаңа буржуазиялық негіздегі республикалардың қалыптасуы өзекті мәселе болып табылады. Еуропа елдеріндегі буржуазиялық революциялар мен нәтижесінде қалыптасқан процестерге деген қызығушылық ХІХ ғасырдың соңында пайда болды 1. ХХ ғасырда ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы бұл процестер жігін зерттеу одан әрі жалғасты 2. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұл тақырып саяси-ғылыми белсенділікті басынан өткерді. Себебі, дамушы елдердің даму жолын таңдауына байланысты капитализм гензисі мен буржуазиялық революцияларға деген қоғамның ғылыми қызығушылығы артып, бұл мәселелер идеологиялық күрестің аренасына айналды. Идеологиялық күрес тарихнамаға да тарады.
1950 жылдардың ішінде кеңестік медиевистердің ішінде ерте капитализм мәселесімен В. И. Рутенбург айналысты.. Ол Италиядағы ерте капиталистік қатынастар тарихы туралы зерттеулер жүргізді 3. Кейіннен бұл мәселелермен В.В.Стоклицкая-Терешкович, Л.М.Баткин, А.Н.Чистозвонов қосылды 4.
Нидерланды тарихына байланысты зерттеулердің ішінде ерекше орынды профессор А.Н.Чистозвонов алады. Оның зерттеулері ХҮІ ғасырдағы Нидерланды буржуазиялық революциясының алғышартын, оңтүстік провинциялардың жеңілу себептерін, Солтүстік Провинцияның тарихи жолын кеңінен көрсетеді. Автор революцияның ішкі қайшылықтарын, заңдылықтарын көрсетеді. Реформационное движение и классовая борьба в Нидерландах в пер. пол. ХҮІ века атты еңбегінде автор революция барысына лютераншылдардың, кальвинистердің идеологиясының әсерін көрсете отырып, буржуазиялық революция өзінің алдындағы мақсатын толық орындай алған жоқ деген шешімге келеді 5. А.Н.Чистозвоновтың Нидерланды тарихына байланысты келесі үлесі, ғылыми айналымға революцияға дейінгі француз, неміс авторларының еңбектерін енгізу болып табылады. Мысалы, Пиррен, Марец, Варлеп, Рахваль, Гахард т.б.
ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы Еуропа тарихының заңдылықтарын зерттеуге атсалысқан келесі авторлардың қатарын – Ю.Л.Бессмертный, Е.А.Косминский, Ю.А.Корхов, М.А.Барг, В.Е.Майер құрайды 6. Капитализм генезисі мәселері, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы, қалыптасып келе жатқан буржуазия тарихы туралы зерттеулердің келесі авторы – Б.Ф.Прошнев 7.
Кеңестік тарихшылардың келесі тоқталған мәселелері бұл – феодализмнен капитализмге өту мәселелері еді. Бұл мәселелерді зерттеу барысында капиталистік укладтың қалыптасуы туралы үш толықтырулар қалыптасты. Олар – ХҮІ ғ., ХҮІІ ғ., және ХҮІІІ ғ. екінші жартысы.
Еуропа құрылығындағы феодализмнің ыдырауын және капитализм генезисін, ХҮІ-ХҮІІ ғасырларға байланысты кең мәселелер жиынтығымен, тарихнамалық концепцияларды әртүрлі көзқарстар қарастырған автор даниялық тарихшы Н.Стеенсгорд 8. ХҮІІ ғасырдағы экономикалық және саяси дағдарыс ФРГ тарихшысы Скальвайт зерттеулерінен көрініс тапты 9. Осы тарихшылармен қатар француз тарихшылары П.Губер, Ж.Мейер, американдық тарихшы В.Баусманы, чех тарихшысы Й.Полишенскийді, поляк тарихшысы Ю.Гиеровскийді айтуға болады 10. Бұл авторлар кейінгі орта ғасырлық Еуропаның жалпы дағдарысын қорытындылауға қатысқан.
Келесі капитализм генезисіне байланысты зерттеулердің авторы – Н.Н. Розенталь 11. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы итальян республикасының қоғамдық құрылысы сауда капитализмінің таза көрінісі болды. Бұл көрініс ХҮІІ ғасырда Голландияда қайталанды. Еуропаның қалған елдерінде сауда-капиталистік қоғам өзінің феодалдық қалдығын ұзақ уақыт сақтады. Оларды тек ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы революциялар ғана жоя алды 12. Осыған байланысты көп ғалымдар Еуропадағы сауда капитализімі дәуірін феодализмнің қарапайым жалғасы деп есептесе, буржуазиялық қоғам өндірістік-капиталистік қоғам деп есептейді. Өзінің жергілікті ерекшеліктеріне қарамастан, буржуазиялық қатынастардың дамуы негізінен бір процеске жатады. Сауда капитализімі дәуірі өзінің күрделі негізіне қарамастан, белгілі бір өндірістік қатынастар жүйесін қалыптастырады, бұл алдыңғы феодалдық қоғамнан да, кейінгі өндірістік қоғамнан да ерекше. Бұл қоғам біріншіден – сауда капитализімі дәуірі, екіншіден – сауда капитализімінің ары дамуы – Нидерланды революциясы деп есептеледі.
Жұмыстың міндеттері – ХҮІІ ғасырдағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы көрсету, ХҮІ ғ. екінші жартысы ХҮІІ ғ. басындағы Нидерландының экономикалық даму деңгейін анықтау, Мемлекеттің саяси-әлеуметтік дамуын көрсету, ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасының қалыптасуын, Оңтүстік Нидерланды Провинциялары жағдайын көрсету, ХҮІІ ғ. Республиканың ішкі жағдайы анықтау болып табылады.
Жұмыс ІІ Тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
І Тарау
ХҮІІ ғасырдың басындағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы
1.1. ХҮІ ғасырдың екінші жартысы ХҮІІ ғасырдың басындағы Нидерландының экономикалық дамуы
ХҮ ғасырда Нидерланды территориясы қазіргі Голландия, Бельгия, Люксембург және солтүстік-шығыс Францияның бірқатар территорияларын біріктірді. Елдің территориясы 17 провинциядан құралды. Олардың 7-еуі ірі еді: Фландрия, Брабант, Голландия, Зеландия, Фрисландия, Артуа, Геннегау. ХҮІ ғасырда ірі мемлекеттің – Бургундия герцогтығының бөлігі ретінде Нидерланды Ү Карлдың ірі империясының құрамына кірді 13.
Әлеуметтік қақтығыстардың пайда болуы мен дамуына әсер еткен абсолютизм. Феодалдық құрылымның саяси негізі ретінде, өзгеріп келе жатқан тарихи жағдайда феодалдардың мүддесін қорғады. Буржуазиялық дамуға мүмкіндіктер ашты. Қоғамның әртүрлі топтарының қарсылығы және ең алдымен халықтың қарсылығы абсолюттік монархтардың салық саясатын тудырды. Ол тұрақты соғыстармен байланысты болды. Халықтың абсолютизмге қарсылығы шешуші болған жоқ. Жазалаушы күштер мен шаралар сырттан қолданылған жағдайда оқиғалар күрделілігімен ерекшеленеді. Бұндай жағдайда жүйе әлсіздік көрсетіп, оған жасаған қысым күштірек болады. Нидерландыдағы жағдай осындай болды. Жалпы әлеуметтік қайшылық барлық еуропа елдерін қамтып, өз шегіне жеткенде буржуазиялық революцияларға ұласты.
ХҮ-ХҮІ ғасырларда жаппай басталған географиялық ашылулардан 1648 жылғы Вестфаль бітіміне дейінгі уақыт шеңберінде болған капитализм генезисі, алғашқы отарлардың пайда болуы, реформация, абсолютизм, Біріккен Республикалар тарихы қазіргі идеологиядан арылған тарихтың қайта қарауын қажет етіп отырған мәселелер. Себебі, бұл кезең өзінің өтпелілігімен сипатталады. Осы уақытта еуропа елдерінің алдыңғыларында феодалдық қарым-қатынастардың ыдырап, капиталистік өндіріс тәсілінің қалыптасуы көрініс берді. Бұндай Еуропалық елдің қатарына Біріккен Провинциялар Республикасы жатты.
Осыған қарамастан еуропаның көптеген елдерінде феодалдық қатынастар әлі де үстем болды. Мысалы, Германия, венгрия, Италия. Ал батыс және орталық еуропаның елдерінде белгілі дәрежеде капиталдың алғашқы қорлану процесі жүріп жатты. Бұл дәуірдің келесі маңызды сипаты еуропалық бірліктің қалыптасуы, қазіргі мемлекеттер жүйесінің, еуропалық ұлттың қалыптасуы болып табылады. Мемлекеттің орталықтандыру процесі мемлекеттің жаңа түрін – абсолюттік монархияның қалыптасуын алып келді. Еуропаның саяси және мәдени дамуына ренессанс жетістіктері өзінің әсерін тигізді. Сондықтан, жаңадан пайда болып, тығыз байланысып жатқан процестер жалпы әлеуметтік заңдардың қоғам дамуына әсерін айқын көрсетті.
Географиялық ашылулар кезінде Американың алтыны Испания арқылы өтіп, Нидерландыдағы капиталдың алғашқы қорлануының маңызды факторларының бірі болды. ХҮІ ғасырдың ортасында Нидерланды гүлдену сатысында болды және Еуропаның тығыз қоныстанған мемлекеттерінің бірі еді. Азғантай территорияда 300-ге жуық қалалар мен 6500-дей деревнялар болды. Экономикалық жағынан елде капиталистік қатынастар орнығуда еді. Хондсхотта жібек өндіру саласында, жүн өндіру саласында капиталистік еңбек бөлінісі үстемдік ете бастады. 1485 жылы қала 15 мың мата бөліктерін экспортқа шығарса, 1563-1569 жылдары жыл сайын 90 мыңнан астам мата бөліктерін экспортқа шығарды. Өндіріс саласында орта кәсіпкер – мата өндіруші үстемдік жүргізссе, өткізу саласында – көпес болды. Эклоо, Гента, Курте нарығында жыл сайын 90 мың мата сатылды. Гентте өз цехтары болса, Фландрияда – кенеп бағаланды 14. ХҮІ ғасырдың ортасында өндірісте жібек өндірісі пайда болып, корпоративтік өндірістер пайда болды. Брюссель, Гент, Ипр, Лилль қалаларының цехтары қымбат гобелендер мен кілемдер, Ауденаард күнделікті тұрмысқа қажетті қымбат емес тұтыну қажеттіліктерін шығарды. Бұл қалаларда шашыраңқы мануфактура үстемдік жүргізді.
ХҮІ ғасырдағы метал өндірудің дамуы әскери істі жетілдірумен байланысты болды. ХҮІ ғасырда Нидерландыда өзіндік компаниялар пайда болды. Солардың ішіндегі Антверпендегі Плантен типографиясы Еуропадағы ең ірі типография болды. Бұл жерде 22 пресса, 50-ден аса жалдамалы жұмысшылар болды. Типографияның 66 шрифтісі, 13 тілі болды. Шығарылған кітаптар экспортқа шығарылып, Қытайда, Жапонияда сатылды 15. Қолөнершілер цехтарға біріктірілді. Жетекші орын ұсақ товар өндірушілердің қолында болды. Әрбір цехтың батыс Еуропадағыдай өз уставы болды. Цехтар мен қолөнершілердің арасында бақталастық Батыс Еуропадағыдай болды. Көпестер өз гильдияларын қалыптастырды. Олар сауданың жеке салаларын бақылап отырды. Кейбір қалалар белгілі бір товарға өз бақылауын ортнатты. Мысалы, осындай қалалардың бірі Гент еді. Ол Фландрияда нан саудасымен айналысты.
Ішкі сауда жүйесінде өзендер мен каналдар маңызды роль атқарды. ХҮІ ғасырда барлық жерде кеденді посттар болды, көпестер мен жеке сеньорлардан мемлекеттің пайдасына салық жинап отырды. Ірі сауда операцияларын жасау үшін көпестер пайларымен компаниялар құрып отырды. Экономистер бұндай компанияларды сословиялық капитал деп атады. Бұл капиталистік өндіріс негізін қалыптастырды. Нидерландыда капиталистік мануфактуралар барлық жерде қалыптасты, өндірістің жаңадан қалыптасып келе жатқан салалары цехтық жүйемен байланысты болды.
Батыс және Орталық Еуропаның біршама бөлігіндегі елдерде ХҮІ және ХҮІІ ғасырлардың басында саяси құрылымның дамуы феодализм шеңберіндегі жаңа капиталистік қатынастар жағдайында пайда болды. Әлеуметтік-экономикалық саламен салыстырғанда еуропалық мемлекеттіліктің даму тенденциясы ортақ сипатты иеленді. Бұл жағдайды төмендегідей түсіндіруге болады. 1) мемлекеттік биліктің түрлері біршама тәуелсіз, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қатаң шектеулігінсіз, көп жағдайда сыртқы әсерге байланысты, біршама дамыған, көрші елдердің даму тәжірибесін бойына сіңіру қабілетін иеленеді.
Мемлекеттің құрылымдық эволюциясында, әсіресе еуропалық тарихи процесте, ортақтық пен ерекшелік диалектикасы анық көрініс береді – яғни, Нидерландының географиялық және мәдени-тарих ортақтық ретіндегі санасының өсуі, жеке ұлттық және көпұлттық мемлекеттік бірлестіктердің одан әрі ұлғаюы, ұлттық сананың көтерілуімен сипатталуы және ортағасырлық континенттің батысында папаның діни және саяси билігінен шығатын көпсалалы байланыстардан қол үзуі.
ХҮІІ ғасыр барысында Еуропаның саяси картасы өте негізді өзгерістерге ұшырады. ХҮ-ХҮІ ғасырлар шеңберінде ағылшын және француз жерлерінің бірігу процесі аяқталды, біртұтас испан мемлекеті қалыптасты, оның құрамына Нидерланды да кірді. ХҮІ ғасырда өте күрделі байланыста әртүрлі даму жолындағы мемлекеттер көрші тұрды. Олар дамудың әртүрлі сатысын басынан өткеріп жатты. Монархиядан феодалдыққа, ал ғасырдың соңында ерте буржуазиялық республикалар сатысына.
Еуропа үшін түбірімен өзгеше саяси даму Нидерландыда пайда болды. Габсбургтер күштеп орнатқан абсолюттік-бюрократиялық жүйе елді империя құрамына егізуге бағыттады. Абсолютизм институттарының жергілікті өкілетті ұйымдармен қатар өмір сүру мәжбүрлігі қақтығыстың ұрығын бойында ұстап отырды. Ол ақыр аяғанында феодализмге қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалысқа ұласты және ерте буржуазиялық революция сипатын иеленді және Біріккен Провинциялар Республикасының қалыптасуымен аяқталып, сюзереннің орнын Бас Штаттар алды 16.
ХҮІ ғасырдың 60-жылдары Нидерландыда кальвинистерді, реформаторларды ашық уағыздау көрініс алды. ІІ Филипп 1559 жылы нидерланды дворяндарын реформация идеяларымен ашық айналысудың қандай салдарлары болатынын ескерткен еді 17. Феодалдық оппозициялық ақсүйектердің жетекшілері принц Вильгельм Оранский, граф Эгмонт, адмирал Горн болды.
Көтерілістің жаңа сатысы 1572 жылы басталды. Март айында королева Элизавета Испаниямен соғыспау үшін Англия тұрғындарына теңіз гездарымен қарым-қатынасқа түсуге тиым салды. Теңіз гездарына 24 сағаттың ішінде ағылшын жағалауларынан кету талап етілді. Гездардың 24 кемесі ағылшын жағалауынан кетіп, Солтүстік теңізде бірнеше күн жүргеннен кейін Зеландияның Брил қаласының жағлауына келді. Флот капитаны қаланың қақпасын ашуды талап етіп, оның орнына герцог Альбаның тонаушылық салығы мен тираниясынан құтқаруға уәде берді. Қала испандықтардың қол астында еді. Магистранттың тез шешім қабылдау мүмкіндігі аз болғандықтан, ультиматум уақыты біткеннен кейін гездар қалаға кірді. Брил тұрғындарына бостандық беріліп, католик шіркеуі мен мүлкі тоналды. Осы оқиға туралы мәлімет тез тарады. Бұл Солтүстік Провинциялар үшін көтерілуге берілген сигналдай болды 18.
Брилден кейін Флиссинген қаласының тұрғындары көтеріліске шықты, гездардың революцияшыл отрядтарын құрды, оларды жақын маңның шаруалары қолдады. Осыдан кейін Веер, Арнемейден, Энкхейзен қалаларында көтерілістер болды. Апрель айында бүкіл солтүстік провинцияда көтеріліс басталып кетті. Осындай жағдайда испандықтарға қарсы күреске қала буржуазиясымен жақындасқан, кальвинизмді қабылдаған дворяндар да араласты. Теңізде де, құрғақта да көтерілісшілер жеңіске жетті.
Солтүстіктегі жалпы көтеріліс Солтүстік Провинциялар Республикасының негізін қалады. Вильгельм Оранский солтүстік провинциялардағы көтерілістер туралы естігенмен, оған аса мән бере жоқ. А.Н. Чистозвонов Гуго Гроцийдің хроникасынан үзінді береді: ... солтүстіктегі көтерілісті естіген герцог бұл оқиғаның басты мақстақа кедергі келтіретініне наразы болды19.
Генттегі Бас Штаттар Гент келісіміне қол қойды. Елдің оңтүстігінде католик шіркеуінің үстемдігі сақталса, солтүстігінде Голландия мен Зеландияда протестантизм – кальвинизм мен лютерандық үстемдік алды. Голландия мен Зеландияда капиталистік қатынастардың түрлері басым болғандықтан, ұлт-азаттық қозғалыстың орталығына айналды. 1579 жылы Утрехт Униясын қабылдағаннан кейін елдің солтүстігінде тәуелсіз буржуазиялық мемлекет – Нидерландының Біріккен Провинциялары өмір сүруін бастады. Оны ірі провинциясының бірі – Голландияның атымен атайды.
Франция, Англия, Германия ұзақ уақыт Солтүстік Провинциялардың тәуелсіздігімен келісе алмады. Мысалы, ағылшындар Голландия тәуелсіздігін Англияның құқықсыз мүшесіне айналдыруға тырысып, мемлекет тарапынан ағылшын көпестеріне голландияның нарығына деген ұмтылыстарын қолдап отыруға көмек берді. Бірақ ағылшындардың бұндай ұмтылыстар Голландия тарапынан қарсылыққа ұшырып, 1587-1609 жылдары көпестік олигархия тәуелсіз саясат жүргізді. Билеуші көпестік олигархия шетелдік интервенцияға бағытталған саясаттың қауіпін дұрыс түсініп, тең құқықтық келісімдер жасауға тырысты және Испаниямен өз күштерімен соғысып отырды. Солтүстік Провинциялар Республикасы Испанияға қарсы одақтаса отырды, елдің оңтүстігі эрцгерцог Альберт пен Изабелланың билігінде қалды. Вильгельм Оранскийдің баласы Мориц 1585 жылы Голландия мен Зелландияның штатгльтері болып тағайындалды. Республика флоты теңіздегі Испанияның әлсірегенін пайдаланып, Англияның теңіз коммуникацияларында әскери операциялар жүргізіп, Голландияның болашақ отарларының негізін қалады 20.
Ұзақ қақтығыстардан кейін Испания 12 жылға тыныштық сұрады. Келісім бойынша Испания Біріккен Провинциялардың тәуелсіздігін мойындады. Ост-Индияның Португалиялық отарларымен сауда жасау құқығы мойындалды. Шельда өзенінің сағасы сауда үшін жабылды, бұл Антверпеннің экономикалық әлсіреуіне алып келді. 1609 жылғы бейбіт келісім Нидерланды солтүстігінде революцияның жеңіске жеткендігін көрсетті. Голландия революциялық күрестің нәтижесінде азаттығын алып қана қойған жоқ, Батыс Еуропадағы бірінші буржуазиялық республика болды.
Буржуазиялық революцияның жеңісі Біріккен Провинциялардың өндірістік күшін экономикалық жағынан азат етті. Жаңа нарықтық қатынастардың нәтижесінде республика экономикасы тез өрістей бастады, ескі цехтық жүйе қирады, капиталистік негізге сүйенген өндіріс дамыды. Голландияның капиталистік өнеркәсібінің гүлденуіне оңтүстік провинциялардан келген жұмыс күші де қолайлы болды. Эмигранттардың басым бөлігі қолөнершілерден, кәсіпкерлерден, жұмысшылардан тұрды. Ең бастысы олармен бірге капитал келді. Солтүстік Провинциялардың басты табысы, әсіресе Голландия мен Зеландияның табысы сыртқы саудадан түсті. Солтүстік провинциялардың негізгі кірістері, әсіресе, Голландия мен Зеландия табысты Балтық бойы елдеріне бағытталған сыртқы сауданың есебінен тапты. Зунд бұғазы арқылы Балтық бойынан Еуропаға астық шығарды, ал елге олардан маталар, тұздалған балық және басқа да тауарларды әкелді.
Голланд көпестері Архангельск және Нарва арқылы Мәскеу мемлекетімен сауда-саттық жасады; 1608 жылы Мидделбургте арнайы ең бай Мәскеу сауда компаниясы құрылды.
Нидерланды Испаниямен соғыс жүргізгендігіне қарамастан, голланд саудагерлері, баю мақсатын барлығанан жоғары қоя отырып, сырттан әкелінетін астықты ұдайы қажетсінетін Португалия және Испаниямен сауда жасады. Іскер голланд саудагерлері ғажайып бай отарлық мемлекетерге дейін жетті. 1598 жылы 22 голланд кемесі Үндістанға рейд жасады, ал 1602 жылы (Ағылшын компаниясынан бір жыл бұрын) Голландтық Ост-Инд компаниясы (ГОИК) құрылды 21. ГОИК Голландияның кейінгі тарихында ірі саяси рольді атқарды.
Амстердам қаласы әлемдік сауда мен несие орталығына айналды. Теңіз айлақтары мен бүкіл қалада жыл сайын қызу коммерциялық сауда-саттық жүріп жатты. Бұл жерде алғашқы сақтандыру компаниялары құрылды, ал, 1609 жылы банк ашылды. Банктың басты мақсаты монеталар бағамының жоғарылауы мен олардың араласып кетуін болдырмау және коммерциялық мақсатта ақшаға мұқтаждарға қолғабыс жасау болды 22.
Капиталистік қатынастар Голландия мен Зеландияның ауылшаруашылығына да ене бастады сондықтан, бұл елдерде ауылшаруашылық өзіндік жолмен дами бастады. Өндірістік әртүрлі салалары тарапынан азық-түлік пен шикізатқа деген ұдайы сұраныс, техникалық дақылдар (кенеп, қурай және т.б.) өсіретін егіс алқаптарының көлемін ұлғайтуға әкеліп соқты. Әсіресе, бау-бақша мен шәп өсіру кеңінен дамды. Бұл үшін батпақты жерлерді құрғату жұмыстары жүргізілді, жерді өңдеу техникасын жетілдіру мен оны тыңайту тәжірибесі енгізілді. Ауылшаруашылығының дәстүрлі салалары – сүт, май және ірімшік өндірісі дами түсті. Дегенмен, жекелеген аудандарда (мысалы, Хелдер мен Номрда) крепостниктік тәртіптің қалдықтары ХҮІІ ғасырдың соңына дейін сақталды.
Нидерланд революциясының экономикалық салдарлары Республиканың дамуы үшін осындай болды.
Саяси тұрғыдан алғанда Голландияның мемлекеттік құрылымы Утрехт униясының ережелеріне негізделді. ХҮІ-ХҮІІ ғғ. елде республикандық құрылыс мықтап бекінді. Жоғарғы билік Бас штаттар мен Мемлекеттік Кеңестің құзырынды болды. Бас штаттарда, депутаттардың санына тәуелсіз әрбір провинция бір дауысқа ие болды. Депутаттар қатаң түрде өздерінің сайлаушыларының нұсқауларына сәйкес дауыс беруге міндетті болды және әрбір шешім бірауыздан қабылдануға тиісті болды. Бас штаттар соғыс жариялау, бейбітшілікке келу, шетелдік мемлекеттермен шарттар жасау, алым-салық жинау және негізгі заңнамалардың мәселелерін шешумен айналысты. Мемлекеттік Кеңес – Бас штаттарға арнайы ант берген 12 кеңесші мүшеден тұрды. Мемлекеттік кеңестегі провинциялардың өкілеттілік нормасы республикалық қазынаға провинциялардан ақшалай түсімдердің көлеміне байланысты анықталды. (Голландия – 3, Зеландия – 2, ал қалған провинциялар 2 және 1 өкілдерді иемденді). Әр провинцияның депутаты мен 2 хатшыдан тұратын Қаржы Кеңесі, салықтарды жинау және оны бөлу, сондай-ақ, мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыру мәселелерімен айналысты.
Жоғарғы атқарушы билік Голландия мен Зеландияның штатгальтері (статхаудер) Мориц Нассаускийдің қолына шоғырландырылды. Сондай-ақ ол бір мезетте Республиканың барлық қарулы күштерінің бас қолбасшысы болды.
Жергілікті істерді реттеуде провиниялардың басқарушы топтары кең автономияға ие болды. ХҮІ және ХҮІІ ғасырдың басындағы Голландияның мысалынан, сол кезде ақ, өндірістік және сауда капиталының экономикалық үстемдігі негізінде буржуазиялық конституциялық құқықтың іргесі қаланғандығына көз жеткізуге болады.
Республиканың халықаралық жағдайы бірқатар еуропалық мемлекеттер тарапынан танылған соң нығая түсті. Сыртқы сауда мен теңізде жүзу ісі кеңінен дамыды. ХҮІІ ғасырдың ортасында Құрама провинциялардың теңіз флоты Англия мен Францияның теңіз флоттарынан екі есе артып түсті, ал жылдық жалпы сауда айналымы 75-100 млн. флоринды құрады. ХҮІІ ғасырдағы Голландия үшін Ресеймен сауда жасаудың маңызы ерекше болды. 1624 жылы екі ел арасындағы сауда айналымы 2 млн. флоринға бағаланды 23.
Республиканың сыртқы сауда ісінде ГОИК-тың ролі жоғары болды. Амстердамның ірі сауда және қаржы орталық ретіндегі маңызы арта түсті. Амстердамдық көпестер республиканың саяси өмірінде үлкен ықпалға ие болды.
Жалпы, Нидерландыдағы революциялық оқиғаларды 4 кезеңге бөліп қарауға болады:
І-кезең (1566-1567 жж.) Нидерландыны толық экономикалық және саяси үстемдікке бағындыруға ұмтылған испандық абсолютизмнің өкілі болып табылатын католиктік шіркеу мен испандық католиктік дін иелерінің зорлық-зомбылықтарына қарсы халық бұқарасының кең қозғалысымен сипатталады (иконға қарсы қозғалыс).
ІІ-кезең (1568-1576 жж.) Нидерланд провинцияларының Испаниядан тәуелсіздігі үшін қала қолөнершілерінің, саудагерлердің, нидерланд қалаларында жаңадан қалыптасып келе жатқан буржуазияның қолдауына арқа сүеген Вильгельм Оранскийдің басқаруындағы нидерланд ақсүйектерінің Филипп ІІ қарсы ашық соғысқа кіріскен қозғалысымен байланысты.
ІІІ-кезең (1576-1579 жж.) Аррас және Утрехт униясына қол қоюмен аяқталды:
Аррас униясы реформациялық және халық қозғалыстарының жеңіліске ұшырауын білдірді және Филипп ІІ оңтүстік провинциялар Артуа мен Геннегаудың заңды билеушісі және әміршісі болып танылды.
Утрехт униясы Солтүстік провинциялар Голландия, Зеландия, Утрехт және Фландрияның Испания түбегейлі жеңгенге дейін соғысты жүргізе беруді жариялады. Бұл кезеңде реолюциялық оқиғалар шырқау шегіне жетті.
ІҮ кезең (1581-1609 жж.) Утрехт униясы негізінде құрылған Солтүстік провинциялар Республикасы (Голландия) Англия және Франциямен одақтаса отырып, феодалдық-абсолютистік Испанияны жеңіп, тәуелсіздікке қол жеткізді.
1.2. Мемлекеттің саяси-әлеуметтік дамуы
Батыс Еуропалық феодализмнің типологиясы ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы уақыт аралығында құрылды, бұл уақыт дамыған және кейінгі феодализм кезеңіне, және сословиялық-өкілетті монархияның үстемдігіне, ХҮІ ғасырға, яғни, капитализм генезисіне, абсолюттік биліктің нығаюына дәл келеді. Алдыға қойған мақсатты іске асыру үшін өндіргіш күштерді, батыс қоғамының экономикалық негізін, табиғи-географиялық, экологиялық, демографиялық жағдайларды, құрылымның әлеуметтік-саяси ерекшелігін, дамудың сыртқы саяси және әскери факторларының жиынтығын кешенді түрде қарстыру қажет. Кейінгі феодализм дәуіріндегі товар-ақша қатынастарының кең таралуы еңбектің қоғамдық бөлінісіне, мануфактуралық өндірістің пайда болуына, сонымен бірге еңбектің жаңа құралдарының пайда болуына, технологияға, яғни, қоғамның өндіргіш күштерін жаңалауға мүмкіндік туғызды. Бірақ, товар ақша-шаруашылығы тек феодалдық емес, сонымен бірге, құл иеленушілік қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымына да қызмет ете алады. Бірақ, бұл жерде капиталистік дамудың міндетті түрде қалыптасуы шарт емес. Сондықтан, товар өндірісі капитализмнің дамуына аса қажетті, бірақ, жеткілікті бірден-бір жағдай емес.
Капиталистік қатынастардың пайда болуымен, қалыптасуына, дәл қандай құрамды бөлік қажет екендігін анықтау үшін, капитализм түсінігін анықтап алу дұрыс. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл (капитализм) тұрақты, өсуге бейім қоғамдық жүйе, техникалық прогресс негізінде экономикалық өсуге бағытталған, өндіріс құралы мен нарықтық механизмді реттеген шаруашылық. Саяси салада бұл дамыған түрде мемлекеттік биліктің дифференциалдық түрлерімен, рационалды құқықтың болуымен, жеке меншікке қол сұғылмауды, заң алдында барлық азаматтардың теңдігін қамтамасыз ететін жүйемен сипатталады. Капиталистік дамудың бастапқы құрамы техникалық өсу және нарықтық товар-ақша қатынастары болып табылады. Еуропадағы кейінгі феодализм кезеңінде бұлар бір-біріне жағдай жасап, қоғамның әлеуметтік-саяси жүйесінің құрылымдық ерекшелігімен, сонымен бірге қоршаған табиғи-географиялық ортамен байланысты болды. Еуропада нәтижесінде жүйелі түрде капитализм генезисіне әкелген факторлар жиынтығы төмендегідей көрініс береді. Батыс Еуропалық феодализмге тән және табиғи-географиялық ортаның ерекшелігімен байланысты, плюралистік түр еуропалық қоғамға ғана тән әлеуметтік ұйымға -сословиялық монархияға алып келеді. Сословиялық монархияның полицентристік құрылымы, оның кейбір көріністеріндегі күштердің арақатынасымен сипатталады, дәстүрлі экономикалық саясаттан нарықтық ұйымға өтуге алғышарт қалыптастырып, оның шеңберінде товар және ақша шаруашылығы техникалық прогрессті белсендіреді, сөйтіп, оны жаңа еуропалық дәстүрге айналдырады. Осылайша Батыс Еуропада қалыптасқан әлеуметтік ұйымнан, тұрақты өзін-өзі қозғайтын, адамзат тарихында осы кезеңге дейін баламасы болмаған жаңа даму сатысы қалыптасты.
Ал, Батыс Еуропа бұл уақытта біршама кедей, сыртқы саудаға бағынышты, аймақтарына сырттан төнетін қауіпі мол мемлекет болып табылды. Сондықтан, ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы еуропалық отарлық басқыншылық тек экономикалық дамудың нәтижесі емес, сонымен бірге өмір сүруге қажетті табиғи қорлардың шектеулігінің де нәтижесі еді. Орта ғасырлар кезеңінен бізге жеткен мәліметтер ауыл шаруашылық жағдайы, қолөнері, сауда дамуы, ақша айналымы туралы мәліметтер Еуропаның даму деңгейінің нашарлығын куәландырады.
Географиялық ашылулардың алғашқы нәтижесі Батыс Еуропаны сауда жолдарының түйісіне айналдырып, Үнді мұхитында және оңтүстік теңіздерде мұсылман үстемдігін азайтты. Еуропа көп ғасырға созылған әскери, сауда және өндірістік үстемдік үшін күрестің орталығынан орын алды. Оның бұл орны болашақтағы жеңісіне бастама салып берді. Табиғи - географиялық жағдайдың өзгеруіне техникалық құралдар арқылы қол жеткізілді. Сонау ХІІ ғасырда Батыс тек темір, орман және құралдардың экспортеры болды. Ал ХІҮ ғасырға қарай жағдай біршама өзгеріске ұшырады. Еуропалық мемлекеттер шығыс елдеріне текстиль, қағаз, сабын шығара бастады. Бұның себебі, текстиль және қағаз өндірісіндегі су диірменінің көмегімен болатын жартылай механизация. Импортқа шығарылатын текстильдің сапасы жоғары, бірақ жергілікті текстильден бағасының арзандығы араб деректерінде көрсетіледі 24.
Ауылшаруашылық өндірісінің, металургияның, кеме жасаудың, әскери және жеңіл өнеркәсіп салаларының дамуы Еуропада жаңа материалдық негізді қалады. Кітап ісінің, картография, навигация және астрономияның дамуы жердің пайда болуы туарлы ғылыми пікірлердің эволюциясы еуропалықтардың техникалық және ғылыми ойларына төңкеріс жасады. Техникалық жаңалықтар арқылы қоршаған ортаны өзгерту, тіпті өңдеу әлеуметтік мақматтарға жетуде қолданылатын ұмтылыстарға айналды. Бұл жағдайлар Ф.Бэконнан бастап, қоғамды қайта құрудың утопиялық жобаларынан көрініс тапты. Бұндай әлеуметтік климаттың қалыптасуына М.Вебер көрсеткен протестантизм этикасы да әсер етті.
Сауда жолдарынан Еуропаны бұдан былай тек Габсбургтік-католиктік империяның орнығуы, соның нәтижесінде капиталистік ұстанымдардың жойылуы ғана шығара алатын еді. Азияның ұлы державалары еуропаның порттары мен факторияларын өз территорияларында жойған жағдайда еуропалықтар бұл аймақтағы жетекші ұстанымынан айырылып, әлемдік тарих басқа бағытта дамитын еді. Бұл жол Ұлыбритания мен Нидерландыда капитализмнің тез өсуіне байланысты емес, Еуропаның ХҮІ ғасырдағы діни жігін толықтырған ұлттық бытыраңқылығының да нәтижесі болды. Габсбургтердің ұмтылысына ұлттық, экономикалық және идеологиялық факторлар кедергі келтірді.
Ұлыбританиядағы өнеркәсіптік төңкеріске дейін созылған еуропалық отарлық экспансияны екі кезеңге бөлуге болады: Испания мен Португалияның феодалдық экспансиясы және Нидерланды мен Ұлыбританияның ерте капиталистік экспансиясы. Испания мен Португалияның жаңа отарлар жолындағы сәтсіздігі бұл елдердегі капиталистік қатынастардың нашар дамуымен түсіндіріледі. Жалпы айтқанда капитализм генезисінің екінші көзі-отарлардың қысқаша тарихы осындай.
Алғашқы қорлану мен капиталистік қатынастардың қалыптасуы, Батыс Еуропаның әрбір елінде экономикалық-географиялық ерекшелігіне байланысты әртүрлі дәрежеде жүрді. Отарлар пайда болып, баға революциясы гүлденіп тұрған елдерде Нидерландияда капитализмнің дамуына барлық мүмкіндік болғанмен, кейіннен феодалдық-католиктік реакцияға айналды. Егер алғашқы қорлану процесі дегеніміз-барлық ауқаттылардың тез арада капиталистке айналуы болса, онда барлық капитал тез арада жалдамалыларға айналар еді, және де бұл процесс әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа әкелмей, капитализмнің өте үлкен гүлденуіне әкелер еді,-дейді 25. Яғни, алғашқы қорлану жүрген елдердің барлығы капиталистік даму жолына түскен жоқ. Ал, керісінше, кейбір елдерде, мысалы, Францияда алғашқы қорлану және капитализм генезисі өте баяу жүрді, ал алғашқы қорланудың тек кейбір көріністері ғана болды.
Алғашқы қорлану процесі логикалық аспектіде капитализм генезисімен астасып кетеді, ол үшін өндірушілер тез арада жалдамалы жұмысшыларға, ал ауқаттылар шынайы капиталистерге айналуы керек. Қазына әкелген ауқатты адам, өсімқор немесе байыған көпес, шаруаларды жерінен қуған лендлорд, тек потенциалды капиталистерге айналды. Шынайы капиталистерге олар өз ақшаларын капиталистік түрде ұйымдасқан өндіріс орнына, жерге және шаруашылыққа салғанда айналады. Осыған дейін олардың алдынан іс жүзінде шексіз мүмкіндіктер ашылып, өз қаражаттарын әртүрлі жолдармен іске асыру мүмкіндіктері тұрды. Бұл мүмкіндіктердің алғашында капитализммен ешқандай байланысы болған жоқ. Потенциалды капиталистерден нағыз капиталиске айналу кезеңі әр түрлі уақытпен-күндерден он жылдыққа дейін өлшенеді. Бұл процестер Батыс Еуропа елдерінде Англияда, Нидерландыда, Испанияда, Францияда әр түрлі варианттарда жүрді. Ал, жалпы тарихнамада, алғашқы қорлану процесі демде капиталистер мен жалдамалы жұмысшыларға айналдырады деген көзқарастар басым еді.
Тарихта алғашқы қорлану көріністері мен өндірісте капиталистік формалардың қалыптасуы әр елде әртүрлі көріністе жүрді. Біреулерінде бұл көрініс ұзақ уақыт бойы бытыраңқы түрде жүрсе, екіншілерінде басқа сипатқа енді. Алғашқы қорланудың келеңсіз көріністерін Нидерландиядан көреміз.
Еуропа құрылығындағы капитализм генезисі процесінің хроникалық межесін дұрыс және дәл анықтау оңай іс емес. ХҮІ ғасыр бұл процестегі (капитализм генезисі) өзіндік аяқталған сатысы емес. Бұл дәлірек айтсақ, Еуропа тарихындағы маңызды, шешуші хронологиялық шек, кезең. Капитализм генезисі процесіндегі ХҮІ ғасыр орны туралы К. Маркс сипаттап кеткен 26. Маркстің пікірін жалғастыра отырып, барлық марксистер капитализм генезисі процесіндегі ХҮІ ғасыр орнын ерекше көрсетеді. Дегенмен, осы мәселеге байланысты аяқталған еңбектер қалыптаспаған. Себебі, экономикалық тарихты терең зерттеу тек ХІХ ғасырдың 2-інші жартысынан басталады. Және де зерттеулерді тарихшылар ғана емес, экономистер де жүргізді. Бұл зерттеушілер шет елдік тарихшылар болғанымен, олардың кейбіреулері маркстік ықпалда болды. Сондықтан, бұл процестің тарихнамалық астары өте күрделі.
ХҮІ ғасырдағы Еуропа капитализмі генезисінің факторларын, көрсеткіштерін, дәстүрлері мен әдістерін анықтау өндіріс пен айырбастағы буржуазиялық түрлердің даму дәрежесін дұрыс объективті зерттеуге көмектеседі. Және де, бұл процестегі олардың бір-біріне әсері мен әрекеттеріндегі ұлттық-мемлекеттік, жүйелік қарым-қатынасын анықтайды 27.
Капитализм пайда болу алғышарттарының қалыптасу кезеңінің өзінде-ақ Еуропа мемлекеттерінің даму ұстанымдарының әртүрлі түрлері анықталды. Факторлардың барлық жиынтығы Нидерландыда толық сипатқа ие болды. Бұл аталған елдердің арасында өзгешеліктер болғанымен, жалпы бұл сатыда товар шаруашылығының дамуы қайтарымсыз сипатқа ие болды. Дамудың қайтарымсыз мәселелері тарихтың барлық кезеңдері мен дәуірлеріне қатысты.
Еуропа құрылығындағы капитализм генезисі бос кеңістікте пайда болған жоқ, феодалдық қоғамда қалыптасқандықтан оған, оның заңдылықатры әсер етті. Мысалы, Нидерландының ірі сауда қалаларында мануфактураның ерте капиталистік түрлерімен қатар цехтық корпорациялар да пайда болды. Бірақ, олар аралықты немесе прогрессивті түр болмағандықтан, керісінше, эволюцияға ұшырап, өндірістің ұсақ товарлық ортағасырлық түрлеріне айналды.
Үнемі әсер етуші формациялық қатардың факторлары жерге феодалдық меншік, экономикадан тыс қанау, феодалдық рента тағы басқа категориялармен беріледі. Үнемі әсер етуші генетикалық экономика, жалдамалы еңбектің таралу дәрежесі, товарлық шаруашылықты жатқызады. Бұл жалпы факторлар екі түрдің сипатына әсер етеді, әсіресе, сандық өзгерістерді ашуға мүмкіндік береді.
Кешенді - тарихылыққа жататын факторлар-негізгі сапалық өзгерістер белгілі бір сатыда қайтарымды немесе қайтарымсыз сипатқа ие бола ма, соны көрсетеді. Бұл факторлар тобының формациялық қатары негізінен ыдырау және ішкі қайта құру категорияларымен байланысты: бұл сеньориалдық қатынастардың және жерге феодалдық меншіктің өзгеріске ұшырауы. Генетикалық қатарға жататындар: қолөнердің өндіруші деңгейі және оның жетекші салаларындағы құрылымдық өзгерістер, ерте капиталистік мануфактураның түрлерінің пайда болуына әкеледі, шаруа шаруашылығындағы өндірістің товарлық формасының жетекші рөлі және қалалық товар шаруашылығы мен жылжымалы меншіктің орталығының ауысуы, елдегі ұлттық рыноктың қалыптасуы товар шаруашылығының категориясы ретінде. Барлық осы факторлардың жиынтығы елдегі саяси құрылымның сипатын беріп, елдің саяси орталықтадыруының дәрежесін көрсетеді.
Капитализмнің алғышарттарының қалыптасу кезеңінде еуропалық мемлекеттердің даму ұстанымдарының әртүрлі түрлері анықталды. Факторлардың екі тобының барлық жиынтығы кемеліне келу деңгейінің толық көрінісі Нидерландыда болды. Аталған елдердің арасында айырмашылық болғанымен, жалпы бұл сатыдағы товар шаруашылығының дамуы қайтарымсыз сипатқа ие болды.
Көріп отырғанымыздай Германия, Испания, Италия эволюцияларының өзіндік ерекшелігі бірінші топты құрайтын елдерге қарағанда ашық көрініс алған, бірақ бұлардағы прогрессивті даму әлсіз негізге сүйенгені оларды біріктіреді. Бұл жерде формациялық қатардың факторлары генетикалық фактордан жоғары тұр. Дегенмен, Италияның бірнеше мемлекеттерінде товар-ақша шаруашылығының дамуы қайтарымсыз сипатқа ие болды. Бұл сатыда тек қана ұстанымдар еді, олардың болашақта бекітілуі, баяулауы немесе келесі дамумен жойылып кетуі мүмкін еді. Бұл мәселені шешудегі ерекше рөлді алғашқы қорлану процесі атқарды.
Еуропа елдеріндегі капитализмнің алғышартын дайыедау кезеңіне және оның генезисінің алғашқы кезеңіне байланысты айтар болсақ, бұл процестердің таза, жоғары дамығанын немесе экономикалық категориялардың сыртқы әсерін басынан өткізбегенін көрсетеміз. Капитализм генезисі процесі капиталистік түрдің пайда болуы мен дамуы ретінде, өндіріс, ауыл шаруашылығы т.б. салаларында мәселенің кең көлеміне әсер етеді, яғни, жоғарыда қарастырылған, пайда болған, әсер ететін жағдайлардан басқа және де алғашқы қорлану процесі капитализм генезисі процесінен логикалық түрде бөлініп алынады, ал іс жүзінде тарихта бұл екеуі паралельді түрде және өзара байланыса отырып, әр түрлі варианттарда көрінеді.
1566-1609 жылдардағы Нидерланды буржуазиялық революциясы Еуропада алғашқы болып феодалдық құрылыс пен абсолютизмді жеңді. Революцияның нәтижесі адамзат тарихындағы бірінші буржуазиялық республика – Біріккен Провинциялар Республикасымен аяқталды. Бұл жерде саяси билік феодалдар қолынан буржуазияға өтті. Капиталистік өндіріс тәсілі феодалдық өндіріс тәсілінен үстемдікке қол жеткізді. Нидерланды революциясының прогрессивті негізі осында болды.
Біріккен Провинциялар Республикасының ең гүлденген кезі ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысы. Бірақ осы кезде республиканың саяси және экономикалық негізін құлдыратқан көпестік олигархияның үстемдігі. Еуропадағы ең бірінші буржуазиялық революцияның ерекшелігі мен тарихи шектеулілігінің негізгі себебі көпестік олигархия.
Революцияның солтүстікте жеңуі ел солтүстігінің капиталистік дамуының біршама негізділігімен түсіндіріледі. Тек солтүстікте жеңуі Нидерландыдағы капиталистік қатынастардың жетілмеуімен байланысты. Әсіресе, капиталистік қатынастар оңтүстік-батыс провинциялардың ескі қалаларында жеткіліксіз болды.
Нидерландының саси құрылысында екі бағыттың күресі үстем болды. Біріншіден император басқарған үкімет, кейін испан королі және арнайы Фландрия Кеңесі. Іс жүзінде Нидерландыны Бас Статхаудер – наместник басқарды. Нидерландыда сословиялық монархиядан мұрагерлікке қалған өкілеттік мекемелер – Бас және аймақтық Штаттар болды. Сондықтан Нидерландыдағы монарх өз қызметінде аздаған шектеуліктер көрді. Нидерланды империя үшін аса маңызды еді.Ол Францияға қарсы аса маңызды плацдарм болды. Қалыптасып келе жатқан ортақ қақтығыстың терең себептері болды, олар Нидерландының әлеуметтік-экономикалық дамуының сипатында жинақталады. Келесі себеп – Нидерландыдағы ХҮІ ғасырдың бірінші жартысындағы капиталистік қатынастардың дамуы. Нидерландының барлық 17 провинциясы дамуы жағынан бірдей болған жоқ. Шамамен оны үш топқа бөлуге болады. Орталық өнеркәсіптік аймақ – Фландрия және Брабант, солтүстік-батыс сауда өнеркәсіптік топ – Голландия және Зелландия; шеткі аймақтар – негізінен ауылшаруашылық провинциялары – Артуа, Люксембург, Намюр, Гелдерн, Оверойсоел. Ал Фрисландия, Утрехт сияқты провинциялары аралық жағдайда болды. Фландрия мен Брабантта товар өндірісі мен айырбас, сонымен бірге көпестік капитал ХІІІ ғасырда терең орналасып, ХҮІ ғасырда капиталистік қатынастарды дамытуға түрткі болар орталық болды. Ыдырап келе жатқан цехтық қолөнер орнына капиталистік мануфактура келді. Нидерландының ірі порттарының бірі – Антверпен - әлемдік нарықтың орталығына айнала бастады.
Голландия мен Зеландияда ірі экономикалық өзгерістер байқалды. Бірақ Фландрия мен Брабанттың ірі ескі қалаларында ортағасырлық бюргерлер мен цехтық корпорациялар әлсірегеніне қарамастан біршама негізгі экономикалық және саяси жағдайға ие болды. Дворяндар мен дін иелерінің ықпалы арта түсті.
Келесі себеп – экономикалық өзгерістердің әлеуметтік нәтижелері. Капиталдың алғашқы қорлануы, экономикада капиталистік укладтың пайда болуы, терең әлеуметтік дағдарыстармен қатар жүрді. Келесі себеп – дворяндардан экономикалық және саяси негіз алшақтап кетті, ортағасырлық бюргерлер мен феодалдық шаруалар ыдырады, сонымен бірге цехтық және ерікті қолөнершілер ыдырады, шаруалар жаппай пауперлер мен қайыршыларға айнала бастады.
Келесі себеп дворяндардың экономикалық-әлеуметтік жағдайына шетелдік монархтардың ықпал ету сасатына ықпалының пәрменділігі болды. Феодалдық аристократия, католиктік шіркеу елде толық қожайын болды, қарапайым халықты олар салықпен езді және ішкі реакцияны (кертарпа күштерді) қолдап отырды. Нәтижесінде елдің ішінде қайшылықты әлеуметтік қақтығыстар пайда болды, олар көтерілісшілер қатарына ұласып кетті. Бұның ішіндегі аса ірілері 152-34-1535 жж. анабаптистер мен 1539-1540 жж. Гент көтерілістері болды.
Осыған қарамастан Нидерланды революциясы еуропалық маңызы бар оқиғаға айналды.
ІІ Тарау
ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасы
2.1. Оңтүстік Нидерланды Провинциялары
ХҮІ ғасырдағы Нидерланды буржуазиялық революциясының өз жоғарғы шегі болды. ХҮІ ғасырдың бірінші жартысындағы герман тарихының жоғарғы шегінің көрінісі лютерлік реформация болды. Лютердің реформациялық доктринасы тек герман жерлерінде емес, сонымен бірге Нидерланды жерлеріне тарады. Әрбір ел және қоғамдық топ немесе король билігі көп жағда йда Лютердің ілімінің тек өз мүдделеріне қолайлы жақтарын алды. Соның ішінде Нидерландыда ХҮІ ғасырдың бірінші жартысында лютерлік доктринаның жалпы реформациялық сипаты өз көрінісін тапты.
Германияда басталған реформация тез арада оның шеңберінен шығып, Еуропаның басқа елдеріне, ең алдымен Нидерландыға тарады. Цвинглидің реформациялық ілімімен қатар Швейцарияның экономикалық жағынан дамыған кантондары мен Оңтүстік-Батыс Германияның қалаларында анабаптистік ілімдер де кең тарап, өзінің шегіне 1535 жылы Мюнстерлік коммунаны құру арқылы жетті. Кейіннен цвинглишілдік бюргерлік реформацияның тар аймақтық біртүріне айналып, анабаптизмде сектанттық ұстанымдар күшейді.
Реформация аса ірі жетістікке жалпы еуропалық оппозициялық қозғалыстың келесі сатысында жетті. Бұл кезде лютершілдіктің, цвиглишілдіктің, анабаптизмнің артынан ХҮІ ғасырдың 40-50 жылдары кальвинизм келді. Кейіннен ол Нидерландыдағы ерте буржуазиялық талаптардың идеологиялық жамылғысына айналды. ХҮІ ғасырдың екінші жартысынан бастап Реформацияның әлеуметтік-саяси мазмұны әртүрлі габсбургтерге қарсы азаттық және феодализмге қарсы күресте Венгрияда, Чехияда пайдаланды. Дворяндық реформация атты аса айқын көрінісі Польшада магнаттар мен шляхтаның Реформацияны шіркеу жерлерін басып алу үшін және дворяндық республика үшін күресте пайдаланылды 28.
Реформацияның кез-келген ағымы мен түрі, Еуропаның кез-келген елінде ХҮІ-ХҮІІІ ғасырларда ерте капитализмнің жеңісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 -5
І Тарау ХҮІІ ғасырдағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы
1.1. ХҮІ ғ. екінші жартысы ХҮІІ ғ. басындағы
Нидерландының экономикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 6-16
1.2. Мемлекеттің саяси-әлеуметтік дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ...16-25
ІІ Тарау ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасы
2.1. Оңтүстік Нидерланды Провинциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... 26-37
2.2. ХҮІІ ғ. Республиканың ішкі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37-50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51-53
Пайдаланған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 54- 57
Кіріспе
Еуропаның дамуында ХҮІ ғасыр мен ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысы кейінгі орта ғасырлар кезеңі деп аталады. Бұл дәуір өзінің алдыңғыларымен салыстырғанда оқиғалардың тығыздығымен, қоғамдық процестердің белсенділігімен, жаңа өркениеттің пайда болуымен сипатталады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазіргі кезде Батыс Еуропаның тарихы капиталистік қатынастардың қалыптасу заңдылықтарынан көп сабақ беретініне ешкім күмән келтірмейді. Осы тұрғыдан алғанда Батыс Еуропа тарихының кейінгі орта ғасырлар тарихы мен жаңа заманның өзгерістері – капитализм генезисі және осы процестің идеологиялық өзгерісі ретінде көрсететін Нидерланды буржуазиялық революциясы барысында қалыптасқан концепцияларды сұрыптау қазіргі тарихтың қажетті талабы болп отыр. Кейінгі орта ғасырларда қоғам дамуындағы белгілі бір өзгерістің көрсеткіші буржуазиялық революциялар болды.
Нидерланды буржуазиялық революциясы және соның нәтижесінде қалыптасқан Біріккен Провинциялар Республикасы тарихына капиталдың алғашқы қорлану процесі алғышарт қалыптастырды. Еуропада ерікті нарықтық қатынас орнады, республикалық билік формалары жеңіске жете бастады. Ортағасырлық Нидерланды – бұл қазіргі Голландия, Бельгия, Люксембург және Францияның солтүстік
-шығыс аймақтарының кейбір бөліктері.
Бельгия мен Голландия қазіргі таңда экономикалық жағынан жоғары дамыған мемлекеттер. Олар Еуропалық Одақ пен жаңа Еуропаның қалыптасуында маңызды орын алады. Сондықтан осы мемлекеттердің тарихи өткен жолы мен қалыптасуының ғылыми – танымдылық, теориялық өзектілігі бар.
Диплом жұмысының мақсаты – деректер мен жарияланған құжаттық материалдар негізінде ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Біріккен Провинциялар Республикасында қандай экономикалық өзгерістер болды, Нидерланды буржуазиялық революциясының қалыптасуында қандай әлеуметтік-саяси алғышарттар болды, мемлекеттің саяси-экономикалық дамуы қандай процестерге сүйенді деген сұрақтарға жауап беру.
Жұмысты жазу барысында Орта ғасырлар тарихының хрестоматиясында жарияланған құжаттар мен материалдыр, оның ішінде: Аррас және Утрехт униялары, ХҮІІ ғ. католиктік хрониканың үзінділері, Фландрия дворяндарының бағдарламасы, 18 мүшелік Комитеттің Хаты, 1577 ж. Мәңгілік Эдикт т.б. Сонымен бірге капитализмнің қалыптасу сатысындағы отарлық экспансияны көрсететін Голландиялық Ост-Индия Компаниясының қызметіне байланысты құжаттар пайдаланылды.
Феодализмнен капитализмге өту барысында Еуропа тарихында болған буржуазиялық революциялар және жаңа буржуазиялық негіздегі республикалардың қалыптасуы өзекті мәселе болып табылады. Еуропа елдеріндегі буржуазиялық революциялар мен нәтижесінде қалыптасқан процестерге деген қызығушылық ХІХ ғасырдың соңында пайда болды 1. ХХ ғасырда ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы бұл процестер жігін зерттеу одан әрі жалғасты 2. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұл тақырып саяси-ғылыми белсенділікті басынан өткерді. Себебі, дамушы елдердің даму жолын таңдауына байланысты капитализм гензисі мен буржуазиялық революцияларға деген қоғамның ғылыми қызығушылығы артып, бұл мәселелер идеологиялық күрестің аренасына айналды. Идеологиялық күрес тарихнамаға да тарады.
1950 жылдардың ішінде кеңестік медиевистердің ішінде ерте капитализм мәселесімен В. И. Рутенбург айналысты.. Ол Италиядағы ерте капиталистік қатынастар тарихы туралы зерттеулер жүргізді 3. Кейіннен бұл мәселелермен В.В.Стоклицкая-Терешкович, Л.М.Баткин, А.Н.Чистозвонов қосылды 4.
Нидерланды тарихына байланысты зерттеулердің ішінде ерекше орынды профессор А.Н.Чистозвонов алады. Оның зерттеулері ХҮІ ғасырдағы Нидерланды буржуазиялық революциясының алғышартын, оңтүстік провинциялардың жеңілу себептерін, Солтүстік Провинцияның тарихи жолын кеңінен көрсетеді. Автор революцияның ішкі қайшылықтарын, заңдылықтарын көрсетеді. Реформационное движение и классовая борьба в Нидерландах в пер. пол. ХҮІ века атты еңбегінде автор революция барысына лютераншылдардың, кальвинистердің идеологиясының әсерін көрсете отырып, буржуазиялық революция өзінің алдындағы мақсатын толық орындай алған жоқ деген шешімге келеді 5. А.Н.Чистозвоновтың Нидерланды тарихына байланысты келесі үлесі, ғылыми айналымға революцияға дейінгі француз, неміс авторларының еңбектерін енгізу болып табылады. Мысалы, Пиррен, Марец, Варлеп, Рахваль, Гахард т.б.
ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы Еуропа тарихының заңдылықтарын зерттеуге атсалысқан келесі авторлардың қатарын – Ю.Л.Бессмертный, Е.А.Косминский, Ю.А.Корхов, М.А.Барг, В.Е.Майер құрайды 6. Капитализм генезисі мәселері, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы, қалыптасып келе жатқан буржуазия тарихы туралы зерттеулердің келесі авторы – Б.Ф.Прошнев 7.
Кеңестік тарихшылардың келесі тоқталған мәселелері бұл – феодализмнен капитализмге өту мәселелері еді. Бұл мәселелерді зерттеу барысында капиталистік укладтың қалыптасуы туралы үш толықтырулар қалыптасты. Олар – ХҮІ ғ., ХҮІІ ғ., және ХҮІІІ ғ. екінші жартысы.
Еуропа құрылығындағы феодализмнің ыдырауын және капитализм генезисін, ХҮІ-ХҮІІ ғасырларға байланысты кең мәселелер жиынтығымен, тарихнамалық концепцияларды әртүрлі көзқарстар қарастырған автор даниялық тарихшы Н.Стеенсгорд 8. ХҮІІ ғасырдағы экономикалық және саяси дағдарыс ФРГ тарихшысы Скальвайт зерттеулерінен көрініс тапты 9. Осы тарихшылармен қатар француз тарихшылары П.Губер, Ж.Мейер, американдық тарихшы В.Баусманы, чех тарихшысы Й.Полишенскийді, поляк тарихшысы Ю.Гиеровскийді айтуға болады 10. Бұл авторлар кейінгі орта ғасырлық Еуропаның жалпы дағдарысын қорытындылауға қатысқан.
Келесі капитализм генезисіне байланысты зерттеулердің авторы – Н.Н. Розенталь 11. ХІІІ-ХҮ ғасырлардағы итальян республикасының қоғамдық құрылысы сауда капитализмінің таза көрінісі болды. Бұл көрініс ХҮІІ ғасырда Голландияда қайталанды. Еуропаның қалған елдерінде сауда-капиталистік қоғам өзінің феодалдық қалдығын ұзақ уақыт сақтады. Оларды тек ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы революциялар ғана жоя алды 12. Осыған байланысты көп ғалымдар Еуропадағы сауда капитализімі дәуірін феодализмнің қарапайым жалғасы деп есептесе, буржуазиялық қоғам өндірістік-капиталистік қоғам деп есептейді. Өзінің жергілікті ерекшеліктеріне қарамастан, буржуазиялық қатынастардың дамуы негізінен бір процеске жатады. Сауда капитализімі дәуірі өзінің күрделі негізіне қарамастан, белгілі бір өндірістік қатынастар жүйесін қалыптастырады, бұл алдыңғы феодалдық қоғамнан да, кейінгі өндірістік қоғамнан да ерекше. Бұл қоғам біріншіден – сауда капитализімі дәуірі, екіншіден – сауда капитализімінің ары дамуы – Нидерланды революциясы деп есептеледі.
Жұмыстың міндеттері – ХҮІІ ғасырдағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы көрсету, ХҮІ ғ. екінші жартысы ХҮІІ ғ. басындағы Нидерландының экономикалық даму деңгейін анықтау, Мемлекеттің саяси-әлеуметтік дамуын көрсету, ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасының қалыптасуын, Оңтүстік Нидерланды Провинциялары жағдайын көрсету, ХҮІІ ғ. Республиканың ішкі жағдайы анықтау болып табылады.
Жұмыс ІІ Тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланған әдебиет тізімінен тұрады.
І Тарау
ХҮІІ ғасырдың басындағы Біріккен Провинциялар Республикасының ішкі жағдайы
1.1. ХҮІ ғасырдың екінші жартысы ХҮІІ ғасырдың басындағы Нидерландының экономикалық дамуы
ХҮ ғасырда Нидерланды территориясы қазіргі Голландия, Бельгия, Люксембург және солтүстік-шығыс Францияның бірқатар территорияларын біріктірді. Елдің территориясы 17 провинциядан құралды. Олардың 7-еуі ірі еді: Фландрия, Брабант, Голландия, Зеландия, Фрисландия, Артуа, Геннегау. ХҮІ ғасырда ірі мемлекеттің – Бургундия герцогтығының бөлігі ретінде Нидерланды Ү Карлдың ірі империясының құрамына кірді 13.
Әлеуметтік қақтығыстардың пайда болуы мен дамуына әсер еткен абсолютизм. Феодалдық құрылымның саяси негізі ретінде, өзгеріп келе жатқан тарихи жағдайда феодалдардың мүддесін қорғады. Буржуазиялық дамуға мүмкіндіктер ашты. Қоғамның әртүрлі топтарының қарсылығы және ең алдымен халықтың қарсылығы абсолюттік монархтардың салық саясатын тудырды. Ол тұрақты соғыстармен байланысты болды. Халықтың абсолютизмге қарсылығы шешуші болған жоқ. Жазалаушы күштер мен шаралар сырттан қолданылған жағдайда оқиғалар күрделілігімен ерекшеленеді. Бұндай жағдайда жүйе әлсіздік көрсетіп, оған жасаған қысым күштірек болады. Нидерландыдағы жағдай осындай болды. Жалпы әлеуметтік қайшылық барлық еуропа елдерін қамтып, өз шегіне жеткенде буржуазиялық революцияларға ұласты.
ХҮ-ХҮІ ғасырларда жаппай басталған географиялық ашылулардан 1648 жылғы Вестфаль бітіміне дейінгі уақыт шеңберінде болған капитализм генезисі, алғашқы отарлардың пайда болуы, реформация, абсолютизм, Біріккен Республикалар тарихы қазіргі идеологиядан арылған тарихтың қайта қарауын қажет етіп отырған мәселелер. Себебі, бұл кезең өзінің өтпелілігімен сипатталады. Осы уақытта еуропа елдерінің алдыңғыларында феодалдық қарым-қатынастардың ыдырап, капиталистік өндіріс тәсілінің қалыптасуы көрініс берді. Бұндай Еуропалық елдің қатарына Біріккен Провинциялар Республикасы жатты.
Осыған қарамастан еуропаның көптеген елдерінде феодалдық қатынастар әлі де үстем болды. Мысалы, Германия, венгрия, Италия. Ал батыс және орталық еуропаның елдерінде белгілі дәрежеде капиталдың алғашқы қорлану процесі жүріп жатты. Бұл дәуірдің келесі маңызды сипаты еуропалық бірліктің қалыптасуы, қазіргі мемлекеттер жүйесінің, еуропалық ұлттың қалыптасуы болып табылады. Мемлекеттің орталықтандыру процесі мемлекеттің жаңа түрін – абсолюттік монархияның қалыптасуын алып келді. Еуропаның саяси және мәдени дамуына ренессанс жетістіктері өзінің әсерін тигізді. Сондықтан, жаңадан пайда болып, тығыз байланысып жатқан процестер жалпы әлеуметтік заңдардың қоғам дамуына әсерін айқын көрсетті.
Географиялық ашылулар кезінде Американың алтыны Испания арқылы өтіп, Нидерландыдағы капиталдың алғашқы қорлануының маңызды факторларының бірі болды. ХҮІ ғасырдың ортасында Нидерланды гүлдену сатысында болды және Еуропаның тығыз қоныстанған мемлекеттерінің бірі еді. Азғантай территорияда 300-ге жуық қалалар мен 6500-дей деревнялар болды. Экономикалық жағынан елде капиталистік қатынастар орнығуда еді. Хондсхотта жібек өндіру саласында, жүн өндіру саласында капиталистік еңбек бөлінісі үстемдік ете бастады. 1485 жылы қала 15 мың мата бөліктерін экспортқа шығарса, 1563-1569 жылдары жыл сайын 90 мыңнан астам мата бөліктерін экспортқа шығарды. Өндіріс саласында орта кәсіпкер – мата өндіруші үстемдік жүргізссе, өткізу саласында – көпес болды. Эклоо, Гента, Курте нарығында жыл сайын 90 мың мата сатылды. Гентте өз цехтары болса, Фландрияда – кенеп бағаланды 14. ХҮІ ғасырдың ортасында өндірісте жібек өндірісі пайда болып, корпоративтік өндірістер пайда болды. Брюссель, Гент, Ипр, Лилль қалаларының цехтары қымбат гобелендер мен кілемдер, Ауденаард күнделікті тұрмысқа қажетті қымбат емес тұтыну қажеттіліктерін шығарды. Бұл қалаларда шашыраңқы мануфактура үстемдік жүргізді.
ХҮІ ғасырдағы метал өндірудің дамуы әскери істі жетілдірумен байланысты болды. ХҮІ ғасырда Нидерландыда өзіндік компаниялар пайда болды. Солардың ішіндегі Антверпендегі Плантен типографиясы Еуропадағы ең ірі типография болды. Бұл жерде 22 пресса, 50-ден аса жалдамалы жұмысшылар болды. Типографияның 66 шрифтісі, 13 тілі болды. Шығарылған кітаптар экспортқа шығарылып, Қытайда, Жапонияда сатылды 15. Қолөнершілер цехтарға біріктірілді. Жетекші орын ұсақ товар өндірушілердің қолында болды. Әрбір цехтың батыс Еуропадағыдай өз уставы болды. Цехтар мен қолөнершілердің арасында бақталастық Батыс Еуропадағыдай болды. Көпестер өз гильдияларын қалыптастырды. Олар сауданың жеке салаларын бақылап отырды. Кейбір қалалар белгілі бір товарға өз бақылауын ортнатты. Мысалы, осындай қалалардың бірі Гент еді. Ол Фландрияда нан саудасымен айналысты.
Ішкі сауда жүйесінде өзендер мен каналдар маңызды роль атқарды. ХҮІ ғасырда барлық жерде кеденді посттар болды, көпестер мен жеке сеньорлардан мемлекеттің пайдасына салық жинап отырды. Ірі сауда операцияларын жасау үшін көпестер пайларымен компаниялар құрып отырды. Экономистер бұндай компанияларды сословиялық капитал деп атады. Бұл капиталистік өндіріс негізін қалыптастырды. Нидерландыда капиталистік мануфактуралар барлық жерде қалыптасты, өндірістің жаңадан қалыптасып келе жатқан салалары цехтық жүйемен байланысты болды.
Батыс және Орталық Еуропаның біршама бөлігіндегі елдерде ХҮІ және ХҮІІ ғасырлардың басында саяси құрылымның дамуы феодализм шеңберіндегі жаңа капиталистік қатынастар жағдайында пайда болды. Әлеуметтік-экономикалық саламен салыстырғанда еуропалық мемлекеттіліктің даму тенденциясы ортақ сипатты иеленді. Бұл жағдайды төмендегідей түсіндіруге болады. 1) мемлекеттік биліктің түрлері біршама тәуелсіз, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың қатаң шектеулігінсіз, көп жағдайда сыртқы әсерге байланысты, біршама дамыған, көрші елдердің даму тәжірибесін бойына сіңіру қабілетін иеленеді.
Мемлекеттің құрылымдық эволюциясында, әсіресе еуропалық тарихи процесте, ортақтық пен ерекшелік диалектикасы анық көрініс береді – яғни, Нидерландының географиялық және мәдени-тарих ортақтық ретіндегі санасының өсуі, жеке ұлттық және көпұлттық мемлекеттік бірлестіктердің одан әрі ұлғаюы, ұлттық сананың көтерілуімен сипатталуы және ортағасырлық континенттің батысында папаның діни және саяси билігінен шығатын көпсалалы байланыстардан қол үзуі.
ХҮІІ ғасыр барысында Еуропаның саяси картасы өте негізді өзгерістерге ұшырады. ХҮ-ХҮІ ғасырлар шеңберінде ағылшын және француз жерлерінің бірігу процесі аяқталды, біртұтас испан мемлекеті қалыптасты, оның құрамына Нидерланды да кірді. ХҮІ ғасырда өте күрделі байланыста әртүрлі даму жолындағы мемлекеттер көрші тұрды. Олар дамудың әртүрлі сатысын басынан өткеріп жатты. Монархиядан феодалдыққа, ал ғасырдың соңында ерте буржуазиялық республикалар сатысына.
Еуропа үшін түбірімен өзгеше саяси даму Нидерландыда пайда болды. Габсбургтер күштеп орнатқан абсолюттік-бюрократиялық жүйе елді империя құрамына егізуге бағыттады. Абсолютизм институттарының жергілікті өкілетті ұйымдармен қатар өмір сүру мәжбүрлігі қақтығыстың ұрығын бойында ұстап отырды. Ол ақыр аяғанында феодализмге қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалысқа ұласты және ерте буржуазиялық революция сипатын иеленді және Біріккен Провинциялар Республикасының қалыптасуымен аяқталып, сюзереннің орнын Бас Штаттар алды 16.
ХҮІ ғасырдың 60-жылдары Нидерландыда кальвинистерді, реформаторларды ашық уағыздау көрініс алды. ІІ Филипп 1559 жылы нидерланды дворяндарын реформация идеяларымен ашық айналысудың қандай салдарлары болатынын ескерткен еді 17. Феодалдық оппозициялық ақсүйектердің жетекшілері принц Вильгельм Оранский, граф Эгмонт, адмирал Горн болды.
Көтерілістің жаңа сатысы 1572 жылы басталды. Март айында королева Элизавета Испаниямен соғыспау үшін Англия тұрғындарына теңіз гездарымен қарым-қатынасқа түсуге тиым салды. Теңіз гездарына 24 сағаттың ішінде ағылшын жағалауларынан кету талап етілді. Гездардың 24 кемесі ағылшын жағалауынан кетіп, Солтүстік теңізде бірнеше күн жүргеннен кейін Зеландияның Брил қаласының жағлауына келді. Флот капитаны қаланың қақпасын ашуды талап етіп, оның орнына герцог Альбаның тонаушылық салығы мен тираниясынан құтқаруға уәде берді. Қала испандықтардың қол астында еді. Магистранттың тез шешім қабылдау мүмкіндігі аз болғандықтан, ультиматум уақыты біткеннен кейін гездар қалаға кірді. Брил тұрғындарына бостандық беріліп, католик шіркеуі мен мүлкі тоналды. Осы оқиға туралы мәлімет тез тарады. Бұл Солтүстік Провинциялар үшін көтерілуге берілген сигналдай болды 18.
Брилден кейін Флиссинген қаласының тұрғындары көтеріліске шықты, гездардың революцияшыл отрядтарын құрды, оларды жақын маңның шаруалары қолдады. Осыдан кейін Веер, Арнемейден, Энкхейзен қалаларында көтерілістер болды. Апрель айында бүкіл солтүстік провинцияда көтеріліс басталып кетті. Осындай жағдайда испандықтарға қарсы күреске қала буржуазиясымен жақындасқан, кальвинизмді қабылдаған дворяндар да араласты. Теңізде де, құрғақта да көтерілісшілер жеңіске жетті.
Солтүстіктегі жалпы көтеріліс Солтүстік Провинциялар Республикасының негізін қалады. Вильгельм Оранский солтүстік провинциялардағы көтерілістер туралы естігенмен, оған аса мән бере жоқ. А.Н. Чистозвонов Гуго Гроцийдің хроникасынан үзінді береді: ... солтүстіктегі көтерілісті естіген герцог бұл оқиғаның басты мақстақа кедергі келтіретініне наразы болды19.
Генттегі Бас Штаттар Гент келісіміне қол қойды. Елдің оңтүстігінде католик шіркеуінің үстемдігі сақталса, солтүстігінде Голландия мен Зеландияда протестантизм – кальвинизм мен лютерандық үстемдік алды. Голландия мен Зеландияда капиталистік қатынастардың түрлері басым болғандықтан, ұлт-азаттық қозғалыстың орталығына айналды. 1579 жылы Утрехт Униясын қабылдағаннан кейін елдің солтүстігінде тәуелсіз буржуазиялық мемлекет – Нидерландының Біріккен Провинциялары өмір сүруін бастады. Оны ірі провинциясының бірі – Голландияның атымен атайды.
Франция, Англия, Германия ұзақ уақыт Солтүстік Провинциялардың тәуелсіздігімен келісе алмады. Мысалы, ағылшындар Голландия тәуелсіздігін Англияның құқықсыз мүшесіне айналдыруға тырысып, мемлекет тарапынан ағылшын көпестеріне голландияның нарығына деген ұмтылыстарын қолдап отыруға көмек берді. Бірақ ағылшындардың бұндай ұмтылыстар Голландия тарапынан қарсылыққа ұшырып, 1587-1609 жылдары көпестік олигархия тәуелсіз саясат жүргізді. Билеуші көпестік олигархия шетелдік интервенцияға бағытталған саясаттың қауіпін дұрыс түсініп, тең құқықтық келісімдер жасауға тырысты және Испаниямен өз күштерімен соғысып отырды. Солтүстік Провинциялар Республикасы Испанияға қарсы одақтаса отырды, елдің оңтүстігі эрцгерцог Альберт пен Изабелланың билігінде қалды. Вильгельм Оранскийдің баласы Мориц 1585 жылы Голландия мен Зелландияның штатгльтері болып тағайындалды. Республика флоты теңіздегі Испанияның әлсірегенін пайдаланып, Англияның теңіз коммуникацияларында әскери операциялар жүргізіп, Голландияның болашақ отарларының негізін қалады 20.
Ұзақ қақтығыстардан кейін Испания 12 жылға тыныштық сұрады. Келісім бойынша Испания Біріккен Провинциялардың тәуелсіздігін мойындады. Ост-Индияның Португалиялық отарларымен сауда жасау құқығы мойындалды. Шельда өзенінің сағасы сауда үшін жабылды, бұл Антверпеннің экономикалық әлсіреуіне алып келді. 1609 жылғы бейбіт келісім Нидерланды солтүстігінде революцияның жеңіске жеткендігін көрсетті. Голландия революциялық күрестің нәтижесінде азаттығын алып қана қойған жоқ, Батыс Еуропадағы бірінші буржуазиялық республика болды.
Буржуазиялық революцияның жеңісі Біріккен Провинциялардың өндірістік күшін экономикалық жағынан азат етті. Жаңа нарықтық қатынастардың нәтижесінде республика экономикасы тез өрістей бастады, ескі цехтық жүйе қирады, капиталистік негізге сүйенген өндіріс дамыды. Голландияның капиталистік өнеркәсібінің гүлденуіне оңтүстік провинциялардан келген жұмыс күші де қолайлы болды. Эмигранттардың басым бөлігі қолөнершілерден, кәсіпкерлерден, жұмысшылардан тұрды. Ең бастысы олармен бірге капитал келді. Солтүстік Провинциялардың басты табысы, әсіресе Голландия мен Зеландияның табысы сыртқы саудадан түсті. Солтүстік провинциялардың негізгі кірістері, әсіресе, Голландия мен Зеландия табысты Балтық бойы елдеріне бағытталған сыртқы сауданың есебінен тапты. Зунд бұғазы арқылы Балтық бойынан Еуропаға астық шығарды, ал елге олардан маталар, тұздалған балық және басқа да тауарларды әкелді.
Голланд көпестері Архангельск және Нарва арқылы Мәскеу мемлекетімен сауда-саттық жасады; 1608 жылы Мидделбургте арнайы ең бай Мәскеу сауда компаниясы құрылды.
Нидерланды Испаниямен соғыс жүргізгендігіне қарамастан, голланд саудагерлері, баю мақсатын барлығанан жоғары қоя отырып, сырттан әкелінетін астықты ұдайы қажетсінетін Португалия және Испаниямен сауда жасады. Іскер голланд саудагерлері ғажайып бай отарлық мемлекетерге дейін жетті. 1598 жылы 22 голланд кемесі Үндістанға рейд жасады, ал 1602 жылы (Ағылшын компаниясынан бір жыл бұрын) Голландтық Ост-Инд компаниясы (ГОИК) құрылды 21. ГОИК Голландияның кейінгі тарихында ірі саяси рольді атқарды.
Амстердам қаласы әлемдік сауда мен несие орталығына айналды. Теңіз айлақтары мен бүкіл қалада жыл сайын қызу коммерциялық сауда-саттық жүріп жатты. Бұл жерде алғашқы сақтандыру компаниялары құрылды, ал, 1609 жылы банк ашылды. Банктың басты мақсаты монеталар бағамының жоғарылауы мен олардың араласып кетуін болдырмау және коммерциялық мақсатта ақшаға мұқтаждарға қолғабыс жасау болды 22.
Капиталистік қатынастар Голландия мен Зеландияның ауылшаруашылығына да ене бастады сондықтан, бұл елдерде ауылшаруашылық өзіндік жолмен дами бастады. Өндірістік әртүрлі салалары тарапынан азық-түлік пен шикізатқа деген ұдайы сұраныс, техникалық дақылдар (кенеп, қурай және т.б.) өсіретін егіс алқаптарының көлемін ұлғайтуға әкеліп соқты. Әсіресе, бау-бақша мен шәп өсіру кеңінен дамды. Бұл үшін батпақты жерлерді құрғату жұмыстары жүргізілді, жерді өңдеу техникасын жетілдіру мен оны тыңайту тәжірибесі енгізілді. Ауылшаруашылығының дәстүрлі салалары – сүт, май және ірімшік өндірісі дами түсті. Дегенмен, жекелеген аудандарда (мысалы, Хелдер мен Номрда) крепостниктік тәртіптің қалдықтары ХҮІІ ғасырдың соңына дейін сақталды.
Нидерланд революциясының экономикалық салдарлары Республиканың дамуы үшін осындай болды.
Саяси тұрғыдан алғанда Голландияның мемлекеттік құрылымы Утрехт униясының ережелеріне негізделді. ХҮІ-ХҮІІ ғғ. елде республикандық құрылыс мықтап бекінді. Жоғарғы билік Бас штаттар мен Мемлекеттік Кеңестің құзырынды болды. Бас штаттарда, депутаттардың санына тәуелсіз әрбір провинция бір дауысқа ие болды. Депутаттар қатаң түрде өздерінің сайлаушыларының нұсқауларына сәйкес дауыс беруге міндетті болды және әрбір шешім бірауыздан қабылдануға тиісті болды. Бас штаттар соғыс жариялау, бейбітшілікке келу, шетелдік мемлекеттермен шарттар жасау, алым-салық жинау және негізгі заңнамалардың мәселелерін шешумен айналысты. Мемлекеттік Кеңес – Бас штаттарға арнайы ант берген 12 кеңесші мүшеден тұрды. Мемлекеттік кеңестегі провинциялардың өкілеттілік нормасы республикалық қазынаға провинциялардан ақшалай түсімдердің көлеміне байланысты анықталды. (Голландия – 3, Зеландия – 2, ал қалған провинциялар 2 және 1 өкілдерді иемденді). Әр провинцияның депутаты мен 2 хатшыдан тұратын Қаржы Кеңесі, салықтарды жинау және оны бөлу, сондай-ақ, мемлекеттік қажеттіліктерді қаржыландыру мәселелерімен айналысты.
Жоғарғы атқарушы билік Голландия мен Зеландияның штатгальтері (статхаудер) Мориц Нассаускийдің қолына шоғырландырылды. Сондай-ақ ол бір мезетте Республиканың барлық қарулы күштерінің бас қолбасшысы болды.
Жергілікті істерді реттеуде провиниялардың басқарушы топтары кең автономияға ие болды. ХҮІ және ХҮІІ ғасырдың басындағы Голландияның мысалынан, сол кезде ақ, өндірістік және сауда капиталының экономикалық үстемдігі негізінде буржуазиялық конституциялық құқықтың іргесі қаланғандығына көз жеткізуге болады.
Республиканың халықаралық жағдайы бірқатар еуропалық мемлекеттер тарапынан танылған соң нығая түсті. Сыртқы сауда мен теңізде жүзу ісі кеңінен дамыды. ХҮІІ ғасырдың ортасында Құрама провинциялардың теңіз флоты Англия мен Францияның теңіз флоттарынан екі есе артып түсті, ал жылдық жалпы сауда айналымы 75-100 млн. флоринды құрады. ХҮІІ ғасырдағы Голландия үшін Ресеймен сауда жасаудың маңызы ерекше болды. 1624 жылы екі ел арасындағы сауда айналымы 2 млн. флоринға бағаланды 23.
Республиканың сыртқы сауда ісінде ГОИК-тың ролі жоғары болды. Амстердамның ірі сауда және қаржы орталық ретіндегі маңызы арта түсті. Амстердамдық көпестер республиканың саяси өмірінде үлкен ықпалға ие болды.
Жалпы, Нидерландыдағы революциялық оқиғаларды 4 кезеңге бөліп қарауға болады:
І-кезең (1566-1567 жж.) Нидерландыны толық экономикалық және саяси үстемдікке бағындыруға ұмтылған испандық абсолютизмнің өкілі болып табылатын католиктік шіркеу мен испандық католиктік дін иелерінің зорлық-зомбылықтарына қарсы халық бұқарасының кең қозғалысымен сипатталады (иконға қарсы қозғалыс).
ІІ-кезең (1568-1576 жж.) Нидерланд провинцияларының Испаниядан тәуелсіздігі үшін қала қолөнершілерінің, саудагерлердің, нидерланд қалаларында жаңадан қалыптасып келе жатқан буржуазияның қолдауына арқа сүеген Вильгельм Оранскийдің басқаруындағы нидерланд ақсүйектерінің Филипп ІІ қарсы ашық соғысқа кіріскен қозғалысымен байланысты.
ІІІ-кезең (1576-1579 жж.) Аррас және Утрехт униясына қол қоюмен аяқталды:
Аррас униясы реформациялық және халық қозғалыстарының жеңіліске ұшырауын білдірді және Филипп ІІ оңтүстік провинциялар Артуа мен Геннегаудың заңды билеушісі және әміршісі болып танылды.
Утрехт униясы Солтүстік провинциялар Голландия, Зеландия, Утрехт және Фландрияның Испания түбегейлі жеңгенге дейін соғысты жүргізе беруді жариялады. Бұл кезеңде реолюциялық оқиғалар шырқау шегіне жетті.
ІҮ кезең (1581-1609 жж.) Утрехт униясы негізінде құрылған Солтүстік провинциялар Республикасы (Голландия) Англия және Франциямен одақтаса отырып, феодалдық-абсолютистік Испанияны жеңіп, тәуелсіздікке қол жеткізді.
1.2. Мемлекеттің саяси-әлеуметтік дамуы
Батыс Еуропалық феодализмнің типологиясы ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы уақыт аралығында құрылды, бұл уақыт дамыған және кейінгі феодализм кезеңіне, және сословиялық-өкілетті монархияның үстемдігіне, ХҮІ ғасырға, яғни, капитализм генезисіне, абсолюттік биліктің нығаюына дәл келеді. Алдыға қойған мақсатты іске асыру үшін өндіргіш күштерді, батыс қоғамының экономикалық негізін, табиғи-географиялық, экологиялық, демографиялық жағдайларды, құрылымның әлеуметтік-саяси ерекшелігін, дамудың сыртқы саяси және әскери факторларының жиынтығын кешенді түрде қарстыру қажет. Кейінгі феодализм дәуіріндегі товар-ақша қатынастарының кең таралуы еңбектің қоғамдық бөлінісіне, мануфактуралық өндірістің пайда болуына, сонымен бірге еңбектің жаңа құралдарының пайда болуына, технологияға, яғни, қоғамның өндіргіш күштерін жаңалауға мүмкіндік туғызды. Бірақ, товар ақша-шаруашылығы тек феодалдық емес, сонымен бірге, құл иеленушілік қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымына да қызмет ете алады. Бірақ, бұл жерде капиталистік дамудың міндетті түрде қалыптасуы шарт емес. Сондықтан, товар өндірісі капитализмнің дамуына аса қажетті, бірақ, жеткілікті бірден-бір жағдай емес.
Капиталистік қатынастардың пайда болуымен, қалыптасуына, дәл қандай құрамды бөлік қажет екендігін анықтау үшін, капитализм түсінігін анықтап алу дұрыс. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл (капитализм) тұрақты, өсуге бейім қоғамдық жүйе, техникалық прогресс негізінде экономикалық өсуге бағытталған, өндіріс құралы мен нарықтық механизмді реттеген шаруашылық. Саяси салада бұл дамыған түрде мемлекеттік биліктің дифференциалдық түрлерімен, рационалды құқықтың болуымен, жеке меншікке қол сұғылмауды, заң алдында барлық азаматтардың теңдігін қамтамасыз ететін жүйемен сипатталады. Капиталистік дамудың бастапқы құрамы техникалық өсу және нарықтық товар-ақша қатынастары болып табылады. Еуропадағы кейінгі феодализм кезеңінде бұлар бір-біріне жағдай жасап, қоғамның әлеуметтік-саяси жүйесінің құрылымдық ерекшелігімен, сонымен бірге қоршаған табиғи-географиялық ортамен байланысты болды. Еуропада нәтижесінде жүйелі түрде капитализм генезисіне әкелген факторлар жиынтығы төмендегідей көрініс береді. Батыс Еуропалық феодализмге тән және табиғи-географиялық ортаның ерекшелігімен байланысты, плюралистік түр еуропалық қоғамға ғана тән әлеуметтік ұйымға -сословиялық монархияға алып келеді. Сословиялық монархияның полицентристік құрылымы, оның кейбір көріністеріндегі күштердің арақатынасымен сипатталады, дәстүрлі экономикалық саясаттан нарықтық ұйымға өтуге алғышарт қалыптастырып, оның шеңберінде товар және ақша шаруашылығы техникалық прогрессті белсендіреді, сөйтіп, оны жаңа еуропалық дәстүрге айналдырады. Осылайша Батыс Еуропада қалыптасқан әлеуметтік ұйымнан, тұрақты өзін-өзі қозғайтын, адамзат тарихында осы кезеңге дейін баламасы болмаған жаңа даму сатысы қалыптасты.
Ал, Батыс Еуропа бұл уақытта біршама кедей, сыртқы саудаға бағынышты, аймақтарына сырттан төнетін қауіпі мол мемлекет болып табылды. Сондықтан, ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы еуропалық отарлық басқыншылық тек экономикалық дамудың нәтижесі емес, сонымен бірге өмір сүруге қажетті табиғи қорлардың шектеулігінің де нәтижесі еді. Орта ғасырлар кезеңінен бізге жеткен мәліметтер ауыл шаруашылық жағдайы, қолөнері, сауда дамуы, ақша айналымы туралы мәліметтер Еуропаның даму деңгейінің нашарлығын куәландырады.
Географиялық ашылулардың алғашқы нәтижесі Батыс Еуропаны сауда жолдарының түйісіне айналдырып, Үнді мұхитында және оңтүстік теңіздерде мұсылман үстемдігін азайтты. Еуропа көп ғасырға созылған әскери, сауда және өндірістік үстемдік үшін күрестің орталығынан орын алды. Оның бұл орны болашақтағы жеңісіне бастама салып берді. Табиғи - географиялық жағдайдың өзгеруіне техникалық құралдар арқылы қол жеткізілді. Сонау ХІІ ғасырда Батыс тек темір, орман және құралдардың экспортеры болды. Ал ХІҮ ғасырға қарай жағдай біршама өзгеріске ұшырады. Еуропалық мемлекеттер шығыс елдеріне текстиль, қағаз, сабын шығара бастады. Бұның себебі, текстиль және қағаз өндірісіндегі су диірменінің көмегімен болатын жартылай механизация. Импортқа шығарылатын текстильдің сапасы жоғары, бірақ жергілікті текстильден бағасының арзандығы араб деректерінде көрсетіледі 24.
Ауылшаруашылық өндірісінің, металургияның, кеме жасаудың, әскери және жеңіл өнеркәсіп салаларының дамуы Еуропада жаңа материалдық негізді қалады. Кітап ісінің, картография, навигация және астрономияның дамуы жердің пайда болуы туарлы ғылыми пікірлердің эволюциясы еуропалықтардың техникалық және ғылыми ойларына төңкеріс жасады. Техникалық жаңалықтар арқылы қоршаған ортаны өзгерту, тіпті өңдеу әлеуметтік мақматтарға жетуде қолданылатын ұмтылыстарға айналды. Бұл жағдайлар Ф.Бэконнан бастап, қоғамды қайта құрудың утопиялық жобаларынан көрініс тапты. Бұндай әлеуметтік климаттың қалыптасуына М.Вебер көрсеткен протестантизм этикасы да әсер етті.
Сауда жолдарынан Еуропаны бұдан былай тек Габсбургтік-католиктік империяның орнығуы, соның нәтижесінде капиталистік ұстанымдардың жойылуы ғана шығара алатын еді. Азияның ұлы державалары еуропаның порттары мен факторияларын өз территорияларында жойған жағдайда еуропалықтар бұл аймақтағы жетекші ұстанымынан айырылып, әлемдік тарих басқа бағытта дамитын еді. Бұл жол Ұлыбритания мен Нидерландыда капитализмнің тез өсуіне байланысты емес, Еуропаның ХҮІ ғасырдағы діни жігін толықтырған ұлттық бытыраңқылығының да нәтижесі болды. Габсбургтердің ұмтылысына ұлттық, экономикалық және идеологиялық факторлар кедергі келтірді.
Ұлыбританиядағы өнеркәсіптік төңкеріске дейін созылған еуропалық отарлық экспансияны екі кезеңге бөлуге болады: Испания мен Португалияның феодалдық экспансиясы және Нидерланды мен Ұлыбританияның ерте капиталистік экспансиясы. Испания мен Португалияның жаңа отарлар жолындағы сәтсіздігі бұл елдердегі капиталистік қатынастардың нашар дамуымен түсіндіріледі. Жалпы айтқанда капитализм генезисінің екінші көзі-отарлардың қысқаша тарихы осындай.
Алғашқы қорлану мен капиталистік қатынастардың қалыптасуы, Батыс Еуропаның әрбір елінде экономикалық-географиялық ерекшелігіне байланысты әртүрлі дәрежеде жүрді. Отарлар пайда болып, баға революциясы гүлденіп тұрған елдерде Нидерландияда капитализмнің дамуына барлық мүмкіндік болғанмен, кейіннен феодалдық-католиктік реакцияға айналды. Егер алғашқы қорлану процесі дегеніміз-барлық ауқаттылардың тез арада капиталистке айналуы болса, онда барлық капитал тез арада жалдамалыларға айналар еді, және де бұл процесс әлеуметтік-экономикалық дағдарысқа әкелмей, капитализмнің өте үлкен гүлденуіне әкелер еді,-дейді 25. Яғни, алғашқы қорлану жүрген елдердің барлығы капиталистік даму жолына түскен жоқ. Ал, керісінше, кейбір елдерде, мысалы, Францияда алғашқы қорлану және капитализм генезисі өте баяу жүрді, ал алғашқы қорланудың тек кейбір көріністері ғана болды.
Алғашқы қорлану процесі логикалық аспектіде капитализм генезисімен астасып кетеді, ол үшін өндірушілер тез арада жалдамалы жұмысшыларға, ал ауқаттылар шынайы капиталистерге айналуы керек. Қазына әкелген ауқатты адам, өсімқор немесе байыған көпес, шаруаларды жерінен қуған лендлорд, тек потенциалды капиталистерге айналды. Шынайы капиталистерге олар өз ақшаларын капиталистік түрде ұйымдасқан өндіріс орнына, жерге және шаруашылыққа салғанда айналады. Осыған дейін олардың алдынан іс жүзінде шексіз мүмкіндіктер ашылып, өз қаражаттарын әртүрлі жолдармен іске асыру мүмкіндіктері тұрды. Бұл мүмкіндіктердің алғашында капитализммен ешқандай байланысы болған жоқ. Потенциалды капиталистерден нағыз капиталиске айналу кезеңі әр түрлі уақытпен-күндерден он жылдыққа дейін өлшенеді. Бұл процестер Батыс Еуропа елдерінде Англияда, Нидерландыда, Испанияда, Францияда әр түрлі варианттарда жүрді. Ал, жалпы тарихнамада, алғашқы қорлану процесі демде капиталистер мен жалдамалы жұмысшыларға айналдырады деген көзқарастар басым еді.
Тарихта алғашқы қорлану көріністері мен өндірісте капиталистік формалардың қалыптасуы әр елде әртүрлі көріністе жүрді. Біреулерінде бұл көрініс ұзақ уақыт бойы бытыраңқы түрде жүрсе, екіншілерінде басқа сипатқа енді. Алғашқы қорланудың келеңсіз көріністерін Нидерландиядан көреміз.
Еуропа құрылығындағы капитализм генезисі процесінің хроникалық межесін дұрыс және дәл анықтау оңай іс емес. ХҮІ ғасыр бұл процестегі (капитализм генезисі) өзіндік аяқталған сатысы емес. Бұл дәлірек айтсақ, Еуропа тарихындағы маңызды, шешуші хронологиялық шек, кезең. Капитализм генезисі процесіндегі ХҮІ ғасыр орны туралы К. Маркс сипаттап кеткен 26. Маркстің пікірін жалғастыра отырып, барлық марксистер капитализм генезисі процесіндегі ХҮІ ғасыр орнын ерекше көрсетеді. Дегенмен, осы мәселеге байланысты аяқталған еңбектер қалыптаспаған. Себебі, экономикалық тарихты терең зерттеу тек ХІХ ғасырдың 2-інші жартысынан басталады. Және де зерттеулерді тарихшылар ғана емес, экономистер де жүргізді. Бұл зерттеушілер шет елдік тарихшылар болғанымен, олардың кейбіреулері маркстік ықпалда болды. Сондықтан, бұл процестің тарихнамалық астары өте күрделі.
ХҮІ ғасырдағы Еуропа капитализмі генезисінің факторларын, көрсеткіштерін, дәстүрлері мен әдістерін анықтау өндіріс пен айырбастағы буржуазиялық түрлердің даму дәрежесін дұрыс объективті зерттеуге көмектеседі. Және де, бұл процестегі олардың бір-біріне әсері мен әрекеттеріндегі ұлттық-мемлекеттік, жүйелік қарым-қатынасын анықтайды 27.
Капитализм пайда болу алғышарттарының қалыптасу кезеңінің өзінде-ақ Еуропа мемлекеттерінің даму ұстанымдарының әртүрлі түрлері анықталды. Факторлардың барлық жиынтығы Нидерландыда толық сипатқа ие болды. Бұл аталған елдердің арасында өзгешеліктер болғанымен, жалпы бұл сатыда товар шаруашылығының дамуы қайтарымсыз сипатқа ие болды. Дамудың қайтарымсыз мәселелері тарихтың барлық кезеңдері мен дәуірлеріне қатысты.
Еуропа құрылығындағы капитализм генезисі бос кеңістікте пайда болған жоқ, феодалдық қоғамда қалыптасқандықтан оған, оның заңдылықатры әсер етті. Мысалы, Нидерландының ірі сауда қалаларында мануфактураның ерте капиталистік түрлерімен қатар цехтық корпорациялар да пайда болды. Бірақ, олар аралықты немесе прогрессивті түр болмағандықтан, керісінше, эволюцияға ұшырап, өндірістің ұсақ товарлық ортағасырлық түрлеріне айналды.
Үнемі әсер етуші формациялық қатардың факторлары жерге феодалдық меншік, экономикадан тыс қанау, феодалдық рента тағы басқа категориялармен беріледі. Үнемі әсер етуші генетикалық экономика, жалдамалы еңбектің таралу дәрежесі, товарлық шаруашылықты жатқызады. Бұл жалпы факторлар екі түрдің сипатына әсер етеді, әсіресе, сандық өзгерістерді ашуға мүмкіндік береді.
Кешенді - тарихылыққа жататын факторлар-негізгі сапалық өзгерістер белгілі бір сатыда қайтарымды немесе қайтарымсыз сипатқа ие бола ма, соны көрсетеді. Бұл факторлар тобының формациялық қатары негізінен ыдырау және ішкі қайта құру категорияларымен байланысты: бұл сеньориалдық қатынастардың және жерге феодалдық меншіктің өзгеріске ұшырауы. Генетикалық қатарға жататындар: қолөнердің өндіруші деңгейі және оның жетекші салаларындағы құрылымдық өзгерістер, ерте капиталистік мануфактураның түрлерінің пайда болуына әкеледі, шаруа шаруашылығындағы өндірістің товарлық формасының жетекші рөлі және қалалық товар шаруашылығы мен жылжымалы меншіктің орталығының ауысуы, елдегі ұлттық рыноктың қалыптасуы товар шаруашылығының категориясы ретінде. Барлық осы факторлардың жиынтығы елдегі саяси құрылымның сипатын беріп, елдің саяси орталықтадыруының дәрежесін көрсетеді.
Капитализмнің алғышарттарының қалыптасу кезеңінде еуропалық мемлекеттердің даму ұстанымдарының әртүрлі түрлері анықталды. Факторлардың екі тобының барлық жиынтығы кемеліне келу деңгейінің толық көрінісі Нидерландыда болды. Аталған елдердің арасында айырмашылық болғанымен, жалпы бұл сатыдағы товар шаруашылығының дамуы қайтарымсыз сипатқа ие болды.
Көріп отырғанымыздай Германия, Испания, Италия эволюцияларының өзіндік ерекшелігі бірінші топты құрайтын елдерге қарағанда ашық көрініс алған, бірақ бұлардағы прогрессивті даму әлсіз негізге сүйенгені оларды біріктіреді. Бұл жерде формациялық қатардың факторлары генетикалық фактордан жоғары тұр. Дегенмен, Италияның бірнеше мемлекеттерінде товар-ақша шаруашылығының дамуы қайтарымсыз сипатқа ие болды. Бұл сатыда тек қана ұстанымдар еді, олардың болашақта бекітілуі, баяулауы немесе келесі дамумен жойылып кетуі мүмкін еді. Бұл мәселені шешудегі ерекше рөлді алғашқы қорлану процесі атқарды.
Еуропа елдеріндегі капитализмнің алғышартын дайыедау кезеңіне және оның генезисінің алғашқы кезеңіне байланысты айтар болсақ, бұл процестердің таза, жоғары дамығанын немесе экономикалық категориялардың сыртқы әсерін басынан өткізбегенін көрсетеміз. Капитализм генезисі процесі капиталистік түрдің пайда болуы мен дамуы ретінде, өндіріс, ауыл шаруашылығы т.б. салаларында мәселенің кең көлеміне әсер етеді, яғни, жоғарыда қарастырылған, пайда болған, әсер ететін жағдайлардан басқа және де алғашқы қорлану процесі капитализм генезисі процесінен логикалық түрде бөлініп алынады, ал іс жүзінде тарихта бұл екеуі паралельді түрде және өзара байланыса отырып, әр түрлі варианттарда көрінеді.
1566-1609 жылдардағы Нидерланды буржуазиялық революциясы Еуропада алғашқы болып феодалдық құрылыс пен абсолютизмді жеңді. Революцияның нәтижесі адамзат тарихындағы бірінші буржуазиялық республика – Біріккен Провинциялар Республикасымен аяқталды. Бұл жерде саяси билік феодалдар қолынан буржуазияға өтті. Капиталистік өндіріс тәсілі феодалдық өндіріс тәсілінен үстемдікке қол жеткізді. Нидерланды революциясының прогрессивті негізі осында болды.
Біріккен Провинциялар Республикасының ең гүлденген кезі ХҮІІ ғасырдың бірінші жартысы. Бірақ осы кезде республиканың саяси және экономикалық негізін құлдыратқан көпестік олигархияның үстемдігі. Еуропадағы ең бірінші буржуазиялық революцияның ерекшелігі мен тарихи шектеулілігінің негізгі себебі көпестік олигархия.
Революцияның солтүстікте жеңуі ел солтүстігінің капиталистік дамуының біршама негізділігімен түсіндіріледі. Тек солтүстікте жеңуі Нидерландыдағы капиталистік қатынастардың жетілмеуімен байланысты. Әсіресе, капиталистік қатынастар оңтүстік-батыс провинциялардың ескі қалаларында жеткіліксіз болды.
Нидерландының саси құрылысында екі бағыттың күресі үстем болды. Біріншіден император басқарған үкімет, кейін испан королі және арнайы Фландрия Кеңесі. Іс жүзінде Нидерландыны Бас Статхаудер – наместник басқарды. Нидерландыда сословиялық монархиядан мұрагерлікке қалған өкілеттік мекемелер – Бас және аймақтық Штаттар болды. Сондықтан Нидерландыдағы монарх өз қызметінде аздаған шектеуліктер көрді. Нидерланды империя үшін аса маңызды еді.Ол Францияға қарсы аса маңызды плацдарм болды. Қалыптасып келе жатқан ортақ қақтығыстың терең себептері болды, олар Нидерландының әлеуметтік-экономикалық дамуының сипатында жинақталады. Келесі себеп – Нидерландыдағы ХҮІ ғасырдың бірінші жартысындағы капиталистік қатынастардың дамуы. Нидерландының барлық 17 провинциясы дамуы жағынан бірдей болған жоқ. Шамамен оны үш топқа бөлуге болады. Орталық өнеркәсіптік аймақ – Фландрия және Брабант, солтүстік-батыс сауда өнеркәсіптік топ – Голландия және Зелландия; шеткі аймақтар – негізінен ауылшаруашылық провинциялары – Артуа, Люксембург, Намюр, Гелдерн, Оверойсоел. Ал Фрисландия, Утрехт сияқты провинциялары аралық жағдайда болды. Фландрия мен Брабантта товар өндірісі мен айырбас, сонымен бірге көпестік капитал ХІІІ ғасырда терең орналасып, ХҮІ ғасырда капиталистік қатынастарды дамытуға түрткі болар орталық болды. Ыдырап келе жатқан цехтық қолөнер орнына капиталистік мануфактура келді. Нидерландының ірі порттарының бірі – Антверпен - әлемдік нарықтың орталығына айнала бастады.
Голландия мен Зеландияда ірі экономикалық өзгерістер байқалды. Бірақ Фландрия мен Брабанттың ірі ескі қалаларында ортағасырлық бюргерлер мен цехтық корпорациялар әлсірегеніне қарамастан біршама негізгі экономикалық және саяси жағдайға ие болды. Дворяндар мен дін иелерінің ықпалы арта түсті.
Келесі себеп – экономикалық өзгерістердің әлеуметтік нәтижелері. Капиталдың алғашқы қорлануы, экономикада капиталистік укладтың пайда болуы, терең әлеуметтік дағдарыстармен қатар жүрді. Келесі себеп – дворяндардан экономикалық және саяси негіз алшақтап кетті, ортағасырлық бюргерлер мен феодалдық шаруалар ыдырады, сонымен бірге цехтық және ерікті қолөнершілер ыдырады, шаруалар жаппай пауперлер мен қайыршыларға айнала бастады.
Келесі себеп дворяндардың экономикалық-әлеуметтік жағдайына шетелдік монархтардың ықпал ету сасатына ықпалының пәрменділігі болды. Феодалдық аристократия, католиктік шіркеу елде толық қожайын болды, қарапайым халықты олар салықпен езді және ішкі реакцияны (кертарпа күштерді) қолдап отырды. Нәтижесінде елдің ішінде қайшылықты әлеуметтік қақтығыстар пайда болды, олар көтерілісшілер қатарына ұласып кетті. Бұның ішіндегі аса ірілері 152-34-1535 жж. анабаптистер мен 1539-1540 жж. Гент көтерілістері болды.
Осыған қарамастан Нидерланды революциясы еуропалық маңызы бар оқиғаға айналды.
ІІ Тарау
ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Біріккен Провинциялар Республикасы
2.1. Оңтүстік Нидерланды Провинциялары
ХҮІ ғасырдағы Нидерланды буржуазиялық революциясының өз жоғарғы шегі болды. ХҮІ ғасырдың бірінші жартысындағы герман тарихының жоғарғы шегінің көрінісі лютерлік реформация болды. Лютердің реформациялық доктринасы тек герман жерлерінде емес, сонымен бірге Нидерланды жерлеріне тарады. Әрбір ел және қоғамдық топ немесе король билігі көп жағда йда Лютердің ілімінің тек өз мүдделеріне қолайлы жақтарын алды. Соның ішінде Нидерландыда ХҮІ ғасырдың бірінші жартысында лютерлік доктринаның жалпы реформациялық сипаты өз көрінісін тапты.
Германияда басталған реформация тез арада оның шеңберінен шығып, Еуропаның басқа елдеріне, ең алдымен Нидерландыға тарады. Цвинглидің реформациялық ілімімен қатар Швейцарияның экономикалық жағынан дамыған кантондары мен Оңтүстік-Батыс Германияның қалаларында анабаптистік ілімдер де кең тарап, өзінің шегіне 1535 жылы Мюнстерлік коммунаны құру арқылы жетті. Кейіннен цвинглишілдік бюргерлік реформацияның тар аймақтық біртүріне айналып, анабаптизмде сектанттық ұстанымдар күшейді.
Реформация аса ірі жетістікке жалпы еуропалық оппозициялық қозғалыстың келесі сатысында жетті. Бұл кезде лютершілдіктің, цвиглишілдіктің, анабаптизмнің артынан ХҮІ ғасырдың 40-50 жылдары кальвинизм келді. Кейіннен ол Нидерландыдағы ерте буржуазиялық талаптардың идеологиялық жамылғысына айналды. ХҮІ ғасырдың екінші жартысынан бастап Реформацияның әлеуметтік-саяси мазмұны әртүрлі габсбургтерге қарсы азаттық және феодализмге қарсы күресте Венгрияда, Чехияда пайдаланды. Дворяндық реформация атты аса айқын көрінісі Польшада магнаттар мен шляхтаның Реформацияны шіркеу жерлерін басып алу үшін және дворяндық республика үшін күресте пайдаланылды 28.
Реформацияның кез-келген ағымы мен түрі, Еуропаның кез-келген елінде ХҮІ-ХҮІІІ ғасырларда ерте капитализмнің жеңісті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz