ҚР Арал аймағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық және халықаралық деңгейде реттеу

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АПАТ АЙМАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1 Экологиялық апат аймағының түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Экологиялық апат аймақтарындағы қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Экологиялық апат аймағы ретінде Арал теңізі бассейнінің құқықтық мәртебесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2 ҚР АРАЛ АЙМАҒЫНДАҒЫ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Арал аймағындағы қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Арал аймағындағы табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық реттеу мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Арал аймағын экологиялық сауықтырудың мемлекеттік.құқықтық механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3 АРАЛ АЙМАҒЫНДАҒЫ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕ РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
3.1 Арал мәселесі бойынша халықаралық ынтымақтастықтың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.2 Аралды құтқару Халықаралық Қоры . Арал аймағының экологиялық жағдайын жақсарту саласындағы маңызды халықаралық ұйым ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...92

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..95

Зерттеу өзектілігі. XX ғасырдың екінші жартысында адамзат дамудың жаңа сатысына өтті. Адамның оның өмір сүру планетасында тіршілік ету мәселесі әрбір жеке мемлекетте және әрбір уақытта оның дұрыс жағдайда өмір сүруге деген кешенді құқықтарының бір бөлігі болып табылады. Бұл кешенді құқықтар жүйесіне әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтар кіреді.
Жеке тұлғаның құқықтар кешеніне ең бірінші кезекте өмір сүруге, оның тіршілік етуіне қауіп туғызбайтын, керісінше, оның тұлға болып қалыптасуы мен барлық құқықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін еңбек жағдайы мен ортасына құқықтары кіреді [1]. Жаңа экологиялық саяси ойлауға өтуге байланысты экологиялық қауіпсіздік мемлекеттің қоршаған ортаны қорғау саласындағы стратегиялық мақсаты болып табылады [2]. Бұл мәселенің кешенді сипаты әр түрлі ғылым салаларында белсенді зерттеу жүргізу қажеттілігін көрсетеді. Бұл жерде құқық ғылымының рөлі өте маңызды. «Экологиялық құқық» ғылымы бұл салада жеке тұлғаның дәстүрлі құқықтары – денсаулығын қорғауға құқық, дем алуға құқық - қоршаған ортаның қолайлы жағдайынсыз мүмкін емес.
Көп жылдар бойы адамның әрекеті экологиялық әсердің обьектісі ретінде заңи талдаудан тыс қарастырылып келді. Ал республика халқының 20 пайызы экологиялық апат аймағында өмір сүреді. Осындай аймақтардың бірі Арал теңізі аймағы болып табылады. Қызылорда облысының аумағын тұтастай, Ақтөбе, Жезқазған және Оңтүстік Қазақстан облыстарының аумағының бір бөлігін қамтитын Арал апаты әлемдік ынтымақтастықпен жаһандық экологиялық апат деп танылып отыр [3, 3 б.].
Арал дағдарысының негізгі себебі өндіріс пен халық шаруашылығын дамыту деңгейі және осы аймақтағы экожүйенің мүмкіндігі мен жағдайы арасындағы сәйкес келмеушілік болып табылады. Бұйрықты-әкімшілік басқару жүйесінде су министрліктер мен ведомстволардың монополиялық билігінде болды. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мамандардың Арал теңізі аймағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану саласындағы ірі көлемдегі ирригациялық құрылыстар мен су шаруашылығы жүйелерін эксплуатациялау жобаларын жасау туралы ұсыныстары мүлдем ескерілмеді. Жерді кешенді мелиорациялау кешенінің болмауы, ирригациялауға ауыл шаруашылығын химиялауды үйлестіру және антропогендік әсерлердің басқа да түрлері осы аймақтың табиғаты мен шаруашылығының түбегейлі өзгерістеріне әкеп соқтырды.
Суармалы жерлердің төменгі деңгейі жағдайында су пайдаланудың бақылаусыз және тегін жүзеге асырылуы су ресурстарының тиімсіз пайдалануына түрткі болды. Мақта мен күріш өсіруді арттыру көптеген суды қажет еткенмен қатар, көптеген тыңайтқыштар мен химиялық заттарды қолдануды керек етеді, бұл нәтижесінде аймақтағы қоршаған орта жағдайының нормадан он есе ластануына әкеп соқтырды.
Өндірістік күштерді дамытуда ең алдымен ауыл шаруашылығының дайын

1 Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30-тамызда қабылданған Конституциясы. Алматы, Жеті Жарғы. - 2010.
2 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасы. Егемен Қазақстан газеті.1997.- №92. 11 қазан. 3-4 б.
3 Концепция сохранения и восстановления Аральского моря и нормализация экологической, санитарно-гигиенической, медико-биологической, социально-экономической ситуаций в Приаралье// Казахстанская правда.1999. №72. 12 октябрь.
4 Информационный экологический бюллетень, 3-квартал, Алматы, 1997. - 19, 28 б
5 Проблемы развития экологической культуры государства и народа Казахстана: Правовые аспекты/ Материалы заседания круглого стола. Ред.колл. Мухитдинов, Байсалов и др. Алматы,1996.- С.86-89.
6 Абирова Д. Глобальное изучение состояния окружающей среды утверждается в Казахстане-Экокурьер.16 апреля-6 марта 1997.- С. 1-2.
7 Аманкулова Б.П. Экология Казахстана, ее состояние и проблемы- Алматы, 2000. - 468 с.
8 Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңы. (күшін жойған)// Ведомость Парламента РК. 1997.-№17-18.- С.213-219.
9 Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексi.Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы N 212 Кодексi(соңғы өзгерістер мен толықтырулар 19.03.10 ж. жағдайы бойынша енгізілген)Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 2007.- N 1.- 1-құжат
10 Қазақстан Республикасының Су Кодексі (2003 ж. 9 шілде № 481-ІІ) (2009.17.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)// ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі. - 20.12.2009.
11 Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы 1992 жылғы 30 маусымдағы № 1468-XII Қазақстан Республикасының Заңы (2012.27.04. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)//Параграф ақпараттық жүйесі. -2012.
12 Амиридзе О. Зона экологического бедствия//Аргументы и факты. 1989.№5. -13-19 декабрь.- С. 2-3.
13 Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар туралы 1996 ж. 5 шiлдедегі № 19-I Қазақстан Республикасының Заң (2011.05.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)// ПАРАГРАФ ақпараттық жүйесі.- 20.12.2009.
14 Колбасов О.С. Управление в области охраны природы // Москва, Юрид.лит.-1981. – 470 с.
15 Б.В.Виноградов, В.Н.Кузьмин, В.Н.Назаревский «Определение зон экологического кризиса и бедствий на территории Российской Федерации и их законодательное оформление»-//Государство и право.1995г. №4.- С.73-77
16 Исаева Ж.А. Проблемы правового регулирования экологического оздоровления Приаралья//автореферат дисс. на соискание ученой степени к.ю.н. Алматы, 1999. – С. 26, 105-124.
17 Боголюбов С.А. Комментарий к Закону Российской Федерации «Об охране окружающей природной среды/Москва, Изд «Группа.ИНФРА-М-НОРМА». -1997. –С. 177-184.
18 Караманов К.У. Проблема экологии в РК и их правовое решение//Вестник межпарламентской ассамблеи. -1995.- №1. - С. 139-140.
19 Әшімова Г.Б. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экологиялық даму тарихы 1991-2009 ж.ж// т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертация авторефераты. Алматы, 2010. – 10-11 б.
20 Орешкин Д.Б. Аральская катастрофа//-М,Знание,1990. – С. 47-48.
21 Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона от 16 января 1996 г. №1813 «О специальных экономических зонах в Республике Казахстан»// Казахстанская правда, 1996. 29 января. №265.
22 Экологическое образование и воспитание в Казахстане//межвузовский сборник науч.трудов ред.кол. Абишев М.И. и др. – Алматы, КазГПУ. -1991. – С. 100-102.
23 Петров В.В. Экология и право –Москва, Юрид.институт. -1981.- 370 с.
24 Петров В.В. Экологическое право Росии – Москва, Бек.- 1995. – 392 с.
25 Ерофеев Б.В. Экологическое право России – Москва, Юрист. -1998. -290 с.
26 Лазарев В.В. Общая теория права и государства – Москва: Юрист,1994. -360 с.
27 Стамкулов А.С. Особенности преподавания курса советского земельного права и правовой охраны природы в вечерне-заочном юридическом факультете//В кн. методическая работа в КазГУ. – Алматы, 1979. – С. 176.
28 Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан (Проблемы совершенствования, перспективы развития) – Алматы, Жеті Жарғы. - 1995. – 575с.
29 Алексеев С.С. Проблемы теории государства и права – Москва, Юрид.лит. - 1987. - 449 с.
30 Мухитдинов Н.Б.,Тукеев А.Ж. Право собственности на воды РК в период перехода к рынку – Алматы, Жеті Жарғы. - 1995. – 357 с.
31 Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм госудерственного управления в области экологии – Алматы, Қазақ универстиеті. - 1998. – 657 с.
32 Аулов Ж. Десять лет надежд и разочарований // Кызылординские вести, 1997. 11 марта. – С. 3.
33 Жакашов Н.Ж. Методико-социальные аспекты смертности населения городов с различной интенсивностью загрязнения окружающей среды//Вопросы гигиены окружающей среды. - Алматы, 1992. – С. 122.
34 Cаданов А.К., Токтамысов А.М., Елеуова Э.Ш. Экологические проблемы дальнейшего развития орошаемого земледелия в Приаралье.// Қорқыт ата атындағы ҚМУ «Хабаршысы» № 2 (26) Қызылорда. - 2008. – С. 18.
35 Будаговский А.И. Некоторые водно-экологические аспекты проблемы Арала и приаралья//Водные ресурсы, №1. - 1991. – С. 11-14.
36 Шамкенов М.У. Взаимоотношение народов Приаралья в 19-20 в.в.-Алматы, «Гылым». - 1995. – 278 с.
37 Зуев В.П. Аральский тупик. Хождение за одно море - Москва, «Прометей».- 1991. – 180 с.
38 Байсалов С.Б. Правовая охрана вод//Алматы, общество «Знание» Казахской ССР .- 1975. – 360 с.
39 Багило И.Л. Организация Советского управления - Москва, Юрид.лит. 1984. – 467 с.
40 Постановление ЦК КПСС и СМ СССР от 09.09.88г. «О мерах по коренному улучшению экологической и санитарной обстановки в Аральского моря, повышению эффективности использования и усилению охраны водных и земельных ресурсов в его бассейне» //Собрание Постановлений Правительства СССР. -1988.- №33.
41 Иманбаева И. Арал қасіреті - әлем қасіреті // Дала мен қала. - 2008. - 11 шілде, № 28. – 8-12 б.
42 Самуратова Р.Б., Аппасова М.И. Генетические изменения у детей кризисной зоны Аральского региона//Тезисы докладов на Региональный научно- практической конференции «Экология и дети».- Кызылорда,1998. – С. 17-18.
43 Стрешнев Р. Спасти море// Красная звезда, - 2001.12 сентября. –С. 2-3.
44 Еркинбаева Л.К. Правовое регулирование возмещения вреда земле//Автореферат дисс.на соискание ученой степени к.ю.н.-Алматы. - 1995. – С. 14-20.
45 Бектурганов А.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастарының мазмұны. Оқу құралы. -Алматы, Қазақ университеті. 1998. - 205 б.
46 Балтабаев М., Рахимбаева А. Мы рожденя чтоб море сделать пылью// «Огонек»,1991. - №13. – С. 10-11.
47 Маханов Т.М., Нургизаринов А.М., Амриев Р.А. Радионуклиды в объектах среды в зоне Приаралья//Сб. «Медицинские проблемы зоны Приаралья». Изд. Облздравоохранения. Кызылорда. - 1995. – С. 26-29
48 Скаткова Л.Е., Тогызбаев А.Т. Системные наследственные заболевания скелета в Кызылординской области.//Здравоохранение Казахстана.1998. - №5-6. – С. 17-18
49 Петров В.Г. Медико-социальные аспекты здоровья населения регионов экологического бедствия Казахстана.//Материалы научной конференции, посвященной 50-летию образования института НИИ гигиены и профилактики заболеваний. Алматы, 1994. – С. 226-227.
50 Кулманов М.Е., Амрин К.Р., Кенесарив У.И., Сакбаев О.О. Гигиенические и экономические проблемы гидросферы и здоровья населения в зоне Казахстанской части Приаралья //Здравоохранение Казахстана.1993. - №3. – С. 17-18.
51 Елеуова Э.Ш. Арал өңірінің ауылшаруашылығы өндірісінің экологиялық проблемалары//Қорқыт ата атындағы ҚМУ «Хабаршысы».- № 1 (29) Қызылорда. - 2010. – 27-28 б.
52 Хамраев Ш.Р. Проблемы устойчивости водного хозяйства в странах Центральной Азии и ее региональные аспекты //Водное хозяйство Казахстана. 2007. - №2. – С. 23-24.
53 The Regional Environmental Center for Central Asia. 2001-2006. Р.27-24.
54 Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии: Обзор//Серия публикаций ПРООН в Казахстане. №UNDPKAZ07. Алматы, 2004. – С. 72-74
55 Бахин С.В. Международная составляющая правовой системы России. Статья вторая//Правоведение. Известия высших учебных заведений. – 2008. №1. – С. 126-127.
56 Постановление Верховного Совета Республики Казахстан от 18.01.1992 г. «О неотложных мерах по коренному преобразованию условий проживания населения Приаралья» - Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан,1991. - №6. – С. 116-117.
57 Нургызарынов А. Арал өңірінде табиғи-шаруашылық кешенді экологиялық орнықты дамытудың ғылыми негізі//доктор ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты. Алматы, 2008. - 27-28 б.
58 Калиниченко Т.Г. Правовое регулирование охраны окружающей среды региона//Государство и право. -1994.- №5. – С. 75-76.
59 Разумов Л. В столице Казахстана завершился саммит глав центрально-азиатских государств по проблемам Арала//Панорама. 1997. - 7 марта. – С. 5-7.
60 Таланова Ж. Арал: вчера и сегодня. Проблемы и перспективы Аральского кризиса//Фотоальбом-Алматы: МФСА. 1997. – С. 78-79.
61 Абдуалиев О. Создание малого Арала в Северной части моря //Кызылординские вести. - 1991. №46. - 11 сентября. – С. 3-4.
62 Сарсембаев М.А. Международное право: Учебное пособие. Алматы, Жетi Жарғы. - 1996. – С. 131-133.
63 Умарова С.У. Айтбембет Б.Н. Успанова С.У. Региональные особенности развития и течения хронических токсических гепатитов у населения сельских районов Приаралья //Тезисы докладов на Межрегиональной научной конференции «Перспективные проблемы в гастроэнтерологии- Москва, 1994.-Т.ІІІ. – С. 91-92.
64 Кулманов М.Е., Амрин К.Р., Кенесарив У.И., Сакбаев О.О. Гигиенические и экономические проблемы гидросферы и здоровья населения в зоне Казахстанской части Приаралья //Здравоохранение Казахстана.- 1993.- №3. – С. 17-19.
65 Дауранов И.Г., Ермекова С.А. Медико-статистические и иммуно- гематологические параллели при изучении здоровья населения Ново- Казалинского района Кзыл-Ординской области-Актуальные вопросы гигиены и охраны здоровья сельского хозяйства//Сб. научн. трудов.- Алматы.- НИИ ГиПЗ. - 1992. – С. 59-69.
66 Даутов Ф.Ф., Яруллин И.А. Изучение физического развития детей в связи с загрязнением окружающей среды и уровнем заболеваемости детского населения города//Гигиена и санитария. - 1993.- №8.- С. 4-8.
67 Абдукаримова Ж. С. Проблемы правового регулирования режима неблагополучных экологических зон //Дисс. на соиск. ... к.ю.н. Алматы. 2003. – С. 45-130.
68 Байтулин И.О. Экологические проблемы Казахстана//Вестник Министерства образования и науки НАН РК. 2002. - №1. – С. 12-17.
69 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 25.03.1992г. №160 «О неотложных мерах по улучшению социально-экономических и экологических условий проживания населения Приаралья»//- САПП Республики Казахстан. - 1992. - №11. – С. 109-110.
70 Кипшакбаев Н. К., Соколов В. И., Рахимов Ш. Х. Водные ресурсы бассейна Аральского моря: формирование и использование//Экология и устойчивое развитие. - №2, 2004. – С. 22-27
71 Брагина Т. М. К десятилетию Конвенции ООН По борьбе с опустыниванием//Экология и устойчивое развитие. 2004. - №8. – С. 32-33
72 Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 17.12.1992г. №1057 «О мерах по реализаций Закона Республики Казахстан от 30.06.1992г. «О социальной защите граждан, пострадавших вследствие экологического бествия в Приаралье»//Собрание актов Президента и Правительства Республики Казахстан. 1992. - №49. – С. 716-717
73 Абдиров Ш. Воды для Арала //Казахстанская правда. 1990. - №48.- 10 ноября.
74 Салимгерей А.А. Правовые проблемы управления трансграничными ресурсами в регионе Центральной Азии // Известия НАН РК. Серия общественных наук. 2006. - №3. – С. 64-67.
75 Дускаев К.К. Трансграничные проблемы водных отношений Республики Казахстан// Экология и устойчивое развитие.- № 2. - февраль, 2004. – С. 19-21.
76 Постановление ЦК КПСС и СМ СССР «О мерах по коренному улучшению экологической и санитарной обстановки в районе Аральского моря, повышению эффективности использования и усилению охраны водных и земельных ресурсов в его бассейне»//Собрание Постановлений Правительства СССР - 1988. - №33. – С. 92-93.
77 Аральский кризис: Историко-географическая ретроспектива//(сборник статьей). Москва, Наука.1991. – С. 132-133.
78 Вылегжанин А.Н. Международное морское право//М., Юридическая литература. 2003. – 333 с
79 Глазовский Н.Ф. Моря нет – проблема осталась// Евразия. - 1994. -№6. – С. 38-41.
80 Аманжолов Ж.М. Роль и значение многосторонних международных договоров в обеспечении водной безопасности в Центральной Азии // Вестник Института законодательства. 2007г. - №3. – С. 62-65.
81 Мамонов В.В. Некоторые проблемы ответственности государств Центральной Азии в сфере охраны и рационального использования трансграничных водотоков//Вестник Казахстанской ассоциации международного права. 2008. - №2. – С. 38-39.
82 Бутрос Гали. Доклад на 48-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН. Пункт 68. Государство и право. - 1995. - №4. – С. 3-4.
83 Морозова В.Н. Мировая экологическая политика и международное экологическое сотрудничество//Издательство-полиграфический центр Воронежского государственного университета. 2007. - С. 72-74.
84 Сылкина С.М. Правовой анализ деятельности межгосударственной координационной водохозяйственной комиссии и ее влияние на эффективность решения проблем по вопросам рационального использования трансграничных водных ресурсов в Центрально-Азиатском регионе//Вестник Казахстанской ассоциации международного права. -Алматы, 2008. - №2. – С. 31-35.
85 The Water Resources Sector Strategy: an Overview // Managing and Developing Water Resources to Reduce Poverty. 2003. February. – Р. 15-17.
86 Положение о Комиссии по Устойчивому развитию//МФСА, Алматы, 1997. – С. 4-5.
87 Шапорев Ю. Мультимиллионеры и спасение Арала//Огни Алатау. 20 сентября. 1991. - №23.– С. 1-2.
88 «The World Bank Annual Report 2007. The International Bank for Reconstruction and Development»//The World Bank, 2007. – Р. 43-56.
89 Салимгерей А.А. Особенности конституционного регулирования международных правовых обязательств в Республике Казахстан//Сборник материалов научно-теоретической конференции «Проблемы реализации положений, принципов и идей Конституции Республики Казахстан». Алматы., 2005. – С. 34-37.
90 Бринчук М. М. О предмете экологического права //Вестник Международного университета. Вып. 3. Серия «Право». М., 1998. – С. 75-76.
91 Мамбетов Б.Э. МФСА: путь к региональному сотрудничеству// Сборник статей, посвященных проблемам бассейна Аральского моря. Душанбе, 2003. – С. 3,-7.
92 Боснякович Б. Стратегии ЕЭК ООН в области охраны окружающей среды в отношении международных водотоков: конвенции Хельсинки и Эспо//Международные водотоки. Расширение сотрудничества и урегулирование конфликтов. Под ред. С. Салман, Л. Буассон де Шазурн. Нью-Йорк-Женева, 2000. – С. 41-43.
93 Тюлеубекова С. Ш. Правовое обеспечение исполнения Казахстаном Конвенции СИТЕС//Вестник КазНУ. Серия юридическая. - №2. – С. 42-46.
94 «Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. Публикация в поддержку Целей развития на пороге тысячелетия. Цель 7 - Обеспечение экологической устойчивости»//Алматы., 2004. – С. 132-137.
95 «Субрегиональная комплексная экологическая оценка: Центральная Азия»//ЮНЕП-Ашхабад.2007г. http//ekh.unep.org/files/IEA-eng/pdf

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 100 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ:

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .4

1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АПАТ АЙМАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .10
1.1 Экологиялық апат аймағының түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2 Экологиялық апат аймақтарындағы қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Экологиялық апат аймағы ретінде Арал теңізі бассейнінің құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2 ҚР АРАЛ АЙМАҒЫНДАҒЫ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ
ПАЙДАЛАНУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.1 Арал аймағындағы қоршаған ортаны қорғауды құқықтық реттеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Арал аймағындағы табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық реттеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 Арал аймағын экологиялық сауықтырудың мемлекеттік-құқықтық
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3 АРАЛ АЙМАҒЫНДАҒЫ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ МЕН ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ
ПАЙДАЛАНУДЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ДЕҢГЕЙДЕ РЕТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...72

3.1 Арал мәселесі бойынша халықаралық ынтымақтастықтың құқықтық
негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2

3.2 Аралды құтқару Халықаралық Қоры - Арал аймағының экологиялық
жағдайын жақсарту саласындағы маңызды халықаралық ұйым
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 92

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...95

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Ата Заң Қазақстан Республикасының Конституциясы
автореф. Автореферат
АДБ Азия Даму Банкі
АҚ Акционерлік Қоғам
АҚХҚ Аралды құтқару Халықаралық Қоры
АЭА Арнайы Экономикалық Аймақ
БСБ Бассейндік Су шаруашылығы Бірлестігі
БҰҰ Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҒАО Ғылыми Ақпараттық Орталық
д-ра юрид.наук доктора юридических наук
ЕҚДБ Европа Қайта құру және Даму Банкі
ЖШС Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік
ЖІӨ Жалпы Ішкі Өнім
ЖЭҚ Жаһандық Экологиялық Қор
изд.3-е, с доп. издание 3-е с дополнениями
канд.юрид.наук кандидат юридических наук
КСРО Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚР Қазақстан Республикасы
МКСК Мемлекетаралық Координациялық Су
шаруашылығы Комиссиясы
НАТО Солтүстік Атлант Келісім Ұйымы
Под.ред под редакцией
ПРООН Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы
СПЕКА БҰҰ-ның Орта Азия Эконмикасына арналған
Арнайы Бағдарламасы
ТДМК Тұрақты Даму Мемлекетаралық Комиссиясы
ЮНЕП БҰҰ-ның Қоршаған Орта жөніндегі
Бағдарламасы
ЮНЕСКО Білім, ғылым және мәдениет жөніндегі
Біріккен Ұлттар Ұйымы

КІРІСПЕ

Зерттеу өзектілігі. XX ғасырдың екінші жартысында адамзат дамудың жаңа
сатысына өтті. Адамның оның өмір сүру планетасында тіршілік ету мәселесі
әрбір жеке мемлекетте және әрбір уақытта оның дұрыс жағдайда өмір сүруге
деген кешенді құқықтарының бір бөлігі болып табылады. Бұл кешенді құқықтар
жүйесіне әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтар кіреді.
Жеке тұлғаның құқықтар кешеніне ең бірінші кезекте өмір сүруге, оның
тіршілік етуіне қауіп туғызбайтын, керісінше, оның тұлға болып қалыптасуы
мен барлық құқықтарын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін еңбек жағдайы мен
ортасына құқықтары кіреді [1]. Жаңа экологиялық саяси ойлауға өтуге
байланысты экологиялық қауіпсіздік мемлекеттің қоршаған ортаны қорғау
саласындағы стратегиялық мақсаты болып табылады [2]. Бұл мәселенің кешенді
сипаты әр түрлі ғылым салаларында белсенді зерттеу жүргізу қажеттілігін
көрсетеді. Бұл жерде құқық ғылымының рөлі өте маңызды. Экологиялық құқық
ғылымы бұл салада жеке тұлғаның дәстүрлі құқықтары – денсаулығын қорғауға
құқық, дем алуға құқық - қоршаған ортаның қолайлы жағдайынсыз мүмкін емес.
Көп жылдар бойы адамның әрекеті экологиялық әсердің обьектісі ретінде
заңи талдаудан тыс қарастырылып келді. Ал республика халқының 20 пайызы
экологиялық апат аймағында өмір сүреді. Осындай аймақтардың бірі Арал
теңізі аймағы болып табылады. Қызылорда облысының аумағын тұтастай,
Ақтөбе, Жезқазған және Оңтүстік Қазақстан облыстарының аумағының бір
бөлігін қамтитын Арал апаты әлемдік ынтымақтастықпен жаһандық экологиялық
апат деп танылып отыр [3, 3 б.].
Арал дағдарысының негізгі себебі өндіріс пен халық шаруашылығын дамыту
деңгейі және осы аймақтағы экожүйенің мүмкіндігі мен жағдайы арасындағы
сәйкес келмеушілік болып табылады. Бұйрықты-әкімшілік басқару жүйесінде су
министрліктер мен ведомстволардың монополиялық билігінде болды. Қоршаған
ортаны қорғау саласындағы мамандардың Арал теңізі аймағындағы қоршаған
ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды тиімді пайдалану саласындағы ірі
көлемдегі ирригациялық құрылыстар мен су шаруашылығы жүйелерін
эксплуатациялау жобаларын жасау туралы ұсыныстары мүлдем ескерілмеді. Жерді
кешенді мелиорациялау кешенінің болмауы, ирригациялауға ауыл шаруашылығын
химиялауды үйлестіру және антропогендік әсерлердің басқа да түрлері осы
аймақтың табиғаты мен шаруашылығының түбегейлі өзгерістеріне әкеп соқтырды.

Суармалы жерлердің төменгі деңгейі жағдайында су пайдаланудың
бақылаусыз және тегін жүзеге асырылуы су ресурстарының тиімсіз пайдалануына
түрткі болды. Мақта мен күріш өсіруді арттыру көптеген суды қажет еткенмен
қатар, көптеген тыңайтқыштар мен химиялық заттарды қолдануды керек етеді,
бұл нәтижесінде аймақтағы қоршаған орта жағдайының нормадан он есе
ластануына әкеп соқтырды.
Өндірістік күштерді дамытуда ең алдымен ауыл шаруашылығының дайын
өнімдерін емес, шикізатты өндірумен байланысты бұрыс стратегиясы және
жоспарлы демографиялық саясат пен экологиялық мәселелерге көңіл аудармау
Орта Азия территориясындағы халық – шаруашылық - табиғат балансының
бұзылуы себепті ең соңында Арал дағдарысына алып келді.
Шектеулі су ресурстарына деген антропогендік әсер және су пайдаланудың
технологиялары мен әдістерін дұрыс жетілдірмеу аймақтың экологиялық және
әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауына одан әрі жағдай туғызды.
Нақты мәліметтерге сүйенсек, 1960-1995ж.ж. аралығындағы аралығындағы 35
жыл ішінде теңіз шамамен өзендерден 100 км куб су ала алмады, нәтижесінде
теңіз деңгейі 17метрге, ал көлемі 75%-ға және су айдынының көлемі екі
есеге төмендеді [4, 19 б.].
Теңіз бұрынғы балық шаруашылық және тасымалдаушы маңызын жоғалтты. Ол
Кіші және Үлкен Арал деген екі бөлікке бөлінді, және жағалаудан 100-150 км
шегініп, 33 мың км² бұрынғы теңіз аумағы құрғақ сортаң мен шаңды жер
аумағына айналды. Кейбір зерттеулерге қарағанда, Арал теңізі аймағынан тыс
жерлерге жылына шамамен 100 миллион тонна тұзды шаң таралады екен. Тұзды
қалдықтардың элементтері Европа мен Солтүстік Мұзды мұхитынан да табылуда
[4, 28 б].
Атмосфераның, ауыз судың және топырақ қабатының ластануы тұрғындардың
денсаулығы мен өмір сүру жағдайына орасан зор зиян келтіріп отыр.
Арал теңізі аумағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану шараларын дұрыс жүзеге асырған жағдайда көптеген зиянды
салдарлардың алдын алуға болатын еді. Өкінішке орай бұл мәселе тек
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң ғана қолға алына бастады. Кеңес Одағы
тұсындағы республика басшылары мен жоғары басқару органдары бұл мәселені
жоғары билікке қоя алмады, ал олардың аймақ экологиясы туралы ұсыныстары
мүлдем қарастырылмады. Сонымен қатар, Арал теңізі суының сандық және
сапалық мөлшері оған келіп құятын Сырдария және Әмудария трансшекаралық
өзендерінің су ресурстарының саны мен сапасына тікелей байланысты.
Биосфера – Жер шарының ең нәзік қабаты болып табылады. Егер табиғи тепе-
теңдік пен байланыс бұзылатын болса, онда кешегі жайқалған кеңістік лезде
шөлейтті аумаққа айналып кетеді. Арал апаты – адамзаттың қолының әдейі
жасаған ісінің салдары және жаһандық экологиялық катаклизмдердің ішінде
Амазонка бассейніндегі тропикалық ормандарының жоғалуынан кейінгі екінші
орында тұр. Біздің Респбликамыз - оның негізгі ерекшелігі жер қойнауы мен
табиғи ресурстарға бай сипаты болып табылатын жас мемлекет. Алайда бүгінгі
күні сарапшылар Қазақстанды өтпелі экономикалық кезеңдегі экологиялық
жағдайы әлсіз мемлекет деп атап отыр. Бұл тікелей Арал аймағының
экологиялық жағдайына байланысты.
Арал аймағындағы экологиялық жағдай өндірісті дамыту, ішкі нарықтың
дұрыс ұйымдастырылмауы мен табиғат қорғау заңнамасындағы құқықтық нигилизм
салдарынан одан сайын ушығып отыр. Арал теңізінің болашақта бұдан әрі де
жоғала беруі мемлекетіміз үшін өте маңызды құндылықтардың жоғалуына алып
келеді. Олар, біріншіден, Арал теңізі басқа да ішкі теңіздер сияқты
еліміздің ұлттық байлықтарының бірі болып табылады. Екіншіден, Арал теңізі
өз аймағындағы флора мен фаунаның дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етіп отырған
аса ірі әлеуметтік-экономикалық маңызы бар табиғи обьект болып табылады.
Үшіншіден, Арал теңізі – осы территориядағы кең аумақтағы қолайлы климаттық
жағдайды қалыптастырып отыратын оңтүстіктегі маңызды реттеуші. Төртіншіден,
Арал теңізі отандық ғылым мен тұтастай адамзаттың маңызды қызығушылығын
тудырып отырған табиғи ескерткіш болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі күнде Арал аймағындағы қоршаған
ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды құқықтық қамтамасыз ету
мәселелері елімізде жеткілікті зерттелген деп айта алмаймыз. Ең алдымен,
экологиялық апат аймағы ұғымы толық зерттелмеген және олардың құқықтық
режимінің ерекшеліктері нақтыланбаған. Заң әдебиеттерінде экологиялық апат
аймағын құқықтық реттеу туралы жеке институт қажеттілігі мен ол нормалардың
қазіргі заманғы құқық жүйесіндегі орны туралы зерттеулер толық емес.
Экологиялық апат аймағын құқықтық реттеу мәселелері туралы теоретикалық
ұсыныстар Д.Л. Байдельдинов, С.Б. Байсалов, Н.Б. Мухитдинов, А.С.
Стамқұлов, Ж. С. Абдукаримова, С.Б. Байсалов, С.Т. Культелеев К.А.
Шайбеков , А.Ж. Тукеев, К.У. Караманов секілді отандық ғалымдар мен Б.В.
Еровеев, О.С. Колбасов, В.В. Петрова, Ю.С. Шемшученко сияқты шетелдік
заңгер-экологтардың еңбектерінде көрсетілді.
Арал аймағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану мәселелесін зерттеу Қазақстан Республикасы егемендік алғаннан
кейінгі экологиялық заңнамаға енгізілген өзгерістерден, шаруашылық пен
меншіктің әр түрлі түрлерінің пайда болуымен, қоршаған ортаны қорғау
саласындағы мемлекеттік- ұйымдастырушылық басқарудағы өзгерістермен де
анықталады.
Аталған тақырыптың өзектілігін ескере отырып, автор апаттың негізгі
себептерін, осы мәселені заңнамалық деңгейде шешуді және қолданылған
шаралардың нәтижелерін қарастырады.
Зерттеу обьектісі Арал аймағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи
ресурстарды пайдалану саласындағы қоғамдық қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәні осы мәселе бойынша қоғамдық қатынастарды реттейтін
құқықтық нормалар мен арнайы әдебиеттердің жиынтығы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Осы пәнді қарастыра келе,
автор келесідей мақсаттарды анықтады:
- Экологиялық апат аймағын құқықтық қорғау ұғымын жалпы теоретикалық
позиция тұрғысынан зерттеу;
- Қазақстан Республикасының Арал аймағындағы қоршаған ортаны қорғау,
табиғи ресурстарды пайдалану және аймақты экологиялық сауықтыру
туралы заңнамаларын жүйелеу және оны жетілдіру тұрғысынан ұсыныстар
жасау. Осы мақсаттарға сәйкес зерттеуші алдына келесідей міндеттер
қойды:
- Экологиялық апат аймағы түсінігін, белгілерін және түрлерін анықтау
және оның құқықтық режимін қарастыру;
- Экологиялық апат аймағы туралы заңнаманы бағалау және Арал
аймағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалануды құқықтық реттеу саласындағы кемшіліктер мен
жетіспеушіліктерді анықтау;
- Арал аймағын экологиялық сауықтыруды құқықтық реттеу шараларына
талдау жасау және оны жетілдіруге ұсыныстар жасау;
- Арал аймағындағы экологиялық мәселелерді шешу саласындағы
халықаралық ынтымақтастықтың рөлі мен маңызын зерттеу;
- Аралды құтқару Халықаралық Қорының қызметіне, бағыты мен
жетістіктеріне талдау жасау.
Аталған зерттеу жұмысы Арал апатының эпицентрі болып табылатын
Қызылорда облысының материалдарымен жүзеге асырылды. Зерттеуші Арал теңізі
бассейнінің барлық аумағы емес, Қазақстандық бөлігінің экологиялық
мәселесін шешуді алдына міндет етіп алды.
Диссертациялық жұмыстың әдістемелік және теоретикалық негізін Д.Л.
Байдельдинов, С.Б. Байсалов, А. Шайбеков, Ж.А. Исаева, Ж.С. Абдукаримова
секілді отандық заңгерлердің және Ч. Абдирова, У.Н. Бишимбаева, Н.Ф.
Глазовский, Дон Хитриксин, Майкл Глантц, Е. Омарова, К. Сарыбаева, А.Ю.
Скопин т.б. отандық және шетелдік биология, география, медицина, тарих,
экономика саласының ғалымдарының ғылыми зерттеулері құрайды.
Зерттеу жұмысының нормативтік негізін ҚР Конституциясы, ҚР Экологиялық
Кодексі, ҚР Су Кодексі, ҚР Жер Кодексі, Арал өңіріндегі экологиялық қасірет
салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы ҚР Заңы
құрайды.
Зерттеу жұмысында салыстырмалы-құқықтық талдау, жүйелік және тарихи
ықпал, кешенді-құқықтық және т.б. жалпы әдістер қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы және қорғауға ұсынылатын
қорытындылар. Жұмыстың ғылыми жаңалығы отандық экологиялық құқық ғылымында
алғаш рет Арал теңізі аумағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи
ресурстарды пайдаланудың теориялық және тәжірибелік мәселелерін анықтап
және оны негіздеуге ұмтылыс жасалды. Анықтау мен негіздеу барысында кейбір
мәселелер диссертацияда алғаш рет қойылып отыр, ал кейбіреулері ары қарай
жетілдіріліп, нақтыланды.
Қорғауға ұсынылатын қорытындылар мыналар:
1) Экологиялық апат аймағы дегеніміз – қоршаған ортаның адамның жайлы
өмір сүруіне қолайсыз, тұрақты, қауіпті өзгеріске ұшыраған территорияның
белгілі бір бөлігі. Төтенше экологиялық ахуал мен экологиялық апат
аймағының арасындағы айырмашылық нақты реттелуі қажет. Егер, төтенше
экологиялық ахуал – бұл мемлекеттің жедел қатысуы мен нақты процессуалдық
режимді талап ететін табиғи апаттар мен дүлей күштердің нәтижесі болып
табылса, ал, экологиялық апат аймағы территорияға біртіндеп әсер етеді:
тұрғындардың денсаулығына және табиғи экологиялық жүйе жағдайына, жануарлар
мен өсімдіктердің генетикалық қорына қауіп төндіретін қоршаған ортаның
тұрақты және өзгерісі орын алады, бұл өз кезегінде территорияның
өндірістік күштерінің бұрыс, тиімсіз дамытуы салдарынан тұрғындардың
денсаулығының нашарлауына, табиғи экологиялық жүйелердің, жануарлар мен
өсімдіктердің генетикалық қорының бұзылуына, табиғи тепе-теңдіктің
бұзылуына әкеп соқтырады. Экологиялық апат аймағының критерийлері ретінде
мыналарды қарастыруға болады:
- табиғи ресурстардың өнімділігінің толық жоғалуы;
- экологиялық жүйелердің толық бұзылуы және оның өзін-өзі қалпына
келтіру қабілетінің жоғалтуы;
- қоршаған ортаны ластайтын заттардың рұқсат етілген нормативтен асып
кетуі және мөлшері тұрғындардың өміріне қауіп төндіруі.
2) Экологиялық апат аймағы туралы негізгі нормалар ҚР Экологиялық
Кодексінде көрініс тапқан. Алайда, ол нормаларда экологиялық апат
аймақтарының құқықтық жағдайы толығымен реттелмегендіктен және
республикадағы экологиялық ахуал күн сайын нашарлап және экологиялық апат
аймақтарының саны мен көлемі артуына байланысты Экологиялық апат
аймақтары туралы жеке заң қабылдау қажеттілігі туындап отыр. Сонымен
қатар, ҚР Су Кодексіне Экологиялық апат аймағында су пайдалануды реттеу
деген арнайы бап енгізу және қолданыстағы заңнамаға экологиялық апат
аймақтарындағы табиғи ортаға қатысты құқықбұзушылық үшін жауапкершілік
мәселесін қарастыру қажеттілігі туындап отыр.
3) Арал өңірін сауықтыруға қатысты заңнамаларды талдап, зерттей келе,
халықты әлеуметтік қорғау, санитарлық және экологиялық, экономикалық
сауықтыру мәселелеріне қатысты нормаларды жетілдіру туралы ұсыныстар
жасалды. Сонымен қатар, өңірді сауықтыруға қатысты жан-жақты және әмбебап
бағдарлама жасау туралы ұсыныс жасалды.
4) Арал теңізі Орта Азиядағы бес мемлекет территориясына қатысты
болғандықтан және Арал қасіреті әлем елдерін алаңдатып отырған себепті
аймақтағы экологиялық мәселелерді шешу саласында халықаралық
ынтымақтастықты нығайту және одан әрі дамыту қажеттілігі айтылып, ол үшін
нақты ұсыныстар жасалды.
5) Арал аймағының мәселесін шешу барысындағы ең маңызды ұйым Аралды
құтқару Халықаралық Қоры 1993 жылы құрылған болатын. Аймақ мәселесін
халықаралық дәрежеде талқылап, шешу үшін Қор аясында көптеген шаралар
жүзеге асырылды. Алайда, Қордың қызмет бағыты әлі де болса жетілдіруді
қажет етеді.
Аралды құтқару Халықаралық Қорының қызметіндегі басты кемшіліктер
анықталы: Аймақтық басқару құрылымдарын қамтамасыз ететін
орталықтандырылған қаражаттың болмауы;
- Халықаралық Қор құрылымының қызметіндегі параллелизм мен
көшірмелілік;
- Саяси органдардың тұрақты ротациясымен байланысты әлсіз басқару мен
тұрақсыздық;
- Орта Азия республикаларының мемлекеттік органдарының қызметінің қоғам
үшін ашық болмауы.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық
зерттеудің нәтижелерінде көрсетілген ұсыныстар мен қорытындылар және ҚР
Арал аумағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды пайдалануды
талдаумен байланысты аталған жұмыстың материалдарын тиісті құзыретті
органдар мен уәкілетті тұлғалардың тәжірибесінде арнайы бағдарламалар жасау
немесе заң шығармашылық қызметі барысында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысында мазмұндалған ұсыныстар мен қорытындылар оқу
үдерісінде, арнайы курстарды оқыту барысында, су ресурстарын тиімді
пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылыми жұмыстар мен
оқулықтар дайындауда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысы нәтижесінің сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының ең өзекті
мәселелері бойынша Арал теңізінің экологиялық жағдайын құқықтық қамтамасыз
ету, Арал аумағының экологиялық жағдайын жақсартуды халықаралық құқықтық
реттеу мәселелері, Экологиялық қолайсыз аймақтардың режимін құқықтық
реттеудің кейбір мәселелері деген тақырыпта үш мақала жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен мазмұны ғылыми зерттеу пәнімен,
автордың Арал аймағындағы қоршаған ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды
пайдалану, аймақты сауықтыру және халықты әлеуметтік қорғау мәселелерін жан-
жақты талдауға деген міндетімен негізделген.
Диссертация кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Зерттеу
жұмысының материалдары 100 бет көлемінде ұсынылды. Пайдаланылған
әдебиеттердің жалпы саны 95.

1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АПАТ АЙМАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1 Экологиялық апат аймағының түсінігі және түрлері

Табиғи апаттар, орасан зор өндірістік күштер, күрделі индустрияның
дамуы көп жағдайда жекелеген аймақтардың экологиялық жағдайының нашарлауына
әкеп соқтырады. Олар табиғи обьектілердің, тұтастай экожүйенің жағдайының
бұзылуынан көрініс табады, бұл өз кезегінде адамдардың денсаулығының,
рухани және материалдық жағдайының нашарлауымен, тіпті олардың өліміне
дейін алып келуімен сипатталады.
Жағдайдың осылай жалғасуының салдарынан болған әрекеттердің экологиялық
жетіспеушіліктері анықталуда және жаңа теріс әсерлер туындауда. Әрине,
мұның барлығы тұрғындардың денсаулығы мен өмір сапасына қолайсыз әсер
етеді, бұл күрделі әлеуметтік реакцияны туындатады.
Соңғы жылдары бүкіл әлемде қауіпті экологиялық жағдайлардың көлемі мен
санының өсуінің дағдарысты тенденцияларының жаңа белгілері пайда болды [5,
19 б.].
Ауаның, су мен топырақ қабатының ластануы, жануарлар мен өсімдіктер
әлемінің деградациясы, табиғи ресурстардың жұтаңдауы экожүйелердің
бұзылуына, шөлейттенуге, биологиялық және ландшафттық әртүрліліктің
жоғалуына, адамдар арасында ауру мен өлім-жітімнің артуына алып келді.
Мұндай өзгерістердің салдары өмір сүру сапасының төмендеуіне және
республика дамуының тұрақсыздығына алып келеді. Сонымен қатар, қоршаған
ортаға бөлінетін мемлекеттік шығындардың мөлшері өте төмен. Көптеген
экологиялық мәселелер жаһандық сипатқа ие және бір мемлекеттің
территориясымен ғана шектеліп қоймайды, сондықтан оны шешуде көршілес
мемлекеттердің ынтымақтастығы қажет.
Қазақстан Республикасының он төрт облысының алтауы экологиялық тұрғыдан
қиын аймақтар деп танылады, олар: Атырау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан,
Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары. Келесі сатыда Қазақстанның
барлық облыстарында ұлттық басым мәселелер олардың нақты қайнар көздері
деңгейіне дейін және жергілікті билікпен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі
жергілікті жоспарларда бекітілді [5, 1 б.].
Қоршаған ортадан және адамның әрекеті процесінде пайда болатын көптеген
факторлар қоғамдағы процестерге және ең бастысы, адам мен оның
денсаулығына, өмір сүру ұзақтығы мен тұтастай болашақ ұрпаққа кері әсерін
тигізеді.
Адамзаттың басына табиғи ортаның орасан зор қасіреті төніп отыр
(аридизалия, шөлейттену, қуатты химиялық өзгерістер және т.б.), бұл өз
кезегінде барлық адамзат популяциясын ғана емес, бүкіл тірі организмдерге
қатер төндіріп отыр.
Соңғы кездері Қазақстан ғалымдары Арал теңізі аумағындағы апаттың
әсерін дәлелдейтін нақты дәйектерді анықтады – климаттың жаһандық өзгерісі:
бірнеше онжылдықтар ішінде бұл ауданнан атмосфераға 3 млрд. тонна тұз бен
шаң тараған. Салыстырмалы түрде алып қарасақ, Жер шарының барлық вулкандары
барынша белсенді уақытта бұдан аз мөлшердегі қалдық шығарады.Республикадағы
экологиялық жағдайды талдай келе, мынадай экологиялық мәселелерді көрсетуге
болады:
1) Экологиялық апат аймақтары: Арал теңізі екі есеге азайды, тұзды-құмды
шөл пайда болуда, тұздар мен шаңдар 200-300км және одан да ұзақ қашықтыққа
тарап жатыр; Каспий теңізінің деңгейінің көтерілуі шаруашылық
обьектілерінің, мұнай өндіру орындарының, жер учаскелерінің су басу қаупін
тудыруда; қазіргі кезде өндіру кезінде 800млн.куб.м. ілеспе газдар
жағылуда; Семей полигоны 304 мың.кв.км жер бөлігінің радиоактивті
қалдықтармен ластануына алып келді.
2) Радиоактивтік ластанулар: ядролық сынақтар және уран кендерін өндіру
және өңдеу кезінде пайда болатын радиоактивтік қалдықтар радиоактивтіліктің
аумақтық және жергілікті ошақтарының пайда болуына алып келді; жоғары
радионуклиндік құрамы бар 700-ге жуық табиғи көздер анықталды; республика
территориясының жартысынан көбі радиоактивтілікке тексеруді қажет етеді.
3) Жердің үстіңгі қабатындағы сулардың сапасы өндірістің азайғанына
қарамастан, өте төмен дәрежеде қалып отыр; Орал, Ертіс, Сырдария, Сарысу
және т.б. өзендердің ластануы индексі өсуде; судың сапалы құрамы Қазақстан
территориясынан тыс жерлерден шығады және ол біздің мемлекетіміздің
территориясына келемін дегенше ластанып үлгеруде.
4) Атмосфералық ауаның сапасы: ауаның ластануы републиканың 15 қаласында
нормадан тыс болып отыр; негізгі ластағыштар: шаң, азот диоксиді,
көмірқышқылдар; ластану себептері: өндірістің ескірген технологиясы,
тазалау құралдарының тиімсіздігі, жанармайдың сапасының төмендігі,
энергияның дәстүрлі емес көздерін аз қолдану.
5) Жердің деградациясы: ауылшаруашылық тыңайтқыштарын жүйесіз қолдану
жел эрозиясына алып келді; республика территориясының барлық жерінде
байқалуды және ол барынша тез таралуда; республикада 20 млрд. тоннадан аса
мөлшерде жиналып калған тұрмыстық және өндірістік қалдықтар жағдайды
ушықтырып отыр, оның 5,2 млрд. тұрмыстық болып табылады, мұның барлығы
ядролық жарылыстарға тиым салуға негіз болып табылады.
Республикада келесідей экологиялық апат аймақтарын бөліп көрсетуге
болады: Семей ядролық полигоны, Арал бассейні, сонымен қатар, Ресей
полигондары (Тайсайған, Азғыр, Капустин Яр және т.б.), жердің шөлейттенуі
(республиканың территориясының 66%-ы шөлге айналған).
Олай болса, Қазақстан Республиксындағы қоршаған ортаның деградациясының
мынадай негізгі себептерін бөліп көрсетуге болады: дамудың техногенді типі,
табиғатты тиімсіз пайдалану, трансшекаралық ластанулар, жаппай қырып-жою
қаруларын пайдалану, экологиялық апат аймақтарындағы қоршаған ортаны қорғау
механизмдерін дұрыс жолға қойылмауы, заңнаманың тиімсіздігі, тұрғындардың
экологиялық құқықтық мәдениетінің төменділігі. Табиғи ортаның жағдайының
мұндай бұзылулары көп жағдайда бүтіндей бір экожүйені қамтиды және тұрақты
сипатқа ие болады, яғни оларды түзету, сауықтыру мүлдем мүмкін емес жағдай
орын алады, немесе ол салдарларды жою үшін үлкен мерзім мен орасан зор
материалдық шығын қажет болады. Олар көбінесе адамдар мен басқа да тіршілік
иелерінің жаппай қырылуына әкеп соғады, не болмаса, адамдардың
денсаулығына, материалдық және рухани құндылықтарына барынша теріс әсерін
тигізеді. Сипатына қарай бұл – аймақтық экологиялық апаттар болып табылады.

Әрине, әрбір аймақтық экологиялық апат орын алған сайын жергілікті және
орталық билік органдары, мемлекет және барлық қоғам қандай да бір әрекет
жасауы тиіс: апаттың өзінің және олардың экологиялық қауіпті салдарларының
алдын алу мен жоюдың, адамдар мен жануарларды құтқарудың, азаматтардың жеке
және мүліктік құқықтарының қорғалуының, халық шаруашылығының обьектілерін,
табиғи және мәдени құндылықтардың қорғаудың және соңында зиян шеккен
территорияларда жақсы жағдайға қол жеткізудің шұғыл және ұзақ мерзімді
шараларын қолдану қажет.
Мұндай жағдайда арнайы шараларды қолданудың, қаржыландыру, құқықтық,
әлеуметтік және материалдық-техникалық қамтамасыз етудің күрделі
мәселелерін шешу қажеттілігі экологиялық мәселелердің ішінен экологиялық
апат аймақтарының мәселесін ерекше бөліп көрсетеді.
БҰҰ-ның Конвенциясының қоршаған ортаны қорғау мен дамыту туралы
құжаттары мен материалдарында (1992 жылғы 3-14 шілде, Рио-де-Жанейро
қаласы) әлемнің әртүрлі аймақтарындағы төтенше экологиялық жағдайлардың
қауіптілігінің өскенін ерекше атап көрсетті. Әсіресе өнеркәсіптік
апаттардың орын алу мүмкіндігін азайту немесе болдырмау үшін өндірістің
барлық салаларында жаңа экологиялық қауіпсіз технологияларды енгізу айрықша
атап өтілді[6, 1 б.].
Шет мемлекеттердің құқығында осы саладағы экологиялық заңнаманың дамуы
экологиялық апаттардың қауіптілігі мен салдарларын жою мен алдын алу
шараларын ұйымдастырудың барынша тиімді үлгісін орнатуға бағытталған.
Мұндай міндет біздің мемлекеттің де күнтізбесінде орын тепкен. Арал
дағдарысының салдары, ластанған, өмір сүруге қауіпті аймақтар тиісті
шараларды қолдануды талап етеді. Табиғи обьектілерді қорғау мен пайдалануды
реттеу үшін басқарудың көптеген арнайы әдістері қолдану қажет. Бұл жағдайда
туындап отырған заңи мәселелер экологиялық апат аймақтары туралы кешенді
құқықтық актілер қабылдау қажеттілігін көрсетіп отыр. Алдын алушы және
түзетуші шараларды реттеу туралы, оның шекарасын бекіту және табиғат
пайдаланудың арнайы режимін енгізу туралы, зиян шеккен территорияның
құқықтық режимі, шаруашылық және басқа да әрекеттерді басқару туралы
заңнамалық және туынды құқықтық нормалар қажет.
Территориясының 60% шөл және шөлейтті аймақ болып табылатын Қазақстан
үшін су ресурстары аймақтық дамудың маңызды факторы болып табылады.
Территорияның үлкен су қорына орналасқанына қарай, республика территориясын
бірнеше экологиялық-экономикалық аймақтарды бөліп көрсетуге болады. Олар:
Каспий бойы, Арал-Балқаш аймағы, Ертіс аймағы, Теңіз-Сарысу аймағы, Есіл-
Тобыл аймағы және Торғай-Ырғыз аймағы. Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Алматы
және Талдықорған облыстары мен Ақтөбе облысының Шалқар ауданын, Жезқазған
және Семей облыстарының бірнеше аудандарын қамтитын Арал-Балқаш аймағы
ерекше күрделі әлеуметтік және экологиялық-экономикалық мәселелермен
ерекшеленеді. Олардың орын алуының негізгі себебі аймақтық дамудың
экологиялық факторларын ескермеу, экологиялық саясаттың болмауы, қарқынды
шаруашылық және табиғат қорғау заңнамасын орындауды төмен дәрежеде бақылау
болып табылады.
Су ресурстарының жетіспеушілігі шөлді және шөлейтті аймақтардағы
әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды шектеушісі болып табылады. Су
ресурстарының жетіспеушілігінің санды өлшемдері шөл және шөлейт
аймақтардағы көп жылғы өзендердің ағысының, жерасты суларының қорының
өзгеруі және сушарауашылық балансының жетіспеушілігімен сипатталады.
Өзбекстан мен Қазақстан шекарасындағы Сырдария өзенінің орташа көп
жылғы ағысы (1960 жылға дейін) жылына 11км³ құрады. Оның ішінде Арал
теңізіне жыл сайын 14км³ су жетіп отырды. Сырдарияның жоғарғы және орта
ағысындағы суды қайтарымсыз пайдаланудың өсуі, 70-80жылдардағы су тапшылығы
Сырдария өзенінің Шардара су қоймасынан төменгі бөлігінде су мөлшерінің
жылына 9-11км³ дейін қысқаруына алып келді. Оның ішінде 1км³ Шымкент
облысы территориясында, 6-7км³ Қызылорда облысының аумағында тұтынылды.
Арал теңізіне келіп құйылатын су мөлшері жылына 14км³-тан 0км³ -қа дейін
төмендеді. Аумағы жағынан су тапшылығы Арал теңізіне дейінгі шекте де
жоғарылауда[6, 12 б.]. Сол себепті су мәселесінің жағдайы бойынша Арал -
Сырдария территориясын үш учаскеге бөліп көрсетуге болады:
1) Cу мәселесі дағдарысты жағдайда болып отырған Қызылордаоблысының
Арал, Қазалы аудандары және Ақтөбе облысының Шалқар ауданы;
2) Су дағдарысының сәл-ақ алдында тұрған Қызылорда облысының қалған
территориясы;
3) Су мәселесінің қолайсыз жағдайындағы Оңтүстік Қазақстан облысының
территориясы [7, 20 б.].
1991ж. 18-маусымда қабылданып осы жылдың 1-тамызында күшіне енген
Жоғары Кеңеспен қабылданған Қазақстан Республикасының Қоршаған ортаны
қорғау туралы бұрынғы заңында төтенше экологиялық және экологиялық апат
жағдайындағы аймақтарға арнайы жеке бөлім қарастырылған болатын [8].
Осы заңның 48-бабына сәйкес, төтенше экологиялық жағдайдағы аймақтарға
шаруашылық және басқа да қызметтің нәтижесінде, табиғи апаттың әсерінен
табиғи ортаның тұрақты теріс өзгеріске ұшыраған және осының салдарынан
адамдардың денсаулығына, табиғи экожүйеге, өсімдіктер мен жануарлардың
генетикалық қорына қауіп төндіретін аумақтар жатқызылды. Аталған баптың
екінші тармағына сәйкес, бұндай аймақтарда осындай жағдайға душар еткен
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің (цехтар, агрегаттар, құрал-
жабдықтар) қызметтері тоқтатылады және тұрғындарды қоныс аударту мен
экологиялық жағдайды сауықтыру және қалпына келтіру шаралары жүргізіледі.
Төтенше экологиялық жағдайды жою шараларын қаржыландыру
министрліктердің, ведомостволардың, кәсіпорындардың, ұйымдардың,
мекемелердің және соның кінәсінен апат орын алған жеке тұлғалардың қаржысы
есебінен жүзеге асырылады делінген. Ал, төтенше жағдайдағы аймақтарды
сауықтыруды жергілікті және республикалық бюджет, үкіметтің резервті қоры,
табиғат қорғау және экологиялық сақтандыру қорлары қаржыландырады.
Осы Заңның 49-бабында қарастырылған экологиялық апат аймақтарына
шаруашылық және басқа да қызметтің нәтижесінде немесе табиғи апаттардың
жойқан күшінің әсерінен табиғи тепе-теңдікті бұзумен сипатталатын табиғи
ортаның тұрақты және қайта қалпына келтірілмес өзгерістерімен, табиғи
экожүйенің бұзылуымен, өсімдік және жануарлар әлемі мен топырақ қабатының
деградациясымен сипатталатын аймақтар жатқызылды [8, 214 б.].
Шындығына келгенде, аталған Заңда мазмұндалған құқықтық нормалар кәсіби
заң тұрғысынан қарағанда ең төмен бағалауға ие болды, себебі олар төтенше
экологиялық жағдай мен экологиялық апат аймақтарының бір-бірінен нақты
ерекшелігін ашып көрсете алмады.
Екі нормада да территория учаскелері туралы сөз қозғалды. Бірақ,
төтенше экологиялық жағдайдағы аймақтарға қатысты, қоршаған табиғи ортада
тұрақты теріс әсер туындайды делінді. Ал, экологиялық апат аймағы деп
табиғи ортаның қайта қалпына келтірілмес өзгеріске ұшыраған учаскелер деп
көрсетілді. Шындығында қоршаған ортаның теріс өзгеріске ұшырауы әлі де
болып жатыр ма немесе орын алып болды ма, бұл өзгерістер тұрақты болып
табылады ма деген мәселелердің ара жігін ешкім анықтай алмаса керек. Кез
келген бұл екі категориядағы ұғымдарды салыстыру олардың арасындағы
айырмашылықты ашып көрсете алмайды. Егер адамдар осы нормаға сүйенетін
болса қандай заңи казуистика орын алатынын елестетуге болады. Сондықтан
тәжірибеде төтенше экологиялық жағдай категориясы мүлдем қолданылмайды, тек
экологиялық апат аймағы деген категория қолданысқа ие. Бұл жағдайда табиғи
ортаның сапасының адамдарға қауіпті жағдайға өзгеруі мен тұрғындарға қоныс
аударуға көмек көрсету және аймақта зиян шеккендерді реабилитациялауға баса
назар аударылады.
Қазақстан Республикасының 1997ж. 15-шілдедегі Қоршаған ортаны қорғау
туралы Заңы да бұл мәселені толық ашып бере алмады. Қоршаған ортаны
қорғау туралы Қазақстан Республикасының Заңының 68-бабына сәйкес, төтенше
экологиялық ахуал дегеніміз - адам қызметiнiң немесе табиғаттың дүлей
күштерiнiң салдарынан белгiлi бiр аумақта пайда болған, қоршаған ортаның,
адамдардың өмiрi мен денсаулығы, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiн қорғау
үшiн қауiптi, терең және тұрақты терiс өзгерiстерiмен сипатталатын қолайсыз
экологиялық ахуал [8, 219 б.].
Осы Заңның 69-бабында экологиялық апат аймақтарына мынадай анықтама
берілген: егер қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына
елеулi нұқсан келтiрiлсе және (немесе) табиғи экологиялық жүйелер бұзылып,
өсiмдiктер дүниесi мен жануарлар дүниесi азып - тозса, экологиялық апат
аймақтары деп жарияланады.
2007 жылы 9-қаңтарда қабылданған қазіргі кезде күшіндегі Қазақстан
Республикасының Экологиялық кодексінде [9] төтенше экологиялық ахуал және
экологиялық апат аймақтарына 6-бөлім арналған.
Экологиялық кодекстің бір ерекшелігі мұның алдындағы заңдарда
қолоданылып келген экологиялық апат аймағы деген ұғымды экологиялық
зілзала аймағы деп атаған. Жалпы қазақ тіл білімінде апат деген сөзге
қарағанда зілзала сөзінің мағынасы ауқымды әрі ауыр апат дегенді
білдіреді. Индустрияның қарқынды дамуымен сипатталып отырған қазіргі
заманда қоршаған ортаның орны толмас өзгеріске ұшырауын зілзала деп атау
орынды деп есептейміз.
Экологиялық кодекстің 173-бабында төтенше экологиялық ахуал мен
экологиялық зілзала аймақтарына тиісінше анықтама берілген: төтенше
экологиялық жағдай - шаруашылық және өзге де қызмет немесе жаратылыстың
табиғи процестері нәтижесінде қоршаған ортада халықтың денсаулығына, табиғи
экологиялық жүйелердің, өсімдіктер мен жануарлардың генетикалық қорларының
жай-күйіне қауіп төндіретін тұрақты теріс өзгерістер болатын аумақ
учаскесінде туындаған экологиялық ахуал [9, 12 б.].
Экологиялық зілзала - шаруашылық және өзге де қызмет немесе
жаратылыстың табиғи процестері нәтижесінде халықтың денсаулығының едәуір
нашарлауына, табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуына, жануарлар мен
өсімдіктер дүниесі жай-күйінің нашарлауына әкеп соқтырған қоршаған ортаның
орны толмас, терең өзгерістері болған аумақ учаскесінде туындаған
экологиялық ахуал.
Ал Қазақстан Республикасының Су Кодексінің 14-бабында ҚР Мемлекеттік
шекара шегіндегі Арал теңізі сулары Қазақстан Республикасының теңіз
суларына жатады деп құқықтық обьект түрінде анықтаған [10].
Жалпы қабылданған көзқарастар бойынша, экологиялық апат аймағы
дегеніміз – қоршаған ортаның адамның жайлы өмір сүруіне қолайсыз, тұрақты,
қауіпті өзгеріске ұшыраған территорияның белгілі бір бөлігі.
Нәтижесінде мынадай сұрақтар туындайды: экологиялық апат дегеніміз не?
Кім үшін апат болып табылады? Нақ осы сұрақтардың жауабы бізге экологиялық
апат аймағының басты критерийін, яғни, адамзаттың жайлы өмір сүруіне
қолайсыз деген ұғымды айқындап береді.
Берілген анықтамадан көріп отырғанымыздай, экологиялық апат аймағы
бірнеше обьективті және субьективті белгілермен сипатталады. Ең алдымен, ол
адамзат үшін қолайсыз тұрақты табиғи ортаның өзгеріске ұшырауын білдіретін
Жер биосферасының бір бөлігі болып табылады. Планетаның барлық бөлігінде
мұндай өзгеріс орын алған жағдайда экологиялық апат аймағын бөліп көрсету
мүмкін болмас еді. Бұл жағдайда тек қана адамзаттың жаппай қырылуына әкеп
соғатын әлемдік экологиялық апат орын алатын еді.
Алайда, экологиялық апат аймағының кеңістігі кең мағынада
түсіндіріледі. Жекелей қарастырғанда, оның шекарасы белгілі бір ірі
экологиялық жүйенің немесе басқа бір экологиялық аймақ шекарасымен сәйкес
келуі мүмкін (мысалы, өзен немесе көлдің бассейні), бірақ бұл міндетті
емес. Экологиялық аймақтың затты құрамына оның аумағында табиғи және
антропогендік жолмен орын алған барлық материалдық шындықтар кіреді. Бұл
ең алдымен сипаты әлеуметтік шартталған үстіңгі қабатында орналасқан
барлық табиғи обьектілерін қоса алғандағы (ормандар, су обьектілері,
жануарлар) жасыл қабат. Кейбір жағдайларда оның құрамына Жер қойнауы мен
жерге жақын қабаттағы ауа кеңістігі енуі мүмкін. Осыған сәйкес, экологиялық
апат аймағы – кең мағынадағы ұғым.
Кең мағыналық сипаты аймақ шекарасының мазмұндалу әдісіне байланысты
болып келеді. Көп жағдайда оның шекарасын көрсетілген географиялық
координаттарды, елді-мекендерде тиісті белгілердің қойылуымен, қоршау
орнату арқылы белгілеу жеткілікті тәрізді көрінеді. Бірақ, қажет болған
жағдайда, оның шекарасын жер қойнауымен, су тереңдігімен және ауа
кеңістігімен де белгіленуі мүмкін.
Мемлекеттің төтенше әрекет ету механизмінің ең негізгі шарты уәкілетті
органның экологиялық апат аймағы деп жариялауы болып табылады.
Жалпы алғанда, экологиялық апат аймағының шекарасы субьективті түрде
анықталады, яғни, соған өкілеттілік берілген мемлекеттік органның нақты бір
бекітілген процедураларды сақтай отырып ресми шешім қабылдауы арқылы
жүзеге асырылады. Егер, белгілі бір территорияны экологиялық апат аймағы
деп жариялау ол жердегі адамдардың тіршілігін уақытша ұзақ мерзімге шектеу
немесе басқа да салдарлардың орын алуына алып келетінін ескерсек, бұл
мәселе бойынша шешімді өкілетті органдармен немесе Президентпен қабылдануы
қажет екендігін байқаймыз. Қазіргі кезлегі заңнама бойынша алдымен бұл
территория Қазақстан Республикасының Үкіметі төтенше экологиялық ахуал деп
жариялайды. Тек үкіметтік шешімнің негізінде ғана, Қазақстан
Республикасының Парламенті бұл территорияны экологиялық апат аймағы деп
жариялауға құқығы бар. Біздің ойымызша, бұл ҚР Парламентінің рөлін
төмендетеді, оның үстіне мұндай мәселелерді шешуде Қазақстанның тәжірибесі
бар. Мысалы, Қазақстан Республикасының Жоғары Кеңесінің 1992 ж. 18-
қаңтардағы арнайы Қаулысымен Қызылорда облысы мен Қызылорда қаласының
барлық аумағы, Ақтөбе облысының Байғанин, Ырғыз, Мұғалжар, Темір, Шалқар
аудандары, Оңтүстік Қазақстан облысының Шардара, Түркістан (оның ішінде
Түркістан қаласы), Созақ, Отырар, Арыс (оның ішінде Арыс қаласы) аудандары
және Жезқазған облысының Жезді ауданы экологиялық апат аймағы деп
жарияланған болатын [10, 116 б]. Бірақ, бұл аймақты кешенді ребилитациялау
шараларын айқындайтын барынша тиімдірек нормативтік акт қажет екендігін
уақыт көрсетті. Қазақстан Республикасының Жоғары Кеңесімен қабылданған
Арал өңiрiндегi экологиялық қасiрет салдарынан зардап шеккен азаматтарды
әлеуметтiк қорғау туралы Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 30
маусымдағы Заңы белгілі бір шекте бұл мәселені шешті [11]. Заңның
ерекшелігі Арал аймағының қазақстандық бөлігін экологиялық қасірет аймағы
деп саралауы болып табылады. Заң қалыптасқан экологиялық қолайсыз жағдайдың
ауыртпалық дәрежесiн, айналадағы табиғи ортаның шөл далаға айналуы мен
ластануының адам денсаулығына әсерiн ескере отырып, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы Ғылым академиясының тұжырымдамасы негiзiнде Арал өңiрiндегi
экологиялық қасiрет аумағы: экологиялық апат; экологиялық дағдарыс;
экологиялық дағдарыс жағдайына жақындаған аймақтар деп сараланады.
Экологиялық апат аймағының шекарасын анықтаудың негізгі критерийлеріне
мыналар жатады: тұрғылықты халықтың өлім-жітімінің тұрақты өсуі;
экологиялық себептермен көшіп кетуге мәжбүрлік; айналадағы табиғи ортада
ластаушы заттар шоғырлануының жол берiлетiн шектi нормативтерден халық
өмiрiне қауiп төндiретiн мөлшерде асып кетуi; экологиялық жүйенiң толық
күйреуi және олардың өздiгiнен қалпына келу қабiлетiн жоғалтуы; су
объектiлерiнiң ғасырлар бойы ауытқудан асып түсетiн апатты жағдайда
тайыздауы. Экологиялық апат аймағына Қызылорда облысының Арал және Қазалы
аудандары, Ақтөбе облысының Шалқар ауданы кіреді.
Экологиялық дағдарыс аймағының шекарасын анықтаудың негізгі
критерийлері мыналар: халықтың ерекше ауруларының тұрақты өсуi; айналадағы
табиғи ортада ластаушы заттар шоғырлануының жол берiлетiн шектi
нормативтерден халық денсаулығына қауiп төндiретiн мөлшерде асып кетуi;
экологиялық жүйелердiң түр-тұқым құрамының азаюы мен құрылымдық
тұтастығының бұзылуы, экологиялық жүйелердiң биологиялық өнiмдiлiгiнiң 75
процентке төмендеп кетуi; су объектiлерiнiң орташа көп жылдық ауытқудан
асып түсетiн мөлшерде дағдарысты жағдайда тайыздауы.
Экологиялық дағдарыс аймағына Қызылорда облысының аудандары (Арал және
Қазалы аудандарынан басқа), Қызылорда қаласы, оның құрамына енетін
әкімшілік-территориалдық бағыныстылықтар құрамына енетін елді-мекендерді
қоса алғанда Ленинск қаласының территориясы кіреді.
Экологиялық дағдарыс жағдайына жақындаған аймақ шекарасын белгiлеудiң
негiзгi өлшемдерi мыналар: халықтың экологиялық дағдарыс жағдайына себептi
байланысы бар ауруларының тұрақты өсуi; айналадағы табиғи ортада ластауыш
заттар шоғырлануының жол берiлетiн шектi нормативтерден тұрақты асып кетуi;
экологиялық жүйелердiң сан жағынан алғанда түр-тұқымы құрамының азаюы және
олардың биологиялық өнiмдiлiгiнiң кемiнде 50 процент төмендеп кетуi; су
объектiлерiнiң орташа көп жылдық ауытқудан асып түсетiн мөлшерде
тайыздауы. Экологиялық дағдарыс жағдайына жақындаған аймаққа Ақтөбе
облысының Байғанин, Ырғыз, Мұғалжар (бұрынғы Мұғалжар ауданының елдi
мекендерi шекарасының шегiнде), Темiр аудандарының Оңтүстiк Қазақстан
облысының Арыс (оның iшiнде Арыс қаласы), Отырар, Созақ, Шардара
аудандарының және Түркiстан қаласының, сондай-ақ Қарағанды облысының Ұлытау
ауданының (бұрынғы Жезқазған облысының Жездi ауданының елдi мекендерi
шекарасының шегiнде) аумақтары кiредi [12, 11-12 б.].
Белгілі бір территорияны экологиялық апат аймағы деп тану үшін белгілі
бір тәртіппен қабылданған ресми шешім қажет екендігін естен шығармау керек.
Заң шығару органының экологиялық апат аймағы деп тану туралы шешім
қабылдануының негізі болып мемлекеттік бақылау органының (мысалы, төтенше
жағдайлар жөніндегі комиссияның), ғылыми мекеменің немесе осы жағдай
бойынша арнайы құрылған комиссияның – мамандар тобының жан-жақты
негізделген қсынысының немесе мүдделі мемлекеттік органның, кәсіпорынның,
мекеменің, ұйымның немесе тұрғындар тобының ресми негізделген ұсыныстары
болып табылады. Мұндай ұсыныстар оларды жүзеге асырмас бұрын экологиялық
сараптамадан өтуі қажет. Қазақстан Республикасының Экологиялық Кодексінің
174-бабына сәйкес, мемлекеттік экологиялық сараптаманың қорытындысында
аумақты төтенше экологиялық жағдай немесе экологиялық зілзала аймағы деп
тану немесе танымау туралы тұжырым болуға тиіс [9]. Қоршаған ортаны қорғау
саласындағы уәкілетті органның мемлекеттік экологиялық сараптамасының оң
қорытындылары, сондай-ақ денсаулық сақтау, ғылым және ғылыми-техникалық
қызмет салаларындағы уәкілетті мемлекеттік органдардың қорытындылары
негізінде аумақ: Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен - төтенше
экологиялық жағдай аймағы; Қазақстан Республикасының заңымен - экологиялық
зілзала аймағы деп жарияланады.
Экологиялық аймақты бекіту туралы мәселені шешу үшін табиғи ортаның
жағдайының өзгергені мен осыған байланысты жергілікті тұрғындардың тіршілік
етуіне едәуір қауіп төндіретіндігі фактісін растайтын нақты негіздер қажет,
бұл үшін алдын ала тексеру өте қажет болып табылады.
Жалпы алғанда, егер осындай тексерулердің нәтижесінде орын алған табиғи
ортада адамдардың денсаулығына қауіп төніп, жаппай ауруға ұшырау жалғасуы,
тұрмыстық қолайсыздық орын алғаны (шаруашылық, демалыс және ауыз судың
көзінің жойылуы), ауылшаруашылық, өндірістік және транспорттық
кәсіпорындардың қалыпты жұмыс жасауы үшін қажетті жағдай болмағанда,
шөлейттену, өсімдік және жануарлар дүниесі деградацияға ұшырауы анықталса,
бұл табиғи ортаның өзгерісі адамдардың тіршілік етуіне қауіп төндіреді деп
танылады. Қоршаған ортаның осы өзгерістерінің себептері де анықталуы қажет.
Заңда арнайы көрсетілген реттерде антропогендік және табиғи апаттардың
(су тасқыны, сел, жер сілкінісі, эпидемия, т.б.) әсерінен төтенше
экологиялық ахуал аймағын ұзақ мерзімге жарияланатын экологиялық апат
аймағын ажырата білу қажет.
Қазақстан Республикасының Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше
жағдайлар туралы 1996 ж. 5 шілдедегі Заңына сәйкес, төтенше экологиялық
апат аймағы деп табиғи апаттар, орасан зор апаттар, эпидемия, эпизоотия
және жаппай тәртіпсіздіктер кезінде тұрғындардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мақсатында уақытша жарияланады [13]. Оның мақсаты тез арада жағдайды
қалпына келтіріп, заңдылық пен тәртіпті орнату болып табылады.
Бірақ, экологиялық апат аймағы жағдайында мүлдем басқаша жағдай орын
алады, экожүйенің ауқымды дәрежеде бұзылуы орын алады, бұған жуық арада
қаупі жойыла қоймайтын және ол жергілікті халыққа орасан зор зиян келтіріп
отырған Арал аймағы басты мысал бола алады.
Сол себепті ҚР Экологиялық Кодексінің 176-бабы бойынша белгілі бір
аумақта төтенше экологиялық жағдай мен экологиялық зілзаланың құқықтық
режимі белгіленген жағдайда қолайсыз экологиялық жағдайдың туындауына
себепші болған объектілер қызметін тоқтату не шектеу және табиғи
ресурстарды қалпына келтіру (молайту), қоршаған ортаны сауықтыру жөнінде
жедел шаралар қолданылады [9].
Экологиялық Кодексте мазмұндалған бұл нормадан мынадай қорытынды
жасауға болады:
Біріншіден, экологиялық апат аймағы мен төтенше экологиялық ахуал
аймағы – тұрғындардың денсаулығына қауіп төндіретін және табиғи экологиялық
жүйенің бұзылуына, флора мен фаунаның деградациясына алып келетін қоршаған
ортаның тұрақты және терең өзгерістері орын алатын құбылыстар.
Төтенше экологиялық ахуал жағдайында теріс өзгерістер уақытша сипатта
болуы да мүмкін. Кейбір жағдайда, өзгерістер тұрақты сипатқа ие болады.
Төтенше экологиялық ахуал адамның қызмет нәтижесінен де, табиғат
апаттарының әсерінен де пайда болуы мүмкін, экологиялық апат аймағы да
табиғи және антропогендік-табиғи жолмен орын алуы мүмкін.
Көріп отырғанымыздай, бұл айырмашылықтар қағидалы емес, жоғарыда
аталған құқықтық категориялардың ара жігін ажыратуда нақты критерийлер жоқ.
Сол себепті төтенше экологиялық ахуал мен экологиялық апат аймағының
арасындағы айырмашылықты бөліп көрсету дұрыс емес деген О.С.Колбасовтың
пікірімен келіскеніміз дұрыс болар [14, 170-186 б.].
Біздің пікірімізше, төтенше экологиялық ахуал мен экологиялық апат
аймағының арасындағы айырмашылық нақты реттелуі қажет.
Егер, төтенше экологиялық ахуал – бұл мемлекеттің жедел қатысуы мен
нақты процессуалдық режимді талап ететін табиғи апаттар мен дүлей күштердің
нәтижесі болып табылса, ал, экологиялық апат аймағы территорияға біртіндеп
әсер етеді: тұрғындардың денсаулығына және табиғи экологиялық жүйе
жағдайына, жануарлар мен өсімдіктердің генетикалық қорына қауіп төндіретін
қоршаған ортаның тұрақты және өзгерісі орын алады, бұл өз кезегінде
территорияның өндірістік күштерінің бұрыс, тиімсіз дамытуы салдарынан
тұрғындардың денсаулығының нашарлауына, табиғи экологиялық жүйелердің,
жануарлар мен өсімдіктердің генетикалық қорының бұзылуына, табиғи тепе-
теңдіктің бұзылуына әкеп соқтырады.
Біздің ойымызша, бұл аймақтардың әртүрлі деңгейлерін бөліп көрсете
отырып, экологиялық апат аймағының барынша кең анықтамасын беру қажет.
Мысалы, бірқатар авторлардың пікірінше, экологиялық апат аймағы
ұғымынан бас тартып, жаңа экологиялық қолайсыз аймағы деген құқықтық
категория енгізу қажеттілігі туындап отыр дейді және бұл ұғымды мынадай
топтарға бөліп көрсетеді:
1) Экологиялық апат аймағы;
2) Экологиялық дағдарыс аймағы;
3) Экологиялық тәуекел аймағы [15, 138 б.].
Біздің ойымызша, бұндай жіктеу дұрыс емес. Қазақстан Республикасының
Экологиялық Кодексінде экологиялық апат, экологиялық дағдарыс және
экологиялық дағдарысқа жақын аймақтар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.