Хабар жанрларының тақырыптық шеңбері
Мазмұны
Сөз басы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ТАРАУ. Қазак баспасөзіндегі хабар жанрларының жалпы ерекшеліктері
1.1. Ақпарат жанрларының құрылымы және ондағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Хабар жанрларының тілі, стилі және бас тақырып қоюдағы жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ ТАРАУ. Хабар жанрларының тақырыптық шеңбері.
2.1 Ресми ақпарат көзінен алынған хабарлардың сипаты. Ақпарат сөздері туралы бірер сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Республикалық және жергілікті басылымдардағы хабар жанрларының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мерзімді басылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сөз басы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І ТАРАУ. Қазак баспасөзіндегі хабар жанрларының жалпы ерекшеліктері
1.1. Ақпарат жанрларының құрылымы және ондағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Хабар жанрларының тілі, стилі және бас тақырып қоюдағы жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ ТАРАУ. Хабар жанрларының тақырыптық шеңбері.
2.1 Ресми ақпарат көзінен алынған хабарлардың сипаты. Ақпарат сөздері туралы бірер сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Республикалық және жергілікті басылымдардағы хабар жанрларының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мерзімді басылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сөз басы
Кім? Не? Қайда? Қашан? Қалай? Неге?
Адамзат қашанда осы сауалдарға жауап іздеумен болған. Ол осы ізденістің арқасында талай жетістікке жетіп, даму сатысынан өтті. Әр нәрсенің болмысы мен сырын білуге ұмтылудың нәтижесінде талай асулардан асты, ғарышты игерді, техниканың шарықтап дамуына қол жеткізді. Алайда, уақыт бір орында тұрмайтындықтан, оған сай сұрақ та үнемі туындай берері сөзсіз. Әр күн, әр сағат, әр минут сайын өзгеріс пен жаңалыққа куә боламыз десек, оның негізі – ақпаратта жатыр. Ақпаратпен, жаңалықпен сусындап отырған адам ғана дамып, алға басады. Ал ақпарат болса, өз қуаттылығын арттырмаса, еш жоймақ емес.
Ғалымдардың пайымдауынша, адамзат өмірі үш түрлі кеңістікте өтеді. Олар: энергетикалық, гравитациялық және ақпараттық. Қандай да бір жүйенің екіншісіне қатынасы ақпарат алмасумен байланысты. Яғни, адам баласы қашан да жаңалықпен хабар алмасып отырған. Осының нәтижесінде жүйелі ақпараттық байланыс орнады. Ақпар мен хабар алудағы қажеттілік пен алғашқы газеттің пайда болуы өмірімізге журналистиканың енуіне әсерін тигізді. Журналистиканың басты міндеті – хабар, ақпарат тарату, жаңалықты паш ету болып табылады. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғам ағзасының негізгі қан тамырларының бірі десек, оның мақсат-міндеті әлеуметтік процестерді алға бастыру үшін қоғамды ақпарат ағымымен қамтамасыз ету.
Дамыған елдердің баспасөзі осы қызметін толығымен орындап отыр. «Жалпы Америка газеттері ошақтың үш бұтындай үш принципке құрылған. Біріншісі – ақпарат, екіншісі – технология, үшіншісі – жарнама. Америка журналистері материал дайындауда қандай принциптерге жүгінеді? Ақпарат дайындаған кезде тек қана фактіні сөйлетеді. Қандай да болмасын оқиғаға түсініктеме бермейді».1
Біз осы ғасырды ақпарат ғасыры деп айтып жүрміз. Бұл дегеніміз – журналистиканың хабарлаушы функциясы бұрынғыдан да қарқынды жүріп, соны жаңалыққа сусап отырған аудитория журналистерден бұрынғыдан да көбірек жеделділік, нақтылық пен шыншылдықты талап етеді деген сөз.
Бүгінгі кезеңде дүние жүзінде 40 мыңнан астам радио-теледидар станциялары, 1.4 миллиард радио қабылдағыш, 600 миллион теледидар бар. Әлемнің 130 елінде ұлттық ақпараттық агенттіктер жұмыс істейді. Күн сайын 10 мыңға жуық газеттің әр саны 500 миллион данамен басылып, оларда 3 миллион материал жарық көруде.2
Еліміздегі ақпарат жеткізудің алғашқы түрі – үкілі почталардан» бастап қазірге дейін қаншама өзгеріс даму болып өтті. Тұңғыш қазақ басылымдарында журналистика тек таным беруші, қарым-қатынастық қызметін атқарды десек, қателесеміз. 1870 жылы Ташкентте жарық көрген «Түркістан уалаяты» газетіндегі ресми хабарлар ішінде Түркістан генерал-губернаторы мен әскери губернатордың жергілікті халықтарға қатысты бұйрықтарымен бірге ғылым-білімнен, ауыл шаруашылығынан, өзге мемлекеттердің мәдениеті мен әдебиетінен хабарлар жарияланып тұрған екен.
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған «Дала уалаятының газеті» баспасөз тарихында ерекше орынға ие. Осы басылымның бетінде қазақ тілінде бұрын болмаған публицистикалық, ресми іс қағаздары стилі қалыптасты, ғылыми стильдің негізі қаланды, аударма тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалды, араб графикасына негізделген қазақ жазбасында бірінші рет тыныс белгілер қолданылды. Сондай-ақ, газет хабарлаушы қызметін де көрсете бастады. Мысалы, «Ғылыми хабарлар», «Жат жер», «Оны-мұны», «Хроника» тағы басқа бас тақырыппен ақпаратты жарияланымдар жарық көрген.
Беріректе қазақ халқының біртуар азаматы Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетінде: «Әуелі, газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ қандай керек болса, халыққа газет сондай керек. Бөтен дүниежүзіндегі халықтар телеграмма, телефон, почталардың арқасында бір-бірімен хабарласып, газет арқылы жұртты жинап, бір үйдегі адамдардай сөйлесіп отыр. Дүниеде болып жатқан істер кімге пайдалы, кімге залалды екенін күні бұрын біліп, пайдасы болса шаттанып, залалдысынан сақтанып тұрады.»
Залалдысы демекші, ақпарат беретін көздердің көбеюі әлемдік тәжірибеде болсын, не еліміздің журналистикасында болсын, хабардың зиян тұстарын көрсетіп берді. Мәселен, бұрын-соңды құпия сақталып келген нашақорлық, жезөкшелік, түрлі жыныстық аурулар, адамдар арасындағы қарым-қатынасты қатігездік сияқты бірқатар көріністердің қоғам өмірінде көптеп орын алуына әкеп соқты. Мемлекетімізде адамгершілікке қайшы ақпараттардың көптеп көрінуі кейбір жандардың жамандыққа үйірлеу болатынын көрсеткендей. Әр затқа екі жақты қарасақ, оның екі түрлі табиғатын көреміз, бұл ақпаратқа да қатысты нәрсе екен. Ақпарды екшеп, оған сын көзбен қарағанда ғана оның зиянынан сақтанып, пайдасына шаттануға мүмкіндік туады.
Қазіргі күні баспасөзде ақпаратты берудің әдіс-тәсілі өзгергені болмаса, түпкі мақсат сақталып қалған. Жаңашылдық үрдісі қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының құрылым, мазмұн, формасына өзгерістер әкелді. Еліміздегі газет-журнал, телекомпаниялардың саны 1667-ге жетті. Мемлекеттік емес басылымдар мен тәуелсіз радио, ақпарат агенттіктері құрылып, жұмыс істеп жатыр. Жаңалықты тұтынушыға жедел жеткізу, оны жалпыға ортақ, жариялылыққа сай етіп әзірлеу негізгі мақсатымыз десек, осыған орай ұлттық журналистикамызда тәуелсіз баспасөздің негізі қаланды.
Журналистика теориясында шығарманың ақпараттық сипатын, оның құрылымындағы элементтерді ажырата келе оларды үш түрлі: хабар, талдамалы, көркем және сатиралық жанрларға бөліп қарастырамыз. Әр жанрдың атауы айтып тұрғандай өзіне тән ерекшеліктері бар. Журналистика жанрлары бір-бірімен тығыз байланыста, біріне тән сипат екіншісінде кездесу мүмкіндігі бар екендігін есте ұстауымыз керек.
Бүгін хабар жанрында жазылған материалдар қоғам өмірі мен адамзат санасының бағытымен бірге біршама жаңаланып дами бастады. Нақты, шын ақпар алу жариялылықтың бір көрінісі екенін ұққандаймыз. Ал осы қажеттілік хабар жазу, тарату, оның құрылымына сын көзбен қарап, анализ жасау журналистен көп ойлам мен шеберлікті талап етеді. Себебі, қысқа әрі нұсқа жазу тілшінің қимыл-әрекетін ретсіздік пен шашыраңқылықтан сақтап, нақты шығармашылыққа бет бұруға бағыт береді. Осындай ерекшеліктеріне байланысты хабар жанры өтімді, пайдалы жанр болып табылады.
Жанр мәселесі қазақ баспасөзі, телевизия мен радиодағы жарияланымдар мен бағдарламалардың формасы, әр жанрдың ерекшеліктері мен өзара байланысы туралы қазақ тілінде жазылған әдебиеттер аз екені жасырын емес. Белгілі журналист Т.Амандосовтың “Қазақ совет баспасөзіндегі жанрлар” және бірнеше автордың бірігіп жазған “Газет жанрлары” тәрізді еңбектері
журналистиканың теориясын зерттеушілерге талай жыл ақылшы, бағыт беруші болып келгені рас. Дегенмен, Кеңес одағы ыдырап, әр ел өз отауын құрған кезде журналистика сол бетінде қалған жоқ.
Қазақ журналистикасы соңғы жеті-сегіз жылда бірталай жаңартулар мен өзгерістерді басынан кешірді. Ең басты өзгерістердің бірі жариялымдардың мән-мазмұны, формасы, ақпардың берілу тәсілінің қызықтырақ бола бастағаны десек, жанрлардың ауқымы кеңейіп, ақпараттың маңыздылығы артқаны тағы бір жаңалық. Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлаушы қызметі де ұлғаю үстінде екенін аңғару қиын емес.
Яғни, журналистика теориясын зертеушілер алдында әр жарда жазылған жарияланымдағы өзгерісті тексеріп, талдау жасау міндеті туындады. Түрлі ақпарат агенттіктері құрылып, баспасөз, телевизия, радио редакцияларының хабар алу көздері көбейді. Бір оқиғаны әр түрлі формада жеткізу-жанр сөзінің кең ұғымға айналып, оны зерттеу аясының кеңеюіне әкеп соқты. Бұл қазіргі күнгі қазақ журналистикасындағы жаңартулар мен өзгерістер тиісінше зерттелуі керек деген сөз. Журналистикамыздың теориялық-практикалық келелі мәселелерін жан-жақты зерттеу қажеттілігі өмірдің өзінен туындап отыр. Ресмиленген, белгілі бір қалыпқа салынып жазылған жарияланымдар азая бастаған шақта жарияланымның тілі мен стилі, ақпаратты жеткізу тәсілі, формасы тәрізді мәселелерді зерттеу кең ауқымды жұмыс болары түсінікті. Әсіресе, бір-бірімен сіңісіп, біте қайнасып кеткен жанрларды айырып, әрқайсысына сипаттама беру үлкен еңбекті талап етеді.
Ұлттық журналистикамыз осы күні республикадағы өзгерістер мен жаңалықтарға ықпал етуге және өзін-өзі қайта құруға бет бұрған. Журналистика қоғамның санасына әсер етіп, қалың бұқарамен рухани-ақпараттық байланыста болғандықтан, ол қоғамдық даму мен қозғалыстардың бейнесі бола отырып осы процестерге сай өзі де өзгеруге тиіс.
Бүгінгі күні журналистика жанрларын тиімді қолдану қажеттілігі бұқаралық ақпарт құралдары үшін өзекті мәселе болып отыр. Қандай да бір оқиға, құбылысты белгілі бір жанрда оқырманға жеткізу шеберлікті қажет етеді. Өйткені, қазіргі оқырманның рухани қажеттілігі мен талабы, ақпаратқа сұранысы мен талғамы, саяси мәдениетінің деңгейі өскен. Осыған байланысты бұқаралық ақпарат құралдарының саны көбейіп, жарияланымдардың сапасы жоғарылай бастады. Бұл өзгерістің өзі журналистика теориясын зерттеушілерден белгілі бір талдау жұмысын жасауды талап етеді.
Газеттің шырайы мен келбетінің келісті болуына бірден бір ықпал ететін фактор-жарияланымның тартымды, қызықты әрі тақырыбына сай жанрда жазылуы. Ал үлкен ізденісті қажет ететін жанрды зерттеу ісі болса, қиын әрі қызықты. Журналистика жанрларын зерттеп, оларға ұдайы анализ жасау жанрдың дамуына, өркендеуіне жетелеп отырады. Ақпарат, жаңалықты талдау, оның құрылымы мен сапасына баға беру, ақпараттың болашақтағы рөлін болжауды осы шағын ғылыми жұмысымның тақырыбы етіп алуымның себебі де сол.
Журналистикадағы ауқымды, сан салаға бөлінетін үш жанрдың ішіндегі хабар жанры бүгінгі күні алға шығып, кез келген оқырман, көрермен не тыңдарманның қажетіне айналды. Ендеше, қазақ журналистикасындағы хабар жанрының даму қарқыны қандай екеніне бір көңіл бөлейік.
Кім? Не? Қайда? Қашан? Қалай? Неге?
Адамзат қашанда осы сауалдарға жауап іздеумен болған. Ол осы ізденістің арқасында талай жетістікке жетіп, даму сатысынан өтті. Әр нәрсенің болмысы мен сырын білуге ұмтылудың нәтижесінде талай асулардан асты, ғарышты игерді, техниканың шарықтап дамуына қол жеткізді. Алайда, уақыт бір орында тұрмайтындықтан, оған сай сұрақ та үнемі туындай берері сөзсіз. Әр күн, әр сағат, әр минут сайын өзгеріс пен жаңалыққа куә боламыз десек, оның негізі – ақпаратта жатыр. Ақпаратпен, жаңалықпен сусындап отырған адам ғана дамып, алға басады. Ал ақпарат болса, өз қуаттылығын арттырмаса, еш жоймақ емес.
Ғалымдардың пайымдауынша, адамзат өмірі үш түрлі кеңістікте өтеді. Олар: энергетикалық, гравитациялық және ақпараттық. Қандай да бір жүйенің екіншісіне қатынасы ақпарат алмасумен байланысты. Яғни, адам баласы қашан да жаңалықпен хабар алмасып отырған. Осының нәтижесінде жүйелі ақпараттық байланыс орнады. Ақпар мен хабар алудағы қажеттілік пен алғашқы газеттің пайда болуы өмірімізге журналистиканың енуіне әсерін тигізді. Журналистиканың басты міндеті – хабар, ақпарат тарату, жаңалықты паш ету болып табылады. Бұқаралық ақпарат құралдары қоғам ағзасының негізгі қан тамырларының бірі десек, оның мақсат-міндеті әлеуметтік процестерді алға бастыру үшін қоғамды ақпарат ағымымен қамтамасыз ету.
Дамыған елдердің баспасөзі осы қызметін толығымен орындап отыр. «Жалпы Америка газеттері ошақтың үш бұтындай үш принципке құрылған. Біріншісі – ақпарат, екіншісі – технология, үшіншісі – жарнама. Америка журналистері материал дайындауда қандай принциптерге жүгінеді? Ақпарат дайындаған кезде тек қана фактіні сөйлетеді. Қандай да болмасын оқиғаға түсініктеме бермейді».1
Біз осы ғасырды ақпарат ғасыры деп айтып жүрміз. Бұл дегеніміз – журналистиканың хабарлаушы функциясы бұрынғыдан да қарқынды жүріп, соны жаңалыққа сусап отырған аудитория журналистерден бұрынғыдан да көбірек жеделділік, нақтылық пен шыншылдықты талап етеді деген сөз.
Бүгінгі кезеңде дүние жүзінде 40 мыңнан астам радио-теледидар станциялары, 1.4 миллиард радио қабылдағыш, 600 миллион теледидар бар. Әлемнің 130 елінде ұлттық ақпараттық агенттіктер жұмыс істейді. Күн сайын 10 мыңға жуық газеттің әр саны 500 миллион данамен басылып, оларда 3 миллион материал жарық көруде.2
Еліміздегі ақпарат жеткізудің алғашқы түрі – үкілі почталардан» бастап қазірге дейін қаншама өзгеріс даму болып өтті. Тұңғыш қазақ басылымдарында журналистика тек таным беруші, қарым-қатынастық қызметін атқарды десек, қателесеміз. 1870 жылы Ташкентте жарық көрген «Түркістан уалаяты» газетіндегі ресми хабарлар ішінде Түркістан генерал-губернаторы мен әскери губернатордың жергілікті халықтарға қатысты бұйрықтарымен бірге ғылым-білімнен, ауыл шаруашылығынан, өзге мемлекеттердің мәдениеті мен әдебиетінен хабарлар жарияланып тұрған екен.
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған «Дала уалаятының газеті» баспасөз тарихында ерекше орынға ие. Осы басылымның бетінде қазақ тілінде бұрын болмаған публицистикалық, ресми іс қағаздары стилі қалыптасты, ғылыми стильдің негізі қаланды, аударма тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалды, араб графикасына негізделген қазақ жазбасында бірінші рет тыныс белгілер қолданылды. Сондай-ақ, газет хабарлаушы қызметін де көрсете бастады. Мысалы, «Ғылыми хабарлар», «Жат жер», «Оны-мұны», «Хроника» тағы басқа бас тақырыппен ақпаратты жарияланымдар жарық көрген.
Беріректе қазақ халқының біртуар азаматы Ахмет Байтұрсынов «Қазақ» газетінде: «Әуелі, газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ қандай керек болса, халыққа газет сондай керек. Бөтен дүниежүзіндегі халықтар телеграмма, телефон, почталардың арқасында бір-бірімен хабарласып, газет арқылы жұртты жинап, бір үйдегі адамдардай сөйлесіп отыр. Дүниеде болып жатқан істер кімге пайдалы, кімге залалды екенін күні бұрын біліп, пайдасы болса шаттанып, залалдысынан сақтанып тұрады.»
Залалдысы демекші, ақпарат беретін көздердің көбеюі әлемдік тәжірибеде болсын, не еліміздің журналистикасында болсын, хабардың зиян тұстарын көрсетіп берді. Мәселен, бұрын-соңды құпия сақталып келген нашақорлық, жезөкшелік, түрлі жыныстық аурулар, адамдар арасындағы қарым-қатынасты қатігездік сияқты бірқатар көріністердің қоғам өмірінде көптеп орын алуына әкеп соқты. Мемлекетімізде адамгершілікке қайшы ақпараттардың көптеп көрінуі кейбір жандардың жамандыққа үйірлеу болатынын көрсеткендей. Әр затқа екі жақты қарасақ, оның екі түрлі табиғатын көреміз, бұл ақпаратқа да қатысты нәрсе екен. Ақпарды екшеп, оған сын көзбен қарағанда ғана оның зиянынан сақтанып, пайдасына шаттануға мүмкіндік туады.
Қазіргі күні баспасөзде ақпаратты берудің әдіс-тәсілі өзгергені болмаса, түпкі мақсат сақталып қалған. Жаңашылдық үрдісі қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының құрылым, мазмұн, формасына өзгерістер әкелді. Еліміздегі газет-журнал, телекомпаниялардың саны 1667-ге жетті. Мемлекеттік емес басылымдар мен тәуелсіз радио, ақпарат агенттіктері құрылып, жұмыс істеп жатыр. Жаңалықты тұтынушыға жедел жеткізу, оны жалпыға ортақ, жариялылыққа сай етіп әзірлеу негізгі мақсатымыз десек, осыған орай ұлттық журналистикамызда тәуелсіз баспасөздің негізі қаланды.
Журналистика теориясында шығарманың ақпараттық сипатын, оның құрылымындағы элементтерді ажырата келе оларды үш түрлі: хабар, талдамалы, көркем және сатиралық жанрларға бөліп қарастырамыз. Әр жанрдың атауы айтып тұрғандай өзіне тән ерекшеліктері бар. Журналистика жанрлары бір-бірімен тығыз байланыста, біріне тән сипат екіншісінде кездесу мүмкіндігі бар екендігін есте ұстауымыз керек.
Бүгін хабар жанрында жазылған материалдар қоғам өмірі мен адамзат санасының бағытымен бірге біршама жаңаланып дами бастады. Нақты, шын ақпар алу жариялылықтың бір көрінісі екенін ұққандаймыз. Ал осы қажеттілік хабар жазу, тарату, оның құрылымына сын көзбен қарап, анализ жасау журналистен көп ойлам мен шеберлікті талап етеді. Себебі, қысқа әрі нұсқа жазу тілшінің қимыл-әрекетін ретсіздік пен шашыраңқылықтан сақтап, нақты шығармашылыққа бет бұруға бағыт береді. Осындай ерекшеліктеріне байланысты хабар жанры өтімді, пайдалы жанр болып табылады.
Жанр мәселесі қазақ баспасөзі, телевизия мен радиодағы жарияланымдар мен бағдарламалардың формасы, әр жанрдың ерекшеліктері мен өзара байланысы туралы қазақ тілінде жазылған әдебиеттер аз екені жасырын емес. Белгілі журналист Т.Амандосовтың “Қазақ совет баспасөзіндегі жанрлар” және бірнеше автордың бірігіп жазған “Газет жанрлары” тәрізді еңбектері
журналистиканың теориясын зерттеушілерге талай жыл ақылшы, бағыт беруші болып келгені рас. Дегенмен, Кеңес одағы ыдырап, әр ел өз отауын құрған кезде журналистика сол бетінде қалған жоқ.
Қазақ журналистикасы соңғы жеті-сегіз жылда бірталай жаңартулар мен өзгерістерді басынан кешірді. Ең басты өзгерістердің бірі жариялымдардың мән-мазмұны, формасы, ақпардың берілу тәсілінің қызықтырақ бола бастағаны десек, жанрлардың ауқымы кеңейіп, ақпараттың маңыздылығы артқаны тағы бір жаңалық. Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлаушы қызметі де ұлғаю үстінде екенін аңғару қиын емес.
Яғни, журналистика теориясын зертеушілер алдында әр жарда жазылған жарияланымдағы өзгерісті тексеріп, талдау жасау міндеті туындады. Түрлі ақпарат агенттіктері құрылып, баспасөз, телевизия, радио редакцияларының хабар алу көздері көбейді. Бір оқиғаны әр түрлі формада жеткізу-жанр сөзінің кең ұғымға айналып, оны зерттеу аясының кеңеюіне әкеп соқты. Бұл қазіргі күнгі қазақ журналистикасындағы жаңартулар мен өзгерістер тиісінше зерттелуі керек деген сөз. Журналистикамыздың теориялық-практикалық келелі мәселелерін жан-жақты зерттеу қажеттілігі өмірдің өзінен туындап отыр. Ресмиленген, белгілі бір қалыпқа салынып жазылған жарияланымдар азая бастаған шақта жарияланымның тілі мен стилі, ақпаратты жеткізу тәсілі, формасы тәрізді мәселелерді зерттеу кең ауқымды жұмыс болары түсінікті. Әсіресе, бір-бірімен сіңісіп, біте қайнасып кеткен жанрларды айырып, әрқайсысына сипаттама беру үлкен еңбекті талап етеді.
Ұлттық журналистикамыз осы күні республикадағы өзгерістер мен жаңалықтарға ықпал етуге және өзін-өзі қайта құруға бет бұрған. Журналистика қоғамның санасына әсер етіп, қалың бұқарамен рухани-ақпараттық байланыста болғандықтан, ол қоғамдық даму мен қозғалыстардың бейнесі бола отырып осы процестерге сай өзі де өзгеруге тиіс.
Бүгінгі күні журналистика жанрларын тиімді қолдану қажеттілігі бұқаралық ақпарт құралдары үшін өзекті мәселе болып отыр. Қандай да бір оқиға, құбылысты белгілі бір жанрда оқырманға жеткізу шеберлікті қажет етеді. Өйткені, қазіргі оқырманның рухани қажеттілігі мен талабы, ақпаратқа сұранысы мен талғамы, саяси мәдениетінің деңгейі өскен. Осыған байланысты бұқаралық ақпарат құралдарының саны көбейіп, жарияланымдардың сапасы жоғарылай бастады. Бұл өзгерістің өзі журналистика теориясын зерттеушілерден белгілі бір талдау жұмысын жасауды талап етеді.
Газеттің шырайы мен келбетінің келісті болуына бірден бір ықпал ететін фактор-жарияланымның тартымды, қызықты әрі тақырыбына сай жанрда жазылуы. Ал үлкен ізденісті қажет ететін жанрды зерттеу ісі болса, қиын әрі қызықты. Журналистика жанрларын зерттеп, оларға ұдайы анализ жасау жанрдың дамуына, өркендеуіне жетелеп отырады. Ақпарат, жаңалықты талдау, оның құрылымы мен сапасына баға беру, ақпараттың болашақтағы рөлін болжауды осы шағын ғылыми жұмысымның тақырыбы етіп алуымның себебі де сол.
Журналистикадағы ауқымды, сан салаға бөлінетін үш жанрдың ішіндегі хабар жанры бүгінгі күні алға шығып, кез келген оқырман, көрермен не тыңдарманның қажетіне айналды. Ендеше, қазақ журналистикасындағы хабар жанрының даму қарқыны қандай екеніне бір көңіл бөлейік.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзіндегі жанрлар. –Алматы., Мектеп., 1967.
2. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. –Алматы., Мектеп., 1971.
3. Барманкулов Н. Телевидение: деньги или власть. –Алматы., Санат., 1997.
4. Кожакеев Т., Амандосов Т. Газет жанрлары. –Алматы., Мектеп., 1967.
5. Козыбаев С., Аллаберген К., Рамазанова А. Әлем журналистикасының тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 1997.
6. Оразаев Ф., Аллаберген К. Қазақ журналистикасының тарихы. –Алматы: Рауан,1996.
7. Проблемы журналистики. Язык и стиль публицистики. –Ленинград: Ленинградский университет, 1973.
8. Рэндалл Д. Универсальный журналист. –Москва: Международный центр журналистики, 1996.
9. Теория и практика советской газеты. –Москва., Высшая школа: 1980.
10. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиясы. –Алматы: Қазақ университеті, 1998.
11. Жанры советской газеты. –Москва: Высшая школа, 1972.
12. Шамақайұлы Қ. Журналитикалық ақпарат: теориялық, практикалық мәселелер. Қарағанды., Санат., 1998.
13. СМИ в СНГ: сумерки свободы? Материалы Алматинской конференции «Состояние и проблемы СМИ в странах СНГ». 1998.
1. Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзіндегі жанрлар. –Алматы., Мектеп., 1967.
2. Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. –Алматы., Мектеп., 1971.
3. Барманкулов Н. Телевидение: деньги или власть. –Алматы., Санат., 1997.
4. Кожакеев Т., Амандосов Т. Газет жанрлары. –Алматы., Мектеп., 1967.
5. Козыбаев С., Аллаберген К., Рамазанова А. Әлем журналистикасының тарихы. –Алматы: Қазақ университеті, 1997.
6. Оразаев Ф., Аллаберген К. Қазақ журналистикасының тарихы. –Алматы: Рауан,1996.
7. Проблемы журналистики. Язык и стиль публицистики. –Ленинград: Ленинградский университет, 1973.
8. Рэндалл Д. Универсальный журналист. –Москва: Международный центр журналистики, 1996.
9. Теория и практика советской газеты. –Москва., Высшая школа: 1980.
10. Тұрсынов Қ. Көгілдір экран құпиясы. –Алматы: Қазақ университеті, 1998.
11. Жанры советской газеты. –Москва: Высшая школа, 1972.
12. Шамақайұлы Қ. Журналитикалық ақпарат: теориялық, практикалық мәселелер. Қарағанды., Санат., 1998.
13. СМИ в СНГ: сумерки свободы? Материалы Алматинской конференции «Состояние и проблемы СМИ в странах СНГ». 1998.
Мазмұны
Сөз басы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І ТАРАУ. Қазак баспасөзіндегі хабар жанрларының жалпы ерекшеліктері
1. Ақпарат жанрларының құрылымы және ондағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
2. Хабар жанрларының тілі, стилі және бас тақырып қоюдағы
жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ ТАРАУ. Хабар жанрларының тақырыптық шеңбері.
1. Ресми ақпарат көзінен алынған хабарлардың сипаты. Ақпарат
сөздері туралы бірер сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Республикалық және жергілікті басылымдардағы хабар жанрларының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мерзімді басылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сөз басы
Кім? Не? Қайда? Қашан? Қалай? Неге?
Адамзат қашанда осы сауалдарға жауап іздеумен болған. Ол осы
ізденістің арқасында талай жетістікке жетіп, даму сатысынан өтті. Әр
нәрсенің болмысы мен сырын білуге ұмтылудың нәтижесінде талай
асулардан асты, ғарышты игерді, техниканың шарықтап дамуына қол
жеткізді. Алайда, уақыт бір орында тұрмайтындықтан, оған сай сұрақ та
үнемі туындай берері сөзсіз. Әр күн, әр сағат, әр минут сайын өзгеріс
пен жаңалыққа куә боламыз десек, оның негізі – ақпаратта жатыр.
Ақпаратпен, жаңалықпен сусындап отырған адам ғана дамып, алға басады.
Ал ақпарат болса, өз қуаттылығын арттырмаса, еш жоймақ емес.
Ғалымдардың пайымдауынша, адамзат өмірі үш түрлі кеңістікте
өтеді. Олар: энергетикалық, гравитациялық және ақпараттық. Қандай да
бір жүйенің екіншісіне қатынасы ақпарат алмасумен байланысты. Яғни,
адам баласы қашан да жаңалықпен хабар алмасып отырған. Осының
нәтижесінде жүйелі ақпараттық байланыс орнады. Ақпар мен хабар алудағы
қажеттілік пен алғашқы газеттің пайда болуы өмірімізге журналистиканың
енуіне әсерін тигізді. Журналистиканың басты міндеті – хабар, ақпарат
тарату, жаңалықты паш ету болып табылады. Бұқаралық ақпарат құралдары
қоғам ағзасының негізгі қан тамырларының бірі десек, оның мақсат-
міндеті әлеуметтік процестерді алға бастыру үшін қоғамды ақпарат
ағымымен қамтамасыз ету.
Дамыған елдердің баспасөзі осы қызметін толығымен орындап отыр.
Жалпы Америка газеттері ошақтың үш бұтындай үш принципке құрылған.
Біріншісі – ақпарат, екіншісі – технология, үшіншісі – жарнама.
Америка журналистері материал дайындауда қандай принциптерге жүгінеді?
Ақпарат дайындаған кезде тек қана фактіні сөйлетеді. Қандай да
болмасын оқиғаға түсініктеме бермейді.1
Біз осы ғасырды ақпарат ғасыры деп айтып жүрміз. Бұл дегеніміз –
журналистиканың хабарлаушы функциясы бұрынғыдан да қарқынды жүріп,
соны жаңалыққа сусап отырған аудитория журналистерден бұрынғыдан да
көбірек жеделділік, нақтылық пен шыншылдықты талап етеді деген сөз.
Бүгінгі кезеңде дүние жүзінде 40 мыңнан астам радио-теледидар
станциялары, 1.4 миллиард радио қабылдағыш, 600 миллион теледидар бар.
Әлемнің 130 елінде ұлттық ақпараттық агенттіктер жұмыс істейді. Күн
сайын 10 мыңға жуық газеттің әр саны 500 миллион данамен басылып,
оларда 3 миллион материал жарық көруде.2
Еліміздегі ақпарат жеткізудің алғашқы түрі – үкілі почталардан
бастап қазірге дейін қаншама өзгеріс даму болып өтті. Тұңғыш қазақ
басылымдарында журналистика тек таным беруші, қарым-қатынастық
қызметін атқарды десек, қателесеміз. 1870 жылы Ташкентте жарық көрген
Түркістан уалаяты газетіндегі ресми хабарлар ішінде Түркістан
генерал-губернаторы мен әскери губернатордың жергілікті халықтарға
қатысты бұйрықтарымен бірге ғылым-білімнен, ауыл шаруашылығынан, өзге
мемлекеттердің мәдениеті мен әдебиетінен хабарлар жарияланып тұрған
екен.
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған Дала
уалаятының газеті баспасөз тарихында ерекше орынға ие. Осы басылымның
бетінде қазақ тілінде бұрын болмаған публицистикалық, ресми іс
қағаздары стилі қалыптасты, ғылыми стильдің негізі қаланды, аударма
тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалды, араб графикасына негізделген
қазақ жазбасында бірінші рет тыныс белгілер қолданылды. Сондай-ақ,
газет хабарлаушы қызметін де көрсете бастады. Мысалы, Ғылыми
хабарлар, Жат жер, Оны-мұны, Хроника тағы басқа бас тақырыппен
ақпаратты жарияланымдар жарық көрген.
Беріректе қазақ халқының біртуар азаматы Ахмет Байтұрсынов
Қазақ газетінде: Әуелі, газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі.
Адамға көз, құлақ қандай керек болса, халыққа газет сондай керек.
Бөтен дүниежүзіндегі халықтар телеграмма, телефон, почталардың
арқасында бір-бірімен хабарласып, газет арқылы жұртты жинап, бір
үйдегі адамдардай сөйлесіп отыр. Дүниеде болып жатқан істер кімге
пайдалы, кімге залалды екенін күні бұрын біліп, пайдасы болса
шаттанып, залалдысынан сақтанып тұрады.
Залалдысы демекші, ақпарат беретін көздердің көбеюі әлемдік
тәжірибеде болсын, не еліміздің журналистикасында болсын, хабардың
зиян тұстарын көрсетіп берді. Мәселен, бұрын-соңды құпия сақталып
келген нашақорлық, жезөкшелік, түрлі жыныстық аурулар, адамдар
арасындағы қарым-қатынасты қатігездік сияқты бірқатар көріністердің
қоғам өмірінде көптеп орын алуына әкеп соқты. Мемлекетімізде
адамгершілікке қайшы ақпараттардың көптеп көрінуі кейбір жандардың
жамандыққа үйірлеу болатынын көрсеткендей. Әр затқа екі жақты қарасақ,
оның екі түрлі табиғатын көреміз, бұл ақпаратқа да қатысты нәрсе екен.
Ақпарды екшеп, оған сын көзбен қарағанда ғана оның зиянынан сақтанып,
пайдасына шаттануға мүмкіндік туады.
Қазіргі күні баспасөзде ақпаратты берудің әдіс-тәсілі
өзгергені болмаса, түпкі мақсат сақталып қалған. Жаңашылдық үрдісі
қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының құрылым, мазмұн, формасына
өзгерістер әкелді. Еліміздегі газет-журнал, телекомпаниялардың саны
1667-ге жетті. Мемлекеттік емес басылымдар мен тәуелсіз радио, ақпарат
агенттіктері құрылып, жұмыс істеп жатыр. Жаңалықты тұтынушыға жедел
жеткізу, оны жалпыға ортақ, жариялылыққа сай етіп әзірлеу негізгі
мақсатымыз десек, осыған орай ұлттық журналистикамызда тәуелсіз
баспасөздің негізі қаланды.
Журналистика теориясында шығарманың ақпараттық сипатын, оның
құрылымындағы элементтерді ажырата келе оларды үш түрлі: хабар,
талдамалы, көркем және сатиралық жанрларға бөліп қарастырамыз. Әр
жанрдың атауы айтып тұрғандай өзіне тән ерекшеліктері бар.
Журналистика жанрлары бір-бірімен тығыз байланыста, біріне тән сипат
екіншісінде кездесу мүмкіндігі бар екендігін есте ұстауымыз керек.
Бүгін хабар жанрында жазылған материалдар қоғам өмірі мен
адамзат санасының бағытымен бірге біршама жаңаланып дами бастады.
Нақты, шын ақпар алу жариялылықтың бір көрінісі екенін ұққандаймыз. Ал
осы қажеттілік хабар жазу, тарату, оның құрылымына сын көзбен қарап,
анализ жасау журналистен көп ойлам мен шеберлікті талап етеді. Себебі,
қысқа әрі нұсқа жазу тілшінің қимыл-әрекетін ретсіздік пен
шашыраңқылықтан сақтап, нақты шығармашылыққа бет бұруға бағыт береді.
Осындай ерекшеліктеріне байланысты хабар жанры өтімді, пайдалы жанр
болып табылады.
Жанр мәселесі қазақ баспасөзі, телевизия мен радиодағы
жарияланымдар мен бағдарламалардың формасы, әр жанрдың ерекшеліктері
мен өзара байланысы туралы қазақ тілінде жазылған әдебиеттер аз екені
жасырын емес. Белгілі журналист Т.Амандосовтың “Қазақ совет
баспасөзіндегі жанрлар” және бірнеше автордың бірігіп жазған “Газет
жанрлары” тәрізді еңбектері
журналистиканың теориясын зерттеушілерге талай жыл ақылшы, бағыт
беруші болып келгені рас. Дегенмен, Кеңес одағы ыдырап, әр ел өз
отауын құрған кезде журналистика сол бетінде қалған жоқ.
Қазақ журналистикасы соңғы жеті-сегіз жылда бірталай жаңартулар
мен өзгерістерді басынан кешірді. Ең басты өзгерістердің бірі
жариялымдардың мән-мазмұны, формасы, ақпардың берілу тәсілінің
қызықтырақ бола бастағаны десек, жанрлардың ауқымы кеңейіп, ақпараттың
маңыздылығы артқаны тағы бір жаңалық. Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат
құралдарының хабарлаушы қызметі де ұлғаю үстінде екенін аңғару қиын
емес.
Яғни, журналистика теориясын зертеушілер алдында әр жарда
жазылған жарияланымдағы өзгерісті тексеріп, талдау жасау міндеті
туындады. Түрлі ақпарат агенттіктері құрылып, баспасөз, телевизия,
радио редакцияларының хабар алу көздері көбейді. Бір оқиғаны әр түрлі
формада жеткізу-жанр сөзінің кең ұғымға айналып, оны зерттеу аясының
кеңеюіне әкеп соқты. Бұл қазіргі күнгі қазақ журналистикасындағы
жаңартулар мен өзгерістер тиісінше зерттелуі керек деген сөз.
Журналистикамыздың теориялық-практикалық келелі мәселелерін жан-жақты
зерттеу қажеттілігі өмірдің өзінен туындап отыр. Ресмиленген, белгілі
бір қалыпқа салынып жазылған жарияланымдар азая бастаған шақта
жарияланымның тілі мен стилі, ақпаратты жеткізу тәсілі, формасы
тәрізді мәселелерді зерттеу кең ауқымды жұмыс болары түсінікті.
Әсіресе, бір-бірімен сіңісіп, біте қайнасып кеткен жанрларды айырып,
әрқайсысына сипаттама беру үлкен еңбекті талап етеді.
Ұлттық журналистикамыз осы күні республикадағы өзгерістер мен
жаңалықтарға ықпал етуге және өзін-өзі қайта құруға бет бұрған.
Журналистика қоғамның санасына әсер етіп, қалың бұқарамен рухани-
ақпараттық байланыста болғандықтан, ол қоғамдық даму мен
қозғалыстардың бейнесі бола отырып осы процестерге сай өзі де
өзгеруге тиіс.
Бүгінгі күні журналистика жанрларын тиімді қолдану қажеттілігі
бұқаралық ақпарт құралдары үшін өзекті мәселе болып отыр. Қандай да
бір оқиға, құбылысты белгілі бір жанрда оқырманға жеткізу шеберлікті
қажет етеді. Өйткені, қазіргі оқырманның рухани қажеттілігі мен
талабы, ақпаратқа сұранысы мен талғамы, саяси мәдениетінің деңгейі
өскен. Осыған байланысты бұқаралық ақпарат құралдарының саны көбейіп,
жарияланымдардың сапасы жоғарылай бастады. Бұл өзгерістің өзі
журналистика теориясын зерттеушілерден белгілі бір талдау жұмысын
жасауды талап етеді.
Газеттің шырайы мен келбетінің келісті болуына бірден бір ықпал
ететін фактор-жарияланымның тартымды, қызықты әрі тақырыбына сай
жанрда жазылуы. Ал үлкен ізденісті қажет ететін жанрды зерттеу ісі
болса, қиын әрі қызықты. Журналистика жанрларын зерттеп, оларға ұдайы
анализ жасау жанрдың дамуына, өркендеуіне жетелеп отырады. Ақпарат,
жаңалықты талдау, оның құрылымы мен сапасына баға беру, ақпараттың
болашақтағы рөлін болжауды осы шағын ғылыми жұмысымның тақырыбы етіп
алуымның себебі де сол.
Журналистикадағы ауқымды, сан салаға бөлінетін үш жанрдың
ішіндегі хабар жанры бүгінгі күні алға шығып, кез келген оқырман,
көрермен не тыңдарманның қажетіне айналды. Ендеше, қазақ
журналистикасындағы хабар жанрының даму қарқыны қандай екеніне бір
көңіл бөлейік.
І Т А Р АУ
Қазақ баспасөзіндегі хабар жанрларының жалпы ерекшеліктері
1.1 Ақпарат жанрларының құрылымы және ондағы өзгерістер
Бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлаушы функциясы жылдан жылға
артып келеді. Яғни, бұрыннан бар хабар жанрларының салмағы ауырлай
бастады. Баспасөздегі хабар жанрлары туралы айтар алдында ақпарат, яки
информация жанр емес, хабарлау материалдарының бірі екенін білу керек.
Ақпарат пен жаңалықтың арасындағы байланыс пен айырмашылықты
айқындап алсақ, хабар жанрын зерттеуде аса қиналмаймыз. Сонымен,
ақпарат дегеніміз не? Ал жаңалық ше? Жанр дегенді қалай түсінуге
болады?
“Газет бетіндегі жарияланымдар қалай көп болса, жаңалыққа
берілген анықтамалар да сонша көп. Британияда ең көп тараған
анықтамада ит адамды қауып алғаны емес, адамның итті тістегені жаңалық
делінеді. Басқаша айтқанда, жаңалық дегеніміз селт еткізерлік, өзгеше
қызықты болып келеді. Бірақ, бұл жаңалықтың негізгі қасиеті емес.
Жаңалық – адамдар бұрын естімеген тың нәрсе. Алайда, біздің әрқайсымыз
осы шарттарға жауап бере алатын, бірақ жаңалық болып табылмайтын
ақпараттан мысал келтіре аламыз. Мәселен, мен жаңа автокөлік сатып
алдым. Бұл тың ақпарат және ғажайып екені де түсінікті, сондай-ақ мен
бұл туралы көпшіліктің білгенін қаламаймын (салық инспекциясы, ұрылар,
көре алмайтындар және басқалар). Бірақ бұл жаңалық деп айта алмайсың,
бұл өте тар шеңбердегі адамдарды, яғни менің достарым мен отбасымды
ғана қызықтырады. Сондықтан, жаңалық тек тың немесе елең еткізерлік
емес, сондай-ақ жалпыға ортақ қызықты болғаны дұрыс”.[1]
Сонымен, жаңалықты жалпыға ортақ тақырыптағы тың ақпарат
жиынтығы деуге болады. Жарияланымның сапасы, ақпараттық ауқымы
неғұрлым жоғары болса, оқырман хабарды соғұрлым тұшына оқиды.
Баспасөз, телевизия және радиодағы жанрдың дамуына байланысты
жанр деген сөзге жаңа анықтама беру туралы сұрақ туындайды. Ең әуелі,
жанр барлық бұқаралық ақпарат құралдарында ешқашан түбегейлі
өзгермейтінін айту керек. Жанр бірнеше жылдар бойы тұрақты
қалыптасады, түбірімен өзгермейді. Жанр - мазмұн өзгергенімен формасын
өзгертпейді. 1
Жарияланымның мәтінін белгілі, жүйелі түрде беру жанр сөзінің
мағынасын ашқандай. Баспасөздегі, жалпы бұқаралық ақпарат
құралдарындағы хабар жанрындағы жарияланымдар оқиға, дерек, құбылыс
жайында хабарлайды. Журналистиканың осы хабар жанрының өзі іштей
бірнеше түрге бөлінеді. Олар: хроника, интервью, репортаж және есеп.
Бұл түрлердің бірінде бар қасиет екіншісінен де кездесіп, олар бір-
бірімен астасып жатады. Олардың әрқайсысын бөліп тану үшін басты
ерекшеліктерін анықтау жетіп жатыр.
Хабар жанрларының ішіндегі үнемі бір айдардың астына
топтастырылып берілетіні – хроника. Ол өте шағын, заметкаға ұқсас
болғанымен айыруға болады. Хроникада хабар, ақпар бір-үш сөйлемнің
аясына сыйғызып беріледі. Ал заметканың көлемі хроникаға қарағанда
үлкенірек, әрі оқырманға барынша жан-жақты тұжырымды дерек жеткізеді.
Хроника, заметка не интервью-бәріне тән сипат – олар белгілі айдармен
жарияланып тұруы мүмкін. Көптеген басылымдар тұрақты айдар жүргізуді
дәстүрге айналдырған. Мысалы, 1976-1987 жылдары хроникалар Егемен
Қазақстан газетінде Қысқаша, Жер-жерден жаңалықтар, Планета
тынысы, Шартараптан, Социализм елдерінде деген айдармен берілетін
болса, 1990 жылдардан бері кейбір айдарлар газет бетінен жойылып,
Қысқа қайырып айтқанда, Дүбірге толы дүние, Ақпараттар ағыны,
Естімеген елде көп деген айдарларға орын берді.
Жас Алаш газетінде 1976-1987 жылдары Комсомол тұрмысы, Ауыл-
селоны көркейте берейік, Мал қыстатуды үлгілі өткізейік, Шет
елдерде, Халықтық демократия елдерінде, Оқиға. Дерек айдарлары
кең тараса, 1990 жылдан бері хроника, заметка жанрындағы хабарлар Оқи
қалар оқиғалар, Қысқа, Дөңгеленген дүние, Алаш ақпарат деген
айдарлармен жарық көріп келеді.
Хабарды айдар астына топтастыру газетті шашыраңқылық пен оғаш
көрінуден сақтап тұрады. Сондықтан тартымды ақпаратты айдардың астына
алып жариялау ыңғайлы әрі дұрыс екенін айту керек.
Хроника жанрында жазылған хабарлар көп дегенде төрт-бес
сөйлемнен тұрады. Ең қысқа хроника өз бойына он бес-жиырма сөзді
тізген. Мысалы, Егемен Қазақстан газетіндегі мына бір хроникаға көз
жүгіртейік:
Шри-Ланканың солтүстігінде тамил жікшіл топтары мен үкімет
әскерлері арасында қайта басталған ұрыс қимылдары 62 адамның өмірін
қиған.
Бұл хабар 16 сөз, бір сөйлемнен тұрады. Хроника жанрындағы хабар
Не? Қайда? Қашан? деген сұрақтарға жауап береді. Бұл жанр қазақ
баспасөзінде алғаш пайда болғаннан бері өзінің сыртқы бейнесін сақтап
келе жатыр. Хроникалар көбінесе бас тақырыпсыз беріледі. Алайда, бас
тақырып қойылып жарық көретін кездері де болған. Әсіресе, 1992 жылы
Егемен Қазақстан газетінде хроникаларды бас тақырыппен және
хабарларға анонс жасау арқылы жариялаған.
Жас Алаш газетіндегі хроника жанрындағы жарияланымдарға
айдармен қоса бас тақырып емес, күнделікті санда берілетін тұрақты
тақырыпшалар қою 1994 жылдарға дейін көрініс табады. Мысалы,
Дөңгеленген дүние айдарында Жаңа әдіс, Дабыл, Базар,
Қайырымдылық, Кино, Сүйінші1 тағы басқа тақырыпшаларды
кездестіруге болады. Хроникаларды осындай формада беру бұл газетте де
кейін жалғасын таппай қалған. Себебі, қай басылым болмасын 1990-1994
жылдары хабар не басқа проблемалық мақалаларды қандай түрде жариялау
тиімдірек болатынын іздегенге ұқсайды. Бүгінде Жас Алаштағы
Дөңгеленген дүние айдарының формасы өзгеріп, қазір мұнда хроникалар
емес заметкалар топтастырылатын болды.
Хрониканың, жалпы жаңалықтың бір өзгешелігі олар уақыт өте келе
жақсармайды. Алайда, уақыт өздігінен негізгі фактор бола алмайды. Егер
сіз бір ірі оқиға туралы екі апта не бір айдан соң барып естісеңіз,
бұл жерде осы жаңалықты білетін адамдар негізгі фактор болып қалады.
Егер, жаңалық бір ай өтсе де жалпыға ортақ болмай келсе, яғни әлі
толық таралмаса, жаңалық бағалылығын жоғалтпайды. Дегенмен, хроника
жанрын апталық газеттерге енгізіп, техника дамыған заманда болған
оқиғаны бір айдан соң ғана қанығып отыру қисынға келмейді. Сондықтан,
хроника аса оперативті, қысқа әрі нұсқа түрде күнделікті және екі
күнде бір шығатын басылымдарда жиі жарияланады.
Ал заметканы кез-келген күнделікті не апталық газеттерден
кездестіруге болады. Заметка дегеніміз – ең шағын және оперативті
жанр. Ол өмір шындығының нақты фактілері, құбылыстары туралы дәлме-дәл
тұжырымды хабарлайды. Заметка көбінесе телеграфтық стильде жазылады.
Баспасөздің бұл шағын да қарапайым жанры үгіт-насихатта факті арқылы
жүргізетін, оқушыға әсерлілігі жағынан ең бір қонымды да ыңғайлы жанр
болып саналады. Ол еліміздің, республика мен өлкенің, облыс пен
ауданның өмірінде болып жатқан жаңалықтарды, өнеге боларлықтай
жайларды, үздік үлгі боларлық істер мен жаңа бастамаларды газет
оқушыларына тұжырымды түрде жеткізеді.1
Бұл анықтамаға бүгінгі күні жартылай ғана қосылуға тура келеді.
С.П.Скот: Баға беріп, талдау жасай беріңдер, бірақ, дерек - бұл
киелі деген екен. Яғни, деректі пайдаланып үгіт-насихат жасау қазірде
жоқ деуге болады. Заметкасыз бір де бір газет шықпайды. Олай болған
күнде ол басылым өз құнын төмендетіп алар еді.
Қазіргі қазақ баспасөзіндегі заметкаларды жай және кеңейтілген
деп екіге бөліп қарастыруға болады. Болған оқиғаға қатысты Не? Қайда?
Қашан? Қалай? Не себептен? деген сұрақтарға қысқаша жауап беретін жай
заметкалар қазақ баспасөзінде көптеп кездеседі. Олар көбіне газеттің
бірінші және екінші, өте сирек жағдайда үшінші, төртінші беттерінде
орналасады. Жай заметкалар бас тақырыппен, тұрақты айдармен
топтастырылып немесе жеке-жеке бас тақырыппен жариялануы мүмкін.
Жалпы, заметка лидтен, корпустан немесе негізгі бөлімнен тұрады. Кей
жағдайда оған қорытынды жасалады. Лид – заметканың тағдырын шешіп,
оның оқылып-оқылмауына әсер ететін дүние. Хабардың басына ең негізгі,
әрі қажетті факт, оқиғаны сыйғызу керек. Лидтің ең басты мақсаты
оқырманның назарын мақалаға тарту болып табылады. Лид неғұрлым
қызықтыра аларлық деңгейде жазылса, жарияланымның оқырманы да соғұрлым
көбірек болмақ. Ал сан мен дерекке, жауыр болған жаттанды тіркестерге
көмілген, бір схемада жасалған абзацтар оқиғаны ашып көрсете
алмайтындықтан лид бола алмайды.
Кез келген басылымда заметка бас тақырыппен беріледі. Жас Алаш
газетіндегі мына бір заметкаға көңіл аударайық:
Норвегияның Боро қаласында мыңдаған кемпірлердің қатысуымен
Әжелер фестивалі өтті. Әдеттегідей олар ұлттық бұйым жасап немесе
тамақ пісіруден сайысқа түскен жоқ.
Керісінше, қуаты қайта қоймаған кемпірлер саяхатқа шығу, футбол
ойнау, ат жарысы, мотогонка, аквалангпен суға түсу, тіпті, ұшақпен
парашютпен секіруден сынға түсті.
Осыдан кейін норвегиялық қариялардың қандай екенін өзіңіз-ақ
шамалайтын боларсыз.1
Әдетте, заметканың лиді қарайтылып беріледі. Ал негізгі бөлімде
оқиғаның жалпы барысы баяндалып, қорытынды бір сөйлеммен-ақ жасалады.
Кейбір ресми оқиғаларға, болмаса жедел хабарларға қорытынды
жасалмайды.
Заметканың оқырманға тек үгіт-насихат ретінде қызмет еткен
кездері болғаны белгілі. Сондай-ақ, оқырманды мезі етіп, оны тек
сарыуайымға түсіретін хабарлар, әсіресе, нарықтық экономикаға ауысқан
кезде белең алып кеткен еді.. Жас алаш газетінде осыдан он бір жыл
бұрын жарық көрген мына бір хабар осы сөзіміздің дәлелі:
Жаңа оқу жылының басталуымен мектептердің күнделікті қам
қарекеті де, тауқыметі де көбейді. Соның бастысы маман ұстаздардың
жетіспеуі болып отыр.
Биыл білім министрлігі бойынша 980 жас маман Жамбыл облысының
мектептеріне жолдама алған еді. Соның 320-сы ғана есік қақты. Өзгелері
қайда?
Нарық қиыншылықтары, жалақының инфляция өсуінен қалып қоюы,
уақтылы төленбеуі жағдайды қиындата түсті. Тәжірибелі ұстаздардың өзі
жұмыстан шығып, нанын еркін еңбекпен табуда. Сірә, әлі алғашқы
жалақысын алмаған жастар да соны сезініп, көшедегі саудаға шыққан
болар.2
Бұл заметканы оқыған адам нақты бір ақпарат алары күмәнді. Орта
білім беретін мектептердің жабылып, оқушылардың бос жүргендігі туралы
жазу керек болса, жазылатын шығарманың қандай жанрда жазылғаны ләзім
боларын алдын-ала саралап алған жөн. Мәселен, дәл осы тақырыпты, осы
мәселені көтеріп корреспонденция немесе тиісті адамдармен сұхбат
жасап, интервью жанрына лайықтап материал жарияласа, ол мына хабарға
қарағанда әлдеқайда қызықты әрі ықпалды болар еді. Яғни, хабардың өзі
белгілі бір әсерлілікті өн бойына термесе ол газет бетінен орын алып
қана тұрған еш бағасыз жарияланым болып қала береді.
Заметканың кеңейтілген түрі қазіргі күні ықпалды, қызықты жанр
болып табылады. Белгілі бір ақпаратты кең түрде, болған оқиғаға егжей-
тегжейлі жауап беру де кеңейтілген заметканың мақсаты. Көлемі 50-150-
ге жететін мұндай жарияланымдарда оған арқау болған оқиға мен құбылыс
жайлы дерекпен бірге оның себеп-салдары, өрбіп шиеленісу барысы, тағы
басқа деректер жан-жақты әңгімеленеді. Қай хабарға болмасын тән сипат
лидтің тартымды болу шарты кеңейтілген заметкаға да қатысты.
Журналист Ғ.Мелдештің кеңейтілген заметка жанрындағы мына бір
жарияланымына көз жүгіртейік: В2 сериялы доллардан сақ болыңыз! деп
аталатын бұл заметка былай басталады:
Көкқағаз деп кеттік. Көкқағаз дегеніміз - АҚШ-тың доллары. Сол
доллардың құны ес білгелі түсіп көрмепті. Керісінше, кеңестер
кеңістігінде жалы күжірейіп, алқынған үстіне алқына түседі. Бұл
жалған ақша жасап күнелтетіндерге де қол болды.
Заметканың басына автор доллардың бүгінгі күні қандай орынға ие
екендігі және әр елдегі жалған ақша жасаушылар туралы мағлұмат беріп
кетеді. Ал негізгі бөлімде 1996 жылғы жарияланымдағы В2 сериялы жүз
долларлықтың жалған үлгісі көбейіп кеткені туралы баяндалса, соңын:
Жалпы мамандардың болжауынша, елімізге жасанды ақшаның жаңа легі
келмек. Өйткені, американдық доллар беделді де тұрақты валюталардың
бірі. Олай болса, қара базарда да айырбас пункттерінде де көкқағазын
көлбеңдетіп жүргендердің қарасы азаятын көрінбейді. - деп
қорытындылайды.1
Кеңейтілген заметка, әсіресе, апталық газеттерге тән жанр.
Республикалық Ана тілі, Қазақ елі, апталықтарынан осы жанрдағы
жарияланымдарды жиі кездестіруге болады. Кеңейтілген заметканың бір
ерекшелігі онда оқиға кеңінен, жан-жақты баяндалады. Алайда, ақпар
кеңінен беріледі екен деп құр білгірсуге ұрынбау керек. Қазақ
басылымдарындағы хабарлар осы кеселден, яғни ділмәрсу мен білгірсуден,
сарыуайымға салынудан арылып келе жатқандай. Нарық экономикасы
қоғамымызға алғаш кіре бастағанда нарық екі бүйірден қысқан заманда
..., мұнайды, көмірді, темірді, астықты, бәрін пұлдасақ та, жағдайымыз
жақсармайтыны несі? деген сияқты уайымшыл тіркестерді жаңалық
жариялау кезінде қолданған кездеріміз болғаны мәлім. Қазақ
газеттерінің соңғы екі-үш жылғы сандарында мұндай жағдай сирек
кездеседі. Мұндай жарияланымнан гөрі оқиғаны талдау, саралау болған
жағдайда еркін анализ жасау тиімдірек екеніне көз жеткізіп, басылым
беттеріне талдамалы материалдарды жиірек басу көрініс тапқан.
Хабар жанрларының арасындағы өзінің түр-түсін түбегейлі
өзгерткен жанр – есеп. Тоқырау кезіндегі журналистикада ірі орын алып
келген бұл жанрдың объектісі болған съезд, пленум, мәслихат атаулы
жиындар өмірімізден кеткендіктен есеп жанры үлкен өзгеріске ұшырады
дейміз. Бүгінгі күннің өзінде журналистер ресми жиналыстар мен
мәслихаттар туралы жазғанда өз пікірлерін ортаға салып, талдауға
жүгінеді. Бұл, әрине, жанрға жаңа түр, форма енгізуге, сондай-ақ баға
беруге белгілі бір жаңашылдыққа итермелейтін қадам.
Газет жанрлары ішінде газет есебі мерзімді баспасөзде жауынгер,
ең алғы шепте жүретін жанр болып саналады. Заметкаға көбінесе жеке бір
факт пен оқиға туралы хабарлау тән болса, ал газет есебіне оқиғаның
қорытындысын хабарлау тән болып келеді. Өйткені, съездер мен сессияның
өтулері бүкіл ел өміріндегі үлкен оқиға. Газет есебі – газет бетінде
сынды батыл да кең жүргізудің өткір құралы.1
Қазақ баспасөзіндегі есеп жанрына осындай анықтама берілетін.
Алайда, қоғамдағы өзгерістерге, бір кезеңнен екіншісіне өту кезіндегі
жаңашылдықтарға байланысты газет жанрлары да өзгере бастады. Әсіресе,
есеп жанры үлкен өзгерісті басынан кешіп отыр. Бұрын кеңейтілген есеп,
тіке есеп, суреттеме есеп деп бөлетін есеп жанрларының түрлері
баспасөз бетінен ығыстырылып қалған.
Газет беттерінде, түрлі басылымдарда өте сирек кездесетін, Кеңес
одағы кезінде біршама беделге ие болып келген жанр - репортаж.
Репортаж латынның репортер деген сөзінен шыққан, ол хабарлау,
баяндау дегенді білдіреді. Репортажға берілген анықтама көп. Солардың
бір- екеуін келтірейік:
Репортаж дегеніміз – еліміздің қоғамдық тіршілігінің елеулі
оқиғаларын, совет адамдарының сан-саналы өмірінен жазылатын әсерлі
әңгіме;
Басы – қасында жүріп, өз көзімен көріп жазылатын заметканы репортаж
деп атаймыз;
Репортаж дегеніміз – белгілі бір оқиғаны ішінде болып, көзбе-көз
көріп, журналистің өз түйсігі, байқауы арқылы әсерлі түрде баяндау;1
Жоғарыда келтірілген аңықтамалар да репортаж жанрына тән
ерекшелікті айқындап көрсетеді. Қазақ совет баспасөзінде оперативті,
оқиғалы проблемалық, тақырыптық репортаждар кездеседі десек, бүгінгі
қазақ баспасөзінде оқиғалы және тікелей репортаждар ғана ұшырайды.
Телевизия мен радионың мүмкіндіктеріне байланысты түрлі мереке-
мейрамдар мен жиын – тойлар, спорттық байқаулардан тікелей оқиғалы
репортаждар жиі беріледі. Мәселен, Хабар арнасынан Португалиядағы
футбол ойынынан, Грециядағы олимпиадалық ойындардан тікелей
репортаждар эфирден өтіп жатты.
Газет басылымдарынан репортажды жиі көрмесек те, ара-тұра осы
жанрда қалам тербеген журналистер материалдарын жарыққа шығарып
тұрады. Газеттерде, әсіресе фоторепортаждар жиі беріледі. Мәселен,
Астананың ашылу салтанатынан көріністер немесе Жеңіс күніне байланысты
фоторепортаждар Жас Алаш, Ана тілі, Қазақ әдебиеті, Заң
газеті, Қазақ елі басылымдарында көп ұшырасады.
Соңғы жылдары тақырыптық аумағы кеңейген, формасы да, мазмұны да
өзгеріп жаңашаланған жанр – интервью. Бұл жанрды газет беттерінен
бірлеп-екілеп емес, топ-тобымен кездестіруге болады. Интервьюдің
түрінің көбеюі, мазмұны мен мәнінің артуы жанрдың даму үстінде
екендігінің бір көрінісі іспетті. Интервью ағылшын сөзі, ол
әңгімелесу деген мағына береді екен. Интервьюдің тілі әңгімеге өте
жақын, ол жеңіл жазылатындықтан да оқырман газет бетінен алдымен осы
жанрдағы жарияланымды іздеп оқиды.
Бір кездері, яғни 1990 жылдарға дейін интервьюде экономикалық,
шаруашылық мәселелер сөз етілді. Сондай-ақ, респондент таңдалып
алынатын, оның өндіріс, мекеме басшылары, ұжым қызметкерлерінің
жетістігі туралы ой-көзқарастары ғана интервьюге өзек болатын еді.
Бүгінгі күні интервьюдің мазмұнымен қоса мақсаты да өзгерген.
Интервью:
- оқырмандарға кезекті саяси-экономикалық, өндірістік, ғылыми
тағы басқа саладағы қызықты оқиғалар, жаңалықтар туралы мағлұмат керек
болғанда;
- ғылым, өнер, спорт жұлдыздарының, жаңашыл адамдардың жетістігі
жайында әңгімелеу үшін;
- өткен оқиғаның қорытындысы немесе болашақ құбылыстың болжамы
туралы оқырманды хабардар ету үшін;
- оқырмандарға бұрыннан белгілі болған құбылыс жайында егжей-
тегжейлі әңгімелеу керек болғанда;
- белгілі бір мәселе жөнінде саяси қайраткердің немесе өнер
жұлдызының көзқарасы қажет болғанда;
- жалпы қарапайым бұқара халықтың белгілі бір тақырыптағы
пікірін анықтау, сөйтіп қоғамдық ой қалыптастыру мақсатында
әзірленеді.
Баспасөзде интервью жанрындағы жарияланымға айдар тағып, бас
тақырып қою қалыптасқан. Мәселен, бұрын Білікті адамдардың жауабы,
Бүгінгі күннің әңгімесі, Оқырманның сұрауы бойынша, немесе
Газетіміздің сенбілік (жексенбілік) қонағы деген айдарлар Егемен
Қазақстан газетінде Сәті түскен сұхбат, Көкейтесті сұхбат деген
тұрақты және Әкім бол, халқыңа жақын бол, Орайы келген әңгіме
деген тәрізді айдарлармен ауыстырылған.
Интервью мазмұндық жағынан сауалнамалық немесе анкеталық,
интервью-диалог, интервью- монолог, интервью суреттеме, интервью-
сұхбат және интервью-әңгіме, ұжымдық интервью деп бөлінеді.
Интервьюде міндетті түрде сұрақ және жауап болады. Интервью жазу
үшін журналиспен әңгімелесіп, оның сұрағына жауап беретін респондент
болуы тиіс.
Интервью жанры, әсіресе, соңғы төрт-бес жылда ерекше қарқынды
дамып, оқырманның сұранысына айналуының өзіндік себептері бар:
Жаңа ақпарат деректерді қамту мүмкіндігі мол;
Сөз етілетін мәселенің себеп- салдары, нәтижесі жөнінде жалғыз
журналист қана емес, оны жетік білетін бір немесе бірнеше адам талдап,
саралап, бірлесе отырып түйіндей алады. Сондықтан бұл жанрдың басты
артықшылығы қандай да бір проблема мен оқиға жөнінде адамдарға
қарапайым формамен толық мағлұмат бере алатындығында;
Интервью жанры, әсіресе, еларалық Заман-Қазақстан газетінде әр
түрлі формада, жиі жарық көреді. Сонымен бірге кейінгі жылдары Ана
тілі, Жас Алаш, Қазақ әдебиеті басылымдарында интервью жанрындағы
жарияланымдар көбейді. Солардың бір-екеуіне тоқталайық.
Интервью де басқа ақпараттық жанрлар тәрізді лид, негізгі бөлім
және қорытындыдан тұрады. Алайда, интервью жазуда оның қорытындысы
немесе журналистің жеке пікірі бірінші кезекке қойылмайды. Керісінше,
сұхбаттасып отырған адамның белгілі бір мәселеге қатысты пікір-ойы
алғы қатарда тұрады. Ана тілі газетінің барыс жылғы 19 ақпан күнгі
санында Раушан Төлеқызының Былайғы жұрт – бетіңді, екінің бірі етіңді
көрмесін, қалқам деген жарияланымы басылған. Ол:
Бұл жігітті біраздан бері білемін. Біршама көргені бар ғой деп
сөз сұрадым. Ойдан шығарылған деп оқымай қоймаңыз. Әңгімесі әрі ащы,
әрі қатты, -деп басталады.
Жеңіл жүрісті, ақшаны оңай жолмен табуға құныққан қыздар туралы
өрбіген әңгіме қызықты берілген. Мұнда жезөкшелікке салынған қыздардың
сондай қадамының себептері мен осындай қылықтарына респонденттің
өзіндік бағасы берілген. Интервьюде сұрақ қою шеберлігі басты назар
аударуды қажет етеді. Сұрақ қаншалық өткір болса, шығарма соншалық
тартымды шығады. Аталмыш жарияланымда журналистің бес сұрағына
тұшымды, мағыналы бес жауап алынады. Ал ой түюді журналист оқырманның
еншісіне береді.
Интервью басылымның кез-келген бетінен орын ала береді. Ана
тілі апталығында интервьюдің әңгіме түрі жиі кездеседі. Ал
сауалнамалық интервьюге екі-үш аптада бір орын беріліп тұрады. Тұрақты
Мықтылар мінбесі, Біздің сұхбат, ...ашиды жаның, Жазылған жайдың
жалғасы айдарларының астындағы жарияланымдар қызықты әрі тартымды
болып келеді. Нури Муфтах, Раушан Төленқызы сынды авторларының
интервью жанрындағы материалдары мәнді, мазмұнды.
Облыс әкіміңіз қандай адам? деген ортақ сұрақ – бас тақырыппен
берілген сауалнама жеті сұрақтан тұрады. Облыс әкіміне тұрғындардың
көзқарасы қандай екенін анықтау мақсатында ұйымдастырылған бұл
сауалнамаға жауаптар Қазақстанның түкпір-түкпірінен, түрлі авторлардан
келеді. Бұл ортақ ой түйіндеу үшін қолданылған қолайлы тәсіл.
Заман-Қазақстан газетінен интервьюді түр-түрімен кездестіруге
болады. Мұнда Күлпара Жұмағали, Күләш Нақыптың осы жанрдағы
жарияланымдары жиі ұшырасады. 1995 жылдары Ана тілі мен Заман-
Қазақстан апталықтарының бір санынан бес-жеті интервью оқи алатын
болсаңыз, қазірдің өзінде осы басылымдардың бір санынан үш-төртеуін
кездестіресіз. Олар әр түрлі формада жазылуы мүмкін.
Интервью, әсіресе, апталықтар мен журналдарға тән. Мысалы,
Парасат журналын парақтайық. 2001 жылғы үшінші санында, осы бір
номердегі тоғыз жарияланым интервьюдің әр түрінде жазылған. Сыр –
сұхбат, Уақыт сауалы, Өнер – өмір, Ұлағат, Жедел сұхбат,
Жүздесу, Ашық әңгіме, Бетпе-бет тағы басқа айдарлармен берілген
бұл жарияланымдардың бәрі де интервью жанрында жазылған.
Сыр-сұхбат айдарымен берілген жарияланымға көз жүгіртейік.
Бейнет кешіп, ерте есейдім деген бас тақырыпты алған бұл сұхбат
Сән академиясының президенті Сабыркүл Асановамен болған екен. Сұхбат
деп аты айтып тұрғандай, журналист пен респонденттің сырласу,
сұхбаттасуы әдемі өріммен берілген.1
Осыдан екі жыл бұрын, 1997 жылы Сән салтанаты2 деген
тақырыпта осы Сабыркүл Асановамен сұхбат жүргізілген екен. Бұл
сұхбатха қарағанда кейінгі басылғаны әлдеқайда тартымды екеніне оқып
көз жеткізуге болады. Екіншісінің артық болу себебі - журналистің
батылдығына, респондентпен тіл табыса алуына, сұрақ қою шеберлігіне
байланысты.
Қазақстан әйелдері, Арай журналдарында сұхбат жанрынан гөрі
талдамалы жанрдағы мақалалар көбірек жарық көрген. Бұл журналдардың
1996-1998 жылдардағы сандарын алып қарасаңыз, ақпараттық жанрларға
қарағанда талдау-сараптама, әр түрлі мәселеге бағамдап, терең түрде
қарайтын жарияланымдарды жиі кездестіресіз. Сұхбат жанрында жазылған
шығармалар әр санда екеуден кездесіп отырады. Осыдан-ақ әр басылым өзі
дұрыс деп тапқан жанрда әр алуан мәселені көтеруіне болатындығын
көреміз.
Журналистикадағы ақпараттық жанрлардың құрылымы біршама
жаңашаланып, хабардың лид, негізгі бөлім, қорытындысы сияқты
құрылымдық элементтері өзгеріске ұшырап, халыққа нақты жаңалық жеткізу
функциясы артып келеді екен. Қазақ басылымдарындағы хабар жанрындағы
жарияланымдар осыны дәлелдегендей. Алайда, ақпаратты хабардың құрылымы
әлі де болса өзгеріп, жаңашалануы керек. Яғни, нақты бір қолайлы,
ыңғайлы формаға ену процесі әлі де жүре бермек.
1.2 Хабар жанрларының тілі, стилі және бас тақырып қоюдағы
жетістіктер
Шығарманың тілі мен стиліне автор көп көңіл бөліп,
қалыптастыруы тиіс. Тілдің түсінікті, әсерлілігіне, стильдің
қалыпты, тартымдылығына байланысты осы шығарманың оқырманының да
саны көп болмақ. Қазақтың бай тілін меңгеріп, оны тиімді
қолдана білу - журналистің басты мақсаттарының бірі болуы
керек. Көкейдегі көрікті ойды бай да тәтті тіл болмаса өңін
қашырып, шашыраңқы жеткізу әбден мүмкін. Ал , әрқашан қолымызда
жүретін газет – журналдағы жарияланымдардың тілі қандай ? Стиль
қалай дамып келеді ? Өзгеріс пен жаңалыққа толы кезеңде
туындайтын сұрақтардың бір-екеуі осылар.
Бастысы, автор ақпарды қарапайым тілмен нақты жеткізуге
тырысқаны дұрыс. Теңеулер мен құр көлгірсу, біреуді мақтап
екіншіні даттап, әдеби тіркестер қолдану арқылы хабар жеткізуге
талпынған адам діттегеніне жетпей, біржақтылыққа ұрынады.
Хабарды дайындау мен жариялау журналистің мойнына жүктелетін іс
десек, осы туындының редакторы да оның өзі болуы керек.
Жазғаны, мейлі ол заметка хроника, мейлі есеп не сұхбат
немесе репортаж болсын, журналист әр сөзі үшін жауапты. Ойы
ғана емес, тілі де түзу журналистің хабары көңілге қонымды,
құлаққа жағымды болса, тілді меңгере алмаған немесе дұрыс
қолдана білмейтін журналист қателіктерге ұрынады. Егер,
баспасөздің, жалпы бұқаралық ақпарат құралдарының міндеті -
ақпарат таратып, жұртты жаңалықпен қамтамасыз етіп отыру ғана
болса, онда оның тілі де жұтап , міндеті де қарабайырланып
қалмай ма, деген қауіп кейінгі жылдары жиі айтылады. Алайда,
журналистиканың хабарлаушылықтан бөлек таным беруші, басқару
құралы, ұйымдастырушылық, қарым - қатынастық қызметтері де барын
білеміз. Ал оның хабарлаушы қызметі басты болып қалмақ. Яғни,
бұқаралық ақпарат құралдары қашанда хабар таратуға икемді бола
отырып, оны ең оңтайлы, тиімді стильде, қарапайым тілмен нақты
да түсінікті жеткізуге қабілетті болуы тиіс.
Қандай да бір басылымның бағасы оның ақпараттық ауқымы мен
аясының кеңдігіне және сол тақырыпты ашудағы қолданған тәсіліне
байланысты қойылмақ.
Хроника, заметка жанрлары, әдетте қарапайым тілде жазуды қажет
етеді. Әдеби орамдар мен теңеулер, эмоцияға толы тіркестер бұл
жанрларда өте сирек қолданылады. Репортаж және интервью жанрында қалам
тартқанда әдеби тілдің кейбір элементтерін пайдалануға болады. Жалпы
баспасөзде публицистикалық тілді кеңінен қолданамыз.
Көп жағдайда тілге, сөйлем құрылымына назар аудармайтынымыз
жасырын емес. Бірақ, кей басылымдар осы кемшілікті жоюға тырысады.
Ана тілі газетінің тілшілері хабарды өзгеше бір бояумен
жеткізуге ұмтылыстарын көрсетіп жүр. Мысалы, Ертай Бижігітұлы
Шымкенттен мынадай бір хабар жолдайды:
Көрші мемлекеттерге қарыздан бөлшесінен батқан Оңтүстік
Қазақстан облысының халқы газ бен жарықтан мүлдем күдер үзгендей болып
еді. Соқыр теке ойынын жаңадан тағайындалған әкім Қ.Абдоллаев
бұзды. Келген бетте жарық нүктесін басып жіберіп, көңілімізді
ашты. Әрине, тәулік бойы самала шам жанып тұрсын деген талап елде жоқ.
Дегенмен аракідік болса да, үйдің нұрланғанына не жетсін. Әйтпесе
шымкенттіктер соңғы кезде киімді үтіктеу, етікті шөткелеусіз киіп,
сақал-мұртты еркін жіберуді модаға айналдырып бара жатқан еді.1
Жалпы, бұл хабарды өте сәтті шыққан деуге келмейді. Дегенмен,
автор өзінше бір стильде, шымшыма тілмен оқырманның санасына әсер
еткісі келетін тәрізді.
Стиль (грекше- stylos) деген терминнің мағынасы әр түрлі:
байырғы римдіктер сырлы тақтаға сөз жазатын бір ұшы қалақша, екінші
ұшы сүйір таяқшаны стиль деген болса, кейін әркімнің қолтаңбасы, жазу
өрнегі, одан бертін келе сөз мәнері, сөйлеу машығы, ақыр аяғында әр
суреткерге тән өнер ерекшелігі стиль аталған. Белгілі ғалым Бюффо:
Стиль- адам деген тұжырымға келеді. Платон болса: Мінез қандай
болса, стиль сондай, Стендаль: Адамның бар қасиеті стильде тұрады
дейді.
Стиль деген ұғым ғылым мен өнер атаулының бәріне қатысты және
олардың әр саласындағы сипаты әр бөлек. Ғылыми стиль, кеңсе стиль,
газет немесе публицистикалық стиль, одан қалды шахмат ойнау стилі,
жұмыс стилі, тағы басқа толып жатыр. Бізге керектісі публицистикалық
стиль. Публицистикалық стиль жылдар бойы әдеби стильмен
жақындастырылып келді. Газет бетіндегі жарияланымдарда суреткерлік
шеберлікті қолдану арқылы әдеби көркем тілге көбірек көңіл бөлудің
нәтижесінде публицистикалық стильдегі шығармаларды әдеби туынды
ретінде қабылдау да кездесетін. Хабар жанрларының ішінде, әсіресе,
репортаж, интервью, есеп жанрындағы жарияланымдарда әдеби- көркем
стильді пайдалану белең алған болатын. Бұл, әрине қате деуге келмейді.
Алайда, ақпар беруші жанрлар белгілі, нақты стильді, яғни
публицистикалық стильде болғаны дұрыс.
Қазақ журналистикасының хабар жанрларындағы материалдарды қарап
талдай отырып заметка, хроника, сұхбат, репортаж жанрлары өзіне тән
стильді меңгере алғанын көреміз. Мәселен, хроникада оқиғадағы басты
деректерді бірінші беріп, келесі кезекте маңыздылығы сәл төмен деректі
жазу және оқиғаны әрқашан үшінші жақтан хабарлау осы жанрдың стилін
сипаттайды. Заметка жазғанда оқиға, деректі бірінші айтып, келесі
бөлімде оның даму барысын баяндай отырып, осы жанрға тән стилді
қалыптастырдық. Ал ақпарды қорытындылау автордың тілегінше болады.
Мысалы:
Шешенстан президенті Аслан Масхадов Ислам даму банкінің Грозный
қаласында өз филиалын ашатынын мәлімдеген. Оның жарғылық капиталы 10
миллион долларды құрамақ.
Мұндай қолдау біздің елімізді өрге басуына маңызды үлес қосатын
болады,- дейді Шешенстан басшысы. Ол АҚШ- та болған 6 күндік ресми
сапарынан кейін Ыстамбулға келген еді. Енді ол осы жерден еліне
оралады. Масхадовтың айтуына қарағанда, Вашингтонда өткен Халықаралық
Ислам маслихаты оны өзінің құрметті төрағасы етіп бірауыздан
сайлапты.1
Бұл заметканың лиді 19 сөзден құралады. Сондай-ақ негізгі
бөлімде болған жағдайдың барысы баяндалады да хабар қорытындыланбайды.
Енді мына заметкаға көз салайық:
Ембі ауданының Тұрғызба елді мекенінде тұратын 73 жастағы
зейнеткер Сәли Шәкірованы әлдекімдер сан соқтырып кеткен.
Өздерін облыстық әлеуметтік қамсыздандыру мекемесінің
қызметкерлері ретінде таныстырған басқа ұлттың үш адамы зейнеткер
жанның сеніміне кіріп, оның Социалистік Еңбек ерінің Алтын жұлдызы мен
Ленин орденін алып кетеді.
Қазір бұл оқиғаның ізімен іздестіру жұмыстары жүргізілуде.
Абзалы, сақ болғанымыз жөн.2
Әрине, екі заметканың тақырыбы да, мазмұны да, ақпарат көзі де
екі бөлек. Алғашқы хабардың шетел жаңалықтарын таратушы көздерден
алынғаны көрініп тұр. Екіншісі белгілі автордың, нақтырақ айтсақ,
Қазихан Қабделдің хабары. Екі хабар да публицистикалық стильде және
белгілі бір ақпарды неғұрлым толығырақ жеткізген. Екінші заметканың
өзгешелігі сол - автор оқиғаға қорытынды жасайды, ол оқырманды
сақтандырады. Абзалы, сақ болғанымыз жөн деп аяқтайды ол хабарды.
Әрине, бұл заметканы оқыған оқырман сақтық сөзді оқымай- ақ бейтаныс
жанмен сөйлескенде сенімсіздік танытып, абай болуды ойлайды. Болған
оқиғаны хабарлай келе, оқырманға ұсыныс немесе ақыл айтып аяқтау қазақ
баспасөзінде қалыптасып кеткен. Ал ресми көздерден алынған шетелдік
хабар, ақпаратты жариялауда мұндай жағдай өте сирек кездеседі, тіпті
болмайды. Хабарға өзінің пікірін, көзқарасын қорытынды орнына беру -
бермеуді автор өзі шешеді десек те, хроника, заметкада дерек пен
ақпарат ауқымы неғұрлым кең болса, жарияланым соғұрлым бағалы болмақ.
Нақты факті келтіру арқылы автор ақпараттың ауқымын, оқырманға ықпалын
күшейтпек.
Репортаж жанрына келетін болсақ, мұнда ақпарды жеткізу стилі де,
оның берілу тәсілі де өзгеше. Репортаж баспасөзге қарағанда телевизия
мен радиодан жиірек көрсетіледі. Оқиға мен репортерсіз репортаж жасау
мүмкін емес. Оқиғаны жариялаушы, жариялағанда да тындарманды не
көрерменді соның ішінде отырғандай сезінуге жетелейтіндей әсер ету
репортердің міндеті.
Репортажда күллі информациялық жанрлардың элементтері үйлесуі
мүмкін, яғни, журналистің фактілер мен құбылыстарды, оқиғаларды
оқырманға жеткізу мақсатымен түрлі тәсілдерді қолдануы ықтимал.
Қызықты репортажда тек баяндау ғана емес, сондай- ақ диалогтар,
шиеленіс, кейіпкерлердің портреті, белгілі бір эпизодтың суреттелген
көрінісі тағы басқа кездеседі. Репортаждың көлемі оның тақырыбына және
онда баяндалатын оқиғаның, құбылыстың маңыздылығына байланысты әртүрлі
болады. Әйткенмен, ол хабар жанрына жататындықтан көлемін тым
ұлғайтуға болмайды.
Газет немесе радиорепортажды оқиға болып өткеннен кейін ғана
емес, оған дейін де әзірлеп беруге мүмкіндік бар болса, телевизия
репортажы оқиға болып жатқанда ғана жасалады. Бір де бір репортаж
өткен шақта жасалмайды. Онда тек қазір не болып жатқаны - оқиға
әңгімеленеді. Оқырман, не көрермен, тындарман өзін сол оқиғаның
туындауына куәгер ретінде сезінуі тиіс. Сондықтан да репортаж ерекше
өзіне тән стильде құрылады. Мәселен, Жамбылдың 150 жылдығына қарсы
ұйымдастырылған тойдан берілген оқиғалы репортаж көрген жанның есінде
сақталып қалғаны сөзсіз. Көрермендер тау шатқалдарына жайғасқан, ал
төмендегі алаң кең әрі әсем болғандықтан көздің жауын алады.
Көркемөнерпаздың, бишілердің өнері туралы айтуға сөз жетпейді. Әр
жағдайды ірі етіп көрсеткендіктен бұл оқиғаны теледидардан
тамашалаудың өзі ыңғайлы боды. Оқиғалы репортаждың әсерлі болуы, сәтті
шығуы техникалық құралдардың жеткілікті не жетімсіздігіне байланысты.
Оқиға болған жерді жан-жақты қамту үшін камералардың көп болуына көңіл
аудару керек.
Сонда репортаж тек үлкен оқиға, құбылыс болғанда ғана жасалады
ма? Бұл сұрақ бірнеше жыл зерттеушілердің көкейін тесіп келеді. Кеңес
одағы кезінде газет бетінде репортаж көктемдік егіс уақытында егістік
басынан жазылып тұрған. Олар басылымда Репортаж немесе Оқиға болған
жерден репортаж деген айдармен жарық көретін. Газет репортажына тән
стиль - мұнда автор оқиғаны бірінші жақтан, көтеріңкі көңіл- күймен
баяндайды. Оқиға болып жатқан жердің ауа-райы, адамдардың көңіл-күйі
жалпы жағдай әңгімеленеді. Әдетте ол сол көтеріңкі пафоста аяқталады.
Бүгінгі күні, әсіресе телерепортаждар біршама жаңашаланып, дамып
келе жатқанын әр күн сайын дәлелдеп отыр. Хабар арнасының ақпараттар
ағынынан күніне бір-екі репортаж көріп, тамашалауға болады. Олардың
басым көпшілігі проблемалық болып келеді.
Оқиғалы репортаждың телевизия мен радиода жиі көрінуі ол арнаны
тек табысқа жеткізеді.
Радио және телерепортажда оқиғаның немен, қалай аяқталатынына
болжам жасау мүмкін емес. Сол себептен де ол тартымды, әсерлі әрі
көрермен, тындарманның қызығушылығын арттыратын болып келеді. Алайда,
адамды мезі қылатын репортаждар да ара- тұра кездеседі. Мәселен,
Хабар арнасынан көрсетілген Григорий Беденко мен Зейін Әліпбектің
Байқоңыр ұшу алаңынан берген тікелей репортажы сәтсіз репортаждар
қатарына жатады. Шешендік пен қандай да бір ыңғайсыз жағдайдан шығу
шеберлігі, көрерменді әсерлендіру, ынтықтыру қабілеті журналистке
қашанда керек. Әрине, шеберлік еңбек пен жаттығуды қажет етеді. Адам
тәжірибе жинап, істің нағыз қиындығын көргенде ғана шындалады.
Сондықтан бір репортаждың кемшілігін келтіріп, күллі шығармашылық
топтың жетістігін жоққа шығаруға болмас. Техниканың шарықтап дамуына,
елімізге түрлі құрал- жабдықтардың келуіне байланысты хабар жанрлары,
әсіресе, репортаждар жаңа стиль, әдемі де әсерлі бағытта жаңаруда.
Жанрларды мынау газет немесе мынау телевизиялық болмаса радиоға
тән жанр деп бөле жарып қарамаймыз. Бірақ хабар жанрлары, әсіресе,
репортаж телевизия мен радиоға жақынырақ екенін айту керек. Ал
баспасөз бетіне оқиғадан көріністер- фоторепортаждар немесе бір мәселе
төңірегінде проблемалық репортаж жазу әлдеқайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сөз басы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І ТАРАУ. Қазак баспасөзіндегі хабар жанрларының жалпы ерекшеліктері
1. Ақпарат жанрларының құрылымы және ондағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
2. Хабар жанрларының тілі, стилі және бас тақырып қоюдағы
жетістіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ ТАРАУ. Хабар жанрларының тақырыптық шеңбері.
1. Ресми ақпарат көзінен алынған хабарлардың сипаты. Ақпарат
сөздері туралы бірер сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Республикалық және жергілікті басылымдардағы хабар жанрларының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мерзімді басылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сөз басы
Кім? Не? Қайда? Қашан? Қалай? Неге?
Адамзат қашанда осы сауалдарға жауап іздеумен болған. Ол осы
ізденістің арқасында талай жетістікке жетіп, даму сатысынан өтті. Әр
нәрсенің болмысы мен сырын білуге ұмтылудың нәтижесінде талай
асулардан асты, ғарышты игерді, техниканың шарықтап дамуына қол
жеткізді. Алайда, уақыт бір орында тұрмайтындықтан, оған сай сұрақ та
үнемі туындай берері сөзсіз. Әр күн, әр сағат, әр минут сайын өзгеріс
пен жаңалыққа куә боламыз десек, оның негізі – ақпаратта жатыр.
Ақпаратпен, жаңалықпен сусындап отырған адам ғана дамып, алға басады.
Ал ақпарат болса, өз қуаттылығын арттырмаса, еш жоймақ емес.
Ғалымдардың пайымдауынша, адамзат өмірі үш түрлі кеңістікте
өтеді. Олар: энергетикалық, гравитациялық және ақпараттық. Қандай да
бір жүйенің екіншісіне қатынасы ақпарат алмасумен байланысты. Яғни,
адам баласы қашан да жаңалықпен хабар алмасып отырған. Осының
нәтижесінде жүйелі ақпараттық байланыс орнады. Ақпар мен хабар алудағы
қажеттілік пен алғашқы газеттің пайда болуы өмірімізге журналистиканың
енуіне әсерін тигізді. Журналистиканың басты міндеті – хабар, ақпарат
тарату, жаңалықты паш ету болып табылады. Бұқаралық ақпарат құралдары
қоғам ағзасының негізгі қан тамырларының бірі десек, оның мақсат-
міндеті әлеуметтік процестерді алға бастыру үшін қоғамды ақпарат
ағымымен қамтамасыз ету.
Дамыған елдердің баспасөзі осы қызметін толығымен орындап отыр.
Жалпы Америка газеттері ошақтың үш бұтындай үш принципке құрылған.
Біріншісі – ақпарат, екіншісі – технология, үшіншісі – жарнама.
Америка журналистері материал дайындауда қандай принциптерге жүгінеді?
Ақпарат дайындаған кезде тек қана фактіні сөйлетеді. Қандай да
болмасын оқиғаға түсініктеме бермейді.1
Біз осы ғасырды ақпарат ғасыры деп айтып жүрміз. Бұл дегеніміз –
журналистиканың хабарлаушы функциясы бұрынғыдан да қарқынды жүріп,
соны жаңалыққа сусап отырған аудитория журналистерден бұрынғыдан да
көбірек жеделділік, нақтылық пен шыншылдықты талап етеді деген сөз.
Бүгінгі кезеңде дүние жүзінде 40 мыңнан астам радио-теледидар
станциялары, 1.4 миллиард радио қабылдағыш, 600 миллион теледидар бар.
Әлемнің 130 елінде ұлттық ақпараттық агенттіктер жұмыс істейді. Күн
сайын 10 мыңға жуық газеттің әр саны 500 миллион данамен басылып,
оларда 3 миллион материал жарық көруде.2
Еліміздегі ақпарат жеткізудің алғашқы түрі – үкілі почталардан
бастап қазірге дейін қаншама өзгеріс даму болып өтті. Тұңғыш қазақ
басылымдарында журналистика тек таным беруші, қарым-қатынастық
қызметін атқарды десек, қателесеміз. 1870 жылы Ташкентте жарық көрген
Түркістан уалаяты газетіндегі ресми хабарлар ішінде Түркістан
генерал-губернаторы мен әскери губернатордың жергілікті халықтарға
қатысты бұйрықтарымен бірге ғылым-білімнен, ауыл шаруашылығынан, өзге
мемлекеттердің мәдениеті мен әдебиетінен хабарлар жарияланып тұрған
екен.
1888 жылдан 1902 жылға дейін Омбыда шығып тұрған Дала
уалаятының газеті баспасөз тарихында ерекше орынға ие. Осы басылымның
бетінде қазақ тілінде бұрын болмаған публицистикалық, ресми іс
қағаздары стилі қалыптасты, ғылыми стильдің негізі қаланды, аударма
тәжірибесінің алғашқы қадамы жасалды, араб графикасына негізделген
қазақ жазбасында бірінші рет тыныс белгілер қолданылды. Сондай-ақ,
газет хабарлаушы қызметін де көрсете бастады. Мысалы, Ғылыми
хабарлар, Жат жер, Оны-мұны, Хроника тағы басқа бас тақырыппен
ақпаратты жарияланымдар жарық көрген.
Беріректе қазақ халқының біртуар азаматы Ахмет Байтұрсынов
Қазақ газетінде: Әуелі, газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі.
Адамға көз, құлақ қандай керек болса, халыққа газет сондай керек.
Бөтен дүниежүзіндегі халықтар телеграмма, телефон, почталардың
арқасында бір-бірімен хабарласып, газет арқылы жұртты жинап, бір
үйдегі адамдардай сөйлесіп отыр. Дүниеде болып жатқан істер кімге
пайдалы, кімге залалды екенін күні бұрын біліп, пайдасы болса
шаттанып, залалдысынан сақтанып тұрады.
Залалдысы демекші, ақпарат беретін көздердің көбеюі әлемдік
тәжірибеде болсын, не еліміздің журналистикасында болсын, хабардың
зиян тұстарын көрсетіп берді. Мәселен, бұрын-соңды құпия сақталып
келген нашақорлық, жезөкшелік, түрлі жыныстық аурулар, адамдар
арасындағы қарым-қатынасты қатігездік сияқты бірқатар көріністердің
қоғам өмірінде көптеп орын алуына әкеп соқты. Мемлекетімізде
адамгершілікке қайшы ақпараттардың көптеп көрінуі кейбір жандардың
жамандыққа үйірлеу болатынын көрсеткендей. Әр затқа екі жақты қарасақ,
оның екі түрлі табиғатын көреміз, бұл ақпаратқа да қатысты нәрсе екен.
Ақпарды екшеп, оған сын көзбен қарағанда ғана оның зиянынан сақтанып,
пайдасына шаттануға мүмкіндік туады.
Қазіргі күні баспасөзде ақпаратты берудің әдіс-тәсілі
өзгергені болмаса, түпкі мақсат сақталып қалған. Жаңашылдық үрдісі
қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының құрылым, мазмұн, формасына
өзгерістер әкелді. Еліміздегі газет-журнал, телекомпаниялардың саны
1667-ге жетті. Мемлекеттік емес басылымдар мен тәуелсіз радио, ақпарат
агенттіктері құрылып, жұмыс істеп жатыр. Жаңалықты тұтынушыға жедел
жеткізу, оны жалпыға ортақ, жариялылыққа сай етіп әзірлеу негізгі
мақсатымыз десек, осыған орай ұлттық журналистикамызда тәуелсіз
баспасөздің негізі қаланды.
Журналистика теориясында шығарманың ақпараттық сипатын, оның
құрылымындағы элементтерді ажырата келе оларды үш түрлі: хабар,
талдамалы, көркем және сатиралық жанрларға бөліп қарастырамыз. Әр
жанрдың атауы айтып тұрғандай өзіне тән ерекшеліктері бар.
Журналистика жанрлары бір-бірімен тығыз байланыста, біріне тән сипат
екіншісінде кездесу мүмкіндігі бар екендігін есте ұстауымыз керек.
Бүгін хабар жанрында жазылған материалдар қоғам өмірі мен
адамзат санасының бағытымен бірге біршама жаңаланып дами бастады.
Нақты, шын ақпар алу жариялылықтың бір көрінісі екенін ұққандаймыз. Ал
осы қажеттілік хабар жазу, тарату, оның құрылымына сын көзбен қарап,
анализ жасау журналистен көп ойлам мен шеберлікті талап етеді. Себебі,
қысқа әрі нұсқа жазу тілшінің қимыл-әрекетін ретсіздік пен
шашыраңқылықтан сақтап, нақты шығармашылыққа бет бұруға бағыт береді.
Осындай ерекшеліктеріне байланысты хабар жанры өтімді, пайдалы жанр
болып табылады.
Жанр мәселесі қазақ баспасөзі, телевизия мен радиодағы
жарияланымдар мен бағдарламалардың формасы, әр жанрдың ерекшеліктері
мен өзара байланысы туралы қазақ тілінде жазылған әдебиеттер аз екені
жасырын емес. Белгілі журналист Т.Амандосовтың “Қазақ совет
баспасөзіндегі жанрлар” және бірнеше автордың бірігіп жазған “Газет
жанрлары” тәрізді еңбектері
журналистиканың теориясын зерттеушілерге талай жыл ақылшы, бағыт
беруші болып келгені рас. Дегенмен, Кеңес одағы ыдырап, әр ел өз
отауын құрған кезде журналистика сол бетінде қалған жоқ.
Қазақ журналистикасы соңғы жеті-сегіз жылда бірталай жаңартулар
мен өзгерістерді басынан кешірді. Ең басты өзгерістердің бірі
жариялымдардың мән-мазмұны, формасы, ақпардың берілу тәсілінің
қызықтырақ бола бастағаны десек, жанрлардың ауқымы кеңейіп, ақпараттың
маңыздылығы артқаны тағы бір жаңалық. Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат
құралдарының хабарлаушы қызметі де ұлғаю үстінде екенін аңғару қиын
емес.
Яғни, журналистика теориясын зертеушілер алдында әр жарда
жазылған жарияланымдағы өзгерісті тексеріп, талдау жасау міндеті
туындады. Түрлі ақпарат агенттіктері құрылып, баспасөз, телевизия,
радио редакцияларының хабар алу көздері көбейді. Бір оқиғаны әр түрлі
формада жеткізу-жанр сөзінің кең ұғымға айналып, оны зерттеу аясының
кеңеюіне әкеп соқты. Бұл қазіргі күнгі қазақ журналистикасындағы
жаңартулар мен өзгерістер тиісінше зерттелуі керек деген сөз.
Журналистикамыздың теориялық-практикалық келелі мәселелерін жан-жақты
зерттеу қажеттілігі өмірдің өзінен туындап отыр. Ресмиленген, белгілі
бір қалыпқа салынып жазылған жарияланымдар азая бастаған шақта
жарияланымның тілі мен стилі, ақпаратты жеткізу тәсілі, формасы
тәрізді мәселелерді зерттеу кең ауқымды жұмыс болары түсінікті.
Әсіресе, бір-бірімен сіңісіп, біте қайнасып кеткен жанрларды айырып,
әрқайсысына сипаттама беру үлкен еңбекті талап етеді.
Ұлттық журналистикамыз осы күні республикадағы өзгерістер мен
жаңалықтарға ықпал етуге және өзін-өзі қайта құруға бет бұрған.
Журналистика қоғамның санасына әсер етіп, қалың бұқарамен рухани-
ақпараттық байланыста болғандықтан, ол қоғамдық даму мен
қозғалыстардың бейнесі бола отырып осы процестерге сай өзі де
өзгеруге тиіс.
Бүгінгі күні журналистика жанрларын тиімді қолдану қажеттілігі
бұқаралық ақпарт құралдары үшін өзекті мәселе болып отыр. Қандай да
бір оқиға, құбылысты белгілі бір жанрда оқырманға жеткізу шеберлікті
қажет етеді. Өйткені, қазіргі оқырманның рухани қажеттілігі мен
талабы, ақпаратқа сұранысы мен талғамы, саяси мәдениетінің деңгейі
өскен. Осыған байланысты бұқаралық ақпарат құралдарының саны көбейіп,
жарияланымдардың сапасы жоғарылай бастады. Бұл өзгерістің өзі
журналистика теориясын зерттеушілерден белгілі бір талдау жұмысын
жасауды талап етеді.
Газеттің шырайы мен келбетінің келісті болуына бірден бір ықпал
ететін фактор-жарияланымның тартымды, қызықты әрі тақырыбына сай
жанрда жазылуы. Ал үлкен ізденісті қажет ететін жанрды зерттеу ісі
болса, қиын әрі қызықты. Журналистика жанрларын зерттеп, оларға ұдайы
анализ жасау жанрдың дамуына, өркендеуіне жетелеп отырады. Ақпарат,
жаңалықты талдау, оның құрылымы мен сапасына баға беру, ақпараттың
болашақтағы рөлін болжауды осы шағын ғылыми жұмысымның тақырыбы етіп
алуымның себебі де сол.
Журналистикадағы ауқымды, сан салаға бөлінетін үш жанрдың
ішіндегі хабар жанры бүгінгі күні алға шығып, кез келген оқырман,
көрермен не тыңдарманның қажетіне айналды. Ендеше, қазақ
журналистикасындағы хабар жанрының даму қарқыны қандай екеніне бір
көңіл бөлейік.
І Т А Р АУ
Қазақ баспасөзіндегі хабар жанрларының жалпы ерекшеліктері
1.1 Ақпарат жанрларының құрылымы және ондағы өзгерістер
Бұқаралық ақпарат құралдарының хабарлаушы функциясы жылдан жылға
артып келеді. Яғни, бұрыннан бар хабар жанрларының салмағы ауырлай
бастады. Баспасөздегі хабар жанрлары туралы айтар алдында ақпарат, яки
информация жанр емес, хабарлау материалдарының бірі екенін білу керек.
Ақпарат пен жаңалықтың арасындағы байланыс пен айырмашылықты
айқындап алсақ, хабар жанрын зерттеуде аса қиналмаймыз. Сонымен,
ақпарат дегеніміз не? Ал жаңалық ше? Жанр дегенді қалай түсінуге
болады?
“Газет бетіндегі жарияланымдар қалай көп болса, жаңалыққа
берілген анықтамалар да сонша көп. Британияда ең көп тараған
анықтамада ит адамды қауып алғаны емес, адамның итті тістегені жаңалық
делінеді. Басқаша айтқанда, жаңалық дегеніміз селт еткізерлік, өзгеше
қызықты болып келеді. Бірақ, бұл жаңалықтың негізгі қасиеті емес.
Жаңалық – адамдар бұрын естімеген тың нәрсе. Алайда, біздің әрқайсымыз
осы шарттарға жауап бере алатын, бірақ жаңалық болып табылмайтын
ақпараттан мысал келтіре аламыз. Мәселен, мен жаңа автокөлік сатып
алдым. Бұл тың ақпарат және ғажайып екені де түсінікті, сондай-ақ мен
бұл туралы көпшіліктің білгенін қаламаймын (салық инспекциясы, ұрылар,
көре алмайтындар және басқалар). Бірақ бұл жаңалық деп айта алмайсың,
бұл өте тар шеңбердегі адамдарды, яғни менің достарым мен отбасымды
ғана қызықтырады. Сондықтан, жаңалық тек тың немесе елең еткізерлік
емес, сондай-ақ жалпыға ортақ қызықты болғаны дұрыс”.[1]
Сонымен, жаңалықты жалпыға ортақ тақырыптағы тың ақпарат
жиынтығы деуге болады. Жарияланымның сапасы, ақпараттық ауқымы
неғұрлым жоғары болса, оқырман хабарды соғұрлым тұшына оқиды.
Баспасөз, телевизия және радиодағы жанрдың дамуына байланысты
жанр деген сөзге жаңа анықтама беру туралы сұрақ туындайды. Ең әуелі,
жанр барлық бұқаралық ақпарат құралдарында ешқашан түбегейлі
өзгермейтінін айту керек. Жанр бірнеше жылдар бойы тұрақты
қалыптасады, түбірімен өзгермейді. Жанр - мазмұн өзгергенімен формасын
өзгертпейді. 1
Жарияланымның мәтінін белгілі, жүйелі түрде беру жанр сөзінің
мағынасын ашқандай. Баспасөздегі, жалпы бұқаралық ақпарат
құралдарындағы хабар жанрындағы жарияланымдар оқиға, дерек, құбылыс
жайында хабарлайды. Журналистиканың осы хабар жанрының өзі іштей
бірнеше түрге бөлінеді. Олар: хроника, интервью, репортаж және есеп.
Бұл түрлердің бірінде бар қасиет екіншісінен де кездесіп, олар бір-
бірімен астасып жатады. Олардың әрқайсысын бөліп тану үшін басты
ерекшеліктерін анықтау жетіп жатыр.
Хабар жанрларының ішіндегі үнемі бір айдардың астына
топтастырылып берілетіні – хроника. Ол өте шағын, заметкаға ұқсас
болғанымен айыруға болады. Хроникада хабар, ақпар бір-үш сөйлемнің
аясына сыйғызып беріледі. Ал заметканың көлемі хроникаға қарағанда
үлкенірек, әрі оқырманға барынша жан-жақты тұжырымды дерек жеткізеді.
Хроника, заметка не интервью-бәріне тән сипат – олар белгілі айдармен
жарияланып тұруы мүмкін. Көптеген басылымдар тұрақты айдар жүргізуді
дәстүрге айналдырған. Мысалы, 1976-1987 жылдары хроникалар Егемен
Қазақстан газетінде Қысқаша, Жер-жерден жаңалықтар, Планета
тынысы, Шартараптан, Социализм елдерінде деген айдармен берілетін
болса, 1990 жылдардан бері кейбір айдарлар газет бетінен жойылып,
Қысқа қайырып айтқанда, Дүбірге толы дүние, Ақпараттар ағыны,
Естімеген елде көп деген айдарларға орын берді.
Жас Алаш газетінде 1976-1987 жылдары Комсомол тұрмысы, Ауыл-
селоны көркейте берейік, Мал қыстатуды үлгілі өткізейік, Шет
елдерде, Халықтық демократия елдерінде, Оқиға. Дерек айдарлары
кең тараса, 1990 жылдан бері хроника, заметка жанрындағы хабарлар Оқи
қалар оқиғалар, Қысқа, Дөңгеленген дүние, Алаш ақпарат деген
айдарлармен жарық көріп келеді.
Хабарды айдар астына топтастыру газетті шашыраңқылық пен оғаш
көрінуден сақтап тұрады. Сондықтан тартымды ақпаратты айдардың астына
алып жариялау ыңғайлы әрі дұрыс екенін айту керек.
Хроника жанрында жазылған хабарлар көп дегенде төрт-бес
сөйлемнен тұрады. Ең қысқа хроника өз бойына он бес-жиырма сөзді
тізген. Мысалы, Егемен Қазақстан газетіндегі мына бір хроникаға көз
жүгіртейік:
Шри-Ланканың солтүстігінде тамил жікшіл топтары мен үкімет
әскерлері арасында қайта басталған ұрыс қимылдары 62 адамның өмірін
қиған.
Бұл хабар 16 сөз, бір сөйлемнен тұрады. Хроника жанрындағы хабар
Не? Қайда? Қашан? деген сұрақтарға жауап береді. Бұл жанр қазақ
баспасөзінде алғаш пайда болғаннан бері өзінің сыртқы бейнесін сақтап
келе жатыр. Хроникалар көбінесе бас тақырыпсыз беріледі. Алайда, бас
тақырып қойылып жарық көретін кездері де болған. Әсіресе, 1992 жылы
Егемен Қазақстан газетінде хроникаларды бас тақырыппен және
хабарларға анонс жасау арқылы жариялаған.
Жас Алаш газетіндегі хроника жанрындағы жарияланымдарға
айдармен қоса бас тақырып емес, күнделікті санда берілетін тұрақты
тақырыпшалар қою 1994 жылдарға дейін көрініс табады. Мысалы,
Дөңгеленген дүние айдарында Жаңа әдіс, Дабыл, Базар,
Қайырымдылық, Кино, Сүйінші1 тағы басқа тақырыпшаларды
кездестіруге болады. Хроникаларды осындай формада беру бұл газетте де
кейін жалғасын таппай қалған. Себебі, қай басылым болмасын 1990-1994
жылдары хабар не басқа проблемалық мақалаларды қандай түрде жариялау
тиімдірек болатынын іздегенге ұқсайды. Бүгінде Жас Алаштағы
Дөңгеленген дүние айдарының формасы өзгеріп, қазір мұнда хроникалар
емес заметкалар топтастырылатын болды.
Хрониканың, жалпы жаңалықтың бір өзгешелігі олар уақыт өте келе
жақсармайды. Алайда, уақыт өздігінен негізгі фактор бола алмайды. Егер
сіз бір ірі оқиға туралы екі апта не бір айдан соң барып естісеңіз,
бұл жерде осы жаңалықты білетін адамдар негізгі фактор болып қалады.
Егер, жаңалық бір ай өтсе де жалпыға ортақ болмай келсе, яғни әлі
толық таралмаса, жаңалық бағалылығын жоғалтпайды. Дегенмен, хроника
жанрын апталық газеттерге енгізіп, техника дамыған заманда болған
оқиғаны бір айдан соң ғана қанығып отыру қисынға келмейді. Сондықтан,
хроника аса оперативті, қысқа әрі нұсқа түрде күнделікті және екі
күнде бір шығатын басылымдарда жиі жарияланады.
Ал заметканы кез-келген күнделікті не апталық газеттерден
кездестіруге болады. Заметка дегеніміз – ең шағын және оперативті
жанр. Ол өмір шындығының нақты фактілері, құбылыстары туралы дәлме-дәл
тұжырымды хабарлайды. Заметка көбінесе телеграфтық стильде жазылады.
Баспасөздің бұл шағын да қарапайым жанры үгіт-насихатта факті арқылы
жүргізетін, оқушыға әсерлілігі жағынан ең бір қонымды да ыңғайлы жанр
болып саналады. Ол еліміздің, республика мен өлкенің, облыс пен
ауданның өмірінде болып жатқан жаңалықтарды, өнеге боларлықтай
жайларды, үздік үлгі боларлық істер мен жаңа бастамаларды газет
оқушыларына тұжырымды түрде жеткізеді.1
Бұл анықтамаға бүгінгі күні жартылай ғана қосылуға тура келеді.
С.П.Скот: Баға беріп, талдау жасай беріңдер, бірақ, дерек - бұл
киелі деген екен. Яғни, деректі пайдаланып үгіт-насихат жасау қазірде
жоқ деуге болады. Заметкасыз бір де бір газет шықпайды. Олай болған
күнде ол басылым өз құнын төмендетіп алар еді.
Қазіргі қазақ баспасөзіндегі заметкаларды жай және кеңейтілген
деп екіге бөліп қарастыруға болады. Болған оқиғаға қатысты Не? Қайда?
Қашан? Қалай? Не себептен? деген сұрақтарға қысқаша жауап беретін жай
заметкалар қазақ баспасөзінде көптеп кездеседі. Олар көбіне газеттің
бірінші және екінші, өте сирек жағдайда үшінші, төртінші беттерінде
орналасады. Жай заметкалар бас тақырыппен, тұрақты айдармен
топтастырылып немесе жеке-жеке бас тақырыппен жариялануы мүмкін.
Жалпы, заметка лидтен, корпустан немесе негізгі бөлімнен тұрады. Кей
жағдайда оған қорытынды жасалады. Лид – заметканың тағдырын шешіп,
оның оқылып-оқылмауына әсер ететін дүние. Хабардың басына ең негізгі,
әрі қажетті факт, оқиғаны сыйғызу керек. Лидтің ең басты мақсаты
оқырманның назарын мақалаға тарту болып табылады. Лид неғұрлым
қызықтыра аларлық деңгейде жазылса, жарияланымның оқырманы да соғұрлым
көбірек болмақ. Ал сан мен дерекке, жауыр болған жаттанды тіркестерге
көмілген, бір схемада жасалған абзацтар оқиғаны ашып көрсете
алмайтындықтан лид бола алмайды.
Кез келген басылымда заметка бас тақырыппен беріледі. Жас Алаш
газетіндегі мына бір заметкаға көңіл аударайық:
Норвегияның Боро қаласында мыңдаған кемпірлердің қатысуымен
Әжелер фестивалі өтті. Әдеттегідей олар ұлттық бұйым жасап немесе
тамақ пісіруден сайысқа түскен жоқ.
Керісінше, қуаты қайта қоймаған кемпірлер саяхатқа шығу, футбол
ойнау, ат жарысы, мотогонка, аквалангпен суға түсу, тіпті, ұшақпен
парашютпен секіруден сынға түсті.
Осыдан кейін норвегиялық қариялардың қандай екенін өзіңіз-ақ
шамалайтын боларсыз.1
Әдетте, заметканың лиді қарайтылып беріледі. Ал негізгі бөлімде
оқиғаның жалпы барысы баяндалып, қорытынды бір сөйлеммен-ақ жасалады.
Кейбір ресми оқиғаларға, болмаса жедел хабарларға қорытынды
жасалмайды.
Заметканың оқырманға тек үгіт-насихат ретінде қызмет еткен
кездері болғаны белгілі. Сондай-ақ, оқырманды мезі етіп, оны тек
сарыуайымға түсіретін хабарлар, әсіресе, нарықтық экономикаға ауысқан
кезде белең алып кеткен еді.. Жас алаш газетінде осыдан он бір жыл
бұрын жарық көрген мына бір хабар осы сөзіміздің дәлелі:
Жаңа оқу жылының басталуымен мектептердің күнделікті қам
қарекеті де, тауқыметі де көбейді. Соның бастысы маман ұстаздардың
жетіспеуі болып отыр.
Биыл білім министрлігі бойынша 980 жас маман Жамбыл облысының
мектептеріне жолдама алған еді. Соның 320-сы ғана есік қақты. Өзгелері
қайда?
Нарық қиыншылықтары, жалақының инфляция өсуінен қалып қоюы,
уақтылы төленбеуі жағдайды қиындата түсті. Тәжірибелі ұстаздардың өзі
жұмыстан шығып, нанын еркін еңбекпен табуда. Сірә, әлі алғашқы
жалақысын алмаған жастар да соны сезініп, көшедегі саудаға шыққан
болар.2
Бұл заметканы оқыған адам нақты бір ақпарат алары күмәнді. Орта
білім беретін мектептердің жабылып, оқушылардың бос жүргендігі туралы
жазу керек болса, жазылатын шығарманың қандай жанрда жазылғаны ләзім
боларын алдын-ала саралап алған жөн. Мәселен, дәл осы тақырыпты, осы
мәселені көтеріп корреспонденция немесе тиісті адамдармен сұхбат
жасап, интервью жанрына лайықтап материал жарияласа, ол мына хабарға
қарағанда әлдеқайда қызықты әрі ықпалды болар еді. Яғни, хабардың өзі
белгілі бір әсерлілікті өн бойына термесе ол газет бетінен орын алып
қана тұрған еш бағасыз жарияланым болып қала береді.
Заметканың кеңейтілген түрі қазіргі күні ықпалды, қызықты жанр
болып табылады. Белгілі бір ақпаратты кең түрде, болған оқиғаға егжей-
тегжейлі жауап беру де кеңейтілген заметканың мақсаты. Көлемі 50-150-
ге жететін мұндай жарияланымдарда оған арқау болған оқиға мен құбылыс
жайлы дерекпен бірге оның себеп-салдары, өрбіп шиеленісу барысы, тағы
басқа деректер жан-жақты әңгімеленеді. Қай хабарға болмасын тән сипат
лидтің тартымды болу шарты кеңейтілген заметкаға да қатысты.
Журналист Ғ.Мелдештің кеңейтілген заметка жанрындағы мына бір
жарияланымына көз жүгіртейік: В2 сериялы доллардан сақ болыңыз! деп
аталатын бұл заметка былай басталады:
Көкқағаз деп кеттік. Көкқағаз дегеніміз - АҚШ-тың доллары. Сол
доллардың құны ес білгелі түсіп көрмепті. Керісінше, кеңестер
кеңістігінде жалы күжірейіп, алқынған үстіне алқына түседі. Бұл
жалған ақша жасап күнелтетіндерге де қол болды.
Заметканың басына автор доллардың бүгінгі күні қандай орынға ие
екендігі және әр елдегі жалған ақша жасаушылар туралы мағлұмат беріп
кетеді. Ал негізгі бөлімде 1996 жылғы жарияланымдағы В2 сериялы жүз
долларлықтың жалған үлгісі көбейіп кеткені туралы баяндалса, соңын:
Жалпы мамандардың болжауынша, елімізге жасанды ақшаның жаңа легі
келмек. Өйткені, американдық доллар беделді де тұрақты валюталардың
бірі. Олай болса, қара базарда да айырбас пункттерінде де көкқағазын
көлбеңдетіп жүргендердің қарасы азаятын көрінбейді. - деп
қорытындылайды.1
Кеңейтілген заметка, әсіресе, апталық газеттерге тән жанр.
Республикалық Ана тілі, Қазақ елі, апталықтарынан осы жанрдағы
жарияланымдарды жиі кездестіруге болады. Кеңейтілген заметканың бір
ерекшелігі онда оқиға кеңінен, жан-жақты баяндалады. Алайда, ақпар
кеңінен беріледі екен деп құр білгірсуге ұрынбау керек. Қазақ
басылымдарындағы хабарлар осы кеселден, яғни ділмәрсу мен білгірсуден,
сарыуайымға салынудан арылып келе жатқандай. Нарық экономикасы
қоғамымызға алғаш кіре бастағанда нарық екі бүйірден қысқан заманда
..., мұнайды, көмірді, темірді, астықты, бәрін пұлдасақ та, жағдайымыз
жақсармайтыны несі? деген сияқты уайымшыл тіркестерді жаңалық
жариялау кезінде қолданған кездеріміз болғаны мәлім. Қазақ
газеттерінің соңғы екі-үш жылғы сандарында мұндай жағдай сирек
кездеседі. Мұндай жарияланымнан гөрі оқиғаны талдау, саралау болған
жағдайда еркін анализ жасау тиімдірек екеніне көз жеткізіп, басылым
беттеріне талдамалы материалдарды жиірек басу көрініс тапқан.
Хабар жанрларының арасындағы өзінің түр-түсін түбегейлі
өзгерткен жанр – есеп. Тоқырау кезіндегі журналистикада ірі орын алып
келген бұл жанрдың объектісі болған съезд, пленум, мәслихат атаулы
жиындар өмірімізден кеткендіктен есеп жанры үлкен өзгеріске ұшырады
дейміз. Бүгінгі күннің өзінде журналистер ресми жиналыстар мен
мәслихаттар туралы жазғанда өз пікірлерін ортаға салып, талдауға
жүгінеді. Бұл, әрине, жанрға жаңа түр, форма енгізуге, сондай-ақ баға
беруге белгілі бір жаңашылдыққа итермелейтін қадам.
Газет жанрлары ішінде газет есебі мерзімді баспасөзде жауынгер,
ең алғы шепте жүретін жанр болып саналады. Заметкаға көбінесе жеке бір
факт пен оқиға туралы хабарлау тән болса, ал газет есебіне оқиғаның
қорытындысын хабарлау тән болып келеді. Өйткені, съездер мен сессияның
өтулері бүкіл ел өміріндегі үлкен оқиға. Газет есебі – газет бетінде
сынды батыл да кең жүргізудің өткір құралы.1
Қазақ баспасөзіндегі есеп жанрына осындай анықтама берілетін.
Алайда, қоғамдағы өзгерістерге, бір кезеңнен екіншісіне өту кезіндегі
жаңашылдықтарға байланысты газет жанрлары да өзгере бастады. Әсіресе,
есеп жанры үлкен өзгерісті басынан кешіп отыр. Бұрын кеңейтілген есеп,
тіке есеп, суреттеме есеп деп бөлетін есеп жанрларының түрлері
баспасөз бетінен ығыстырылып қалған.
Газет беттерінде, түрлі басылымдарда өте сирек кездесетін, Кеңес
одағы кезінде біршама беделге ие болып келген жанр - репортаж.
Репортаж латынның репортер деген сөзінен шыққан, ол хабарлау,
баяндау дегенді білдіреді. Репортажға берілген анықтама көп. Солардың
бір- екеуін келтірейік:
Репортаж дегеніміз – еліміздің қоғамдық тіршілігінің елеулі
оқиғаларын, совет адамдарының сан-саналы өмірінен жазылатын әсерлі
әңгіме;
Басы – қасында жүріп, өз көзімен көріп жазылатын заметканы репортаж
деп атаймыз;
Репортаж дегеніміз – белгілі бір оқиғаны ішінде болып, көзбе-көз
көріп, журналистің өз түйсігі, байқауы арқылы әсерлі түрде баяндау;1
Жоғарыда келтірілген аңықтамалар да репортаж жанрына тән
ерекшелікті айқындап көрсетеді. Қазақ совет баспасөзінде оперативті,
оқиғалы проблемалық, тақырыптық репортаждар кездеседі десек, бүгінгі
қазақ баспасөзінде оқиғалы және тікелей репортаждар ғана ұшырайды.
Телевизия мен радионың мүмкіндіктеріне байланысты түрлі мереке-
мейрамдар мен жиын – тойлар, спорттық байқаулардан тікелей оқиғалы
репортаждар жиі беріледі. Мәселен, Хабар арнасынан Португалиядағы
футбол ойынынан, Грециядағы олимпиадалық ойындардан тікелей
репортаждар эфирден өтіп жатты.
Газет басылымдарынан репортажды жиі көрмесек те, ара-тұра осы
жанрда қалам тербеген журналистер материалдарын жарыққа шығарып
тұрады. Газеттерде, әсіресе фоторепортаждар жиі беріледі. Мәселен,
Астананың ашылу салтанатынан көріністер немесе Жеңіс күніне байланысты
фоторепортаждар Жас Алаш, Ана тілі, Қазақ әдебиеті, Заң
газеті, Қазақ елі басылымдарында көп ұшырасады.
Соңғы жылдары тақырыптық аумағы кеңейген, формасы да, мазмұны да
өзгеріп жаңашаланған жанр – интервью. Бұл жанрды газет беттерінен
бірлеп-екілеп емес, топ-тобымен кездестіруге болады. Интервьюдің
түрінің көбеюі, мазмұны мен мәнінің артуы жанрдың даму үстінде
екендігінің бір көрінісі іспетті. Интервью ағылшын сөзі, ол
әңгімелесу деген мағына береді екен. Интервьюдің тілі әңгімеге өте
жақын, ол жеңіл жазылатындықтан да оқырман газет бетінен алдымен осы
жанрдағы жарияланымды іздеп оқиды.
Бір кездері, яғни 1990 жылдарға дейін интервьюде экономикалық,
шаруашылық мәселелер сөз етілді. Сондай-ақ, респондент таңдалып
алынатын, оның өндіріс, мекеме басшылары, ұжым қызметкерлерінің
жетістігі туралы ой-көзқарастары ғана интервьюге өзек болатын еді.
Бүгінгі күні интервьюдің мазмұнымен қоса мақсаты да өзгерген.
Интервью:
- оқырмандарға кезекті саяси-экономикалық, өндірістік, ғылыми
тағы басқа саладағы қызықты оқиғалар, жаңалықтар туралы мағлұмат керек
болғанда;
- ғылым, өнер, спорт жұлдыздарының, жаңашыл адамдардың жетістігі
жайында әңгімелеу үшін;
- өткен оқиғаның қорытындысы немесе болашақ құбылыстың болжамы
туралы оқырманды хабардар ету үшін;
- оқырмандарға бұрыннан белгілі болған құбылыс жайында егжей-
тегжейлі әңгімелеу керек болғанда;
- белгілі бір мәселе жөнінде саяси қайраткердің немесе өнер
жұлдызының көзқарасы қажет болғанда;
- жалпы қарапайым бұқара халықтың белгілі бір тақырыптағы
пікірін анықтау, сөйтіп қоғамдық ой қалыптастыру мақсатында
әзірленеді.
Баспасөзде интервью жанрындағы жарияланымға айдар тағып, бас
тақырып қою қалыптасқан. Мәселен, бұрын Білікті адамдардың жауабы,
Бүгінгі күннің әңгімесі, Оқырманның сұрауы бойынша, немесе
Газетіміздің сенбілік (жексенбілік) қонағы деген айдарлар Егемен
Қазақстан газетінде Сәті түскен сұхбат, Көкейтесті сұхбат деген
тұрақты және Әкім бол, халқыңа жақын бол, Орайы келген әңгіме
деген тәрізді айдарлармен ауыстырылған.
Интервью мазмұндық жағынан сауалнамалық немесе анкеталық,
интервью-диалог, интервью- монолог, интервью суреттеме, интервью-
сұхбат және интервью-әңгіме, ұжымдық интервью деп бөлінеді.
Интервьюде міндетті түрде сұрақ және жауап болады. Интервью жазу
үшін журналиспен әңгімелесіп, оның сұрағына жауап беретін респондент
болуы тиіс.
Интервью жанры, әсіресе, соңғы төрт-бес жылда ерекше қарқынды
дамып, оқырманның сұранысына айналуының өзіндік себептері бар:
Жаңа ақпарат деректерді қамту мүмкіндігі мол;
Сөз етілетін мәселенің себеп- салдары, нәтижесі жөнінде жалғыз
журналист қана емес, оны жетік білетін бір немесе бірнеше адам талдап,
саралап, бірлесе отырып түйіндей алады. Сондықтан бұл жанрдың басты
артықшылығы қандай да бір проблема мен оқиға жөнінде адамдарға
қарапайым формамен толық мағлұмат бере алатындығында;
Интервью жанры, әсіресе, еларалық Заман-Қазақстан газетінде әр
түрлі формада, жиі жарық көреді. Сонымен бірге кейінгі жылдары Ана
тілі, Жас Алаш, Қазақ әдебиеті басылымдарында интервью жанрындағы
жарияланымдар көбейді. Солардың бір-екеуіне тоқталайық.
Интервью де басқа ақпараттық жанрлар тәрізді лид, негізгі бөлім
және қорытындыдан тұрады. Алайда, интервью жазуда оның қорытындысы
немесе журналистің жеке пікірі бірінші кезекке қойылмайды. Керісінше,
сұхбаттасып отырған адамның белгілі бір мәселеге қатысты пікір-ойы
алғы қатарда тұрады. Ана тілі газетінің барыс жылғы 19 ақпан күнгі
санында Раушан Төлеқызының Былайғы жұрт – бетіңді, екінің бірі етіңді
көрмесін, қалқам деген жарияланымы басылған. Ол:
Бұл жігітті біраздан бері білемін. Біршама көргені бар ғой деп
сөз сұрадым. Ойдан шығарылған деп оқымай қоймаңыз. Әңгімесі әрі ащы,
әрі қатты, -деп басталады.
Жеңіл жүрісті, ақшаны оңай жолмен табуға құныққан қыздар туралы
өрбіген әңгіме қызықты берілген. Мұнда жезөкшелікке салынған қыздардың
сондай қадамының себептері мен осындай қылықтарына респонденттің
өзіндік бағасы берілген. Интервьюде сұрақ қою шеберлігі басты назар
аударуды қажет етеді. Сұрақ қаншалық өткір болса, шығарма соншалық
тартымды шығады. Аталмыш жарияланымда журналистің бес сұрағына
тұшымды, мағыналы бес жауап алынады. Ал ой түюді журналист оқырманның
еншісіне береді.
Интервью басылымның кез-келген бетінен орын ала береді. Ана
тілі апталығында интервьюдің әңгіме түрі жиі кездеседі. Ал
сауалнамалық интервьюге екі-үш аптада бір орын беріліп тұрады. Тұрақты
Мықтылар мінбесі, Біздің сұхбат, ...ашиды жаның, Жазылған жайдың
жалғасы айдарларының астындағы жарияланымдар қызықты әрі тартымды
болып келеді. Нури Муфтах, Раушан Төленқызы сынды авторларының
интервью жанрындағы материалдары мәнді, мазмұнды.
Облыс әкіміңіз қандай адам? деген ортақ сұрақ – бас тақырыппен
берілген сауалнама жеті сұрақтан тұрады. Облыс әкіміне тұрғындардың
көзқарасы қандай екенін анықтау мақсатында ұйымдастырылған бұл
сауалнамаға жауаптар Қазақстанның түкпір-түкпірінен, түрлі авторлардан
келеді. Бұл ортақ ой түйіндеу үшін қолданылған қолайлы тәсіл.
Заман-Қазақстан газетінен интервьюді түр-түрімен кездестіруге
болады. Мұнда Күлпара Жұмағали, Күләш Нақыптың осы жанрдағы
жарияланымдары жиі ұшырасады. 1995 жылдары Ана тілі мен Заман-
Қазақстан апталықтарының бір санынан бес-жеті интервью оқи алатын
болсаңыз, қазірдің өзінде осы басылымдардың бір санынан үш-төртеуін
кездестіресіз. Олар әр түрлі формада жазылуы мүмкін.
Интервью, әсіресе, апталықтар мен журналдарға тән. Мысалы,
Парасат журналын парақтайық. 2001 жылғы үшінші санында, осы бір
номердегі тоғыз жарияланым интервьюдің әр түрінде жазылған. Сыр –
сұхбат, Уақыт сауалы, Өнер – өмір, Ұлағат, Жедел сұхбат,
Жүздесу, Ашық әңгіме, Бетпе-бет тағы басқа айдарлармен берілген
бұл жарияланымдардың бәрі де интервью жанрында жазылған.
Сыр-сұхбат айдарымен берілген жарияланымға көз жүгіртейік.
Бейнет кешіп, ерте есейдім деген бас тақырыпты алған бұл сұхбат
Сән академиясының президенті Сабыркүл Асановамен болған екен. Сұхбат
деп аты айтып тұрғандай, журналист пен респонденттің сырласу,
сұхбаттасуы әдемі өріммен берілген.1
Осыдан екі жыл бұрын, 1997 жылы Сән салтанаты2 деген
тақырыпта осы Сабыркүл Асановамен сұхбат жүргізілген екен. Бұл
сұхбатха қарағанда кейінгі басылғаны әлдеқайда тартымды екеніне оқып
көз жеткізуге болады. Екіншісінің артық болу себебі - журналистің
батылдығына, респондентпен тіл табыса алуына, сұрақ қою шеберлігіне
байланысты.
Қазақстан әйелдері, Арай журналдарында сұхбат жанрынан гөрі
талдамалы жанрдағы мақалалар көбірек жарық көрген. Бұл журналдардың
1996-1998 жылдардағы сандарын алып қарасаңыз, ақпараттық жанрларға
қарағанда талдау-сараптама, әр түрлі мәселеге бағамдап, терең түрде
қарайтын жарияланымдарды жиі кездестіресіз. Сұхбат жанрында жазылған
шығармалар әр санда екеуден кездесіп отырады. Осыдан-ақ әр басылым өзі
дұрыс деп тапқан жанрда әр алуан мәселені көтеруіне болатындығын
көреміз.
Журналистикадағы ақпараттық жанрлардың құрылымы біршама
жаңашаланып, хабардың лид, негізгі бөлім, қорытындысы сияқты
құрылымдық элементтері өзгеріске ұшырап, халыққа нақты жаңалық жеткізу
функциясы артып келеді екен. Қазақ басылымдарындағы хабар жанрындағы
жарияланымдар осыны дәлелдегендей. Алайда, ақпаратты хабардың құрылымы
әлі де болса өзгеріп, жаңашалануы керек. Яғни, нақты бір қолайлы,
ыңғайлы формаға ену процесі әлі де жүре бермек.
1.2 Хабар жанрларының тілі, стилі және бас тақырып қоюдағы
жетістіктер
Шығарманың тілі мен стиліне автор көп көңіл бөліп,
қалыптастыруы тиіс. Тілдің түсінікті, әсерлілігіне, стильдің
қалыпты, тартымдылығына байланысты осы шығарманың оқырманының да
саны көп болмақ. Қазақтың бай тілін меңгеріп, оны тиімді
қолдана білу - журналистің басты мақсаттарының бірі болуы
керек. Көкейдегі көрікті ойды бай да тәтті тіл болмаса өңін
қашырып, шашыраңқы жеткізу әбден мүмкін. Ал , әрқашан қолымызда
жүретін газет – журналдағы жарияланымдардың тілі қандай ? Стиль
қалай дамып келеді ? Өзгеріс пен жаңалыққа толы кезеңде
туындайтын сұрақтардың бір-екеуі осылар.
Бастысы, автор ақпарды қарапайым тілмен нақты жеткізуге
тырысқаны дұрыс. Теңеулер мен құр көлгірсу, біреуді мақтап
екіншіні даттап, әдеби тіркестер қолдану арқылы хабар жеткізуге
талпынған адам діттегеніне жетпей, біржақтылыққа ұрынады.
Хабарды дайындау мен жариялау журналистің мойнына жүктелетін іс
десек, осы туындының редакторы да оның өзі болуы керек.
Жазғаны, мейлі ол заметка хроника, мейлі есеп не сұхбат
немесе репортаж болсын, журналист әр сөзі үшін жауапты. Ойы
ғана емес, тілі де түзу журналистің хабары көңілге қонымды,
құлаққа жағымды болса, тілді меңгере алмаған немесе дұрыс
қолдана білмейтін журналист қателіктерге ұрынады. Егер,
баспасөздің, жалпы бұқаралық ақпарат құралдарының міндеті -
ақпарат таратып, жұртты жаңалықпен қамтамасыз етіп отыру ғана
болса, онда оның тілі де жұтап , міндеті де қарабайырланып
қалмай ма, деген қауіп кейінгі жылдары жиі айтылады. Алайда,
журналистиканың хабарлаушылықтан бөлек таным беруші, басқару
құралы, ұйымдастырушылық, қарым - қатынастық қызметтері де барын
білеміз. Ал оның хабарлаушы қызметі басты болып қалмақ. Яғни,
бұқаралық ақпарат құралдары қашанда хабар таратуға икемді бола
отырып, оны ең оңтайлы, тиімді стильде, қарапайым тілмен нақты
да түсінікті жеткізуге қабілетті болуы тиіс.
Қандай да бір басылымның бағасы оның ақпараттық ауқымы мен
аясының кеңдігіне және сол тақырыпты ашудағы қолданған тәсіліне
байланысты қойылмақ.
Хроника, заметка жанрлары, әдетте қарапайым тілде жазуды қажет
етеді. Әдеби орамдар мен теңеулер, эмоцияға толы тіркестер бұл
жанрларда өте сирек қолданылады. Репортаж және интервью жанрында қалам
тартқанда әдеби тілдің кейбір элементтерін пайдалануға болады. Жалпы
баспасөзде публицистикалық тілді кеңінен қолданамыз.
Көп жағдайда тілге, сөйлем құрылымына назар аудармайтынымыз
жасырын емес. Бірақ, кей басылымдар осы кемшілікті жоюға тырысады.
Ана тілі газетінің тілшілері хабарды өзгеше бір бояумен
жеткізуге ұмтылыстарын көрсетіп жүр. Мысалы, Ертай Бижігітұлы
Шымкенттен мынадай бір хабар жолдайды:
Көрші мемлекеттерге қарыздан бөлшесінен батқан Оңтүстік
Қазақстан облысының халқы газ бен жарықтан мүлдем күдер үзгендей болып
еді. Соқыр теке ойынын жаңадан тағайындалған әкім Қ.Абдоллаев
бұзды. Келген бетте жарық нүктесін басып жіберіп, көңілімізді
ашты. Әрине, тәулік бойы самала шам жанып тұрсын деген талап елде жоқ.
Дегенмен аракідік болса да, үйдің нұрланғанына не жетсін. Әйтпесе
шымкенттіктер соңғы кезде киімді үтіктеу, етікті шөткелеусіз киіп,
сақал-мұртты еркін жіберуді модаға айналдырып бара жатқан еді.1
Жалпы, бұл хабарды өте сәтті шыққан деуге келмейді. Дегенмен,
автор өзінше бір стильде, шымшыма тілмен оқырманның санасына әсер
еткісі келетін тәрізді.
Стиль (грекше- stylos) деген терминнің мағынасы әр түрлі:
байырғы римдіктер сырлы тақтаға сөз жазатын бір ұшы қалақша, екінші
ұшы сүйір таяқшаны стиль деген болса, кейін әркімнің қолтаңбасы, жазу
өрнегі, одан бертін келе сөз мәнері, сөйлеу машығы, ақыр аяғында әр
суреткерге тән өнер ерекшелігі стиль аталған. Белгілі ғалым Бюффо:
Стиль- адам деген тұжырымға келеді. Платон болса: Мінез қандай
болса, стиль сондай, Стендаль: Адамның бар қасиеті стильде тұрады
дейді.
Стиль деген ұғым ғылым мен өнер атаулының бәріне қатысты және
олардың әр саласындағы сипаты әр бөлек. Ғылыми стиль, кеңсе стиль,
газет немесе публицистикалық стиль, одан қалды шахмат ойнау стилі,
жұмыс стилі, тағы басқа толып жатыр. Бізге керектісі публицистикалық
стиль. Публицистикалық стиль жылдар бойы әдеби стильмен
жақындастырылып келді. Газет бетіндегі жарияланымдарда суреткерлік
шеберлікті қолдану арқылы әдеби көркем тілге көбірек көңіл бөлудің
нәтижесінде публицистикалық стильдегі шығармаларды әдеби туынды
ретінде қабылдау да кездесетін. Хабар жанрларының ішінде, әсіресе,
репортаж, интервью, есеп жанрындағы жарияланымдарда әдеби- көркем
стильді пайдалану белең алған болатын. Бұл, әрине қате деуге келмейді.
Алайда, ақпар беруші жанрлар белгілі, нақты стильді, яғни
публицистикалық стильде болғаны дұрыс.
Қазақ журналистикасының хабар жанрларындағы материалдарды қарап
талдай отырып заметка, хроника, сұхбат, репортаж жанрлары өзіне тән
стильді меңгере алғанын көреміз. Мәселен, хроникада оқиғадағы басты
деректерді бірінші беріп, келесі кезекте маңыздылығы сәл төмен деректі
жазу және оқиғаны әрқашан үшінші жақтан хабарлау осы жанрдың стилін
сипаттайды. Заметка жазғанда оқиға, деректі бірінші айтып, келесі
бөлімде оның даму барысын баяндай отырып, осы жанрға тән стилді
қалыптастырдық. Ал ақпарды қорытындылау автордың тілегінше болады.
Мысалы:
Шешенстан президенті Аслан Масхадов Ислам даму банкінің Грозный
қаласында өз филиалын ашатынын мәлімдеген. Оның жарғылық капиталы 10
миллион долларды құрамақ.
Мұндай қолдау біздің елімізді өрге басуына маңызды үлес қосатын
болады,- дейді Шешенстан басшысы. Ол АҚШ- та болған 6 күндік ресми
сапарынан кейін Ыстамбулға келген еді. Енді ол осы жерден еліне
оралады. Масхадовтың айтуына қарағанда, Вашингтонда өткен Халықаралық
Ислам маслихаты оны өзінің құрметті төрағасы етіп бірауыздан
сайлапты.1
Бұл заметканың лиді 19 сөзден құралады. Сондай-ақ негізгі
бөлімде болған жағдайдың барысы баяндалады да хабар қорытындыланбайды.
Енді мына заметкаға көз салайық:
Ембі ауданының Тұрғызба елді мекенінде тұратын 73 жастағы
зейнеткер Сәли Шәкірованы әлдекімдер сан соқтырып кеткен.
Өздерін облыстық әлеуметтік қамсыздандыру мекемесінің
қызметкерлері ретінде таныстырған басқа ұлттың үш адамы зейнеткер
жанның сеніміне кіріп, оның Социалистік Еңбек ерінің Алтын жұлдызы мен
Ленин орденін алып кетеді.
Қазір бұл оқиғаның ізімен іздестіру жұмыстары жүргізілуде.
Абзалы, сақ болғанымыз жөн.2
Әрине, екі заметканың тақырыбы да, мазмұны да, ақпарат көзі де
екі бөлек. Алғашқы хабардың шетел жаңалықтарын таратушы көздерден
алынғаны көрініп тұр. Екіншісі белгілі автордың, нақтырақ айтсақ,
Қазихан Қабделдің хабары. Екі хабар да публицистикалық стильде және
белгілі бір ақпарды неғұрлым толығырақ жеткізген. Екінші заметканың
өзгешелігі сол - автор оқиғаға қорытынды жасайды, ол оқырманды
сақтандырады. Абзалы, сақ болғанымыз жөн деп аяқтайды ол хабарды.
Әрине, бұл заметканы оқыған оқырман сақтық сөзді оқымай- ақ бейтаныс
жанмен сөйлескенде сенімсіздік танытып, абай болуды ойлайды. Болған
оқиғаны хабарлай келе, оқырманға ұсыныс немесе ақыл айтып аяқтау қазақ
баспасөзінде қалыптасып кеткен. Ал ресми көздерден алынған шетелдік
хабар, ақпаратты жариялауда мұндай жағдай өте сирек кездеседі, тіпті
болмайды. Хабарға өзінің пікірін, көзқарасын қорытынды орнына беру -
бермеуді автор өзі шешеді десек те, хроника, заметкада дерек пен
ақпарат ауқымы неғұрлым кең болса, жарияланым соғұрлым бағалы болмақ.
Нақты факті келтіру арқылы автор ақпараттың ауқымын, оқырманға ықпалын
күшейтпек.
Репортаж жанрына келетін болсақ, мұнда ақпарды жеткізу стилі де,
оның берілу тәсілі де өзгеше. Репортаж баспасөзге қарағанда телевизия
мен радиодан жиірек көрсетіледі. Оқиға мен репортерсіз репортаж жасау
мүмкін емес. Оқиғаны жариялаушы, жариялағанда да тындарманды не
көрерменді соның ішінде отырғандай сезінуге жетелейтіндей әсер ету
репортердің міндеті.
Репортажда күллі информациялық жанрлардың элементтері үйлесуі
мүмкін, яғни, журналистің фактілер мен құбылыстарды, оқиғаларды
оқырманға жеткізу мақсатымен түрлі тәсілдерді қолдануы ықтимал.
Қызықты репортажда тек баяндау ғана емес, сондай- ақ диалогтар,
шиеленіс, кейіпкерлердің портреті, белгілі бір эпизодтың суреттелген
көрінісі тағы басқа кездеседі. Репортаждың көлемі оның тақырыбына және
онда баяндалатын оқиғаның, құбылыстың маңыздылығына байланысты әртүрлі
болады. Әйткенмен, ол хабар жанрына жататындықтан көлемін тым
ұлғайтуға болмайды.
Газет немесе радиорепортажды оқиға болып өткеннен кейін ғана
емес, оған дейін де әзірлеп беруге мүмкіндік бар болса, телевизия
репортажы оқиға болып жатқанда ғана жасалады. Бір де бір репортаж
өткен шақта жасалмайды. Онда тек қазір не болып жатқаны - оқиға
әңгімеленеді. Оқырман, не көрермен, тындарман өзін сол оқиғаның
туындауына куәгер ретінде сезінуі тиіс. Сондықтан да репортаж ерекше
өзіне тән стильде құрылады. Мәселен, Жамбылдың 150 жылдығына қарсы
ұйымдастырылған тойдан берілген оқиғалы репортаж көрген жанның есінде
сақталып қалғаны сөзсіз. Көрермендер тау шатқалдарына жайғасқан, ал
төмендегі алаң кең әрі әсем болғандықтан көздің жауын алады.
Көркемөнерпаздың, бишілердің өнері туралы айтуға сөз жетпейді. Әр
жағдайды ірі етіп көрсеткендіктен бұл оқиғаны теледидардан
тамашалаудың өзі ыңғайлы боды. Оқиғалы репортаждың әсерлі болуы, сәтті
шығуы техникалық құралдардың жеткілікті не жетімсіздігіне байланысты.
Оқиға болған жерді жан-жақты қамту үшін камералардың көп болуына көңіл
аудару керек.
Сонда репортаж тек үлкен оқиға, құбылыс болғанда ғана жасалады
ма? Бұл сұрақ бірнеше жыл зерттеушілердің көкейін тесіп келеді. Кеңес
одағы кезінде газет бетінде репортаж көктемдік егіс уақытында егістік
басынан жазылып тұрған. Олар басылымда Репортаж немесе Оқиға болған
жерден репортаж деген айдармен жарық көретін. Газет репортажына тән
стиль - мұнда автор оқиғаны бірінші жақтан, көтеріңкі көңіл- күймен
баяндайды. Оқиға болып жатқан жердің ауа-райы, адамдардың көңіл-күйі
жалпы жағдай әңгімеленеді. Әдетте ол сол көтеріңкі пафоста аяқталады.
Бүгінгі күні, әсіресе телерепортаждар біршама жаңашаланып, дамып
келе жатқанын әр күн сайын дәлелдеп отыр. Хабар арнасының ақпараттар
ағынынан күніне бір-екі репортаж көріп, тамашалауға болады. Олардың
басым көпшілігі проблемалық болып келеді.
Оқиғалы репортаждың телевизия мен радиода жиі көрінуі ол арнаны
тек табысқа жеткізеді.
Радио және телерепортажда оқиғаның немен, қалай аяқталатынына
болжам жасау мүмкін емес. Сол себептен де ол тартымды, әсерлі әрі
көрермен, тындарманның қызығушылығын арттыратын болып келеді. Алайда,
адамды мезі қылатын репортаждар да ара- тұра кездеседі. Мәселен,
Хабар арнасынан көрсетілген Григорий Беденко мен Зейін Әліпбектің
Байқоңыр ұшу алаңынан берген тікелей репортажы сәтсіз репортаждар
қатарына жатады. Шешендік пен қандай да бір ыңғайсыз жағдайдан шығу
шеберлігі, көрерменді әсерлендіру, ынтықтыру қабілеті журналистке
қашанда керек. Әрине, шеберлік еңбек пен жаттығуды қажет етеді. Адам
тәжірибе жинап, істің нағыз қиындығын көргенде ғана шындалады.
Сондықтан бір репортаждың кемшілігін келтіріп, күллі шығармашылық
топтың жетістігін жоққа шығаруға болмас. Техниканың шарықтап дамуына,
елімізге түрлі құрал- жабдықтардың келуіне байланысты хабар жанрлары,
әсіресе, репортаждар жаңа стиль, әдемі де әсерлі бағытта жаңаруда.
Жанрларды мынау газет немесе мынау телевизиялық болмаса радиоға
тән жанр деп бөле жарып қарамаймыз. Бірақ хабар жанрлары, әсіресе,
репортаж телевизия мен радиоға жақынырақ екенін айту керек. Ал
баспасөз бетіне оқиғадан көріністер- фоторепортаждар немесе бір мәселе
төңірегінде проблемалық репортаж жазу әлдеқайда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz