Қазіргі қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ араб сөздерінің қолданылу ерекшеліктерін анықтау, оған тілдік тұрғыдан жан-жақты сипаттама беріп, салыстыру арқылы аталған түркі тілдерінің даму, қалыптасу тарихындағы алатын орнын көрсету

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Араб сөздері құрамындағы дауыстылар мен дауыссыздардың қазақ, өзбек және түрік тілдері заңдылықтарына бейімделіп игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қыпшақ, қарлұқ және оғыз тілдеріне енген араб сөздерінің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Дауысты дыбыстардың жұмсалуында пайда болған фонетикалық ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Араб тілінің өзіне тән хә, ха, айн, һәмзә, һә дыбыстарының игерілуі...18
1.4 Дауыссыз дыбыстарды қолдануда пайда болған өзгерістер ... ... ... ... ...27
1.5 Кірме сөздердегі үндесім заңының көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1.6 Эпентеза, метатеза, протеза және т.б. дыбыстық құбылыстар ... ... ... ...41
Үш тілге енген кірме араб сөздерінің фонетикалық жағынан ұқсастықтары мен айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44

2 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне енген араб сөздерінің семантикалық жағынан дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... .49
2.1.1 Сөздердің мағынасы өзгеруі арқылы дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.1.2 Сөздердің метафора жолымен мағынасының кеңеюі ... ... ... ... ... ... ...60
2.1.3 Сөздердің метонимия жолымен ауыс мағыналарда келуі ... ... ... ... ... 65
2.2 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының тарылуы ... ... ... ... ... ... ..69
2.3 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының бірде тарылып, бірде кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
2.4 Вариантталу нәтижесінде мағынасы жіктелген сөздер ... ... ... ... ... ... ...78
2.5 Араб сөздерінің синонимдік қатарларда жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Екінші тараудың түйіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...90

3 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерінің морфологиялық жағынан игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...93
3.1 Кірме араб сөздерінің грамматика.морфологиялық сипаты ... ... ... ... ...93
3.2 Үш тілге әрі көпше, әрі жекеше түрінде енген араб сөздері ... ... ... ... ...99
3.3 қатысуы арқылы жасалған туынды сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 103
3.4 Көмекші етістіктермен тіркескен араб сөздері және олардың семантикасындағы өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 109
Үшінші тараудың түйіндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...118

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..129

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кез келген тіл сияқты түркі тілдері де сан ғасырлық тарихында түрлі тілдерден сөз алды. Әрине, сөз алу процесі бірден жүзеге асқан жоқ. Баста жат сөз болып енген кірме сөздер тілдің заңдылықтарын бойына сіңіре отырып, халық тарапынан қабылданған жағдайда ғана тілге орнықты. Осындай кірме сөздер қатарында ислам дінімен түркі топырағына аяқ басқан араб сөздері де орын алды. Әрбір түркі халқы өзіндік даму тарихын басынан кешіргендіктен, кірме араб сөздерінің тілде қалыптасу ерекшеліктері де бір-бірінен өзгеше болды. Араб тілінің тікелей ықпалына түспеген халықтар тілінде араб сөздері түрлі дыбыстық та, мағыналық та өзгерістерге ұшыраған болса, ал араб тілі ресми тіл дәрежесіне көтерілген халықтар тілінде арабша жазылу нұсқасын да, мағыналық жағын да барынша сақтап қалыптасты.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам дінінің түркі халықтары арасында жайыла бастауы өз кезегінде араб тілінен сөздердің енуіне жағдай туғызды. Қарахандықтар дәуірінде (Х-ХІІғ.) ислам дінінің түркілер тарапынан мемлекеттік дәрежеде қабылданып, ресми дінге айналуы және мемлекеттік басқару мен діни-ағарту істерінің араб тілінде жүргізілуі бұл процесті күшейте түсті: бастапқыда діни лексикаға қатысты сөздердің енуі Құран, хадис және шариғат заңдарын оқып үйрену қажеттілігінен туған болса, кейінірек саяси, кеңсе және шаруашылыққа қатысты сөздер де ене бастады. XIX ғасырдың екінші жартысына дейін түрлі деңгейде жалғасын тапқан араб тілінің ықпалы, нақтырақ айтқанда, араб сөздерінің түркі тілдеріне енуі, игерілуі бірінде басым, бірінде әлсіз болғанына қарамастан, түркі тілдерінің лексикалық жағынан дамуында айрықша рөл атқарғаны белгілі. Осы орайда түркі тілдерінің даму, қалыптасу тарихын зерттеуде араб тілінен енген ортақ сөздердің фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық жағынан игерілуін салыстыра отырып зерттеудің маңызы зор.
Қазіргі күнге дейін түркі тілдеріндегі араб сөздеріне қатысты көптеген зерттеулер жарық көрді. Алайда бұл зерттеулерде араб сөздері бір тіл, не бір ескерткіш немесе белгілі бір дәуірде жазылған ескерткіштер көлемінде ғана қарастырылды. Сондықтан бірнеше түркі тіліне, атап айтқанда, қыпшақ тобындағы қазақ, қарлұқ тобындағы өзбек және оғыз тобына жататын түрік тілдеріне ортақ араб сөздерінің қабылдаушы тілдердегі дыбыстық ерекшеліктерін, мағыналық жағынан дамуын айқындау арқылы ортақ тұстары мен өзгешеліктерін анықтау - өзекті мәселелерден бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті. Қазіргі қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ араб сөздерінің қолданылу ерекшеліктерін анықтау, оған тілдік тұрғыдан жан-жақты сипаттама беріп, салыстыру арқылы аталған түркі тілдерінің даму, қалыптасу тарихындағы алатын орнын көрсету болып табылады.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1974. – т. 1. – 695 б.
2 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1976. – т. 2. – 695 б.
3 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1978. – т. 3. – 735 б.
4 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1979. – т. 4. – 672 б.
5 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1980. – т. 5. – 639 б.
6 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1982. – т. 6. – 695 б.
7 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1983. – т. 7. – 671 б.
8 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1985. – т. 8. – 591 б.
9 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1986. – т. 9. – 559 б.
10 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: «Ғылым» баспасы, 1974. – т. 10. – 516 б.
11 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. - Москва: «Рус тили», 1981. – т. 1. – 632 с.
12 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. - Москва: «Рус тили», 1981. – т. 2. – 715 с.
13 Türkçe sözlük. - Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 1998. – c. 1. – 1136 s.
14 Türkçe sözlük. - Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 1998. – c. 2. – 2523 s.
15 Кононов А.Н. Очерк истории изучения турецкого языка. – Л., 1976. – 120 с.
16 Дмитриев Н.К. Строй тюркских языков. - М.: Изд-во Вост. лит-ры, 1962. - 606 с.
17 Сычева В.А. Арабские и персидские заимствования в гагаузском языке // Советская тюркология. - 1973. - №4. - с. 24-30.
18 Махмутов М.И. Фонетическое и грамматическое освоение арабских заимствований в татарском литературном языке: автореф. канд. филол. наук. -Казань, 1966. – 19 с.
19 Қайдар А. Арабизмы и иранизмы, употребляющиеся в уйгурских пословицах и поговорках // Тілтаным. - 2003. - №4. – с. 14-19
20 Төреқұлов Н. Таңдамалы шығармалар жинағы: көп томдық. – Алматы, 2007. – т. 3. - 288 б.
21 Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы еңбектері. - Астана, 2008. – 400 б.
22 Сағындықов Б. XIV ғасырдағы түркі жазба ескрткіштерінің салыстырмалы лексикасы / Хорезмидің «Махаббатнамасының», Қутбтың «Хұсрау мен Шырынының» және Сейф Сараидің «Гүлстан биттүркиінің» материалдары негізінде: филол. ғыл. канд. дисс.: 10.02.06. - Алматы, 1977. – 130 б.
23 Кеңесбаева С. Фонотактические модели арабизмов в казахском языке. - Алма-Ата: Наука, 1987. - 84 с.
24 Құлназарова Г.С. XI-XII ғасыр әдеби ескерткіштеріндегі араб элементтері: филол. ғыл. канд.дисс. – Алматы, 1997. – 144 б.
25 Есеналиева Ж.Ж. Абай шығармаларындағы араб, парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі: филол. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 1993. – 139 б.
26 Жұбатова Б.Н. Қазақ қисса-дастандарындағы араб, парсы сөздері: филол. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2001. – 150 б.
27 Бүркітбай Г.Ж. Қазақ тілі түсіндірме сөздіктерінде арабизмдердің лексикографиялануы: филол. ғыл. канд. автореф. - Алматы, 2003. - 28 б.
28 Сейтбекова А.А. Әбілғазы Баһадүр ханның «Түрік шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі: филол. ғыл. канд...дисс. - Алматы, 2007. - 135 б.
29 Нишонов А.Х. Фонетика-морфологический и лексика-семантический анализ арабизмов в языке Навои: автореф. канд. филол. наук. - Ташкент, 1990. – 25 с.
30 Рахмонов Т.И. Ҳозирги ўзбек тилидаги арабча ўзлашма сўзлар семантик тузилишидаги ўзгаришлар: филол. ғыл. канд. дисс. – Тошкент, 1994. - 118 с.
31 Узбек тили лексикологияси. - Тошкент, 1981. – 313 с.
32 Иванов С.Н. Арабизмы в турецком языке. - Л, 1973. – 61 с.
33 Орлов С.А. Проблема эквивалентов заимствованной лексики в современном турецком литературном языке: автореф. канд. филол. наук. – Москва, 1977. - 27 с.
34 Ermiş H. Arapcadan turkceleşmiş kelimeler sozluğü. - İstambul, 2008. – 797 s.
35 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. - 784 б.
36 Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе: оқу құралы. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. – 360 б.
37 Шоңғараева Л.У. Түрік және қазақ тілдеріндегі негізгі түбірлердің фонетика морфологиялық сипаты: филол. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2002. – 165 б.
38 Рүстемов Л.З. Қазіргі қазақ тіліндегі араб парсы кірме сөздері. - Алматы, 1982. – 160 б.
39 Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі. –Алматы, 1982. - 221 б.
40 Щербак А.М. Грамматика староузбекского языка. – М. - Л.: Изд-во АН СССР, 1962. – 272 с.
41 Ковалев А.А. Шарбатов Г.Ш.: учебник арабского языка. – М., 1998. – 751 с.
42 Мырзабеков С. Қазақ тілі фонетикасы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 248 б.
43 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. - М., 1960. – 446 с.
44 Тұрсынова М.А. Қазақ, қырғыз, өзбек әдеби тілдерінің дыбыс жүйісіндегі ерекшеліктер: филол. ғыл. канд. дисс. – Қарағанды, 2002. - 133 б.
45 Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. - Л., 1970. – 204 с.
46 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. - Алматы: Мектеп, 1988. - 264 б.
47 Кононов А.Н. Грамматика современного турецкого литературного языка. - М.-Л., 1956. – 569 с.
48 Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы, 1975. – 304 б.
49 Тасымов Б.С. Араб тілі. - Алматы, 2005. – 585 б.
50 Шарбатов Г.Ш. Современный арабский язык. - М., 1961. - 112 с.
51 Решётов В.В. Узбекский язык. - Ташкент: Учпедгиз Уз ССР, 1954. - ч.1.- 359 с.
52 Her Yonuyle Dil. Ana Cizgileriyle Dilbilim 1. Cilt. - Ankara, 2000. - 244 s.
53 Жүнісбек А. Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық моделі: оқу құралы. 1 бөлім. - Алматы, 2005. - 111 б.
54 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 448 б.
55 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. - Алматы, 1978. - 359 б.
56 Миртожиев Ш.М. Узбек тили фонетикаси. - Тошкент, 1998. - 89 с.
57 Turk dunyası dil ve edebiyat dergisi. - Bişkek, 1998. – 568 s.
58 Барлыбаев Р. Қазақ тілінде сөз мағыналарының кеңеюі мен тарылуы: филол. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1963. - 206 б.
59 Камол Ф. Узбек тили лексикаси. - Тошкент: Фан, 1953. – 361 с.
60 Момынова Б.К. Қазақ газетіндегі қоғамдық-саяси лексика: филол. ғыл.канд... дисс. – Алматы, 1992. – 131 б.
61 İşler Е. Kazak türkçesinde anlam kaymasına uğrayan arapça kelimeler // Bilgi. - 2001. - №18. - s. 87-98
62 Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері: оқу құралы. –Алматы, 2002. – 110 б.
63 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы, 1994. – 192 б.
64 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы: оқу құралы. - Алматы: Санат, 1997. – 256 б.
65 Айғабылұлы А. Қазақ тілінің морфонологиясы мен лексикологиясы: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 272 б.
66 Мұхамеджанов Ш. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы: филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1968. – 217 б.
67 Белбаева М.А. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. - Алматы: Мектеп, 1976. – 116 б.
68 Барлыбаев Р. Қазақ тіліндегі сөз мағыналарының кеңеюі мен тарылуы. –Алматы: Мектеп, 1968. - 71 б.
69 Рүстемов Л.З. Қазақ тіліндегі араб-иран кірме сөздерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері. – Алматы, 1962. – 16 б.
70 Develi Н. Osmanlı mirası. - İstambul, 2000. – 469 s.
71 Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. - Тошкент, 1983. – 160 с.
72 Малов С.Е. Историческое развитие лексики тюркских языков. - Москва: Изд-во АН СССР,1961. – 467 с.
73 Алтай Х. Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі. - Мәдина, 1991.- 604 б.
74 Раева Г.М. Түркі тіліндегі сингармониялық варианттар мен параллельдер: филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2000. - 141 б.
75 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (XV-XIX ғасырлар). - Алматы, 2004. – 288 б.
76 Сабыр М.Б. Орта түркі тілі лексикасы мен қазіргі қазақ тілі лексикасының сабақтастығы: филол. ғыл. д-ры дисс. автореф. – Алматы, 2004. – 58 б.
77 Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. - Алматы: Ғылым, 1970. – 336 б.
78 Исамухамедова С. Синонимы в современном узбекском литературном языке: автореф. канд. филол. наук. – Ташкент, 1963. – 16 с.
79 Боровков А.К. Лексика среднеазиатского тефсира XII-XIII вв. Изд-во восточной литературы АН СССР. – М., 1963. - 29 с.
80 Рабғузий Н. Қисаси Рабғузий. - Тошкент: «Езувчи» нашриети, 1990. – 235 с.
81 Әбілдаев Ж. Түрік әдебиеті тарихындағы «Ұлттық әдебиет» кезеңінің тілі // Түркология. - №2. - 2003. - 95-98 бб.
82 Aksan D. Her yönüyle dil. - Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990. – 439 s.
83 Dil Konusu //Milliyet Sanat Dergisi, 1 Haziran1983. - 62 s.
84 Turkoloji Eleştirileri. - Simurg Yayınları, 1997. - 155 s.
85 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. - Алматы: «Рауан», 1991. – 216 б.
86 Салоев Р.Б. Ўзбек тилида исми фоиллар: автореф. канд. филол. наук. – Самарқанд, 1994. – 25 с.
87 Меңлібаева Қ. Араб-парсы тілдерінен енген сөздерден жасалған терминдер // Тілтаным, 2002. - №1. – 97-101 бб.
88 Дмитриев Н.К. Категория числа. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. АН СССР. Часть 2. Морфология. - 1956. - 335 с.
89 Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. – 360 б.
90 Самойлович А.Н. Историческое развитие лексики тюркских языков. - М.: Изд-во АН СССР, 1961. – 467 с.
91 Жексембаева Ғ.Е. Қазақ тіліндегі кірме сөздердің сөзжасам қызметі: филол. ғыл. канд. дисс.: 10.02.06. - Алматы, 1992. – 147 б.
92 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюкских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана. - М.-Л., 1961. - 204 с.
93 Садақбаев Т.Т. XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдеби тіліндегі «кітаби» лексика: филол. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2002. – 122 б.
94 Doğan Е. Türkiye türkçesinde nispet ekini karşılama yolları // Türk dili ve edebiyatı dergisi. - İstanbul, 2003. - s. 189 -207
95 Турсунов У., Уринбоев Б., Алиев А. Узбек адабий тили тарихи. – Тошкент, 1995. - 260 с.
96 Сағындықұлы Б. Түркі тілдері лексикасы дамуының фонологиялық заңдылықтары: филол. ғыл. д-ры дисс.: 10.02.06. - Алматы, 1994. – 327 б.
97 Acıklamalı türkçe deyimler sözlüğü. - İstanbul: Dergah yayınları baskıları, 1982. - 420 s.
98 Байниязов А., Байниязова Ж. Түрікше-қазақша сөздік. – Алматы, 2007. – 808 б.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Араб сөздері құрамындағы дауыстылар мен дауыссыздардың қазақ, өзбек
және түрік тілдері заңдылықтарына бейімделіп игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Қыпшақ, қарлұқ және оғыз тілдеріне енген араб сөздерінің зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Дауысты дыбыстардың жұмсалуында пайда болған фонетикалық
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..10
1.3 Араб тілінің өзіне тән хә, ха, айн, һәмзә, һә дыбыстарының
игерілуі...18
1.4 Дауыссыз дыбыстарды қолдануда пайда болған
өзгерістер ... ... ... ... ...27
1.5 Кірме сөздердегі үндесім заңының
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
1.6 Эпентеза, метатеза, протеза және т.б. дыбыстық
құбылыстар ... ... ... ...41
Үш тілге енген кірме араб сөздерінің фонетикалық жағынан ұқсастықтары
мен
айырмашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...44

2 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне енген араб сөздерінің семантикалық
жағынан
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.1 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . 49
2.1.1 Сөздердің мағынасы өзгеруі арқылы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...54
2.1.2 Сөздердің метафора жолымен мағынасының
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ...60
2.1.3 Сөздердің метонимия жолымен ауыс мағыналарда
келуі ... ... ... ... ... 65
2.2 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының
тарылуы ... ... ... ... ... ... ..69
2.3 Кірме сөздердің лексикалық мағыналарының бірде тарылып, бірде
кеңеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
2.4 Вариантталу нәтижесінде мағынасы жіктелген
сөздер ... ... ... ... ... ... ...78
2.5 Араб сөздерінің синонимдік қатарларда
жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... .83
Екінші тараудың
түйіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 90

3 Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерінің
морфологиялық жағынан
игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...93
3.1 Кірме араб сөздерінің грамматика-морфологиялық
сипаты ... ... ... ... ...93
3.2 Үш тілге әрі көпше, әрі жекеше түрінде енген араб
сөздері ... ... ... ... ...99
3.3 қатысуы арқылы жасалған туынды
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...103
3.4 Көмекші етістіктермен тіркескен араб сөздері және олардың
семантикасындағы
өзгерістер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..109
Үшінші тараудың
түйіндері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 118

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 20
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..129

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Кез келген тіл сияқты түркі тілдері де сан
ғасырлық тарихында түрлі тілдерден сөз алды. Әрине, сөз алу процесі бірден
жүзеге асқан жоқ. Баста жат сөз болып енген кірме сөздер тілдің
заңдылықтарын бойына сіңіре отырып, халық тарапынан қабылданған жағдайда
ғана тілге орнықты. Осындай кірме сөздер қатарында ислам дінімен түркі
топырағына аяқ басқан араб сөздері де орын алды. Әрбір түркі халқы өзіндік
даму тарихын басынан кешіргендіктен, кірме араб сөздерінің тілде қалыптасу
ерекшеліктері де бір-бірінен өзгеше болды. Араб тілінің тікелей ықпалына
түспеген халықтар тілінде араб сөздері түрлі дыбыстық та, мағыналық та
өзгерістерге ұшыраған болса, ал араб тілі ресми тіл дәрежесіне көтерілген
халықтар тілінде арабша жазылу нұсқасын да, мағыналық жағын да барынша
сақтап қалыптасты.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам дінінің
түркі халықтары арасында жайыла бастауы өз кезегінде араб тілінен сөздердің
енуіне жағдай туғызды. Қарахандықтар дәуірінде (Х-ХІІғ.) ислам дінінің
түркілер тарапынан мемлекеттік дәрежеде қабылданып, ресми дінге айналуы
және мемлекеттік басқару мен діни-ағарту істерінің араб тілінде жүргізілуі
бұл процесті күшейте түсті: бастапқыда діни лексикаға қатысты сөздердің
енуі Құран, хадис және шариғат заңдарын оқып үйрену қажеттілігінен туған
болса, кейінірек саяси, кеңсе және шаруашылыққа қатысты сөздер де ене
бастады. XIX ғасырдың екінші жартысына дейін түрлі деңгейде жалғасын тапқан
араб тілінің ықпалы, нақтырақ айтқанда, араб сөздерінің түркі тілдеріне
енуі, игерілуі бірінде басым, бірінде әлсіз болғанына қарамастан, түркі
тілдерінің лексикалық жағынан дамуында айрықша рөл атқарғаны белгілі. Осы
орайда түркі тілдерінің даму, қалыптасу тарихын зерттеуде араб тілінен
енген ортақ сөздердің фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық
жағынан игерілуін салыстыра отырып зерттеудің маңызы зор.
Қазіргі күнге дейін түркі тілдеріндегі араб сөздеріне қатысты көптеген
зерттеулер жарық көрді. Алайда бұл зерттеулерде араб сөздері бір тіл, не
бір ескерткіш немесе белгілі бір дәуірде жазылған ескерткіштер көлемінде
ғана қарастырылды. Сондықтан бірнеше түркі тіліне, атап айтқанда, қыпшақ
тобындағы қазақ, қарлұқ тобындағы өзбек және оғыз тобына жататын түрік
тілдеріне ортақ араб сөздерінің қабылдаушы тілдердегі дыбыстық
ерекшеліктерін, мағыналық жағынан дамуын айқындау арқылы ортақ тұстары мен
өзгешеліктерін анықтау - өзекті мәселелерден бірі болып табылады.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты мен міндеті. Қазіргі қазақ, өзбек
және түрік тілдеріне ортақ араб сөздерінің қолданылу ерекшеліктерін
анықтау, оған тілдік тұрғыдан жан-жақты сипаттама беріп, салыстыру арқылы
аталған түркі тілдерінің даму, қалыптасу тарихындағы алатын орнын көрсету
болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттердің шешімін табу көзделді:
- түркі тілдерінде кірме араб сөздерінің зерттелу тарихын шолу;
- үш тілге ортақ араб сөздерінің фонетикалық, морфологиялық
ерекшеліктеріне сипаттама беру;
- үш тілге ортақ араб сөздерінің лексика-семантикалық жағынан дамуын
айқындау;
- үш тілге ортақ араб сөздерінің синонимдік қатарда жұмсалу
ерекшеліктерін көрсету;
- үш тілге ортақ араб сөздерінің түркілік көмекші етістіктермен
тіркесуіндегі семантикалық өзгешеліктерді айқындау.
Зерттеудің дереккөздері. Он томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі
(1976-1986) [1-10], екі томдық Ўзбек тили изоҳли луғати (1981) [11-12]
және екі томдық Türkçe sözlük (1998) [13-14].
Зерттеудің нысаны. Қазіргі қазақ, өзбек және түрік тілдері түсіндірме
сөздіктеріндегі ортақ араб сөздерінің дыбыстық, мағыналық қолданылу
ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ, өзбек және түрік тілдеріне
ортақ кірме араб сөздері алғаш рет зерттеу нысаны болып отыр. Осы уақытқа
дейін жекелеген түркі тілдеріндегі, сондай-ақ ескі түркі
ескерткіштеріндегі, кітаби тілде жазылған шығармалардағы кірме араб
сөздерін зерттеуге арналған ғылыми еңбектер саны едәуір болғанымен, бірнеше
түркі тіліне ортақ араб сөздеріне салыстырмалы ғылыми сипаттама беру
бірінші рет монографиялық деңгейде қолға алынып отыр. Зерттеуде үш тілге
ортақ араб сөздерінің дыбыстық игерілуіндегі ұқсастықтар мен өзгешеліктер
айқындалды, ортақ араб сөздерінің лексика-семантикалық дамуы жан-жақты
талданып көрсетілді. Нақты айтқанда:
- үш тілде араб дыбыстарының берілуіндегі айырмашылықтар мен
ұқсастықтар көрсетілді;
- араб дауыстыларының үш тілде қалыптасу ерекшеліктері қаралды;
- дауыстылар үндесімінің ықпалы айқындалды;
- араб сөздеріндегі түркі тілдеріне тән дыбыстық құбылыстар ашылды;
- араб сөздерінің мағына ауысу тәсілдері, соның ішінде метафора және
метонимия жолы арқылы мағыналық кеңуі талданды;
- араб сөздері мағынасының тарылуы мен өзгеруі анықталды;
- араб сөздерінің түркілік көмекші етістіктермен тіркесу ерекшеліктері
сипатталды;
- араб сөздерінің үш тілде сөзжасамдық қасиеті сипатталды.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сипаттамалы, тарихи-салыстырмалы
талдау әдістері қолданылды.
Теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелері негізінде үш
түркі тіліне ортақ араб сөздерінің дыбыстық, мағыналық игерілуіндегі
ұқсастықтар мен айырмашылықтар айқындалды. Бұл өз кезегінде түркі
тілдерінің даму және қалыптасу тарихын салыстыра зерттеуге өзіндік үлесін
қосады. Сондықтан түркі тілдері салыстырмалы фонетикасын, лексикологиясын
оқып үйренуде түркітанушылар, тіл тарихын зерттеушілер үшін теориялық та,
практикалық та мәні бар. Зерттеу деректерін лесикаграфиялық мәселелерді
шешуде, арабша-қазақша-өзбекше-түрікше сөздіктер құрастыруда қолдануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ араб сөздерінің ену, даму
және қалыптасу тарихы әр түрлі болғанымен, дыбыстық игерілуі мен
мағыналық қолданылысы жағынан ортақ тұстары бар;
- қарастырылып отырған үш түркі тілі арасында қазақ тілінде
дауыстылардың палатальды үндесімі басым келсе, түрік тілінде
лабиальды үндесім басым түскен;
- қазақ тіліндегі араб сөздері дыбыстық құбылыстардың ықпалымен
барынша түркіленген;
- мағына ауысу тәсілдері араб сөздерінің мағыналық дамуында ерекше
орынға ие;
- мағыналық өзгеріс үш тілде де орын алғанымен, қазақ тілінде басым
келеді;
- үш тіл арасында түрік тілінде араб сөздерінің көп мағыналылығы
көбірек сақталған;
- араб қимыл есімдері мен есімшелер түркілік көмекші етістіктермен
тіркесе келе мағыналық жағынан барынша кеңи түскен;
- араб сөздері төл түркілік сөздердей сөзжасамдық қасиетке ие болған.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен тұжырымдары бойынша Қазақстандық арабтану ғылымы: тууы және дамуы
атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция (Алматы, 2005), Қазақ
тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма
мәселелері қалыптасуы, дамуы мен болашағы (Алматы, 2007), Тіл және
жаһандану: бүгіні мен болашағы (2008) атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференциялар, Еуразия тарихы мен мәдениетіндегі Арал-Сырдария өңірінің
орны атты II халықаралық ғылыми конференцияда баяндамалар жасалды.
Зерттеу жұмысы бойынша халықаралық ғылыми-теориялық және ғылыми-
практикалық конференция материалдарында және ғылыми басылымдар мен
жинақтарда 8 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 АРАБ СӨЗДЕРІ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ДАУЫСТЫЛАР МЕН ДАУЫССЫЗДАРДЫҢ ҚАЗАҚ, ӨЗБЕК
ЖӘНЕ ТҮРІК ТІЛДЕРІ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫНА БЕЙІМДЕЛІП ИГЕРІЛУІ

1. Қыпшақ, қарлұқ жән оғыз тілдеріне енген араб сөздерінің зерттелу
тарихы
Алтай тілдер тобына жататын түркі тілдері іштей Батыс және Шығыс ғұн
бұтақтарына бөлінген. Соның ішінде Батыс ғұн бұтағы төрт топқа: қыпшақ,
бұлғар, қарлұқ және оғыз, ал Шығыс ғұн бұтағы екі топқа: қырғыз-қыпшақ және
сібір топтарына тармақталған. Зерттеу жұмысымызда қарастырылып отырған
түркі тілдері - Батыс ғұн бұтағының қыпшақ тобындағы қазақ тілі, қарлұқ
тобындағы өзбек тілі және оғыз тобының өкілі түрік тілі болып табылады.
Түркі тілдері сан ғасырларды басынан кешіре отырып, өз тарихында басқа
тілдермен тікелей немесе жанама қарым-қатынасқа түсу нәтижесінде бойына
көптеген кірме сөздерді сіңіргендігі белгілі. Сол кірме сөздер арасында
араб сөздерінің орны айрықша. VII-VIII ғасырлардан бастап ислам дінімен
түркі топырағына ене бастаған араб тілінің ықпалы қарахандықтар дәуірінде
(ІХ-ХІІІғ.) арта түсті. Бұған себеп ислам дінінің ресми дін ретінде
түркілер тарапынан қабылданып, мемлекеттік басқару, сот қызметі, діни оқу-
ағарту істерінде араб тілінің басым түсуі болатын. А.Н. Кононов Осман
империясынан бұрын Анатолияда үстемдік құрған селжұқтар дәуірінде (ХІ-ХІV
ғғ.) Қонияда және оған қарасты Анатолияның қалаларында ресми іс жүргізуде,
дипломатиялық хат алмасуларда, заң саласында араб тілі үстемдік құрғандығын
атап көрсетеді [15, 63 б]. Одан кейінгі османдықтар дәуірінде (XIII-XX ғғ.)
қолданылған османша тілде араб, парсы сөздерінің үлесі 90 пайызға жуық
болды. Жалпы шығыс мәдениетінің өрлеу кезінде (XIV-XV ғғ.) ғылыми және
әдеби шығармаларды араб және парсы тілдерінде жазудың дәстүрге айналуы да
араб сөздерінің түркі тілдеріне көптеп енуіне жағдай туғызды. Бұл жағдай
XIX ғасырдың екінші жартысына дейінгі кітаби тілде, орта түркі тілінде және
османша жазылған шығармаларда өз жалғасын тапты. Алайда араб сөздерінің
түркі тілдерінің лексикалық құрамында орнығуы, фонетикалық-морфологиялық
және лексика-семантикалық жағынан игерілуі бірдей дәрежеде болмады.
Арабтармен қоян-қолтық байланысқа түскен, араб тілі мемлекеттік тіл
дәрежесіне жеткен халықтар тілінде араб сөздері сан жағынан басым түссе, ал
көршілес халықтар тілдері арқылы сатылап енген, не діни-әдеби шығармалар
тілі арқылы ғана кірген тілдерде біршама аздау болды.
Түркі тілдері даму тарихында өзіндік із қалдырған араб сөздерін арнайы
зерттеу мәселесі XX ғасырдың алғашқы жартысынан бастап түркітанушы ғалымдар
тарапынан қолға алына бастады. Мұндай зерттеулер қатарында Батыс ғұн
бұтағының қыпшақ тобына жататын: қазақ, татар, башқұрт, құмық тілдері;
қарлұқ тобындағы: өзбек пен ұйғыр тілдері, оғыз тобына қарасты: түрік,
әзірбайжан және гагауз тілдеріндегі арабизмдерге арналған зерттеулерді атап
көрсетуге болады. Бұл салада арнайы жазылған зерттеулердің алғашқысы
ретінде Н.К. Дмитриевтің 1930 жылы жазылған Башқұрт тіліндегі араб
элементтері атты мақаласын көрсетуге болады. Мақалада ғалым башқұрт
тіліндегі арабизмдердегі дыбыстық өзгерістерге, соның ішінде түркі
тілдеріне жат араб дыбыстарының берілуіндегі өзгешеліктерге тоқталған [16,
187-201 бб]. Бұдан басқа В.А. Сычеваның Гагауыз тіліндегі араб және парсы
кірмелері (1973) [17] атты мақаласында гагауз тіліндегі араб сөздерінің
пайыздық үлесі, сөз табына қарай қолданылуы, морфологиялық және мағыналық
ерекшеліктері қарастырылады. Сонымен бірге бір қатар монографиялық
зерттеулерлер жазылды. М.И. Махмутовтың Татар әдеби тіліндегі араб кірме
сөздерінің фонетикалық және грамматикалық игерілуі (1966) [18] атты
кандидаттық диссертациясында татар тіліне енген араб сөздерінің фонетикалық
жағынан игерілуі: дауысты-дауыссыз дыбыстардағы өзгерістер, дауыстылар
үндесімінің ықпалы, араб сөздерінің морфологиялық сипаты; араб сөз
тіркестерінің татар тілінде тұрақты тіркестерге айналуы қарастырылған. Х.Н.
Аль-Аббасидің Қазіргі әзербайжан әдеби тіліндегі араб кірме сөздеріндегі
лексика-грамматикалық өзгерістер (1982) атты кандидаттық диссертациясында
әзербайжан тіліндегі араб сөздерінің грамматикалық сипаты араб тілімен
салыстырыла беріліп, кірме араб сөздеріндегі лексикалық өзгерістер түбір
сөз, туынды сөз, сөз тіркесі деңгейінде қарастырылған. М.Д. Ахмедовтың
Әзірбайжан тіліндегі араб текті есім компонентті тұрақты етістікті
тіркестер (1990) атты диссертациясында араб қимыл есімдерінің түрлі
септіктерде тұрып әзербайжан тіліндегі сабақты-салт етістіктермен тіркесуі
қарастырылған. Э.Р. Мамедовтың Қазіргі әзірбайжан техникалық
терминологиясындағы араб кірме сөздері (1990) атты кандидаттық
диссертациясында араб сөздерінің термин ретінде ғылымның түрлі саласында
қолданылуы қарастырылып, олардың құрамы талданып көрсетілген. 2003 жылы
Тілтаным журналында жарияланған А. Қайдардың Ұйғыр мақал-мәтелдеріндегі
арабизмдер мен иранизмдер мақаласы жарық көрді [19].
Қазіргі қазақ тіліндегі араб сөздері туралы жазылған еңбектер саны
баршылық. Қазақ тіліне енген араб сөздері жөнінде алғаш сөз қозғаған
ғалымдар ретінде Н. Төреқұлов [20, 86-99 бб], Х.Досмұхамедұлын [21] атауға
болады. 1926 жылдары жазылған мақалаларында авторлар қазақшаға енген араб
сөздерінің дыбыстық сипатына тоқталады. Бұл тақырыпта жазылған еңбектер
ішінде ең көлемдісі, әрі жан-жақтысы Л.З.Рүстемовтың 1963 жылы жазылған
Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері атты кандидаттық
диссертациясы болып табылады. Онда ғалым араб, парсы сөздерінің ену
жолдарынан бастап, олардағы фонетикалық, семантикалық және морфологиялық
өзгерістерді ғылыми тұрғыдан дәлелдеп берген. Бұдан кейінгі ретте бірқатар
зерттеулерде ескі түркі жазба ескерткіштеріндегі араб, парсы сөздері
зерттеу нысаны ретінде алына бастады. Б. Сағындықұлының XIV ғасырдағы
түркі жазба ескерткіштерінің салыстырмалы лексикасы (1977) [22] атты
ғылыми жұмысының екінші тарауы ескерткіштердегі араб, парсы сөздеріне
арналды. Онда кірме сөздерінің пайыздық үлесі, ену себептері, мағыналық
топтары, мағыналық ерекшеліктері айқындалды. Қазақ тіліндегі кірме араб
сөздерінің дыбыстық жағынан игерілуіне С. Кеңесбаеваның Қазақ тіліндегі
арабизмдердің фонетикалық моделі (1987) [23] атты зерттеуі арналған. Бұдан
басқа түрлі тарихи кезеңдерде жазылған әдеби ескерткіштер, қазақтың қисса-
дастандары, ақындардың шығармаларындағы кірме араб, парсы элементтерінің
қолданылуы туралы әзірленген бірқатар кандидаттық диссертациялар да бар.
Олар: Г.С. Құланазарованың XI-XII ғғ. әдеби ескерткіштеріндегі араб
элементтері (1997ж.) [24], Ж.Ж. Есенәлиеваның Абай шығармаларындағы араб,
парсы сөздерінің қолданылуы (1999) [25], Б.Н. Жұбатованың Қазақ қисса-
дастандарындағы араб, парсы сөздері (2001) [26], Г.Ж. Бүркітбайдың Қазақ
тілі түсіндірме сөздіктерінде арабизмдердің лексикографиялануы (2003),
А.Б. Донбаеваның Араб және қазақ мақал-мәтелдерінің лексика-грамматикалық
ерекшелігі (2003), Ж.А. Ағабекованың Қазақ тілінде қалыптасқан араб текті
кісі аттары (2005), Н.Б. Мансұровтың XIX ғасыр поэзиясындағы араб, иран
кірме сөздері (2006), А.А. Сейтбекованың Әбілғазы Баһадүр ханның Түрік
шежіресіндегі араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі (2007) [28]
және т.б. ғылыми зерттеулер болып табылады. Мұндай түрлі тарихи
кезеңдердегі ескерткіштер тілінде орын алған араб сөздерінің зерттелуі
кірме араб сөздерінің түркі тілдеріне ену кезеңінен бастап өткен жолын
салыстыра қарау арқылы олардың даму, өзгеру және қалыптасу заңдылықтарын
айқындауға мүмкіндік береді. Қазақ тіліндегі араб сөздері жөнінде
құрастырылған сөздіктер де бар. Оларға: Л.З. Рүстемовтың Араб-иран кірме
сөздерінің қазақша-орысша түсіндірме сөздігі (1989), Е.Б. Бекмұхамедовтың
Қазақ тіліндегі араб, парсы кірмелері (1977), Н.Д. Оңдасыновтың Арабша-
қазақша түсіндірме сөздігі (1984, 1989), А. Дәдебаев пен Ж. Қайырбековтың
Арабша-қазақша сөздігін (1990.) жатқызуға болады. Бұдан басқа қазақ
тілінің тарихы, лексикологиясы туралы жазылған еңбектерде, сондай-ақ түрлі
зерттеулердегі кірме сөздерге арналған бөлімдерде кірме араб сөздері
жалпылама қарастырылған.
Ал өзбек тілі сөздік құрамындағы кірме араб сөздерін зерттеу өткен
ғасырдың қырқыншы жылдарынан басталған болатын. Бұл саладағы алғаш зерттеу
жұмысы ретінде 40-ыншы жылдары жазылған Ф. Абдуллаевтың Өзбек тіліндегі
арабизмдер атты кандидаттық диссертациясын атауға болады. Ғалымның бұл
зерттеу жұмысында өзбек тіліндегі арабизмдердің фонетика-морфологиялық
ерекшеліктері қарастырылған болса, 1949 жылы жарық көрген Өзбек тілі
лексикасының кейбір мәселелеріне қатысты атты мақаласында кірме араб
сөздерінің лексика-семантикалық ерекшеліктері сөз болған. Бұдан басқа
бірқатар диссертациялар жарық көрген. А.Х. Нишоновтың Науаи тіліндегі
арабизмдердің фонетика-морфологиялық және лексика-семантикалық анализі
[29] атты диссертациялық жұмысында Науаи шығармаларындағы араб сөздерінің
фонетикалық ерекшеліктері, оның ішінде дыбысталуы өзгеріске ұшырған сөздер,
араб созылыңқы дауыстыларының берілуі, морфологиялық құрылымы, лексикалық
жағынан кеңуі сөз болады. Ал Б.Бафоевтың Алишер Науаи шығармаларының
лексикасы атты кандидаттық диссертациясында ақын шығармаларының жалпы
лексикасы қарастырылғанымен, араб сөздері де қамтылған. Әсіресе, араб
сөздерінің түркілік сөздермен синоним, антоним ретінде келуі, сондай-ақ
араб сөздерінің сандық үлесі қарастырылған. Ал кейінгі жылдары жазылған
зерттеу ретінде Т.И. Рахмоновтың 1994 жылы жазылған Қазіргі өзбек
тіліндегі кірме араб сөздерінің семантикалық түзілуіндегі өзгерістер [30]
атты кандидаттық диссертациясын атауға болады. Зерттеуде кірме араб
сөздерінің лексика-семантикалық жағынан игерілуі жан-жақты қарастырылған.
Еңбектің өзінен бұрынғы жазылған зерттеулерден өзгешелігі, автордың сөзімен
айтқанда, арабизмдердің мағыналарын сема деңгейінде компонентті талдау
жасау арқылы ашып көрсету болып табылады. Өзбек тілінің лексикологиясы
оқулығында кірме араб сөздерінің ену жолдары, енуге себеп болған факторлар,
араб сөздерінің өзбек тілінде грамматикалық, фонетикалық және лексикалық
жағынан игерілу мәселелері қозғалған [31, 114-123 бб].
Ал түрік тіліндегі кірме араб сөздері жөніндегі зерттеулерге келетін
болсақ, бұл жөнінде Кеңестік дәуірде жазылған бірқатар еңбектер мен
мақалаларды атап көрсетуге болады. Мысалға, Н.К. Дмитриев осман тілін
зерттеген ғалымдар М. Биттнер мен К. Фойдың зерттеулерінде араб тілі мен
түрік тілінің өзара ықпалдасуы туралы арнайы бөлім келетіндігін айтады.
Өйткені араб тілін білмейінше, осман тілін зерттеу мүмкін емес. Сондықтан
европалықтар тарапынан жазылған осман тілінің грамматикасына арналған
оқулықтарда, міндетті түрде, араб сөздері морфологиялық тұрғыдан
қарастырылған. Ал араб сөздерінің мағыналық жағына түрікше сөздіктерде
кеңінен орын берілген [16, 187 б]. Бұдан басқа Майзельдің Түрік тіліндегі
араб және парсы элементтері (1945) атты еңбегін айтуға болады. А.Н.
Кононов бұл еңбекпен қатар А.Н. Баскаков пен Л.Н. Старостовтың мақалалары
да түрік тіліндегі арабизмдерге арналғандығын атап өтеді. Сондай-ақ түрік
тілінің өзінде бұл саладағы алғашқы еңбек ретінде XVII ғасырда Шейхул-
ислам Эсад Мехмед тарапынан жазылған Lehcet’ül-lüğat сөздігін атап
көрсетіп, онда түрік сөздері араб, парсы сөздерімен салыстырылғандығын
айтады [15, 60 б, 65 б]. С.Н. Иванов Түрік тіліндегі арабизмдер (1973)
[32] атты еңбегінде қазіргі түрік тіліндегі кірме араб сөздерінің дыбыстық
ерекшеліктері мен өзгешеліктеріне қысқаша тоқталған. Ал еңбектің негізгі
мазмұны араб сөздерінің морфологиялық сипатына арналған: араб тілі
масдарларының түрік көмекші етістіктерімен тіркесуі және мағыналық
ерекшеліктері араб тіліндегі мағынасымен салыстырыла отырып жан-жақты
қаралған, сондай-ақ негізгі және ырықсыз есімшелер де тұлғалық және
мағыналық жағынан сипатталған. Бұдан басқа С.А. Орловтың 1977 жылы жазылған
Қазіргі түрік әдеби тіліндегі кірме лексиканың баламалары мәселесі [33]
атты диссертациялық жұмысын атауға болады. Бұл еңбекте XX ғасырдың алғашқы
жартысында түрік тіліндегі кірме сөздердің түрікше баламаларымен ауыстырылу
мәселесі қарастырылған.
Соңғы уақыттарда бұл салада жазылған еңбектерге Е. Ишлердің Түрікшеде
мағыналық өзгеріске ұшыраған араб сөздері мен сөз топтары (1997) атты
еңбегін жатқызуға болады. Онда ғалым 1988 жылы шыққан Түрікше сөздіктегі
арабша сөздерді талдай келе, 536 сөзде мағына мүлдем өзгергендігін, не
негізгі мағынаcынан басқа түрлі мағыналарда қолданылатындығын көрсеткен.
Келесі бір еңбек – Х. Ермиштің Арабшадан түркіленген сөздер сөздігі
(2008) [34]. Бұл сөздікте түрік тіліне енген араб сөздері жеке сөздік
ретінде жинақталған. Онда кірме араб сөздерінің арабша түбірі араб
әріптерімен көрсетіліп, транскрипциясы түрікше әріптермен берілген, сонымен
қатар түрікшеде алған мағыналары тізілген. Араб сөздерінен жасалған туынды
сөздер, сөз тіркестерінің мағыналары түсіндіріліп, мысалдармен дәйектелген.
Алайда қай мағыналар төл тіліндегі, қай мағыналар түрік тілінде алған
мағыналары екендігі ашық көрсетілмеген.

1.2 Дауысты дыбыстардың жұмсалуында пайда болған фонетикалық
ерекшеліктер
Кірме араб сөздері қазақ, өзбек және түрік тілдерінде ғасырлар бойы
өмір сүре келе, қазіргі таңда морфологиялық, фонетикалық және семантикалық
жағынан сынақтан өткен, әрі барынша игерілген сөздер болып табылады. Алайда
бұл сөздердің аталған түркі тілдеріндегі игерілу дәрежесі бір деңгейде
емес. Түркі тілдер тобындағы қазақ, өзбек және түрік тілдері мен семит
тілдері тобына жататын араб тілінің дыбыстық жүйесі мен ішкі фонетикалық
заңдылықтары бір-бірінен өзгеше екендігі белгілі. Оның үстіне қарастырылып
отырған түркі тілдерінің өз арасында да дыбыстардың саны жағынан да, сапасы
жағынан да айырмашылықтар бар. XX ғасырдың басына дейін араб әліппесін
пайдаланған түркі тілдерінде жазылған жазба ескерткіштерде араб сөздері
түпнұсқасына сай жазылып, жазба тіл халықтың сөйлеу тілінің ерекшеліктерін
қамтымады. Сондықтан кірме араб сөздерінің түркі тілдерінде дыбыстық
жағынан қандай өзгерістерге ұшырағандығын қазіргі тіл деректеріне қарап
қана айқындауға болады.
Қазақ тілінің төл дауысты дыбыстарының жүйесі тоғыз дауыстыдан
құралады. Олар: а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і. Дауыссыз дыбыстарының әліпби
тізімі белгілі. Олар: б, д, ғ-г, ж, з, й, қ-к, л, м, н, ң, п, р, с т, у, ш
[35, 14 б, 31 б]. Қазіргі өзбек әдеби тілінде 31 фонема бар. Олардың алтауы
дауысты дыбыс: а, е(э), и, о, у, ў; жиырма бесі дауыссыз дыбыс : б, в, г,
ғ, д, ж, з, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, қ, ғ, ҳ, нг (ң) [36,
308 б]. Түрік тілінде сегіз қысқа: a, e, i, ı, o, ö, ü, u; үш созылыңқы
дауысты дыбыс бар: a:, i:, u:. Дауыссыз дыбыстардың саны - 24: p, b, f, v,
t, d, s, ş, z, j, c, ç, m, n, l,l’ r, y, k, k’ g, ğ, h [ 38, 26 б]. Ал араб
тілінде 28 дауыссыз дыбыс бар: ا، ب، ت، ث، ج، ح، خ، د، ذ، ر، ز، س، ش، ص، ض،
ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ك، ل، م، ن، و، ه، ي және алты дауысты дыбыс бар, оның үші
қысқа, үшеуі созылыңқы. Қысқа дауыстылар әріптермен таңбаланбай,
дауыссыздардың асты үстіне қойылатын харакаттар (َ) ә (а), (ِ) и, (ُ) у және
созылыңқы дыбыстарда харакаттармен қоса қолданылатын ( َ ا ) ә:,(а:); ( ِ ي )
и:; ( ُ و) у: арқылы беріледі. Бұл дыбыстардың ішінде аталған түркі
тілдеріндегі дыбыстарға біршама жақын дыбысталатындары да, сондай-ақ түркі
тілдерінің дыбыстық жүйесінде баламасы жоқ, тек семит тілдеріне ғана тән
дыбыстар да бар. Сондықтан араб тілінен түркі тілдеріне сөз ауысу барысында
араб сөздерінің бастапқы бейнесі субстрат тілдердің дыбыстық жүйесі мен
ішкі фонетикалық заңдылықтарына бейімделіп өзгерген. Бұл жөнінде қазақ
тіліндегі араб, парсы кірме сөздерін жан-жақты зерттеген Л.З. Рүстемов:
Парсы, әсіресе, араб тіліндегі дауыссыз дыбыстардың бәрінің бірдей
эквиваленті қазақ тілінен табыла бермейді. Сондықтан араб яки парсы
сөздерін қазақтар сол күйінде айнытпай, дәл айтпағаны түсінікті. Қазақ
араб, парсы сөздерін қазақ тілінің фонетикалық жүйесіне бейімдеп қана айтуы
мүмкін, - дейді [38, 81 б]. Алайда араб сөздерінің бейімделу деңгейі
аталған түркі тілдерінде біркелкі емес. Әсіресе, қазақ тіліндегі араб
сөздері өзбек және түрік тілдеріне қарағанда дыбыстық жағынан көбірек
өзгеріске ұшыраған, тіпті араб сөздерінің тілімізге сіңісіп, табиғи түрде
қалыптасып кеткені сондай, төл сөздерінен ажырату қиын. Бұл пікір қазақ
тілінің дыбыстық заңдылықтарына сай өзгергіп қалыптасқан сөздерге қатысты.
Түркі халықтары ислам дінін қабылдап, халық арасында дін кең етек
жайған, кейбірінде араб тілі мемлекеттік ресми тіл дәрежесіне дейін
көтерілген уақыттан бастап енген араб жазуы қаралып отырған үш тілде де
өткен ғасырдың 30 жылдарына дейін қолданылып келген болатын. Ол кездері
сауат ашу, білім алу діни медреселерде үш тілде: араб, парсы және шағатай
(осман) тілдерінде жүргізілгендіктен, араб сөздерін жазуда қиындық тумады.
Соның нәтижесінде араб сөздері бастапқы енген кезінен бастап XX ғасырдың
алғашқы кезеңіне дейін түркі тілдерінде түпнұсқасын сақтай отырып жазылды.
Діни әдебиеттер мен діни сарындағы поэзиялық шығармаларда, ресми іс-
қағаздарында араб сөздерін дәл жазу дәстүрге айналды. Б. Әбілқасымов: Араб
әліппесін пайдаланған түркі халықтарының баршасына ортақ бір жазылмаған
орфографиялық заңдылық бар болатын. Оның мәні түркі халықтарының
әрқайсысының тіліндегі өзіндік фонетикалық ерекшеліктерін ескерместен,
барлығын бір жазу үлгісіне бағындыру еді. Араб жазуындағы негізгі принцип
араб сөздерінің негізгі ана тіліндегі тұлғасының өзгермей жазылуын,
қосымшалардың ауызша тілде қалай құбылуына қарамастан, бір тұлғада берілуін
берік сақтайтын морфологиялық принцип болатын, - дейді [39, 139 б]. А.Н.
Щербак та осы жазба дәстүрдің қатаң сақталуына байланысты ескі өзбек
тілінде жазылған ескерткіштерде араб, парсы сөздерінің түпнұсқаға сай
жазылғандығын айтады [40, 96 б].
Кезінде араб сөздерін дәл жазудың өзіндік себептері де болды. Діни
мағынадағы арабша сөздердің дәл берілуі дінді кез келген түркі не басқа
халықтардың біркелкі қабылдауы үшін қажет болды. Соған байланысты діни
әдебиеттер мен шығармаларда діни терминдер арабшасымен сәйкес берілді, ал
Құран аяттары, сондай-ақ Пайғамбар хадистері барлық харакаттарымен толық
жазылып, оқылды. Әсіресе, Құран әліппесін оқытуда дыбыстарды дұрыс айтуға,
яғни махраж ережелеріне үлкен мән берілді. Бұл дәстүр діни сауат ашу
орындарында қазіргі уақытта да жалғасын табуда. Өйткені араб тілінде
сөздегі бір дыбысты ұқсас дыбыспен өзгертіп айту мағынаның өзгеруіне, тіпті
басқа сөздің шығуына әкеліп соғады. Сондықтан бастапқы енген уақытында араб
сөздерін, әсіресе, діни ұғымдағы сөздерді дәл жазу, дәл айтуға тырысу
мағына дұрыстығын сақтау қажеттілігінен де туған болар. Оның үстіне араб
сөздері түркі тілдерінде әр бірінің өз дыбыстық заңдылығына қарай өзгеріп
бейімделгендіктен біркелкі болмады және сол заманғы түркі тілдерінің ортақ
жазбаша тілі қызметін атқарған араб жазуын қолданған шағатай тілінде бұл
өзгешеліктердің бәрін бірдей қамтудың өзі мүмкін емес-ті. Өйткені араб
әріптері, кейбір қосымша белгілер қосылғанымен де, түркі тілдеріндегі
дауысты дыбыстардың барлығын дәл беруде жеткіліксіз болды.
Жазба тілде түпнұсқаға сай жазылған араб сөздерін тек арабша сауаты бар
кісілер ғана оқып, айта білген. Өйткені түркі тілдеріне жат араб дыбыстарын
дәл айту қай кезде болсын арнайы оқу, жаттығуды талап ететін іс болған.
Сондықтан қарапайым халық тілінде жазылуындай дыбысталмағаны дау
туғызбайды. Алайда бұл сөздердің дыбысталуы қандай жағдайда болғанын айту
қиын. Бұл жөнінде Б. Сағындықұлы: XIV ғасырда ауызекі тілде фонетикалық
айтылуы жөнінен төл тілдегі күйімен салыстырғанда айтарлықтай өзгерісі
болды ма, жоқ па, ол жағы ғылымға белгісіз, ал жазылуы жөнінен бұл сөздер
араб, парсы тілдерінде емле бойынша қалай жазылса, ескерткіштерде де солай
жазылған, - дей келе, бұл сөздердің пәлендей өзгеріске ұшырамай, төл
тіліндегідей мәнерде айтылуы мүмкін екендігін айтады [22, 139 б].
Сонымен уақыт өте сөздердің субстрат тілдің фонетикалық заңдылықтарына
қарай халық тілінде дыбысталу заңдылықтарына сәйкес белгілі бір
өзгерістерге ұшырап қалыптасуы заңды құбылыс. Кезінде сөз мағынасы жалпыға
не зиялы қауымға түсінікті болғандықтан, кірме араб сөздеріндегі дыбыстық
өзгерістер мағынада айтарлықтай өзгеріс тудырмаған. Алайда кірме араб
сөздері ғасырлар бойы түркі тілдерінде қолданыла келе, тек дыбыстық жағынан
ғана емес, семантикалық жағынан да өзгеріске ұшыраған.
Өткен ғасырдың 30 жылдары қазақ, өзбек тілдері алдымен латын, артынан
кирилл, ал түрік тілі латын жазуына өткеннен кейінгі уақытта кірме араб
сөздері, негізінен, халықтың сөйлеу тіліндегі дыбысталуына жуық жазыла
бастады да, кейін келе әдеби тілде сол бейнеде орнықты. Соған орай, біз өз
зерттеуімізде қазақ, өзбек және түрік тілдеріне ортақ кірме араб сөздерінің
қазіргі әдеби тілдерде қалыптасқан үлгілерін негізге алдық.
Енді араб тіліндегі дауысты дыбыстардың қарастырылып отырған түркі
тілдеріндегі таңбалануы мен дыбысталуына тоқталсақ. Араб тілінде дауысты
дыбыстарды таңбалайтын әріп жоқ. Қысқа дауыстылар дауыссыз әріптердің үсті
мен астына қойылатын харакаттар арқылы беріледі: фатха ( َ ) әріп үстіне
қойылатын қиғаш таяқша ә дыбысын, ал жуан айтылатын خ ха:, ر ра:, ص
са:д, ض да:д, ط та:, ظ за:, ع айн, غ ғайн, ق қа:ф
дауыссыздарынан кейін а деп дыбысталады. Демек, араб тілінде дауысты
дыбыстардың жуан-жіңішке болып келуі алдында тұрған дауыссызға байланысты.
Бұл дыбыстың транскрипциясы ә, а әріптері арқылы берілді. Ал дыбысталуда
араб тіліндегі ә дыбысы тіл ортасының бір шама түсуі арқылы жасалғандықтан,
қазақ тіліне қарағанда сәл жуандау айтылып, өзбек тіліндегі а әріпімен
таңбаланатын ә дыбысына сәйкес келеді. А дыбысының да араб тіліндегі
дыбысталуы қазақ тілінен өзгешелеу, қазақ тілінде бұл дыбыс ашық, ал араб
тілінде дыбысты айту кезінде иек біршама төмен түсіп, тіл артқа қарай
жиырыңқы келгендіктен, мұнда да өзбек тіліндегі о әріпімен таңбаланатын а
дыбысына жуықтау айтылады. Кәсра ( ِ ) әріп астына қойылатын қиғаш таяқша, и
дыбысын таңбалайды. Бұл дауысты дыбыс ра:-дан басқа жоғарыда келтірілген
жуан дауыссыздардан кейін жуан, ал қалған дауыссыздардан кейін жіңішке
айтылады. Араб тіліндегі үшінші дауысты дыбыс у дамма (ُ ) әріп үстіне
қойылатын үтір арқылы таңбаланады. Ал созылыңқы дауыстылар дауыссыз дыбысқа
ي، و، ا әріптерінің тіркесуі арқылы бейнеленіп, дыбысталуы жағынан қысқа
дауыстылардың біраз созылыңқы айтылуы арқылы жасалады. Айта кететін жайт,
араб тіліндегі дауыстылардың созылыңқы және қысқа болып келуі мағына
ажарататын мәнге ие екендігі [41, 14 б].
Араб тіліндегі дауыстылардың қазақ, өзбек және түрік тіліне енген
сөздердегі таңбалануы мен дыбысталуы түрліше келген. Арабтың қысқа ә (а)
дыбысы қазақ тілінде а, ә және е дыбыстары арқылы берілген. Әдетте, жуан а
дыбысымен құрамында арабтың жуан реңкте айтылатын дауыссыздары келген
сөздер айтылады: نَظَرٌ [нәзар] назар, قَرَارٌ [қарар] қарар, مَظْلُومٌ [мәзлу:м]
мазлұм, صَبْرٌ [сабр] сабыр, طَبَقٌ [табәқ] табақ. Ал мұндай дауыссыздар
келмеген сөздерде ә дауыстысы тек бірінші буында, е дыбысы барлық буындарда
келе береді: حَرَكَةٌ [хәракәт] әрекет, دَرَجَةٌ [дәрәжә] дәреже, تَوْبَةٌ [тәубә]
тәубе, بَرَكَةٌ [бәракә] береке, سَبَبٌ [сәбәб] себеп. Алайда құрамында
арабтың жуан дауыссыздары келгеніне қарамастан қазақша бірыңғай жіңішке
айтылатын نَصِيبٌ [нәси:б] нәсіп, صَبِيٌّ [сабий] сәби сияқты сөздермен қатар,
керісінше арабшада жіңішке дауыссыздармен келгенімен, қазақша бірыңғай жуан
айтылатын сөздер де бар, мысалы ثَوَابٌ [сәуә:б] сауап, سَفَرٌ [сәфәр] сапар.
Алдыңғы сөздерде сөздің жіңішкеленуіне сөз құрамындағы иә: дыбысы, ал
кейінгі сөздердің жуандануына сөз құрамындағы созылыңқы дыбыстың болуы
ықпал еткен тәрізді.
Өзбек тілінде араб дауыссыздарының жуан-жіңішке реңкте айтылуы
ескерілмей, сөздің барлық шенінде қысқа ә (а) дыбысы араб тіліндегі ә
дыбысына жуық айтылатын а дыбысы арқылы берілгендіктен, сөз бірыңғай
жіңішке айтылады. Мысалы: насиб, назар, тавба, сабий, сабр, сабаб, ҳаракат,
қалам, сафар, табақ. Тек шерик сөзінде е дыбысы арқылы берілген.
Түрік тілінде де сөз құрамында арабтың жуан дауыссыздары келген
сөздерде жуан a (а) дыбысымен келеді, мысалы: nasi:p, nazar, sabi:, kara:r,
sabır, takva:, tabak. Ал жіңішке дауыссыздармен келген сөздерде жіңішке е
(э) дыбысы арқылы беріледі, мысалы: sebep, sefer, seva:p. Тек tövbe сөзінде
өзінен кейінгі و уә-нің әсерімен ö (ө) арқылы дыбысталған, ал басқа да
осыған ұқсас жағдайларда бұл әсер байқалмайды, мысалы مَوْسِمٌ [мәусим]
mevsim, نَوْبَةٌ [нәубәт] nevbet, جَوْهَرٌ [джәуһәр] cevher. Араб тілінде
жіңішке реңкте айтылатын ح хә: дауыссызының алдынан да, артынан да жуан
дауысты а түрінде келеді: حَيَاَلٌ [хәйә:л] hayal, اَحْمَقُ [әхмәқ] ahmak,
مَحْرُومٌ [мәхру:м] mahru:m, مَحْكَمَةٌ [мәхкәмә] mahkeme. Ал e дыбысымен حَلالٌ
[хәлә:л] helal, حَكِيمٌ [хәки:м] heki:m дәрігер, حَلْوَي [хәлуә:] helva
сөздерінде ғана кездеседі. Бұған себеп бұл дауыстыдан кейін келген жіңішке
реңкті арабтың ләм мен кәф дауыссыздарының түрікшеде де тек жіңішке
қалыптасуы ықпал еткенге ұқсайды. ز зә дыбысынан кейін бір сөзде ғана
жуан а түрінде келген zaman.
Қысқа и дыбысы қазақ тілінде и (ій, ый), ы, і дыбыстары арқылы
белгіленеді, ал а, ә, е, ұ, ү дыбыстары арқылы бірен-саран сөздерде ғана
келеді: سِيَاسَةٌ [сийә:сәт] саясат, عِيَالٌ [`ийә:л] әйел, فِعْلٌ [фи`л]
пейіл, ذِهْنٌ [зиһн] зейін, نِكَاحٌ [никә:х] неке, مِنَأرَةٌ [минә:ра] мұнара,
مِقْدَارٌ [миқдә:р] мұғдар, مِسْكِينٌ[миски:н] мүскін. Ал и дыбысы тіліміздегі
байырғы сөздер құрамында кездескенде ый, ій, ұй, үй дыбыстарының тіркесін
білдіргендіктен [42, 57 б], араб сөздеріндегі и дыбысы да осы заңдылыққа
сай дыбысталады. Мысалы, жи(ый)һаз, ри(ый)за, си(ый)пат, тәжіри(ій)бе,
ни(ій)ет, дүни(үй)е, өси(үй)ет. Ы,і әріптерімен таңбаланған сөздерде
алдыңғы буындағы еріндік дауыстылардан кейін ерін үндестігіне сәйкес ұ, ү
деп айтылады: мүмкі(ү)н, мүшкі(ү)л, момы(ұ)н.
Өзбек тілінде и әріпімен таңбаланып, кей сөздерде і-ге жуық, кейбірінде
и түрінде дыбысталады. Мысалы: ошиқ, одил, жиҳоз, жинс, зикр, ҳозир, комил,
киро, китоб, лозим, мағриб, мисол, мискин, фосиқ, сифат және т.б. айн,
хә: және һә: дыбыстарының алдында сөздің басында э, ортасы мен соңында
е дыбысымен беріледі: فِعْلٌ [фи`л] феъл, وَاقِعَةٌ [уә:қи`а] воқеа, ذِهْنٌ
[зиһн] зеҳн, اِحْتِمَالٌ [ихтимә:л] эҳтимол, اِحْتِيَاجٌ [ихтийә:дж] эҳтиеж,
اِحْتِيَاطٌ [ихтийә:т] эҳтиёт, مِحْرَبٌ [миһра:б] меҳроб, مِعْرَاجٌ [ми`ра:дж]
меърож, نِعْمَةٌ [ни`мәт] неъмат, سِحْرٌ [сихр] сеҳр. Бір сөзде ғана у
дыбысымен берілген мавсум.
Ал түрік тілінде жуан дыбысталатын араб дауыссыздарынан бұрын және
кейін жуан ı (ы) дыбысы арқылы келіп, сөз дауыстылар үндесіміне сай
бірыңғай жуан айтылады: a:şık, rıza:, ha:zır, vakıa, fasık, sıfat; қалған
жағдайларда жіңішке i (и) дыбысы арқылы беріледі: a:dil, ciha:z, kitap,
kira:, cins, misa:l, minber, nika:h, miskin, niyet, siya:set, sihir,
riva:yet және т.б., тек tecrübe, mümkün, müşkül сөздерінде ü әріпімен
беріліп, соңғы екі сөзде ерін үндестігіне байланысты өзгерген.
Қысқа у дыбысы қазақ тілінде, негізінде, ұ, ү дыбысымен дыбысталады:
жұма, мұрат, мұрсат, мұхит, мұқтаж, мұғалім нұқсан, рұқсат, сұқбат,
мүсәпір, мүләйім, мүлік, мүмкін, мүшкіл, нүкте, үкім, сүндет. У әріпімен
таңбаланған жағдайда ұу, үу деп дыбысталады, өйткені у әрпі байырғы сөздер
құрамында ұу, үу түрінде айтылады [42, 58 б]. Мысалы: қ(ұ)уат, м(ұ)уапық,
м(ү)уфтү. Бірен-саран сөздерде а, ә, е, ө, о, ы, і дыбыстарына ауысқан:
لُؤْلُؤٌ [лу’лу’] лағыл, مُحَبَّةٌ [мухәббәт] махаббат, فُلانٌ [фулә:н] пәленше,
مُحْكَمٌ [мухкәм] бекем, مُهْرٌ [муһр] мөр, نُقَطٌ [нуқат] ноқат, مُؤْمِنٌ [мү’мин]
момын, سُفْرَةٌ [суфра] сыпыра, مُنَاجَةٌ [мунә:жәт] мінажат, مُنَاسِبٌ
[мунә:сиб] мінәсіп.
Өзбек тілінде у әріпімен таңбаланғанымен, ұ, ү дыбыстарына жуықтау
дыбысталады: жума, муаллим, муҳтож, нуқсон, рухсат, муфтий, мулк, мумин,
суҳбат, мушкил, муҳр, ҳукм, суфра, суннат, фурсат және т.б. Бір екі сөзде
қазақ тілінде а, ә, е деп өзгергеніндей, өзбек тілінде де а арқылы
берілген: фалон, лаъл, маҳкам.
Түрік тілінде бұл дыбыс u (у), ü (ү) арқылы беріледі: muhkem, muhabbet,
mura:t, muhtaç, muhi:t, mü’min, mühür, müba:rek, mülk, mümkün, müşkül,
nüsha. Бірлі-жарым сөзде a, ı, i, o дыбыстарымен алмасқан: falan, fırsat,
misafir, nokta, noksan, sohbet, sofra. Соңғы сөздерде о дыбысымен келуі бұл
дыбыстың алды-артынан жуан дыбысталатын са:д және қа:ф дауыссыздарының
келуі болса керек.
Араб тілінің созылыңқы дауыстылары қазақ тілінде мүлдем кездеспейді.
Қазақ тілінде арабтың созылыңқы ә: (а:) дыбысы алдыңғы дауыссыздың жуан-
жіңішке реңкте келгеніне қарамастан, тек жуан а дыбысы арқылы берілген:
ғибадат, табыт, мысал, емтихан, қалыс, ұждан, азан, мирас, сағат, ишарат,
нұқсан, тайпа, залым, ғалым, пайда, қалып, ғаламат, мал, қанағат, жауап
және т.б. Ал ل ләм, ك кәф, кейде ر ра:, م мим, ن нун
дауыссыздарынан кейін жіңішке ә, е түрінде де келеді, мысалы: сәлем, еміле,
бәле, зекет, кәміл, кіре, керемет, кәмелет, кемел, неке, нәпіл, мінәсіп; ي
йә-ден кейін е не я (й мен а тіркесі) арқылы беріледі: дүние, әулие,
әнбие, қиял, қиянат, қиямет, қияпат. І дыбысымен әділет сөзінде келген.
Өзбек тілі төл сөздерінде созылыңқы дауысты дыбыс кездеспейді, тек
кірме сөздерде орын алады. А.Х. Нишонов Науаи дәуірінде араб сөздеріндегі
созылыңқы дауыстылардың ескі өзбек тілінде сақталуына созылыңқы дауыстылары
бар парсы тілінің әсері болғандығын айтады [29, 7 б]. Өйткені парсы тілі
халық арасына кең тараған тіл еді. Ал А.Н. Кононов қазіргі әдеби өзбек
тілінде бастапқыда созылыңқы дауыстылардың болмағандығын, өзбек тілі тек
кейін қосылған созылыңқылықты ғана білетіндігін айтады. Оның өзі үш
жағдайда ғана кездеседі: араб және тәжік-парсы кірме сөздерінде дауыстыдан
кейін келген айн, һамза дыбыстары түсіріліп, жазуда орнына ъ қойылып,
алдыңғы дауыстыны біршама созғанда: даъво, феъл, таъсир; ҳ дыбысының түсуі
арқылы : шаҳар (шаар) және в дауыссызының түсуі арқылы : сув (су:), совуқ
(со:уқ) [43, 21 б]. Мұнда өзбек тілінде баламасы жоқ дыбыстардың тек
алдыңғы дауыстыны созу түрінде ғана дыбысталатындығы көрсетілген. Ал араб
тіліндегі созылыңқы дауыстылар өзбекшеде сақталмаған. Арабша созылыңқы ә:
(а:) дыбысы өзбек тілінде о әріпімен таңбаланып, о-ға бейімделіп айтылатын
а дыбысы арқылы беріледі. Өзбек тіліндегі о-ны айтқанда тіл а фонемасын
айтқандағыдан да әрі қарай жиырылады да, тілдің ұшы астыңғы тіске тимей иек
мейлінше төмен түседі [44, 30 б]. А.М. Щербак а-ның о-ға бейімделуіне тәжік
тілінің ықпалы болғандығын айтады [45, 40 б]. Мысалы: ибодат, мисол,
имтиҳон, холис, виждон, азон, мирос, соат, ишорат, нуқсон, тоифа, золим,
олим, қолиб, аломат, мол, қаноат, жавоб, салом, имло, закот, комил, киро,
каромат, камолат, камол, никоҳ, нофил, муносиб; ал йә:ي дауыссызынан
кейін ё ( й және о дыбыстарының тіркесі) арқылы беріледі: дунё, авлиё,
анбиё, хаёл, хиёнат, қиёмат, қиёфат. Мұнда да созылыңқы дауыстының алдынан
келген дауыссыздың жуан-жіңішке реңкте келуі ескерілмей, тек жуан дауысты
түрінде қалыптасқандығын айтуға болады.
Ал түрік тілінде араб тіліндегі үш созылыңқы дауысты жазуда да,
дыбысталуда да, негізінен, сақталған. Алайда созыңқылық жазуда
көрсетілмейді, тек түрік тілі түсіндірме сөздігінде сөздің жанында жақша
ішінде берілген түрікше дыбысталу транскрипциясында қос нүктемен беріледі.
Сондықтан түрік тілі мысалдарында сөздіктегі транскрипциясы үлгі ретінде
алынды. Арабтың созылыңқы ә: (а:) дауыстысы түрікше жуан а:-мен беріледі:
iba:det, misa:l, ca:hil, imtiha:n, ha:lis, eza:n, mi:ra:s, işa:ret, za:lim,
a:lim, kana:at, ceva:p, kira:, kera:met, kema:l, na:file, müna:sip, dünya:,
evliya:, enbiya:, hıya:net, kıya:met, kıya:fet. Тек арабтың кәф пен ләм
дауыссыздарынан кейін жіңішке айтылады. Жазуда үстіне жіңішкерту таңбасы
қойылып, (я) түрінде оқылады: ala:met, ka:mil, zeka:t, sela:m, imla:,
nika:h. Қазіргі уақытта айтылуда кірме араб сөздеріндегі ұзын буындардың
қысқа айтылу тенденциясы байқалуда. Сөйлеу барысында kara:r емес karar,
zama:n - zaman, ru:h - ruh. Алайда мұндай сөздердің көбі дауыстыдан
басталған қосымша жалғанғанда сөз соңындағы ұзын буындар қалпына келеді:
insaf insa:fı, vicdan vicda:nı. Сөздің бұл ерекшелігі сөздікте
көрсетілген: karar is. (-ra:rı), ruh is. (ru:hu), zaman is.(-ma:nı). Ал
кейбір сөздерде қысқа дауыссыз күйінде қалады: saat, kitap, noksan, fayda,
tayfa, kalıp, imam, kadı, rahat және т.б.
Созылыңқы дауысты дыбыстар араб тілінде фонологиялық мәнге ие екендігі
белгілі. Қазақ тілінде созылыңқылық сақталмаған. Ал өзбек тілінде арабтың
қысқа ә (а) дауыстысы а, ал созылыңқы ә: (а:) - о дыбысымен берілгендіктен,
мағыналық жағынан ажыратуға болады. Әсіресе, бірдей дауыссыздармен келіп,
тек дауыстылардың қысқа-созылыңқылығымен өзгешеленетін сөздерді ажыратуда
екі түрлі дыбыспен берудің мәні зор. Мысалы, شَهِيدٌ [шәһи:д] шаҳид дін
жолында қаза болған, отан үшін жанын пида еткен кісі, ал شَاهِدٌ [шә:һид]
шоҳид бір іс, оқиғаға тікелей қатысқан, немесе куә болған, көрген кісі,
сол сияқты عَلَمٌ [`аләм] алам ту, ал عَالَمٌ[`а:ләм] олам дүние жүзі деп
екі түрлі берілгендіктен, мағыналары да ажыратылған. Түрік тілінде де
мұндай сөздерде қысқа дауысты түрікше а, е-мен беріліп, ал созылыңқы
дауысты а: арқылы келгендіктен, сөзді оңай айыруға болады, мысалы şehi:t -
şa:hit, alem - a:lem. Татар тілінде де бұл сөздердің дыбысталуы бір-бірінен
өзгешеленеді: созылыңқы ә:(а:) тек жуан а дыбысымен, ал қысқа ә, а -
жіңішке ә дыбысымен берілген, мысалы, ғаләм дүние жүзі, әләм ту, шаһит
куәгер, ал шәһит құрбан болған, қаза тапқан [18, 10 б]. Қазақ тілінде
мұндай сөздер сирек кездеседі, соның өзінде бірдей жазылып дыбысталады,
мысалы, صَفٌّ [сафф] сап қатар, صَافٍ [са:ф] сап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.