Диуани-хикмет” ескерткіші тілінің грамматикалық ерекшеліктері (тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы)
Кіріспе 3
1 Ясауи хикметтерінің зерттелуі және түркі тілдеріндегі тәуелдеу, жіктеу және көптеу категорияларының тарихы
8
1.1 Орта түркі тілдері және олардың Ясауидың “Диуани.хикмет” ескерткіші тілімен тарихи сабақтастығы
8
1.2 Ясауидың өмірі мен “Хикмет” тілінің түркі және әлемдік тіл білімінде зерттелуі
10
1.3 Категория ұғымы және түркі тілдеріндегі тәуелдеу категориясының қалыптасып дамуы
17
1.4 Меншіктілік қатынасты білдірудің ерекше формасы . изафеттік тіркестердің тарихи қалыптасуы
34
1.5 Жіктеу категориясының арғы негізі және түрлену жүйелері 39
1.6 Көптік категориясының дамуы мен қалыптасуы 43
1 тарау бойынша қорытындылар 58
2 Хикмет тілінде тәуелдік, жіктік, көптік жалғауларының берілуі 62
2.1 Тәуелдік жалғауларының хикмет тіліндегі көрінісі 62
2.2 Хикметтердегі жіктік жалғауларының қолданысы 76
2.3 Жіктік жалғаудың ықшамдалған түрі және болымсыз түрде қолданылуы
97
2.4 Хикмет тілінде көптік жалғауларының қолданылуы 103
2 тарау бойынша қорытындылар 108
Қорытынды 113
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 117
1 Ясауи хикметтерінің зерттелуі және түркі тілдеріндегі тәуелдеу, жіктеу және көптеу категорияларының тарихы
8
1.1 Орта түркі тілдері және олардың Ясауидың “Диуани.хикмет” ескерткіші тілімен тарихи сабақтастығы
8
1.2 Ясауидың өмірі мен “Хикмет” тілінің түркі және әлемдік тіл білімінде зерттелуі
10
1.3 Категория ұғымы және түркі тілдеріндегі тәуелдеу категориясының қалыптасып дамуы
17
1.4 Меншіктілік қатынасты білдірудің ерекше формасы . изафеттік тіркестердің тарихи қалыптасуы
34
1.5 Жіктеу категориясының арғы негізі және түрлену жүйелері 39
1.6 Көптік категориясының дамуы мен қалыптасуы 43
1 тарау бойынша қорытындылар 58
2 Хикмет тілінде тәуелдік, жіктік, көптік жалғауларының берілуі 62
2.1 Тәуелдік жалғауларының хикмет тіліндегі көрінісі 62
2.2 Хикметтердегі жіктік жалғауларының қолданысы 76
2.3 Жіктік жалғаудың ықшамдалған түрі және болымсыз түрде қолданылуы
97
2.4 Хикмет тілінде көптік жалғауларының қолданылуы 103
2 тарау бойынша қорытындылар 108
Қорытынды 113
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 117
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қожа Ахмет ибн Ибрагим ибн Әли Ясауидың дүниеге келуі ІХ-ХІІ ғасырларда билік еткен Қараханид мемлекетінің ислам дінін қабылдап, мұсылмандықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрып, салт-санасымен үйлесу кезеңімен тұспа-тұс келді. Ислам дінінің бір тармағы – сопылық бағытты уағыздаушы Ясауи ілімі – жалғыз тәңіріге бас ию, адамгершілік қасиеттерді дәріптеу, “ерік бостандығы” ұғымын ту етіп ұстай отырып, Жаратушыға деген сенімнен, “тура жолдан” адаспауды міндеттеді. Сопылық бағыттың басты ұстанымдары Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани хикмет” туындысында көрініс тапты. “Диуани-хикмет” - өз заманында жергілікті халықтың рухани өмірінде зор роль атқарған құнды еңбекке айналды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: “Диуани-хикмет” ескерткіші әдебиет, тарих, философия тұрғысынан толыққанды зерттеу нысандары болған, оның тілдік жағы тілшілер тарапынан да қарастырылып жүр. Алайда, шығарманың тілі туралы мәселе бірізді тұжырымға келіп тоқталды деуге болмайды, өйткені әрбір зерттеушінің өзіндік ой-пікірі сақталып келеді. 2004 жылы Р. Сыздықтың Ясауи хикметтерінің тілі мен оның лексикалық, морфологиялық және синтаксистік құрылысындағы кейбір ерекшеліктері туралы көлемді зерттеуі жарияланып, онда “Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық құрылысын қарастыруға ниеттенген жас ізденушілерге айқын бағыт-бағдар сілтенген. Ғалымның сілтеген бағытымен жүре отырып, ескерткіш тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында біршама грамматикалық ерекшеліктердің табиғатын аша түсуге болатыны айқындалды. “Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық ерекшеліктері, атап айтсақ, тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы бұрын-соңды арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырылған емес. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі қазіргі қазақ тілі және түркі тілдері фактілерімен салыстыра отырып, “Диуани-хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының функционалды-семантикалық мәнін айқындап көрсетуден де анық байқалады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Өз заманында жергілікті халықтың рухани өмірінде зор роль атқарған, адамгершілікке, имандылыққа, өнегелі өмірге тәрбиелейтін, мұсылмандықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрпы, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігімен етене араласып, үйлесіп кетуіне де ықпал еткен ақын Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” (“Ақыл кітабы”) шығармасы – зерттеу жұмысының негізгі нысаны болды.
Зерттеудің пәні. Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” шығармасының тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғаулары.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: “Диуани-хикмет” ескерткіші әдебиет, тарих, философия тұрғысынан толыққанды зерттеу нысандары болған, оның тілдік жағы тілшілер тарапынан да қарастырылып жүр. Алайда, шығарманың тілі туралы мәселе бірізді тұжырымға келіп тоқталды деуге болмайды, өйткені әрбір зерттеушінің өзіндік ой-пікірі сақталып келеді. 2004 жылы Р. Сыздықтың Ясауи хикметтерінің тілі мен оның лексикалық, морфологиялық және синтаксистік құрылысындағы кейбір ерекшеліктері туралы көлемді зерттеуі жарияланып, онда “Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық құрылысын қарастыруға ниеттенген жас ізденушілерге айқын бағыт-бағдар сілтенген. Ғалымның сілтеген бағытымен жүре отырып, ескерткіш тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында біршама грамматикалық ерекшеліктердің табиғатын аша түсуге болатыны айқындалды. “Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық ерекшеліктері, атап айтсақ, тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы бұрын-соңды арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырылған емес. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі қазіргі қазақ тілі және түркі тілдері фактілерімен салыстыра отырып, “Диуани-хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының функционалды-семантикалық мәнін айқындап көрсетуден де анық байқалады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Өз заманында жергілікті халықтың рухани өмірінде зор роль атқарған, адамгершілікке, имандылыққа, өнегелі өмірге тәрбиелейтін, мұсылмандықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрпы, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігімен етене араласып, үйлесіп кетуіне де ықпал еткен ақын Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” (“Ақыл кітабы”) шығармасы – зерттеу жұмысының негізгі нысаны болды.
Зерттеудің пәні. Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” шығармасының тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғаулары.
1 Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М.: Высшая школа, 1969. – 332 с.
2 Наджип Э. Исследования по истории тюркских языков ХІ-ХІV вв. – М.: Наука, 1989. – 283 с.
3 Момынова Б. Қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеу жүйесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 126 б.
4 Сыздық Р. Ясауи “Хикметтерінің” тілі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004. – 550 б.
5 Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас орталығы, 1993. – 261 б.
6 Боровков А.К. Лексика среднеазиатского тефсира (ХІІ-ХІІІ вв.). – М.: Восточная литература, 1963. – 366 с.
7 Чакыр Р. Қ.А. Яссауидың “Диуани-хикмет” кітабының қазақ тіліндегі аудармалары және әдеби байланыстар проблемасы: филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.06. – Алматы, 1998. – 128 б.
8 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Мектеп, 1991. – 229 б.
9 Жұбанов Қ., Жолаев Ж. Қожа Ахмет Ясауи // Жұлдыз. – 1999. – №8. – 115-119 бб.
10 Момынова Б. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Атлас, 2006. – 199 б.
11 Көпрүлүзаде М.Ф. Қожа Ахмет Ясауи. Танымы мен тағылымы. – Шымкент: Арыс, 1999. – 122 б.
12 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского языка. – М.: Высшая школа, 1976. – 256 с.
13 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Наука, 1961. – 204 с.
14 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика /под ред. Э. Тенишева. – М.: Наука, 1984. – 484 с.
15 Бондорко А.В. Функциональная грамматика. – Л.: Наука, 1984. – 136 с.
16 Кодухов В. Введение в языкознание. – М., 1979. – 216 с.
17 Хасенов А. Тіл білімі. – Алматы: Санат, 1996. – 416 б.
18 Баскаков Н. Историко-типологияческая морфология тюркских языков. – М.: Наука, 1979. – 207 с.
19 Нигматов Х. Функциональная морфология тюркоязычных памятников ХІ-ХІІ вв. – Ташкент, 1989. – 190 с.
20 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.Л.: Изд. Ленинградского университета, 1948. – 344 с.
21 Севортьян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайжанском языке. – М.: Наука, 1966. – 438 с.
22 Рясенян В. Введение в алтайское языкознание. – Москва, Институт иностранной литературы, 1957. – 254 б.
23 Радлов В. Опыт словаря тюркских наречий. – М.: Высшая школа, 1963. – 215 с.
24 Айғабылов А. Қазақ тілінің морфонологиясы. – Алматы: Мектеп, 1996. – 141 б.
25 Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. – М.: Наука, 1941. – 198 с.
26 Дмитриев Н. Строй тюркских языков. – М.: Наука, 1956. – 268 с.
27 Кононов А. Показатели собирательности-множественности в тюркских языках. – Ленинград: 1969
28 Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. – М.: Институт иностранной литературы, 1957. – 254 с.
29 Насилов В. Язык тюркских памятников уйгурского письма ХІ-ХV вв. – М.: Высшая школа, 1974. – 198 с.
30 Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности ҮІІІ-ІХ вв. – Л.: Изд. Ленинградского университета, 1981. – 192 с.
31 Покровская Л. Грамматика гагаузского языка. Фонетика и морфология. – М.: Высшая школа, 1964. – 216 с.
32 Тенишев Э. К истории узбекского языка // Сб. акад. Гордиевскому. – М., 1953. – 149-167 с.
33 Мусаев К. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. – М.: Наука, 1975. – 360 с.
34 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексика дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
35 Котвич В. Исследования по алтайским языкам. – М.: Инс. Иностр. лит., 1962. – 371 с.
36 Серебренников Б. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Баку: Маариф, 1979. – 302 с.
37 Баскаков Н. Историко-типологияческая морфология тюркских языков. – Москва: Наука, 1979. – 207 б.
38 Богородицкий В.А. Введение в тюркское языкознание. – Казань: Наука, 1953. – 204 с.
39 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974. – 408 б.
40 Аманжолов С. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
41 Батманов И. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. – Фрунзе: Маариф, 1959. – 316 с.
42 Балақаев Н. Современный казахский язык. – Алматы: Мектеп, 1959. – 204 с.
43 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
44 Бектұров
45 Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 168 б.
46 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.
47 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің сөйлеу жүйесі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 208 б.
48 Майзель С. Изафет в турецком языка. – М.: Высшая школа, 1957. – 156 с.
49 Ағыманов Е. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Рауан, 1991. – 237 б.
50 Балақаев Н. Современный казахский язык. Алматы: Мектеп, 1959. – 204 б.
51 Гаджиева Н. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Высшая школа, 1973. – 269 с.
52 Мелиоранский П. Памятник в честь Кюль-Тегина // Записки западно-восточного отделения археологического общества. – СПБ., 1989. – Т.2, 3. – 215-229 с.
53 Жубанов К. Исследования по казахскому языку. – Алма-Ата: Мектеп, 1961. – 189 с.
54 Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1973. – 256 б.
55 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. – Баку: Маариф, 1979 . – 302 б.
56 Закиев М. К вопросу о категории падежа в тюркских языках // Проблемы тюркологии и истории востоковедения. – Казань: Маариф, 1964. – 187-197 с.
57 Мизамхан Б. Қазақ, ағылшын тілдеріндегі көптік категориясының аудармада берілуі: филол. ғыл. канд.: дис. 10.02.06. – Алматы, 2006. – 131 б.
58 Иванов С.Н. Родословное древо тюрок Абу-л-Гази хана. Грамматический очерк. – М.: Высшая школа, 1969. – 301 с.
59 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998. – 218 б.
60 Омарова Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (Филология факультеттерінің қазақ бөлімі студенттеріне арналған оқу бағдарламасы). – Алматы: Арыс, 1996. – 215 б.
61 Кононов А. Показатели собирательности-множественности в тюркских языках. – Л.: Изд. Ленинградского университета, 1969. – 269 с.
62 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
63 Кононов А. Грамматика языка тюркских рунических памятников VІІ-ІХ вв. – Л.: Наука, 1980. – 256 с.
64 Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 192 б.
65 Ербосынов Е. Ескі қыпшақ тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері (Абу-Хайан еңбегі бойынша, ХІV ғ.): филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.06. – Алматы, 2006. – 128 б.
66 Курышжанов А. Исследование по лексике “Тюркско-арабского словаря ХІІІ вв.” – Алма-Ата: Наука, 1970. – 234 с.
67 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VІІ-ІХ вв. – Л.: Наука, 1980. – 256 с.
68 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 304 с.
69 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 192 б.
70 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М.-Л.: АН СССР, 1951. – 452 с.
71 Дыйканов С. Грамматика гагаузского языка. Фонетика и морфология. – Москва: Высшая школа, 1964. – 216 с.
72 Ибатов А. Қазақ тілі бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1975. – 117 б.
73 Благова Г.Ф. О типах и структурных разновидностях над склонением в тюркских языках // Вопросы языкознания. – 1975. – №1. – 127-136 c.
74 Гасанова М. Грамматика турецкого языка. – Москва: Наука, 1941. – 198 б.
75 Сағындықұлы Б. Алтын Орда ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 1987. – 269 б.
76 Тектіғүл Ж. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Ғылым, 2002. – 142 б.
77 Құрышжанов А.К. Язык старо-кыпчакских письменных памятников ХІІІ-ХІV вв.: автореф. дис. д-ра филол. наук: 10.02.06. – Алматы, 1973. – 55 б.
78 Убрятова
79 Балакаев М. Основные вопросы синтаксиса простого предложения: автореф. дис. д-ра филол. наук: 10.02.06. – Алма-Ата, 1950. – 52 с.
80 Аврорин С. Русский язык. – М.: Наука, 1986. – 198 с.
81 Абдрахманова К. Қ.А.Яссауидың “Диуани-хикмет” еңбегіндегі септік жалғауларының ерекшеліктері: оқу құралы. – Алматы: Үш қиян, 2003. – 145 б.
82 Наджип Э. Историко-сравнительный словарь тюркских языков ХІV века. – М.: Главная редакция восточной литературы, 1979. – 480 с.
83 Наджип Э. Тюркоязычный памятник ХІV века “Гулистан” Сейфа Сараи и его язык: в 2-х ч. – Алма-Ата: Наука, 1975. – Ч.1. – 210 с.Kemal Eraslan. Xikmet gelenegi. – Ankara: Istanbul kitab, 1982. – 146 б.
84 Боровков А.К.Узбекский литературный язык в период 1905-1917 гг. –Ташкент: Учпедгиз Уз ССР, 1940. – с 104 .
85 Kemal Eraslan. Xikmet gelenegi. Ankara, 1982
86 Фазылов Э.И., Зияева М.Т. Изысканный дар тюркскому языку. – Ташкент: Фан, 1978. – 452 с.
87 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 240 б.
88 Құлжанова Б. ХІ-ХІІ ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдер. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 131 б.
89 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. – Алма-Ата: Наука, 1971. – 380 с.
90 Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1964. – 218 б.
91 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 496 б.
92 Қазақ тілінің грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана: Елорда, 2002. – 784 б.
93 Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі зат есім категориясы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 88 б.
94 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 310 б.
95 Зейналов Ф. Принципы классификации именных частей речи. – Баку: Наука, 1959. – 202 с.
96 Момынова Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (Филология факультеттерінің қазақ бөлімі студенттеріне арналған оқу бағдарламасы). – Алматы: Арыс, 1996. – 128 б.
97 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998.
98 Ибатов А. Қазақ тілі бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1975. – 117 б.
99 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
100 Сағындықұлы Б. “Һибат-ул-хақайық” – ХІІ ғасыр ескерткіші. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 184 б.
101 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007. - 488 б.
102 Айдаров Ғ. Тонықуқ ескерткішінің тілі (VІІІ ғ.). – Алматы: Қазақстан, 2000
103 Вопросы категории времени и наклонения глагола в тюркских языках. – Баку: Элм, 1968. – 116 б
104 Дыренкова Н. Грамматика хакасского языка. Фонетика. Морфология. – Абакан: Хакоблнациздат, 1948. – 124 б.
105 Қамзеева К. Қазақ тіліндегі изафеттердің құрылымдық және жұмсалымдық аспектілері. - Алматы, 2002. – 115 б.
106 Сабыр М. Орта түркі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы. Орал, 2004. – 112 б.
107 Левитская Л. Историческая морфология чувашского языка. – Москва: 1976. – 208 б.
108 Раманова А. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары // Фил. ғыл. канд… дисс. 10.02.02. - Алматы, 2004. – 125 б.
109 Бондарко А.В. Грамматическая категория и контекст. – Л., 1971. 112 б.
110 Дәуітов С. Хазірет Сұлтан Қожа Ахмет Йасауи. – ҚР ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 1995. №1
111 Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы: ғылым, 2002. – 108 б.
112 Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Мектеп, 1975. – 190 б.
113 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 121 б.
114 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
115 Насилов В.М. Язык тюркских памятникоа уйгурского письма XI-XV вв. – Москва: Наука, 1974. – 99 с.
116 Нұрмаханова Ә.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. - Алматы, 1991. – 291 б.
117 Мұрат Сабыр. Құтыбтың «Хұсрау мен Шырын» поэмасы және оның тілі. – Алматы: Қазан университеті, 2003. - 166 б.
118 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы, 1982. –349 б.
119 Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикалогия. – Фрунзе: Киргиз уч педгиз.Ч 1. 1959. – с 248 .
120 Қоңыратбаев Ә. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. – Алматы: Қазақ университеті. 1991.– 395 б.
121 Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі тарихынан. – Алматы: Мектеп, 1988. –134 б.
122 Сағындықов Б. XIV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштегі араб, парсы элементтерінің лексикалогиялық ерекшеліктері туралы. – Қазақ ССР Ғылым академиясының хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы.1976, №1 (9).
123 Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейсов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 239 б.
124 Каримов А. Лексические и семантические и стилистические особенности языка поэмы Фархад и Ширин Алишера Навои. Афтореф.10.02.02. канд. дисс. – Ташкент, 1973. – С 32.
2 Наджип Э. Исследования по истории тюркских языков ХІ-ХІV вв. – М.: Наука, 1989. – 283 с.
3 Момынова Б. Қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеу жүйесі. – Алматы: Қазақ университеті, 2001. – 126 б.
4 Сыздық Р. Ясауи “Хикметтерінің” тілі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2004. – 550 б.
5 Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). – Алматы: Мұраттас орталығы, 1993. – 261 б.
6 Боровков А.К. Лексика среднеазиатского тефсира (ХІІ-ХІІІ вв.). – М.: Восточная литература, 1963. – 366 с.
7 Чакыр Р. Қ.А. Яссауидың “Диуани-хикмет” кітабының қазақ тіліндегі аудармалары және әдеби байланыстар проблемасы: филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.06. – Алматы, 1998. – 128 б.
8 Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Мектеп, 1991. – 229 б.
9 Жұбанов Қ., Жолаев Ж. Қожа Ахмет Ясауи // Жұлдыз. – 1999. – №8. – 115-119 бб.
10 Момынова Б. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Атлас, 2006. – 199 б.
11 Көпрүлүзаде М.Ф. Қожа Ахмет Ясауи. Танымы мен тағылымы. – Шымкент: Арыс, 1999. – 122 б.
12 Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского языка. – М.: Высшая школа, 1976. – 256 с.
13 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Наука, 1961. – 204 с.
14 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика /под ред. Э. Тенишева. – М.: Наука, 1984. – 484 с.
15 Бондорко А.В. Функциональная грамматика. – Л.: Наука, 1984. – 136 с.
16 Кодухов В. Введение в языкознание. – М., 1979. – 216 с.
17 Хасенов А. Тіл білімі. – Алматы: Санат, 1996. – 416 б.
18 Баскаков Н. Историко-типологияческая морфология тюркских языков. – М.: Наука, 1979. – 207 с.
19 Нигматов Х. Функциональная морфология тюркоязычных памятников ХІ-ХІІ вв. – Ташкент, 1989. – 190 с.
20 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – М.Л.: Изд. Ленинградского университета, 1948. – 344 с.
21 Севортьян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайжанском языке. – М.: Наука, 1966. – 438 с.
22 Рясенян В. Введение в алтайское языкознание. – Москва, Институт иностранной литературы, 1957. – 254 б.
23 Радлов В. Опыт словаря тюркских наречий. – М.: Высшая школа, 1963. – 215 с.
24 Айғабылов А. Қазақ тілінің морфонологиясы. – Алматы: Мектеп, 1996. – 141 б.
25 Кононов А.Н. Грамматика турецкого языка. – М.: Наука, 1941. – 198 с.
26 Дмитриев Н. Строй тюркских языков. – М.: Наука, 1956. – 268 с.
27 Кононов А. Показатели собирательности-множественности в тюркских языках. – Ленинград: 1969
28 Рамстедт Г.И. Введение в алтайское языкознание. – М.: Институт иностранной литературы, 1957. – 254 с.
29 Насилов В. Язык тюркских памятников уйгурского письма ХІ-ХV вв. – М.: Высшая школа, 1974. – 198 с.
30 Кондратьев В.Г. Грамматический строй языка памятников древнетюркской письменности ҮІІІ-ІХ вв. – Л.: Изд. Ленинградского университета, 1981. – 192 с.
31 Покровская Л. Грамматика гагаузского языка. Фонетика и морфология. – М.: Высшая школа, 1964. – 216 с.
32 Тенишев Э. К истории узбекского языка // Сб. акад. Гордиевскому. – М., 1953. – 149-167 с.
33 Мусаев К. Лексика тюркских языков в сравнительном освещении. – М.: Наука, 1975. – 360 с.
34 Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексика дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
35 Котвич В. Исследования по алтайским языкам. – М.: Инс. Иностр. лит., 1962. – 371 с.
36 Серебренников Б. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – Баку: Маариф, 1979. – 302 с.
37 Баскаков Н. Историко-типологияческая морфология тюркских языков. – Москва: Наука, 1979. – 207 б.
38 Богородицкий В.А. Введение в тюркское языкознание. – Казань: Наука, 1953. – 204 с.
39 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974. – 408 б.
40 Аманжолов С. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
41 Батманов И. Язык енисейских памятников древнетюркской письменности. – Фрунзе: Маариф, 1959. – 316 с.
42 Балақаев Н. Современный казахский язык. – Алматы: Мектеп, 1959. – 204 с.
43 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
44 Бектұров
45 Сайрамбаев Т. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері. – Алматы: Қазақ университеті, 1991. – 168 б.
46 Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988. – 264 б.
47 Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің сөйлеу жүйесі. – Алматы: Мектеп, 1985. – 208 б.
48 Майзель С. Изафет в турецком языка. – М.: Высшая школа, 1957. – 156 с.
49 Ағыманов Е. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Рауан, 1991. – 237 б.
50 Балақаев Н. Современный казахский язык. Алматы: Мектеп, 1959. – 204 б.
51 Гаджиева Н. Основные пути развития синтаксической структуры тюркских языков. – М.: Высшая школа, 1973. – 269 с.
52 Мелиоранский П. Памятник в честь Кюль-Тегина // Записки западно-восточного отделения археологического общества. – СПБ., 1989. – Т.2, 3. – 215-229 с.
53 Жубанов К. Исследования по казахскому языку. – Алма-Ата: Мектеп, 1961. – 189 с.
54 Маманов Ы. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1973. – 256 б.
55 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Морфология. – Баку: Маариф, 1979 . – 302 б.
56 Закиев М. К вопросу о категории падежа в тюркских языках // Проблемы тюркологии и истории востоковедения. – Казань: Маариф, 1964. – 187-197 с.
57 Мизамхан Б. Қазақ, ағылшын тілдеріндегі көптік категориясының аудармада берілуі: филол. ғыл. канд.: дис. 10.02.06. – Алматы, 2006. – 131 б.
58 Иванов С.Н. Родословное древо тюрок Абу-л-Гази хана. Грамматический очерк. – М.: Высшая школа, 1969. – 301 с.
59 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998. – 218 б.
60 Омарова Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (Филология факультеттерінің қазақ бөлімі студенттеріне арналған оқу бағдарламасы). – Алматы: Арыс, 1996. – 215 б.
61 Кононов А. Показатели собирательности-множественности в тюркских языках. – Л.: Изд. Ленинградского университета, 1969. – 269 с.
62 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
63 Кононов А. Грамматика языка тюркских рунических памятников VІІ-ІХ вв. – Л.: Наука, 1980. – 256 с.
64 Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. – 192 б.
65 Ербосынов Е. Ескі қыпшақ тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері (Абу-Хайан еңбегі бойынша, ХІV ғ.): филол. ғыл. канд. дис.: 10.02.06. – Алматы, 2006. – 128 б.
66 Курышжанов А. Исследование по лексике “Тюркско-арабского словаря ХІІІ вв.” – Алма-Ата: Наука, 1970. – 234 с.
67 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VІІ-ІХ вв. – Л.: Наука, 1980. – 256 с.
68 Серебренников Б.А., Гаджиева Н.З. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М.: Наука, 1986. – 304 с.
69 Қашқари М. Түбі бір түркі тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 192 б.
70 Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М.-Л.: АН СССР, 1951. – 452 с.
71 Дыйканов С. Грамматика гагаузского языка. Фонетика и морфология. – Москва: Высшая школа, 1964. – 216 с.
72 Ибатов А. Қазақ тілі бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1975. – 117 б.
73 Благова Г.Ф. О типах и структурных разновидностях над склонением в тюркских языках // Вопросы языкознания. – 1975. – №1. – 127-136 c.
74 Гасанова М. Грамматика турецкого языка. – Москва: Наука, 1941. – 198 б.
75 Сағындықұлы Б. Алтын Орда ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 1987. – 269 б.
76 Тектіғүл Ж. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Ғылым, 2002. – 142 б.
77 Құрышжанов А.К. Язык старо-кыпчакских письменных памятников ХІІІ-ХІV вв.: автореф. дис. д-ра филол. наук: 10.02.06. – Алматы, 1973. – 55 б.
78 Убрятова
79 Балакаев М. Основные вопросы синтаксиса простого предложения: автореф. дис. д-ра филол. наук: 10.02.06. – Алма-Ата, 1950. – 52 с.
80 Аврорин С. Русский язык. – М.: Наука, 1986. – 198 с.
81 Абдрахманова К. Қ.А.Яссауидың “Диуани-хикмет” еңбегіндегі септік жалғауларының ерекшеліктері: оқу құралы. – Алматы: Үш қиян, 2003. – 145 б.
82 Наджип Э. Историко-сравнительный словарь тюркских языков ХІV века. – М.: Главная редакция восточной литературы, 1979. – 480 с.
83 Наджип Э. Тюркоязычный памятник ХІV века “Гулистан” Сейфа Сараи и его язык: в 2-х ч. – Алма-Ата: Наука, 1975. – Ч.1. – 210 с.Kemal Eraslan. Xikmet gelenegi. – Ankara: Istanbul kitab, 1982. – 146 б.
84 Боровков А.К.Узбекский литературный язык в период 1905-1917 гг. –Ташкент: Учпедгиз Уз ССР, 1940. – с 104 .
85 Kemal Eraslan. Xikmet gelenegi. Ankara, 1982
86 Фазылов Э.И., Зияева М.Т. Изысканный дар тюркскому языку. – Ташкент: Фан, 1978. – 452 с.
87 Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы: Ғылым, 1976. – 240 б.
88 Құлжанова Б. ХІ-ХІІ ғасырлардағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдер. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 131 б.
89 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности VІІІ века. – Алма-Ата: Наука, 1971. – 380 с.
90 Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Мектеп, 1964. – 218 б.
91 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 496 б.
92 Қазақ тілінің грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана: Елорда, 2002. – 784 б.
93 Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі зат есім категориясы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 88 б.
94 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). – Алматы: Қазақ университеті, 1999. – 310 б.
95 Зейналов Ф. Принципы классификации именных частей речи. – Баку: Наука, 1959. – 202 с.
96 Момынова Б. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы (Филология факультеттерінің қазақ бөлімі студенттеріне арналған оқу бағдарламасы). – Алматы: Арыс, 1996. – 128 б.
97 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998.
98 Ибатов А. Қазақ тілі бойынша зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1975. – 117 б.
99 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
100 Сағындықұлы Б. “Һибат-ул-хақайық” – ХІІ ғасыр ескерткіші. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 184 б.
101 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007. - 488 б.
102 Айдаров Ғ. Тонықуқ ескерткішінің тілі (VІІІ ғ.). – Алматы: Қазақстан, 2000
103 Вопросы категории времени и наклонения глагола в тюркских языках. – Баку: Элм, 1968. – 116 б
104 Дыренкова Н. Грамматика хакасского языка. Фонетика. Морфология. – Абакан: Хакоблнациздат, 1948. – 124 б.
105 Қамзеева К. Қазақ тіліндегі изафеттердің құрылымдық және жұмсалымдық аспектілері. - Алматы, 2002. – 115 б.
106 Сабыр М. Орта түркі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтастығы. Орал, 2004. – 112 б.
107 Левитская Л. Историческая морфология чувашского языка. – Москва: 1976. – 208 б.
108 Раманова А. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары // Фил. ғыл. канд… дисс. 10.02.02. - Алматы, 2004. – 125 б.
109 Бондарко А.В. Грамматическая категория и контекст. – Л., 1971. 112 б.
110 Дәуітов С. Хазірет Сұлтан Қожа Ахмет Йасауи. – ҚР ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 1995. №1
111 Қалиев Б., Жылқыбаева А. Сөз мағыналарының негіздері. – Алматы: ғылым, 2002. – 108 б.
112 Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Мектеп, 1975. – 190 б.
113 Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат, 1997. – 121 б.
114 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1977. – 712 б.
115 Насилов В.М. Язык тюркских памятникоа уйгурского письма XI-XV вв. – Москва: Наука, 1974. – 99 с.
116 Нұрмаханова Ә.Н. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. - Алматы, 1991. – 291 б.
117 Мұрат Сабыр. Құтыбтың «Хұсрау мен Шырын» поэмасы және оның тілі. – Алматы: Қазан университеті, 2003. - 166 б.
118 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы, 1982. –349 б.
119 Юнусалиев Б.М. Киргизская лексикалогия. – Фрунзе: Киргиз уч педгиз.Ч 1. 1959. – с 248 .
120 Қоңыратбаев Ә. Қоңыратбаев Т. Көне мәдениет жазбалары. – Алматы: Қазақ университеті. 1991.– 395 б.
121 Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі тарихынан. – Алматы: Мектеп, 1988. –134 б.
122 Сағындықов Б. XIV ғасырдағы түркі жазба ескерткіштегі араб, парсы элементтерінің лексикалогиялық ерекшеліктері туралы. – Қазақ ССР Ғылым академиясының хабарлары. Тіл-әдебиет сериясы.1976, №1 (9).
123 Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейсов Е. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 239 б.
124 Каримов А. Лексические и семантические и стилистические особенности языка поэмы Фархад и Ширин Алишера Навои. Афтореф.10.02.02. канд. дисс. – Ташкент, 1973. – С 32.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 811.512.1-112 Қолжазба құқығында
ДИУАНИ-ХИКМЕТ” ЕСКЕРТКІШІ ТІЛІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (ТӘУЕЛДІК,
ЖІКТІК ЖӘНЕ КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ)
ЖОЛДАСОВА АЙГУЛЬ АБДУЛЛАЕВНА
10.02.06 - түркі тілдері бойынша
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған
кандидаттық диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы,
профессор Момынова М.Қ.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Ясауи хикметтерінің зерттелуі және түркі тілдеріндегі тәуелдеу,
жіктеу және көптеу категорияларының тарихы 8
1.1 Орта түркі тілдері және олардың Ясауидың “Диуани-хикмет”
ескерткіші тілімен тарихи сабақтастығы 8
1.2 Ясауидың өмірі мен “Хикмет” тілінің түркі және әлемдік тіл
білімінде зерттелуі 10
1.3 Категория ұғымы және түркі тілдеріндегі тәуелдеу категориясының
қалыптасып дамуы 17
1.4 Меншіктілік қатынасты білдірудің ерекше формасы – изафеттік
тіркестердің тарихи қалыптасуы 34
1.5 Жіктеу категориясының арғы негізі және түрлену жүйелері 39
1.6 Көптік категориясының дамуы мен қалыптасуы 43
1 тарау бойынша қорытындылар 58
2 Хикмет тілінде тәуелдік, жіктік, көптік жалғауларының берілуі 62
2.1 Тәуелдік жалғауларының хикмет тіліндегі көрінісі 62
2.2 Хикметтердегі жіктік жалғауларының қолданысы 76
2.3 Жіктік жалғаудың ықшамдалған түрі және болымсыз түрде қолданылуы
97
2.4 Хикмет тілінде көптік жалғауларының қолданылуы 103
2 тарау бойынша қорытындылар 108
Қорытынды 113
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 117
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қожа Ахмет ибн Ибрагим ибн Әли Ясауидың
дүниеге келуі ІХ-ХІІ ғасырларда билік еткен Қараханид мемлекетінің ислам
дінін қабылдап, мұсылмандықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрып, салт-
санасымен үйлесу кезеңімен тұспа-тұс келді. Ислам дінінің бір тармағы –
сопылық бағытты уағыздаушы Ясауи ілімі – жалғыз тәңіріге бас ию,
адамгершілік қасиеттерді дәріптеу, “ерік бостандығы” ұғымын ту етіп ұстай
отырып, Жаратушыға деген сенімнен, “тура жолдан” адаспауды міндеттеді.
Сопылық бағыттың басты ұстанымдары Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани хикмет”
туындысында көрініс тапты. “Диуани-хикмет” - өз заманында жергілікті
халықтың рухани өмірінде зор роль атқарған құнды еңбекке айналды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: “Диуани-хикмет” ескерткіші әдебиет,
тарих, философия тұрғысынан толыққанды зерттеу нысандары болған, оның
тілдік жағы тілшілер тарапынан да қарастырылып жүр. Алайда, шығарманың тілі
туралы мәселе бірізді тұжырымға келіп тоқталды деуге болмайды, өйткені
әрбір зерттеушінің өзіндік ой-пікірі сақталып келеді. 2004 жылы
Р. Сыздықтың Ясауи хикметтерінің тілі мен оның лексикалық, морфологиялық
және синтаксистік құрылысындағы кейбір ерекшеліктері туралы көлемді
зерттеуі жарияланып, онда “Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық құрылысын
қарастыруға ниеттенген жас ізденушілерге айқын бағыт-бағдар сілтенген.
Ғалымның сілтеген бағытымен жүре отырып, ескерткіш тіліндегі тәуелдік,
жіктік және көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында біршама
грамматикалық ерекшеліктердің табиғатын аша түсуге болатыны айқындалды.
“Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық ерекшеліктері, атап айтсақ, тәуелдік,
жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы бұрын-соңды арнайы зерттеу
нысаны ретінде қарастырылған емес. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі қазіргі
қазақ тілі және түркі тілдері фактілерімен салыстыра отырып, “Диуани-
хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының функционалды-
семантикалық мәнін айқындап көрсетуден де анық байқалады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Өз заманында жергілікті халықтың рухани
өмірінде зор роль атқарған, адамгершілікке, имандылыққа, өнегелі өмірге
тәрбиелейтін, мұсылмандықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрпы, салт-санасы,
тұрмыс-тіршілігімен етене араласып, үйлесіп кетуіне де ықпал еткен ақын
Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” (“Ақыл кітабы”) шығармасы – зерттеу
жұмысының негізгі нысаны болды.
Зерттеудің пәні. Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” шығармасының
тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғаулары.
Жұмыстың әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысының барысында түркологияға
және қазақ тіл білімінде танымал А.М. Щербактың “Грамматический очерк
языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана” (1961),
А.К. Боровковтың “Лексика среднеазиатского тефсира (ХІІ-ХІІІ вв.)” (1963),
Н.А. Баскаковтың “Введение в изучение тюркских языков” (1969),
Б. Серебренниковтың “Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков”
(1979), М. Томановтың “Қазақ тілінің тарихи грамматикасы” (1981),
А. Ысқақовтың “Қазіргі қазақ тілі. Морфология” (1991), М. Томановтың “Түркі
тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” (1992), Б. Сағындықұлының “Қазіргі
қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері” (1994), Р. Сыздықтың
“Ясауи “Хикметтерінің” тілі” (2004), М. Сабырдың “Орта түркі лексикасы мен
қазақ тілі лексикасының сабақтастығы” (2004), Б. Момынованың “Қазақ тілінің
морфологиясы (есімдер)” (2006) зерттеу еңбектері, көне түркі, орта түркі
жазба мұралары жайындағы ғылыми мәліметтер мен зерттеулер пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты: “Диуани-хикмет” ескерткіші тілінің грамматикалық
құрылысындағы тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданыс
ерекшелігіне тоқталып, оларды қазіргі қазақ тіліндегі тәуелдік, жіктік және
көптік жалғаулары жүйесімен салыстырып, арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды тілдік фактілермен дәлелдей отырып, тәуелдік, жіктік және
көптік жалғауларының қалыптасу тарихынан мәлімет беру – зерттеу жұмысының
басты мақсаты.
Зерттеудің мақсаты. “Диуани-хикмет” ескерткіші тілінің грамматикалық
құрылысындағы тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданыс
ерекшелігіне тоқталып, оларды қазіргі қазақ тіліндегі тәуелдік, жіктік және
көптік жалғаулары жүйесімен салыстырып, арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды тілдік фактілермен дәлелдей отырып, тәуелдік, жіктік және
көптік жалғауларының қалыптасу тарихынан мәлімет беру – зерттеу жұмысының
басты мақсаты.
Зерттеудің міндеттері. Диссертациялық жұмыс алдына қойған мақсатына
орай мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
– тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының тарихи қалыптасуы
барысындағы кейбір ерекшеліктердің табиғатын ашып көрсету;
– “Диуани-хикмет” ескерткіші тіліндегі тәуелдік жалғауларының
қолданылуы мен меншіктілік қатынасты білдірудің айрықша тәсілі
– түрік изафетінің қолданылуындағы кейбір ерекшеліктерді
айқындап, қазіргі қазақ тілі фактілерімен салыстыра қарау;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі көптік жалғаулары қолданылуының
функционалды-семантикалық, синтаксистік ерекшеліктерін ашып
көрсету;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі сөздердің (зат есім және
етістіктер) жіктелуіндегі кейбір ерекшеліктерді айқындау;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік
жалғауларының қолданылуына талдау жасай отырып, олардың
қалыптасу жүйесін, мағыналық, тұлғалық, қолданыстық сипаттарын
қазіргі қазақ тілі және орта ғасырлардағы ескерткіштер
(“Құтадғу білік”, “Диуани лұғат-ит түрк”, “Қисас-ул әнбия”
т.б.) тілімен салыстыра зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Ескерткіш тіліндегі
тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында
мынадай нәтижелерге қол жетті:
– “Диуани-хикмет” тілінде орта ғасыр ескерткіштеріне тән
тәуелділік қатынасты білдірудің тәсілі – түрік изафетінің І
және ІІ типі өте сирек ұшырасады, ал ІІІ типі жиірек
қолданылады.
– көптік жалғауының ІІІ жақ жедел өткен шақта жіктелген
етістікке жиі жалғануы; дене мүшелерін білдіретін атауларға
жалғануы арқылы жұптық мән мен автордың субъективті көзқарасын
білдіруі, сонымен бірге көптік мәннен гөрі үстеудің белгілі бір
тұлғасын жасауы, өлең өлшемі мен ұйқас шарттарын орындайтыны
т.б. ерекшеліктері айқындалды;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі сөздердің жіктелуіндегі орта ғасыр
ескерткіштерінің тіліне тән бірнеше ерекшеліктер санамаланып,
қазіргі қазақ тіліндегі тұлғаларымен салыстырылып, ықшам
формалары анықталды;
– баяндауыш қызметінде тұрған есім сөздерге -дүр, -дур
элементтері жалғанып, етістіктердегідей жақтық көрсеткіш
ретінде емес, іс-әрекетке немесе сын есімдерге кәмілдік реңк
мәнін үстейтіні айқындалды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Нақты тілдік деректер Қожа Ахмет
Ясауидың “Диуани-хикмет” шығармасының Самарқанд (Залеман) қолжазбасының
транскрипцияланған нұсқасы мен Стамбулдағы Вафик-паша кітапханасында
сақтаулы тұрған, 1299 жылы көшірілген нұсқасының көшірмесі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының тарихи қалыптасуына мейлінше
толығырақ тоқталу барысында зерттеушілердің ой-пікірлері, тұжырымдары мен
болжамдары өзара салыстырылды. Меншіктілік қатынасты білдірудің айрықша
тәсілі изафеттік тіркестердің функционалды-семантикалық мәніне назар
аударылып, қазіргі қазақ тілі, түркі тілдері және орта ғасыр ескерткіштері
материалдарымен салыстырылды. Сондықтан зерттеу нәтижелері аталған
категориялардың қалыптасу жүйесінің кейбір мәселелеріне өзіндік теориялық
үлес қосады.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында жинақталған кеспе қағаздар мен
зерттеу жұмысының нәтижелерін “Қазақ тілінің тарихи грамматикасы”, “Қазақ
әдеби тілінің тарихы”, “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі” курстары
бойынша оқытылатын лекциялар, тәжірибелік сабақтарда, орта ғасыр
ескерткіштері тілі тарихына арналған арнаулы курсттарда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– “Диуани-хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік
жалғауларының қолданылуы қазіргі қазақ тілінің қалыптасу
кезеңдеріне тән ерекшеліктерді көрсетеді;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі меншіктілік қатынасты білдіретін
сөздердің қолданылу аясын, ерекшеліктерін айқындап көрсету
тәуелдік категориясының табиғатын аша түсуге септігін тигізеді,
ал түркі тілдеріндегі изафеттік тіркестер арқылы меншіктілік
қатынастың берілуі ерекше синтаксистік конструкция болып
табылады;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі -лар, -лер көптік жалғауларының
қолданысы қазіргі қазақ тіліндегі көптік жалғауларының
қолданысымен үнемі сәйкес келе бермейді. Араб тіліндегі бұрыс
көптік формасының үлгісімен жасалған зат есімдерге екінші
көптік жалғауының қабаттаса жалғануы “Диуани-хикмет” тілінде
бірлі-жарым сөздердің құрамында көрініс тапқан.
– Жіктік жалғауларының бұйрық (ІІ жақта жіктелуінде -ғыл, -гіл
формасы мен -ғын, -гін формасы қатар қолданылуы) және қалау
райлы (І жақ жекеше түрінде -айын, -ейін тұлғаларымен қатар
ықшамдалған -ай тұлғасының келуі) етістіктерге жалғануында
өзіндік ерекшеліктері бар және бұл ерекшеліктер орта ғасыр
ескерткіштері тіліне ортақ болып келеді.
– Жедел өткен шақтың ІІІ жағында және -ар, -ер тұлғалы
етістіктер мен кейбір зат есімдерге, мен, сен жіктеу есімдігіне
жалғанып, қаратпа мәнін білдіретін ерекше -йа, -а формантының
келуі “Диуани-хикмет” тілінің ортағасырлық ерекшелігін
танытады.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы,
сипаттама, трансформация, тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының
семантикалық мәнін айқындау үшін компонентті талдау, статистика әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың
тұжырымдары мен материалдары бойынша бірнеше халықаралық және республикалық
ғылыми-теориялық конференцияларда баяндама жасалып, барлығы 7 мақала
жарияланды. Мақалалар Оңтүстік Қазақстан облысында өткен конференцияларда
(Білім беру мен ғылымның дамуының өзекті мәселелері, Шымкент, 2003; Педагог
маманды кәсіби даярлаудағы қазіргі білім беру технологиясы. Шымкент, 2004;
Жас ғалымдардың инновациялық идеялары. Олардың ғылымның дамуына қосқан
үлесі. Шымкент, 2007), Алматы қаласында өткен халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда (Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының
кейбір мәселелері. Алматы, 2001; Мемлекеттік тіл саясаты: терминология,
аударматану, ресми құжат тілі. Алматы, 2007) баяндалып, конференция
материалдарының жинағында жарияланды. Сондай-ақ ҚР ҰҒА-ның Хабаршысында
(шілде-тамыз, 2007 ж. №4), ҚазМҰУ хабаршысында (2002 ж. №5), Тілтаным
ғылыми жинағында жарияланды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ескерткіш тіліндегі тәуелдік, жіктік және
көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында мынадай нәтижелерге қол
жетті:
– “Диуани-хикмет” тілінде орта ғасыр ескерткіштеріне тән
тәуелділік қатынасты білдірудің тәсілі – түрік изафетінің І
және ІІ типі өте сирек ұшырасады, ал ІІІ типі жиірек
қолданылады.
– көптік жалғауының ІІІ жақ жедел өткен шақта жіктелген
етістікке жиі жалғануы; дене мүшелерін білдіретін атауларға
жалғануы арқылы жұптық мән мен автордың субъективті көзқарасын
білдіруі, сонымен бірге көптік мәннен гөрі үстеудің белгілі бір
тұлғасын жасауы, өлең өлшемі мен ұйқас шарттарын орындайтыны
т.б. ерекшеліктері айқындалды;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі сөздердің жіктелуіндегі орта ғасыр
ескерткіштерінің тіліне тән бірнеше ерекшеліктер санамаланып,
қазіргі қазақ тіліндегі тұлғаларымен салыстырылып, ықшам
формалары анықталды;
– баяндауыш қызметінде тұрған есім сөздерге -дүр, -дур
элементтері жалғанып, етістіктердегідей жақтық көрсеткіш
ретінде емес, іс-әрекетке немесе сын есімдерге кәмілдік реңк
мәнін үстейтіні айқындалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Ясауи хикметтерінің зерттелуі және түркі тілдеріндегі тәуелдік, жіктік
және көптік категорияларының тарихы
1.1 Орта түркі тілдері және олардың Ясауидың “Диуани-хикмет” ескерткіші
тілімен тарихи сабақтастығы
636 жылы арабтар алғаш рет Орта Азияға ислам дінін тарату мақсатымен
шабуыл жасайды. Нәтижесінде, ҮІІІ ғасырда-ақ арабтар Орта Азияны түгелімен
жаулап алды. Соның салдарынан Орта Азия халықтарының тілі араб тілінің
ықпалына түскен болатын. Араб тілінің ғылым мен мәдениет саласындағы
үстемдігі Х ғасырға дейін өмір сүрді. Х ғасырдан бастап, араб тілін парсы
тілі алмастыра бастайды. Түркі тілдес тайпалардың Орта Азияға қоныс тебуі
осы Х ғасырдың кезінде күшейе түседі. Алғашында жер аударып, көшіп-қонған
түркілер Орта Азияны тұрғылықты мекені ретінде пайдалана бастайды. Мұндай
түркі тілдес халықтардың негізі қараханидтер болды. Түркі тілдес халықтар
жергілікті тұрғындар, тәжіктермен араласып, қарым-қатынас жасауы үшін ортақ
тіл – түркі тілін пайдалана бастайды.
ХІ ғасырда оғыз тайпалары Орта Азияның орталығына қарай бет алады.
Оғыздар түркі тайпалары мен массагеттерден біріккен тайпалар болатын.
Оғыздардың біріккен мемлекеті Х ғасырда Сыр-Дарияның төменгі ағысында пайда
болған. Оғыздар Орталық Азияға қарай ығысқан тұста, бұл жерлерді қыпшақтар
мекендей бастағаны тарихтан белгілі. Египет территориясында қыпшақ-оғыз
тілінде жазылған ескерткіштерді Сырдарияның төменгі жағасында осы тілде
жазылған ескерткіштер тілімен салыстыра отырып, тілшілер, бұл ескерткіштер
тілінің негізінде түркі тілдерінің оғыз тобына енетін тілдердің әсеріне
түскен қыпшақ тілі жатқанын айтады.
Түркі әдеби тілдері мен түркі тілдес әдебиет ұзақ та күрделі даму
жолынан өткен. Түркі халықтарына ортақ ең алғашқы шығармалар V-VІІІ
ғасырларда жазылған руникалық Орхон-Енисей жазбалары болып табылады. Осы
руникалық жазумен бір кезеңде түркі халықтары арасында ұйғыр жазуы да кең
қолданыста болды. Ең алғашқы ұйғыр жазуымен жазылған шығармалар манихей
дінін уағыздауды мақсат тұтып, V ғасырға саяды. Кейіннен ұйғыр жазуымен
будда дінін уағыздауға бағытталған, юристтік құжаттар, көркем шығармалар
жазыла бастайды.
Түркі тілдерінің дамуындағы Х-ХV ғасырларды қамтыған уақыт аралығы
тілшілер тарапынан шартты түрде IV кезең – “Орта түркі дәуірі” деп аталды.
Ғалымдардың пайымдауынша, міне осы дәуірде қазіргі түркі тілдерінің негізі
қалана бастаған [1, 304 б.].
Орта түркі дәуірін екі кезеңге бөліп қараймыз: қараханидтік (Х-ХІІ ғғ.)
және моңғолдық (ХІІІ-ХV ғғ.) кезеңдер.
Н.А. Баскаковтың айтуынша, салыстырмалы түрде аталған қараханидтік
кезеңнің (Х-ХІІ ғғ.) тілі қарлұқ тобына енеді. Бұл топ тілдері Қараханид
дәуірінде, бір жағынан тәжік, екінші жағынан Орта Азияның басқа да иран
тілдерімен байланысы, яғни шығыс пен батыс тілдердің байланысы нәтижесінде
пайда болған.
Түркі тілдерінің осы қарлұқ тобы екі тілдік топшаға бөлінеді:
1) көне екі тіл - Қараханид мемлекетінің тілі (Х-ХІ ғғ.) мен “Қысас ул-
әнбийа” (“Пайғамбарлар туралы аңыз”) ескерткішінің тілін біріктірген
қарлұқ-ұйғыр топшасы;
2) Қожа Ахмет Ясауи шығармасының тілі - хорезм тілі (XII ғ.) мен қарлұқ
тілін біріктірген қарлұқ-хорезм, Шығыс Алтын Орда тілі, шағатай тілі, ескі
өзбек тілдері мен қазіргі өзбек және жаңа ұйғыр тілдер топшасы.
Бұл тілдер тобы алғашында Қараханид, кейін Хорезм мемлекеттерінің
құрамына енген ягма, түргеш, қарлұқ, түкей, ұйғыр тайпаларының өзара қарым-
қатынасы нәтижесінде пайда болған.
Қарлұқ-хорезм топшасын хронологиялық тұрғыдан соңғы кезеңге жататын
әдеби және ауызекі тілдер құраған. Бұл тілдердің ішіндегі ең көнесі - XII
ғасырда ауызекі тіл негізінде жазылып, оғыз-қыпшақ тілдерінің
ерекшеліктерін ең көп көлемде сипаттаған Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани
хикмет” шығармасының тілі.
Жалпы алғанда, Ясауи “Хикметтерінің” тілі, оның шәкірттерінің әдеби
тілі секілді (айталық, хорезмдік Сүлеймен Бақырғанидың (Хакім-ата) оғыз-
қыпшақ және қараханид әдеби тілі негізіндегі еңбектері) шартты түрде
ортағасырлық қараханид-хорезм тіліне жатқызуға болады. Бұл тіл, моңғол
шапқыншылығынан кейін соңғы тілдің негізін жасаса керек. Олар:
1) Жошы ұлысының, яғни Хорезмнің шығыс бөлігінің әдеби тілі (ең үлкен
жазба мұрасы – Хорезмидің “Мухаббат-намесі” (б.з. 1353 ж.);
2) шағатай ұлысы (ХІІІ-ХІV ғғ.) кейін ескі өзбек тілінің әдеби тілі.
Осылайша ескі өзбек тілі өзінің негізі - ауызекі халық тілінен басқа,
а) қараханид әдеби тілінен;
ә) хорезмде XII ғ. пайда болған қарлұқ-хорезм немесе оғыз-қыпшақ әдеби
тілінен;
б) шағатай (XIII-XIV ғғ.) тілдерінен құралған [1, 301-304 бб.].
Сонымен, қарлұқ-хорезм топшасының құрамына Н.А.Баскаков төмендегі
тілдерді жатқызады:
1) қарлұқ-хорезм (“Диуани хикмет” пен Сүлеймен Бақырғанидың
шығармаларының тілі),
2) Жошы ұлысының алтын орда тілі (шығыс варианты),
3) Шағатай ұлысының шағатай тілі,
4) Әмір-Темір дәуіріне жататын апогейлердің көне өзбек тілі,
5) жаңа ұйғыр және өзбек тілінің диалектілері.
Орта Азия территориясында жазылған шығармалардың алғашқылары әртүрлі
тайпалардың тілдік ерекшелігін бейнелейтін аралас тілде жазылған. Оларды
шартты түрде “ескі түркімен тілінде жазылған ескерткіштер” деп атауға
болады. Олар қыпшақ тайпалары мен ұйғыр әдеби тіл дәстүрінің ықпалына аз
түскен.
Осы территорияда жазылған шығармалардың екінші тобын көпшілік ғалымдар
түркі тілдерінің j (й) тобына жатқызады [2, 56 б.]. Бұл топтағы тілдер
қыпшақ тайпаларының тілі мен кітаби әдеби дәстүрінің ықпалына көбірек
түскен. Оларды шартты түрде, “ қыпшақ-оғыз тілдер тобы” деп атаймыз.
Үшінші топтағы ескеркіштер түркі тілдерінің z (з) тобында жазылып,
қараханид дәуіріндегі ұйғыр әдеби тіл дәстүрінің әсеріне ұшыраған. Бұл
топтағы шығармаларға Құтыбтың “Хосроу-Ширин”, “Нахдж ал-Фарадис”, “Сираж ул-
қулуб”, “Тефсир”, Рабғузидың “Қиссас-ул-әнбийа” секілді туындылары жатады.
Төртінші топтағы ескеркіштерге ХІҮ ғасырда жазылып, қыпшақ тайпаларының
тілдік ерекшеліктерін айқындайтын С. Сараидың “Гүлистан бит-турки”
шығармасы мен Хорезмидың “Мухаббат-наме” дастаны жатады. Бұл топтағы
ескеркіштердің тіліне қыпшақ тайпалары мен ұйғыр әдеби тілдік дәстүрінің
әсері болған [2, 82-83 бб.].
Қараханидтік кезеңге жататын шығармалар ауызекі тілде жазылып, оғыз
және қыпшақ тілдерінің ерекшелігін ашуға негізделген. Бұл заманның көлемді
үлкен мұрасы - Жүсіп Баласұғанидің “Құтадғу Біліг” дастаны. “Құтадғу
білігтің” пайда болуымен жаңа жазба тіл пайда болды. Ол – қараханид
мемлекетінің шығыс бөлігінде кең қолданыста болған қарлұқ-ұйғыр жазба тілі
еді. Дәл осы кезеңде Махмуд Қашқаридың “Диуани лұғат ит-түрк” еңбегі
жазылады.
ХІІ ғасырда Сыр-Дарияның төменгі ағысында суфизм бағытының негізін
қалаушы “танымал түркі дәруіші” (Э. Наджиптің сөзімен айтқанда) Ахмед
Ясауидың (Қожа Ахмет ибн Ибраһим ибн Әли) мистикалық, сопылық-поэтикалық
“Диуани хикмет” (“Даналық кітабы”) шығармасы мен оның шәкірті Ахмет
Йүгнекидің “Ғибадат ул-хақайық” (“Ақиқат сыйы”) өлеңдері жазылады.
Түркі әдебиетіндегі еңбектерді салыстыра-салғастыра келе, тілші
ғалымдар Х-ХІІ ғасыр жазба ескерткіштерін Қараханид әдеби тілінің
дәстүріндегі j тобындағы қыпшақ-оғыз тілінде (кей деректер бойынша шағатай
тілі) жазылған туындылар деп табады.
ХІҮ ғасырда Орта Азияда Дүрбектің “Жүсіп-Зылиха” дастаны жазылады.
Дастанның тілі Ясауи хикметтерінің тіліне жақын келіп, Рабғуздың “Қисас-ул-
әнбийәсы” мен “Тефсир” тілінен айтарлықтай алшақ. Дүрбектің поэтикалық тілі
жаңа әдеби тілдің, шағатай тілінің (ескі өзбек) дамуына үлкен ықпал
жасайды. Шағатай тілі ортаазиялық й тобындағы тілдердің шығыс түркілік
тілдермен және кейбір қыпшақ, оғыз-түрікмен тілдерімен байланысы негізінде
пайда болса керек.
Түйіндей келе айтарымыз, V-VIII, VIII-ХІІ ғасырлардағы көне мұраларды
ғалымдардың көпшілігі “жалпытүркілік кезең” деп атап [3, 22 б.], бұл
кезеңдердегі ескерткіштер тілін көне және қазіргі әдеби тілдерін
салыстырып, арасындағы сабақтастықты тануға болады деп көрсетуге болады.
1.2 Ясауидың өмірі мен “Диуани-хикмет” тілінің түркі және әлемдік тіл
білімінде зерттелуі
Оңтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Түркістан (бұрынғы Ясы) қаласында
дүниеге келген, суфизм бағытының басты өкілі Қожа Ахмед Ясауидің діни
бағыттағы “Диуани хикмет” шығармасы ұзақ уақыт бойына жасырылып, мазмұны
жария етілмей келгені құпия емес. Оған себеп, әрине, ақынды діншіл, мистік,
ал еңбегі - тәрбиесі жоқ, утопияға жетелейтін, зиянды бос дүние деп қаралуы
деп ойлаймыз. Кезінде, орта ғасыр ескерткіштерінің тілін зерттеген
түркітанушы Э. Наджип: “Мазмұны жағынан Ахмед Ясауи хикметтері қызығушылық
танытпайды. Хикметтердің маңыздылығы – жазба әдебиет пен ауызекі әдебиетті
байланыстырғандығында, оның тілі қарапайым және әуезді” деп жазды [2, 102
б.].
Шындығына келгенде, “Диуани хикмет” адамгершілікке, имандылыққа,
өнегелі өмірге тәрбиелейтін асыл адамның ақық жырлары екені бүгінгі саналы
азаматқа айдан анық. “Диуани хикмет” – өз заманында жергілікті халықтың
рухани өмірінде зор роль атқарған құнды еңбек. Сондай-ақ ІХ-ХІІ ғасырларда
билік еткен Қараханид әулеті ең алғаш ислам дінін қабылдаған кезінде оны
(дінді) идеологиялық деңгейге көтеруге, мұсылмандықтың жергілікті халықтың
әдет-ғұрпы, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігімен етене араласып, үйлесіп
кетуіне де ықпал еткен тамаша шығарма болды. Туынды бастан-аяқ ақыл-өсиет,
үлгі-өнеге айтуға құрылған. Діни қағидалары мен ондағы жалпы
адамгершілік, мейірім, шапағат, бауырмалдық сезімдері қазіргі туған
әдебиетімізде кең қанат жаюына осы хикметтердің әсері мол болғаны даусыз
[4, 11 б.].
Қожа Ахмед Ясауидың өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Ясауи ХІІ
ғасырдың бас кезінде Ибрахим Махмуд шейхтың отбасында дүниеге келеді.
Балалық шағында Ясауи Түркістандағы мешіт-медресенің бірінде оқып жүріп,
кей деректерде, түрік шейхы, Қожа Ахмедтің әкесі Ибраһим атаның бауыры
Арыстан бабтың, діни деректер бойынша Мұхаммед пайғамбардың сахбаларының
бірі – Салман Фарисидің (түркілер арасында Арыстан баб атымен мәлім)
тәрбиесін алады. Ясауидың арғы атасы Ислам тарихындағы ұлы тұлғалардың
бірі, Ханафи мәзһабының негізін қалаушы Абу Ханифа ибн Сәбит болған деседі
[5, 9 б.]. Мұндай пікірді түрік профессорлары М.Ф. Көпрүлүзаде мен
К. Ераслан да келтіреді.
Ақынның (Ясауи) өлген жылы белгілі (1166-1167 жж.), алайда қай жылы
дүниеге келгені туралы әлі күнге нақты дерек жоқ. Дегенмен, автордың өз
туындысында келтірген мына бір жолдарында қай жылы қайтыс болғаны айтылады:
Иуз игирма бешкә кирдим биләлмадим,
хақ тағала таңатларин қилалмадим.
Ештиб, уқиб йергә кирди Қул Қожа Ахмад (22).
Енді математикалық есеп жүргізіп жіберіп, ақынның қайтыс болған
мерзімін 1166-1167 жылдар екенін ескеріп, одан өз “Хикметтеріндегі” сөз
етілген 125 жасты алып тастасақ, шамамен 1041 немесе 1042 жылдар болып
шығады екен. Бірақ, бұл жылдар Ахмедтің ұстазы Ж. Хамаданимен қартайған
шағында жолыққанын көрсетер еді. Бұл, әрине мүмкін емес. Сондықтан,
тарихтағы 1166-1167 жылдар Ахмед Ясауидың өлген жылдары дегеніміз, оның 63
жасында жер астына түскен кезеңі болса керек. Осы болжамды ескерсек, онда
ақынның туған жылы 1103 жыл да, өлген жылы 1228 жыл болып шығады [5, 10
б.].
Жеті жасында әкесі мен шешесінен айрылған Ясауи әпкесі Гауһар-Шахназдың
қолында өседі. Алғашқы діни сауатын әкесі Ибраһим атадан алған ақынның
өмірлік ұстазы Арыстан Баб оған шариғат заңдарын түпкілікті үйреткен кісі
болған. Бұл туралы ақынның өзі “Хикметтерінде” былай жазады:
Жеті жаста Арыстан Бабам іздеп тапты,
Әр сырымды көрген сайын бүркеп жапты (44).
Кейіннен Бухара қаласына білімін шыңдау мақсатымен аттанған Ахмедке
Жүсіп Хамадани ұстаздық етеді. Шығыстың танымал ұстаздарынан қосымша дәріс
алған Ясауи талай қиыншылақтарды жеңіп шығып, түсінік-танымын
қалыптастырады.
Тағдыр Қожа Ахметтің үлесіне аса үлкен міндеттер қойған. Сол
міндеттердің бірі – түркі елінің адамгершілік сезімін күшейтіп, оларды
имандылық жолына түсіру болған. Ясауи осы міндетін іске асыру жолында
аянбай еңбек етті. Соның арқасында ол өз халқына алғаш рет Ислам мәдениетін
таратушы, түркі машайықтарының бас өкілі, түркі елінің кемеңгер атасы деген
ұғымға ие болған. Бүкіл өмірін сопылық жолға арнаған Ясауидың осы қасиетіне
байланысты оның өмірі түркі елінің арасында аңыз-әңгіме түрінде таралып
кеткен.
Бүгінде Қожа Ахметті білмейтін ел жоқ. Дін тарихында Қожа Ахмет Ясауи –
әулиеліктің жарық жұлдызы, Алла жолында қолында барын, бүкіл өмірін тәрк
еткен үлкен тұлға.
Ясауидың аты мен ілімінің ғасырдан ғасырға сақталып келуіне себеп
болған факторлардың бірі – оның “Диуани-хикмет” ескерткіші болғаны белгілі.
“Хикметтер” өз заманында ауызша тараған. Ақын шығармаларының ұйқасы мен
стиліне, жанрына еліктеп, кейінге замандарда талай сопы ақындар туынды
жазған. Ясауи “Хикметтері” Орталық Азия территориясында ғана емес, көшпенді
қыпшақ даласына да кең таралды.
Ясауи өлеңдерінің тілі жоғарыда сөз етілген шығармалар тілінен
грамматикалық құрылысы жағынан да, лексикалық құрамы тұрғысынан да ерекше
болып келеді. “Құтадғу біліктің” тілі қарлұқ-ұйғыр тіліне жатқызылса,
“Диуани-хикмет” тілінің негізінде қыпшақ тілі жатыр. Дегенмен, шығармаға
оғыз тілдерінің әсері болған. ХІ ғасырда Сыр-Дарияның төменгі ағысында оғыз
тайпалары өмір сүргенін, кейіннен олар Орталық Азияның түкпіріне қарай
ығысқан тұста, олардың территориясын қыпшақ тайпалары мекен еткенін ескере
отырып, Ясауи “Хикметтерінің” тілі ХІІ ғасырдағы әдибеттің қыпшақ-оғыз
тілін сипаттайды деп айтуға болады.
Сонымен, Ясауи “Хикметтерінің” тілі ХІІ ғасыр әдеби тілінің қыпшақ-
оғыздық ерекшелігін көрсетеді. Ясауи хикметтерінің тілін зерттеген ғалым
А.К. Боровков оның тілі шығыстық қараханид әдеби тіл дәстүріне келіп
тіреліп, қыпшақ-оғыз тілінің ерекшелігінін танытатынын атап көрсетеді [6,
46 б.].
Қыпшақ-оғыз тілінде, кей деректерде шағатай (ескі өзбек) тілінде
жазылған бұл еңбектің түпнұсқасы сақталмаған, бізге тек көшірмелері жеткен.
Бұл турасында, “Хикметтер” тілін зерттеген ғалым А.К. Боровков: “Ясауи
өлеңдерінің көзі (үлгісі, прототипі) Сырдарияның төменгі ағысын жайлаған
көшпелі түркі тайпаларының халықтық поэзиясы” деген сипаттама бере келіп,
хикметтердің хатқа түсіп, диуан түрінде тарала бастауы ХҮ ғасырға келіп
тірелетінін сөз етеді [6, 34 б.]. Өйткені жинақты құрастыру барысында басқа
авторлардың сөздері араласып, кейбір мәтіндерге өзгерістер енгізілген.
Сонымен, хикметтердің ең көне көшірмесі XV ғасырға жатады. Оның үстіне
хикметтердің саны белгісіз. Ясауидың өзі “менің дәптерімде жүз мың хикмет
бар” деп, келесі бір жерде “төрт мың төрт жүз”, басқа өлең жолдарында
“тоғыз мың тоғыз жүз” хикмет қалдырдым деп, нақты мәлімет келтірмейді.
Сондықтан, “Ясауи хикметтері” деп аталып жүрген өлеңдердің барлығы Ясауи
мұрасы емес. Бұл пікірді кезінде, П.М. Мелиоранский, профессор
М.Ф. Көпрүлүзаде, А.К. Боровков та растаған болатын.
А.К. Боровков “Хикметтердің” соңғы шумағында “құл Ахмад”, “мискин
Ахмад”, “йа Ахмад” деген секілді жолдар кездессе ғана, оны Ясауидікі деп
тануға болатынын ескертеді [6, 236 б.]. Р. Сыздық келтірген мәліметтерге
қарағанда, жоғарыда аталған тіркес 45 хикметте келтірілген екен. Және бес
хикметте соңғы жолдар жазылмай қалған, не қолжазба қағазы жыртылып қалған.
Ал “Ясауи” деп келтірілген тұстар өте сирек кездескен [4, 13 б.].
А.К. Боровков “Ахмади” немесе “Ахмәд” есімдерімен келген тіркестердің
барлығы Ясауидікі ғана емес, ақынмен аттас авторлардың шығармалары болуы да
мүмкін деген пікір келтіреді [6, 39 б.].
Алайда, мұншалықты керағарлықтарға қарамастан, ол тіл білімінде мүлде
қарастырылмады деп айта алмаймыз. “Диуани хикмет” еңбегінің қазақ тіліне
аударылу мәселесін қарастырып жүрген түрік маманы Рамазан Чакырдың “...
сенімді жазу нұсқасының болмауы “Диуани хикметті” тіл тұрғысынан зерттеуге
мүмкіндік бермеді” деген пікірін еске түсірсек [7, 18 б.], еңбектің осы
кезге дейін тілдік жағынан түбегейлі зерттелінбей келгендігіне жауап бере
аламыз деп ойлаймыз.
“Хикметтердің” жазылу тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағыт-бағдарын
тұңғыш рет әдебиеттану ғылымы тұрғысынан Түркия ғалымы Мехмед Фуад
Көпрүлүзаде жан-жақты зерттеп, ол туралы келелі ғылыми еңбек жазғанын
жоғарыда айттық. Ғалым 1918 жылы Ахмед Ясауи поэзиясын ғылыми негізде
жүйелеп, Стамбул баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарады.
Түркітану ғылымының майталмандары В.В. Радлов, Н.А. Баскаков,
В.Г. Кондратьев, А.К. Боровков, А.Н. Кононов, С.Е. Малов, К. Залеман,
П.М. Мелиоранский, Н.А. Баскаков, Э. Рустамов, А.М. Щербак, К. Ераслан,
А. Серткая, Э. Наджиптің т.б. зерттеулерінде “Хикметтердің” тілдік жағдайы
азын-аулақ айтылған. Айталық, Э.Н. Наджип “Исследования по истории тюркских
языков ХІ-ХІХ вв.” еңбегінде “Ясауи өлеңдері тілі жағынан жеңіл, формасы
жағынан ауыз әдебиет үлгілеріне жақын” деген пікір айтады. Зерттеу
нәтижесінде ғалым: “арабско-персидских элементов в них мало, но по
сравнению с “Кутагду-Билиг” их качество заметно возросло: имеются стихи
написанные размером аруз” [2, 45 б.] – деп, хикметтердің қыпшақ-оғыз
тілінде жазылуы қарлұқ-ұйғыр тілімен бірге екінші бір әдеби тілдің
жасағанын дәлелдейді деген ой тастайды
“Хикметтердің” туркологияда зерттелу тарихының хронологиясын дараласақ,
К. Залеман – 1898 жылы, Көпрүлүзаде – 1918 ж., А. Гаррицкий – 1923 ж.,
А.К. Боровков – 1948, 1949, 1951 жж., Э. Наджип – 1965 жылы және тағы басқа
атақты түркітанушылар “Хикметтер” тілін зерттеп, бірнеше құнды еңбектер
жазады.
Қазақ тілі білімінде Б. Сағындықов, Ә. Қайдаров, Ғ. Айдаров,
Ә. Құрышжанов сияқты тілші-ғалымдарымыз Яссауитануға барынша атсалысты.
Оларға дейін Ясауи хикметтері 1901 жылы маңғыстаулық Тыныштықұлының
тарапынан қазақшаға аударылып, баспаға ұсынылған. Кейін 1991 жылы 24
мамырда “Социалистік Қазақстан” газетінде “Раскрыта тайна древней рукописи”
атты мақала жарияланып, КССР-дың Пушкин атындағы Мемлекеттік
Кітапханасының сирек жазба қорында мұсылман әулиелерінің бірі –
Қ.А. Ясауидің қайталанбас мұрасының көшірмесі табылғаны, ал көшірме авторы
Жармұхамед Қожаның ұлы Тәңірберді екендігі, көшіру мерзімі 1099 (1712 ж.)
жылға саятыны сөз етіледі. Осыдан соң араб әріптерімен көшірілген шағатай
тіліндегі “Хикметтерді” М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғов аударып,
жеке еңбек етіп шығарады. Бұдан 1901-1991 жж. аралығында “Хикметтер” қолға
алынбай, шет қалды екен деген ой туындамауы керек. Өйткені бұл аралықта
туынды Х.З. Иманжанов, Е. Дүйсенбай, Ж. Әбдірашев, Ө. Күмісбаев,
С. Битеновтердің т.б. аудармасымен жарық көрген.
М. Дулатов, М.Ж. Көпеев, Ж. Аймауытов, Қ. Жұбанов Ясауидың поэтикалық
мектебінің тілі мен стилін сөз етіп кеткені де белгілі. Ясауи туралы
алғашқы дерек М. Дулатов еңбектерінде кездескен. Ол Ясауидың қасиетін, оның
“Әзірет сұлтан” атанып, қазақты құраған ру-тайпалардың қадіріне
айналғандығын айтады [8, 229 б.].
90 жылдары жарияланған мақалаларындағы Қ. Жұбановтың “Диуани хикмет” –
Орта Азиядағы түркі жүйелі түрде сөйлейтін халықтардың ортақ жазба әдеби
кітаптарының алғашқыларының бірі. Қ. Ахметтің тілі (“Диуани хикметтің”) –
Түркістанда Ислам діні бет алып, араб қатынастары күшейген кездері пайда
болған түрік ғалымдарының көпке ортақ тілі еді деп батыл айта аламыз” -
деген пікірі хикметтер тілін зерттеуге алғашқы батыл қадам болды деп
есептейміз [9, 26 б.]. Ғалым Б. Момынова өзінің “Қазақ әдеби тілінің
тарихы” атты еңбегінде әдеби тілдің даму кезеңдерін ұлтқа дейінгі және
ұлттық кезең деп бөле отырып, ұлтқа дейінгі кезеңнің дереккөзіне орта ғасыр
жазба ескерткіштерін жатқызады [10, 26 б.]. Демек, Ясауи хикметтері –
белгілі бір ұлт қалыптасқанға дейінгі кезеңде пайда болған шығарма.
Түркі жұртшылығына Ясауи хикметтерін алғаш танытқан түрік ғалымы Мехмед
Фуад Көпрүлүзаде ақын туындысының канондық мәтінінің жоқтығына байланысты,
Ясауидың өзі арғу тайпасынан келіп шыққан деген пікір келтіріп, ал арғулар,
шігілдер, яғмалар, тохсылар, құрлұқ тобын құрайтынын ескере отырып,
Ясауидың ана тілі оғұз диалектісі емес деген тұжырым жасайды [11, 198 б.].
Ал бұл пікірді орыс ғалымы А.К. Боровков “нақты талдаулармен дәлелденбеген
тұжырым” деп сынаған болатын [6, 246 б.].
А.Н. Кононов Ясауи тілі көне ұйғыр және хорезмдік түркі әдеби тілінің
нормаларына, яғни Қарахандар мемелекетіндегі қарлұқ-ұйғыр жазба әдеби
тілінің үлгілері “Құтадғу білік” пен “Алтын йаруқтың” тіліне жақын деп
есептейді [12, 128 б.].
ХІ-ХІҮ ғасырлардағы ескерткіштер тілін зерттеген ғалым Э. Наджип “Ясауи
хикметтерінің тілі й (j) тобындағы қыпшақ тілі, оған оғыз тайпалары тілінің
элементтері қосылған, демек бұл әдеби тіл аралас сипат алған, ол
Сырдарияның төменгі ағысында пайда болған және Қарахандар кезеңіндегі
қарлұқ-ұйғыр әдеби тіліне қарама-қарсы түрде ХІІ ғасырда дүниеге келген
тіл” деп табады [2, 9 б.].
А.М. Щербак “Хосроу-Ширин” поэмасының тілі “Диуани-хикмет” тілінің
ерекшеліктеріне сәйкес келмейді, демек оғыз тайпаларының тілі емес деген
пікір келтіреді [13, 46 б.].
А.Н. Самойлович: “Ясауи хикметтерінің, Рабғузидың “Қисас-ул-
әнбийәсінің”, Хорезмидың “Мухаббат-намесінің” тілі шағатай тілі (оғыз-
қарлұқ тілдер тобы) деп жатқыза алмаймын” деген пікір келтіреді [14, 45
б.].
Н.А. Баскаков Ясауи хикметтерінің тілі орхон жазбалары тілімен
іліктеседі деген пікір келтіре отырып, Ясауидің ”Хикметтері” мен оның
ізбасары А. Йүгнекидің “Һибадат-ул--хақайық” атты шығармасының тілі батыс
(оғыз-қыпшақ) түркі әдеби тіліне жатады” – дейді. Автор Ж. Баласағұнидың
“Құтадғу білігі” мен Рабғузидың “Қисас-ул-әнбийә” ескерткіштерінің тілін
шығыс түркі (қарлұқ-ұйғыр) әдеби тілінің үлгісі деп санайды [1, 48 б.].
Э. Наджип: “Мазмұны жағынан Ахмед Ясауи хикметтері қызығушылық
танытпайды. Хикметтердің маңыздылығы – жазба әдебиет пен ауызекі әдебиетті
байланыстырғандығында, оның тілі қарапайым және әуезді” деп жазды [2, 10
б.].
Басқа ғалымдарға қарағанда “Диуани хикметтің” тілін тереңірек зерттеуге
тырысқан ғалым А.К. Боровков төмендегідей морфологиялық ерекшеліктерді
көрсетеді:
а) хикметтерде өзбек говорларының бірқатарына тән ілік септіктің -ниң
аффиксі табыс септіктің -ни аффиксімен алмастырылған;
ә) бұйрық райдың -ғил-ғин, -лу-ли формалары қатар қолданыла береді.
Автор “Хикметтер” тілін талдау барысында шығармадан қараханид әдеби тілінің
әсерін сезгенін айтады [6, 56 б.].
Соңғы жылдары “Диуани хикмет” тілін Залеман тексті бойынша зерттеп,
қарастырып жүрген ғалым – Рабиға Ғалиқызы Сыздық: “Ясауи мұрасы қаншама көп
зерттеу объектісі болып келе жатқанымен, оның тілі, атап айтқанда,
фонетикалық-грамматикалық құрылымы мен көркемдік-стилистикалық бітімі жеке
монографиялық жұмыс түрінде зерттелген жоқ” – деп жас мамандарға үлкен
міндет жүктейді. Ғалым жеке тақырыптар бойынша жүргізілген азын-аулақ
талдаулар мен зерттеулер (диссертациялық ізденістер) Ясауи “хикметтері”
сияқты көлемді, көне жәдігерліктің тілі мен стилінің сипатын көрсете
алмайтынын да атап өтеді. “Тілдік-стилдік зерттеулерді мықтап қолға алатын
уақыттың әбден жеткенін айту керек. Бұл – бүгінгі күн талабы”– деп, Ясауи
тілін зерттеудің қажеттіктерін көрсетеді [4, 21 б.]. Олар:
1) Ясауи хикметтері барлық параметрі жағынан қазіргі түркі тілдерінің
қайсысына да жақын деген проблемасын шешу.
2) Ахмет Ясауи түркі халықтар арасында жалпы Исламды уағыздаушы емес,
осы діннің бір сектасы – суфизмнің ұраншысы, оның түркі тілдес халықтар
тармағының негізін қалаушы деп танысақ, бұл жолда сопының қызмет етуге
жұмсаған құралын, амалын іздестіруге мәжбүрміз. Ол құрал – поэтикалық
дүниесі, яғни хикметтері мен мистикалық сопылар мектебі. Демек, Яcауи өлең
жазғанда өзінің “құдай берген” ақындық құдіретін таныту үшін емес, сол
дарынды сопылық қызметке жеге білу мақсатын көздеді. Сол себептен осы
поэзияның жергілікті бұқара халыққа түсінікті болуын, сезімдеріне тиетін
әсерлі, әдемі болуын қарастырған. Демек, бұл түсініктіліктің, әдеміліктің
сырына үңілу үшін оның тілін талдап-тану қажеттігі туады.
3) Ясауи хикметтері – белгілі бір дәуірдегі және ортадағы әдеби тілдің
үлгісі. Мысалы, Ә. Нажіп оны қарлұқ-ұйғыр жазба тілінен өзгеше қалыптасқан
(қарсысында тұрған) екінші аралас тіл – қыпшақ-оғыз әдеби тілі деп санаса,
Н.А. Баскаков хикметтерді оғыз-қыпшақ диалектісінің негізінде жазылған,
хорезм әдеби тілінің нормаларын көрсететін тіл деп табады. Екі ғалымның
танымы бір-біріне қайшы келіп жатыр. Түрік ғалымы Ф. Көпрүлүзаде: “Ясауи
Исфиджаб тұрғыны болғандықтан, арғу тайпасына жатқан болу керек, ол күнде
Ясауи тілі “Құтадғу білігтің” тіліне жақын келетін шығыс түркістандық әдеби
тілге жатады, негізі қарлұқ диалектісі” деп табады. Демек, Ясауи тілінің
негізі – қарлұқ-қыпшақ-оғыз тілдік деген де болжам-анықтаманың барлығы
байқалады. Осындай пікірлердің қарама-қайшылығын шешу үшін алдымен, Ясауи
тілі жеке қалыптасқан әдеби тіл дәстүрі ме, болса, қай тілдер тобының
негізінде пайда болған, оның сол кездерде, өз тұсында және бұдан кейін де
өріс алған әдеби тіл үлгілерінен айырым белгілері қандай деген
проблемаларға бару керек. Бұл орайда да Ясауи тілін зерттеу қажеттігі
даусыз.
4) “Хикметтер” – белгілі бір поэтикалық дәстүрдің үлгісі, ол дәстүр
түркі халықтарынынң сол кездегі ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделе ме, араб
пен парсы поэзиясының әсерін қабылдады ма, кейінгі жеті ғасыр бойына
өзгеріске ұшырады ма, ұшыраса қай поэтикалық мектептің ықпалына түсті деген
сияқты түркі өлең-сөзі тарихына үңілетін проблемаларды шешу үшін де Ясауи
мұрасына назар аударып, оның тілдік-эстетикалық сипатын зерттеудің мәні
зор.
5) Ясауи поэзиясы соңғы сегіз ғасырға жуық уақыт ішінде ауызша да,
жазбаша да түрде қыпшақ даласын, Еділ мен Жайық бойын, Қырым түбегі мен
Кіші Азияны мекендеген түркі тайпалары арасында кеңінен тарап, біздің
күндерімізге жетіп отыр. Демек, ол осы тайпалардың поэтикалық дүниесіне,
әсіресе жазба поэзиясына әсер етпей, ізін қалдырмай тұра алмаған. Ол
жөнінде тиіп-қашты айтылып та келеді. Бірақ бұл нақты фактілермен жүйелі
түрде жүргізілген талдаулар жоқ. Ясауидің поэтикалық дәстүрінің қазақ өлең-
жырларынан табу да Хазірет Сұлтанның даналық сөздерінің көркемдігін зерттеу
қажет”.
Ғалым: “Әрине, “Хикметтер” тілі жайында ешқандай талдаулар мен пікірлер
жоқ деуге де әсте болмайды. Мысалы, А.Н. Боровков Ясауи мұрасының бір
қолжазбасы бойынша көлемді мақала жазып, онда “Хикметтер” тілін тану
жөнінде мәліметтер келтірумен қатар, оның бірқатар лексикасын,
грамматикалық сипаттамасын береді. Одан кейінгі кезеңде Қ. Жұбанов пен
Ж. Жолаев “Хикметтердің” жалпы мазмұнын таныстыра келіп, “Тілі туралы бірер
ауыз сөз” деген 1-2 беттік мақаласында пікір айтады. Аса білімдар ғалым
профессор Қ. Жұбанов Ясауи мұрасына 20 жылдардың соңғы кезінен бастап назар
аударғанымен, оған түбегейлі кірісе алмаған, яғни үлкен зерттеудің
беташарын бастап, аяқтай алмаған. “Оған себеп, “XX ғасырдың 30 жж.- 80 жж.
дейін коммунистік идеологияға жат” мұраларды сөз ету, зерттеу дегенге
жолдың тар болғаны мәлім” – деп [4, 25 б.], “Хикметтер” тілінің ұзақ уақыт
бойына зерттелмей, шет қалуының себебін де атап береді.
Ғалымның бұл пікірлеріне сүйене отырып, біздің айтарымыз: осындай сана-
сезіміміздің биіктегенін байқататын ғылыми, әдеби әлемдегі игі қозғалыстар
Ясауидің әулиелігіне, тақуалылығына табынудан бұрын оның ақындық дарынынан
туған өміршең “Хикметтеріне” байланысты екені даусыз. Өйткені Ясауи есімін
уақыт көшінен алып шыққан – осы “Диуани хикмет” өлеңдер жинағы. Оның сонау
XII ғасырдан бері қолдан-қолға өтіп көшіріліп жетуінің арқасында рухани
қорымыз құны жойылмас асыл дүниемен толыққаны белгілі.
1993 жыл – Ясауи жылы деп аталғаннан кейін, соңғы жылдары Тіл Білімі
Институты мен Шығыстану Институтының түркітану мамандары Қожа Ахмет
Ясауидің “Диуани хикмет” ескерткішіне ерекше көңіл бөлуде. Нәтижесінде
бірінші рет 2000 жылы Абай атындағы Алматы Мемлекеттік университетінің
шығыстану кафедрасында, ҚРБжҒМ Шығыстану институтының туркология бөлімінде
және А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл Білімі Институтының түркітану және қазақ
тілі тарихы бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде Абдрахманова Күлсін
Халыққызының “Қожа Ахмет Ясауидің “Диуани хикмет” тіліндегі септік
жалғауларының сипаты” атты кандидаттық диссертациясы қорғалды. Бұл
хикметтер тілін зерттеудегі алғашқы көлемді, түпкілікті бағыт деп болған.
Кейіннен 2004 жылы академик Р. Сыздық “Ясауи “хикметтерінің” тілі” атты
көлемді зерттеу еңбегін жариялап, хикметтердің тілі мен морфологиялық,
лексикалық және синтаксистік құрамы туралы жалпылама шолу жасайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Кітапханасының Библиография бөлімінің
жариялаған “Қожа Ахмет Ясауи” деп аталатын библиографиялық көрсеткішіне
сүйенсек, мынадай мәліметтерді атауға болады:
1) Ясауи шығармалары қазақ, түрік және басқа тілдерде – 30 рет, орыс
тілінде 16 рет аударылып, жарияланған,
2) Ясауидің шығармасы туралы қазақ тілінде – 11, орыс тілінде – 53
зерттеулер мен ғылыми мақалалар жарияланған,
3) Ясауидың өзі туралы қазақ тілінде 82 зерттеу мен ғылыми мақалалар
бар.
Бұл мәліметтерді қарап отырып, Ясауидың өзі де, “Диуани хикметі” де
біршама қарастырылғанын көреміз. Демек бұл біздің ата-баба алдындағы үлкен
борышымыздың ақтала бастағанынан дәлел деп білеміз.
1.3 Грамматикалық категориялар ұғымы және түркі тілдеріндегі тәуелдеу
категориясының қалыптасып, дамуы
Тіл білімінде сөз формалары ұғымдық және синтаксистік негізде
біріктіріліп, бірыңғай функционалды топшалар құрайды. Бірыңғай
грамматикалық мағыналардың жиынтығын білдіретін сөз формаларының тобы
грамматикалық категориялар деп аталады. Грамматикалық категориялар тілдің
грамматикалық құрылымының жалпы және ерекше қасиеттерін бейнелейді.
Грамматикалық категориялардың семантикалық табиғаты грамматиканы
логикамен, психологиямен байланыстырады. Әрбір грамматикалық категория-ның
өз құрылымы, яғни сөз формаларының жиынтығы, олардың бір-біріне қарым-
қатынасы, грамматикалық мағынаны білдірудің әртүрлі құралдарынан тұратын
құрылымы болады. Грамматикалық категориялардың құрылымын кейде
грамматикалық категориялардың парадигмасы деп те атайды [15, 259 б.]. Саны
жағынан сөз формалары екі, үш, көп компонентті болып келеді. Екі
компонентті сөз формаларының қатарына В. Кодухов орыс тіліндегі түр
категориясын, үш компонентті формаларға – тек (ер тегі – мужской род, әйел
тегі – женский род, орта тек – средний род), ал көп компонентті формаларға
– септеу категориясын жатқызады [16, 260 б.].
Грамматикалық категориялар қолданылуы мен тіл бірліктерімен
байланысуына қарай екі үлкен топқа бөлінеді: синтаксистік және
морфологиялық категориялар. Синтаксистік категориялар синтаксистік
бірліктер – сөйлемдер мен сөз тіркестеріне тән. Синтаксистік категориялар
синтаксистік бірліктерді мүшелеуде, сондай-ақ жүйелеп, жіктеуде көрінеді.
Сөйлемнің басты категориялары – тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер мен
сөйлемнің типтері – жай және құрмалас сөйлемдер болып саналады. Сөз тіркесі
категориясы сөз тіркестерінің арасындағы қатынасты талдауда айқын
байқалады. Сөз тіркестері арасындағы қатынас – атрибутивті, объектілі және
пысықтауышты болып келеді.
Морфологиялық категориялар деп жеке сөздердің өзгертілуі (түрленуі)
арқылы туатын жалпы грамматикалық мағыналарды айтамыз. Морфологиялық
категориялар сөз өзгертуші және классификациялық болып бөлінеді. Сөз
өзгертуші категориялар сөз формаларын бір лексеманың шеңберінде
біріктіреді. Классификациялық категориялар лексемаларды ортақ грамматикалық
мағына негізінде біріктіреді. Сын есім, етістік категориялары сөз өзгертуші
категориялар болып табылады.
В. Кодухов классификациялық категориялар қатарына зат есімдердің тек
категориясын жатқызады. Себебі, орыс және араб тіліндегі зат есімдер тек
бойынша топтастырылады.
Грамматикалық категориялар сөздердің лексикалық топтарымен байланысып,
сөйтіп грамматика мен лексика өзара байланысады. Осыдан лексика-
грамматикалық категория пайда болады. Лексика-грамматикалық категорияларға
асбтрактылық, заттылық, жанды зат есімдер категориялары, сапалық және
қатыстық сын есім категориялары жатады.
Бұл туралы А.В. Бондорко: “... грамматическая категория рода, числа,
падежа и т.п. – это определение системы рядов грамматических форм, которые
являются празниками частей речи. Естественно, что называть одним и тем же
термином как классы слов, так и их признаки, лежащие в основе определенных
систем грамматических форм, нецелесообразно” - деп жазады [15, 96 б.].
Т.В. Булыгина грамматикалық категорияны үш түрге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 811.512.1-112 Қолжазба құқығында
ДИУАНИ-ХИКМЕТ” ЕСКЕРТКІШІ ТІЛІНІҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (ТӘУЕЛДІК,
ЖІКТІК ЖӘНЕ КӨПТІК ЖАЛҒАУЛАРЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ)
ЖОЛДАСОВА АЙГУЛЬ АБДУЛЛАЕВНА
10.02.06 - түркі тілдері бойынша
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған
кандидаттық диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші
филология ғылымдарының
докторы,
профессор Момынова М.Қ.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 Ясауи хикметтерінің зерттелуі және түркі тілдеріндегі тәуелдеу,
жіктеу және көптеу категорияларының тарихы 8
1.1 Орта түркі тілдері және олардың Ясауидың “Диуани-хикмет”
ескерткіші тілімен тарихи сабақтастығы 8
1.2 Ясауидың өмірі мен “Хикмет” тілінің түркі және әлемдік тіл
білімінде зерттелуі 10
1.3 Категория ұғымы және түркі тілдеріндегі тәуелдеу категориясының
қалыптасып дамуы 17
1.4 Меншіктілік қатынасты білдірудің ерекше формасы – изафеттік
тіркестердің тарихи қалыптасуы 34
1.5 Жіктеу категориясының арғы негізі және түрлену жүйелері 39
1.6 Көптік категориясының дамуы мен қалыптасуы 43
1 тарау бойынша қорытындылар 58
2 Хикмет тілінде тәуелдік, жіктік, көптік жалғауларының берілуі 62
2.1 Тәуелдік жалғауларының хикмет тіліндегі көрінісі 62
2.2 Хикметтердегі жіктік жалғауларының қолданысы 76
2.3 Жіктік жалғаудың ықшамдалған түрі және болымсыз түрде қолданылуы
97
2.4 Хикмет тілінде көптік жалғауларының қолданылуы 103
2 тарау бойынша қорытындылар 108
Қорытынды 113
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 117
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қожа Ахмет ибн Ибрагим ибн Әли Ясауидың
дүниеге келуі ІХ-ХІІ ғасырларда билік еткен Қараханид мемлекетінің ислам
дінін қабылдап, мұсылмандықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрып, салт-
санасымен үйлесу кезеңімен тұспа-тұс келді. Ислам дінінің бір тармағы –
сопылық бағытты уағыздаушы Ясауи ілімі – жалғыз тәңіріге бас ию,
адамгершілік қасиеттерді дәріптеу, “ерік бостандығы” ұғымын ту етіп ұстай
отырып, Жаратушыға деген сенімнен, “тура жолдан” адаспауды міндеттеді.
Сопылық бағыттың басты ұстанымдары Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани хикмет”
туындысында көрініс тапты. “Диуани-хикмет” - өз заманында жергілікті
халықтың рухани өмірінде зор роль атқарған құнды еңбекке айналды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: “Диуани-хикмет” ескерткіші әдебиет,
тарих, философия тұрғысынан толыққанды зерттеу нысандары болған, оның
тілдік жағы тілшілер тарапынан да қарастырылып жүр. Алайда, шығарманың тілі
туралы мәселе бірізді тұжырымға келіп тоқталды деуге болмайды, өйткені
әрбір зерттеушінің өзіндік ой-пікірі сақталып келеді. 2004 жылы
Р. Сыздықтың Ясауи хикметтерінің тілі мен оның лексикалық, морфологиялық
және синтаксистік құрылысындағы кейбір ерекшеліктері туралы көлемді
зерттеуі жарияланып, онда “Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық құрылысын
қарастыруға ниеттенген жас ізденушілерге айқын бағыт-бағдар сілтенген.
Ғалымның сілтеген бағытымен жүре отырып, ескерткіш тіліндегі тәуелдік,
жіктік және көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында біршама
грамматикалық ерекшеліктердің табиғатын аша түсуге болатыны айқындалды.
“Диуани-хикмет” тілінің грамматикалық ерекшеліктері, атап айтсақ, тәуелдік,
жіктік және көптік жалғауларының қолданылуы бұрын-соңды арнайы зерттеу
нысаны ретінде қарастырылған емес. Зерттеу жұмысымыздың өзектілігі қазіргі
қазақ тілі және түркі тілдері фактілерімен салыстыра отырып, “Диуани-
хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының функционалды-
семантикалық мәнін айқындап көрсетуден де анық байқалады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Өз заманында жергілікті халықтың рухани
өмірінде зор роль атқарған, адамгершілікке, имандылыққа, өнегелі өмірге
тәрбиелейтін, мұсылмандықтың жергілікті халықтың әдет-ғұрпы, салт-санасы,
тұрмыс-тіршілігімен етене араласып, үйлесіп кетуіне де ықпал еткен ақын
Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” (“Ақыл кітабы”) шығармасы – зерттеу
жұмысының негізгі нысаны болды.
Зерттеудің пәні. Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани-хикмет” шығармасының
тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік жалғаулары.
Жұмыстың әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысының барысында түркологияға
және қазақ тіл білімінде танымал А.М. Щербактың “Грамматический очерк
языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. из Восточного Туркестана” (1961),
А.К. Боровковтың “Лексика среднеазиатского тефсира (ХІІ-ХІІІ вв.)” (1963),
Н.А. Баскаковтың “Введение в изучение тюркских языков” (1969),
Б. Серебренниковтың “Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков”
(1979), М. Томановтың “Қазақ тілінің тарихи грамматикасы” (1981),
А. Ысқақовтың “Қазіргі қазақ тілі. Морфология” (1991), М. Томановтың “Түркі
тілдерінің салыстырмалы грамматикасы” (1992), Б. Сағындықұлының “Қазіргі
қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері” (1994), Р. Сыздықтың
“Ясауи “Хикметтерінің” тілі” (2004), М. Сабырдың “Орта түркі лексикасы мен
қазақ тілі лексикасының сабақтастығы” (2004), Б. Момынованың “Қазақ тілінің
морфологиясы (есімдер)” (2006) зерттеу еңбектері, көне түркі, орта түркі
жазба мұралары жайындағы ғылыми мәліметтер мен зерттеулер пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты: “Диуани-хикмет” ескерткіші тілінің грамматикалық
құрылысындағы тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданыс
ерекшелігіне тоқталып, оларды қазіргі қазақ тіліндегі тәуелдік, жіктік және
көптік жалғаулары жүйесімен салыстырып, арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды тілдік фактілермен дәлелдей отырып, тәуелдік, жіктік және
көптік жалғауларының қалыптасу тарихынан мәлімет беру – зерттеу жұмысының
басты мақсаты.
Зерттеудің мақсаты. “Диуани-хикмет” ескерткіші тілінің грамматикалық
құрылысындағы тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданыс
ерекшелігіне тоқталып, оларды қазіргі қазақ тіліндегі тәуелдік, жіктік және
көптік жалғаулары жүйесімен салыстырып, арасындағы ұқсастықтар мен
айырмашылықтарды тілдік фактілермен дәлелдей отырып, тәуелдік, жіктік және
көптік жалғауларының қалыптасу тарихынан мәлімет беру – зерттеу жұмысының
басты мақсаты.
Зерттеудің міндеттері. Диссертациялық жұмыс алдына қойған мақсатына
орай мынадай міндеттерді шешуді көздейді:
– тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының тарихи қалыптасуы
барысындағы кейбір ерекшеліктердің табиғатын ашып көрсету;
– “Диуани-хикмет” ескерткіші тіліндегі тәуелдік жалғауларының
қолданылуы мен меншіктілік қатынасты білдірудің айрықша тәсілі
– түрік изафетінің қолданылуындағы кейбір ерекшеліктерді
айқындап, қазіргі қазақ тілі фактілерімен салыстыра қарау;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі көптік жалғаулары қолданылуының
функционалды-семантикалық, синтаксистік ерекшеліктерін ашып
көрсету;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі сөздердің (зат есім және
етістіктер) жіктелуіндегі кейбір ерекшеліктерді айқындау;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік
жалғауларының қолданылуына талдау жасай отырып, олардың
қалыптасу жүйесін, мағыналық, тұлғалық, қолданыстық сипаттарын
қазіргі қазақ тілі және орта ғасырлардағы ескерткіштер
(“Құтадғу білік”, “Диуани лұғат-ит түрк”, “Қисас-ул әнбия”
т.б.) тілімен салыстыра зерттеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Ескерткіш тіліндегі
тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында
мынадай нәтижелерге қол жетті:
– “Диуани-хикмет” тілінде орта ғасыр ескерткіштеріне тән
тәуелділік қатынасты білдірудің тәсілі – түрік изафетінің І
және ІІ типі өте сирек ұшырасады, ал ІІІ типі жиірек
қолданылады.
– көптік жалғауының ІІІ жақ жедел өткен шақта жіктелген
етістікке жиі жалғануы; дене мүшелерін білдіретін атауларға
жалғануы арқылы жұптық мән мен автордың субъективті көзқарасын
білдіруі, сонымен бірге көптік мәннен гөрі үстеудің белгілі бір
тұлғасын жасауы, өлең өлшемі мен ұйқас шарттарын орындайтыны
т.б. ерекшеліктері айқындалды;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі сөздердің жіктелуіндегі орта ғасыр
ескерткіштерінің тіліне тән бірнеше ерекшеліктер санамаланып,
қазіргі қазақ тіліндегі тұлғаларымен салыстырылып, ықшам
формалары анықталды;
– баяндауыш қызметінде тұрған есім сөздерге -дүр, -дур
элементтері жалғанып, етістіктердегідей жақтық көрсеткіш
ретінде емес, іс-әрекетке немесе сын есімдерге кәмілдік реңк
мәнін үстейтіні айқындалды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері. Нақты тілдік деректер Қожа Ахмет
Ясауидың “Диуани-хикмет” шығармасының Самарқанд (Залеман) қолжазбасының
транскрипцияланған нұсқасы мен Стамбулдағы Вафик-паша кітапханасында
сақтаулы тұрған, 1299 жылы көшірілген нұсқасының көшірмесі пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында
тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының тарихи қалыптасуына мейлінше
толығырақ тоқталу барысында зерттеушілердің ой-пікірлері, тұжырымдары мен
болжамдары өзара салыстырылды. Меншіктілік қатынасты білдірудің айрықша
тәсілі изафеттік тіркестердің функционалды-семантикалық мәніне назар
аударылып, қазіргі қазақ тілі, түркі тілдері және орта ғасыр ескерткіштері
материалдарымен салыстырылды. Сондықтан зерттеу нәтижелері аталған
категориялардың қалыптасу жүйесінің кейбір мәселелеріне өзіндік теориялық
үлес қосады.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында жинақталған кеспе қағаздар мен
зерттеу жұмысының нәтижелерін “Қазақ тілінің тарихи грамматикасы”, “Қазақ
әдеби тілінің тарихы”, “Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі” курстары
бойынша оқытылатын лекциялар, тәжірибелік сабақтарда, орта ғасыр
ескерткіштері тілі тарихына арналған арнаулы курсттарда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– “Диуани-хикмет” тіліндегі тәуелдік, жіктік және көптік
жалғауларының қолданылуы қазіргі қазақ тілінің қалыптасу
кезеңдеріне тән ерекшеліктерді көрсетеді;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі меншіктілік қатынасты білдіретін
сөздердің қолданылу аясын, ерекшеліктерін айқындап көрсету
тәуелдік категориясының табиғатын аша түсуге септігін тигізеді,
ал түркі тілдеріндегі изафеттік тіркестер арқылы меншіктілік
қатынастың берілуі ерекше синтаксистік конструкция болып
табылады;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі -лар, -лер көптік жалғауларының
қолданысы қазіргі қазақ тіліндегі көптік жалғауларының
қолданысымен үнемі сәйкес келе бермейді. Араб тіліндегі бұрыс
көптік формасының үлгісімен жасалған зат есімдерге екінші
көптік жалғауының қабаттаса жалғануы “Диуани-хикмет” тілінде
бірлі-жарым сөздердің құрамында көрініс тапқан.
– Жіктік жалғауларының бұйрық (ІІ жақта жіктелуінде -ғыл, -гіл
формасы мен -ғын, -гін формасы қатар қолданылуы) және қалау
райлы (І жақ жекеше түрінде -айын, -ейін тұлғаларымен қатар
ықшамдалған -ай тұлғасының келуі) етістіктерге жалғануында
өзіндік ерекшеліктері бар және бұл ерекшеліктер орта ғасыр
ескерткіштері тіліне ортақ болып келеді.
– Жедел өткен шақтың ІІІ жағында және -ар, -ер тұлғалы
етістіктер мен кейбір зат есімдерге, мен, сен жіктеу есімдігіне
жалғанып, қаратпа мәнін білдіретін ерекше -йа, -а формантының
келуі “Диуани-хикмет” тілінің ортағасырлық ерекшелігін
танытады.
Зерттеу жұмысының әдістері. Зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы,
сипаттама, трансформация, тәуелдік, жіктік және көптік жалғауларының
семантикалық мәнін айқындау үшін компонентті талдау, статистика әдістері
қолданылды.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың
тұжырымдары мен материалдары бойынша бірнеше халықаралық және республикалық
ғылыми-теориялық конференцияларда баяндама жасалып, барлығы 7 мақала
жарияланды. Мақалалар Оңтүстік Қазақстан облысында өткен конференцияларда
(Білім беру мен ғылымның дамуының өзекті мәселелері, Шымкент, 2003; Педагог
маманды кәсіби даярлаудағы қазіргі білім беру технологиясы. Шымкент, 2004;
Жас ғалымдардың инновациялық идеялары. Олардың ғылымның дамуына қосқан
үлесі. Шымкент, 2007), Алматы қаласында өткен халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияларда (Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының
кейбір мәселелері. Алматы, 2001; Мемлекеттік тіл саясаты: терминология,
аударматану, ресми құжат тілі. Алматы, 2007) баяндалып, конференция
материалдарының жинағында жарияланды. Сондай-ақ ҚР ҰҒА-ның Хабаршысында
(шілде-тамыз, 2007 ж. №4), ҚазМҰУ хабаршысында (2002 ж. №5), Тілтаным
ғылыми жинағында жарияланды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ескерткіш тіліндегі тәуелдік, жіктік және
көптік жалғауларының қолданылуын зерттеу барысында мынадай нәтижелерге қол
жетті:
– “Диуани-хикмет” тілінде орта ғасыр ескерткіштеріне тән
тәуелділік қатынасты білдірудің тәсілі – түрік изафетінің І
және ІІ типі өте сирек ұшырасады, ал ІІІ типі жиірек
қолданылады.
– көптік жалғауының ІІІ жақ жедел өткен шақта жіктелген
етістікке жиі жалғануы; дене мүшелерін білдіретін атауларға
жалғануы арқылы жұптық мән мен автордың субъективті көзқарасын
білдіруі, сонымен бірге көптік мәннен гөрі үстеудің белгілі бір
тұлғасын жасауы, өлең өлшемі мен ұйқас шарттарын орындайтыны
т.б. ерекшеліктері айқындалды;
– “Диуани-хикмет” тіліндегі сөздердің жіктелуіндегі орта ғасыр
ескерткіштерінің тіліне тән бірнеше ерекшеліктер санамаланып,
қазіргі қазақ тіліндегі тұлғаларымен салыстырылып, ықшам
формалары анықталды;
– баяндауыш қызметінде тұрған есім сөздерге -дүр, -дур
элементтері жалғанып, етістіктердегідей жақтық көрсеткіш
ретінде емес, іс-әрекетке немесе сын есімдерге кәмілдік реңк
мәнін үстейтіні айқындалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 Ясауи хикметтерінің зерттелуі және түркі тілдеріндегі тәуелдік, жіктік
және көптік категорияларының тарихы
1.1 Орта түркі тілдері және олардың Ясауидың “Диуани-хикмет” ескерткіші
тілімен тарихи сабақтастығы
636 жылы арабтар алғаш рет Орта Азияға ислам дінін тарату мақсатымен
шабуыл жасайды. Нәтижесінде, ҮІІІ ғасырда-ақ арабтар Орта Азияны түгелімен
жаулап алды. Соның салдарынан Орта Азия халықтарының тілі араб тілінің
ықпалына түскен болатын. Араб тілінің ғылым мен мәдениет саласындағы
үстемдігі Х ғасырға дейін өмір сүрді. Х ғасырдан бастап, араб тілін парсы
тілі алмастыра бастайды. Түркі тілдес тайпалардың Орта Азияға қоныс тебуі
осы Х ғасырдың кезінде күшейе түседі. Алғашында жер аударып, көшіп-қонған
түркілер Орта Азияны тұрғылықты мекені ретінде пайдалана бастайды. Мұндай
түркі тілдес халықтардың негізі қараханидтер болды. Түркі тілдес халықтар
жергілікті тұрғындар, тәжіктермен араласып, қарым-қатынас жасауы үшін ортақ
тіл – түркі тілін пайдалана бастайды.
ХІ ғасырда оғыз тайпалары Орта Азияның орталығына қарай бет алады.
Оғыздар түркі тайпалары мен массагеттерден біріккен тайпалар болатын.
Оғыздардың біріккен мемлекеті Х ғасырда Сыр-Дарияның төменгі ағысында пайда
болған. Оғыздар Орталық Азияға қарай ығысқан тұста, бұл жерлерді қыпшақтар
мекендей бастағаны тарихтан белгілі. Египет территориясында қыпшақ-оғыз
тілінде жазылған ескерткіштерді Сырдарияның төменгі жағасында осы тілде
жазылған ескерткіштер тілімен салыстыра отырып, тілшілер, бұл ескерткіштер
тілінің негізінде түркі тілдерінің оғыз тобына енетін тілдердің әсеріне
түскен қыпшақ тілі жатқанын айтады.
Түркі әдеби тілдері мен түркі тілдес әдебиет ұзақ та күрделі даму
жолынан өткен. Түркі халықтарына ортақ ең алғашқы шығармалар V-VІІІ
ғасырларда жазылған руникалық Орхон-Енисей жазбалары болып табылады. Осы
руникалық жазумен бір кезеңде түркі халықтары арасында ұйғыр жазуы да кең
қолданыста болды. Ең алғашқы ұйғыр жазуымен жазылған шығармалар манихей
дінін уағыздауды мақсат тұтып, V ғасырға саяды. Кейіннен ұйғыр жазуымен
будда дінін уағыздауға бағытталған, юристтік құжаттар, көркем шығармалар
жазыла бастайды.
Түркі тілдерінің дамуындағы Х-ХV ғасырларды қамтыған уақыт аралығы
тілшілер тарапынан шартты түрде IV кезең – “Орта түркі дәуірі” деп аталды.
Ғалымдардың пайымдауынша, міне осы дәуірде қазіргі түркі тілдерінің негізі
қалана бастаған [1, 304 б.].
Орта түркі дәуірін екі кезеңге бөліп қараймыз: қараханидтік (Х-ХІІ ғғ.)
және моңғолдық (ХІІІ-ХV ғғ.) кезеңдер.
Н.А. Баскаковтың айтуынша, салыстырмалы түрде аталған қараханидтік
кезеңнің (Х-ХІІ ғғ.) тілі қарлұқ тобына енеді. Бұл топ тілдері Қараханид
дәуірінде, бір жағынан тәжік, екінші жағынан Орта Азияның басқа да иран
тілдерімен байланысы, яғни шығыс пен батыс тілдердің байланысы нәтижесінде
пайда болған.
Түркі тілдерінің осы қарлұқ тобы екі тілдік топшаға бөлінеді:
1) көне екі тіл - Қараханид мемлекетінің тілі (Х-ХІ ғғ.) мен “Қысас ул-
әнбийа” (“Пайғамбарлар туралы аңыз”) ескерткішінің тілін біріктірген
қарлұқ-ұйғыр топшасы;
2) Қожа Ахмет Ясауи шығармасының тілі - хорезм тілі (XII ғ.) мен қарлұқ
тілін біріктірген қарлұқ-хорезм, Шығыс Алтын Орда тілі, шағатай тілі, ескі
өзбек тілдері мен қазіргі өзбек және жаңа ұйғыр тілдер топшасы.
Бұл тілдер тобы алғашында Қараханид, кейін Хорезм мемлекеттерінің
құрамына енген ягма, түргеш, қарлұқ, түкей, ұйғыр тайпаларының өзара қарым-
қатынасы нәтижесінде пайда болған.
Қарлұқ-хорезм топшасын хронологиялық тұрғыдан соңғы кезеңге жататын
әдеби және ауызекі тілдер құраған. Бұл тілдердің ішіндегі ең көнесі - XII
ғасырда ауызекі тіл негізінде жазылып, оғыз-қыпшақ тілдерінің
ерекшеліктерін ең көп көлемде сипаттаған Қожа Ахмет Ясауидың “Диуани
хикмет” шығармасының тілі.
Жалпы алғанда, Ясауи “Хикметтерінің” тілі, оның шәкірттерінің әдеби
тілі секілді (айталық, хорезмдік Сүлеймен Бақырғанидың (Хакім-ата) оғыз-
қыпшақ және қараханид әдеби тілі негізіндегі еңбектері) шартты түрде
ортағасырлық қараханид-хорезм тіліне жатқызуға болады. Бұл тіл, моңғол
шапқыншылығынан кейін соңғы тілдің негізін жасаса керек. Олар:
1) Жошы ұлысының, яғни Хорезмнің шығыс бөлігінің әдеби тілі (ең үлкен
жазба мұрасы – Хорезмидің “Мухаббат-намесі” (б.з. 1353 ж.);
2) шағатай ұлысы (ХІІІ-ХІV ғғ.) кейін ескі өзбек тілінің әдеби тілі.
Осылайша ескі өзбек тілі өзінің негізі - ауызекі халық тілінен басқа,
а) қараханид әдеби тілінен;
ә) хорезмде XII ғ. пайда болған қарлұқ-хорезм немесе оғыз-қыпшақ әдеби
тілінен;
б) шағатай (XIII-XIV ғғ.) тілдерінен құралған [1, 301-304 бб.].
Сонымен, қарлұқ-хорезм топшасының құрамына Н.А.Баскаков төмендегі
тілдерді жатқызады:
1) қарлұқ-хорезм (“Диуани хикмет” пен Сүлеймен Бақырғанидың
шығармаларының тілі),
2) Жошы ұлысының алтын орда тілі (шығыс варианты),
3) Шағатай ұлысының шағатай тілі,
4) Әмір-Темір дәуіріне жататын апогейлердің көне өзбек тілі,
5) жаңа ұйғыр және өзбек тілінің диалектілері.
Орта Азия территориясында жазылған шығармалардың алғашқылары әртүрлі
тайпалардың тілдік ерекшелігін бейнелейтін аралас тілде жазылған. Оларды
шартты түрде “ескі түркімен тілінде жазылған ескерткіштер” деп атауға
болады. Олар қыпшақ тайпалары мен ұйғыр әдеби тіл дәстүрінің ықпалына аз
түскен.
Осы территорияда жазылған шығармалардың екінші тобын көпшілік ғалымдар
түркі тілдерінің j (й) тобына жатқызады [2, 56 б.]. Бұл топтағы тілдер
қыпшақ тайпаларының тілі мен кітаби әдеби дәстүрінің ықпалына көбірек
түскен. Оларды шартты түрде, “ қыпшақ-оғыз тілдер тобы” деп атаймыз.
Үшінші топтағы ескеркіштер түркі тілдерінің z (з) тобында жазылып,
қараханид дәуіріндегі ұйғыр әдеби тіл дәстүрінің әсеріне ұшыраған. Бұл
топтағы шығармаларға Құтыбтың “Хосроу-Ширин”, “Нахдж ал-Фарадис”, “Сираж ул-
қулуб”, “Тефсир”, Рабғузидың “Қиссас-ул-әнбийа” секілді туындылары жатады.
Төртінші топтағы ескеркіштерге ХІҮ ғасырда жазылып, қыпшақ тайпаларының
тілдік ерекшеліктерін айқындайтын С. Сараидың “Гүлистан бит-турки”
шығармасы мен Хорезмидың “Мухаббат-наме” дастаны жатады. Бұл топтағы
ескеркіштердің тіліне қыпшақ тайпалары мен ұйғыр әдеби тілдік дәстүрінің
әсері болған [2, 82-83 бб.].
Қараханидтік кезеңге жататын шығармалар ауызекі тілде жазылып, оғыз
және қыпшақ тілдерінің ерекшелігін ашуға негізделген. Бұл заманның көлемді
үлкен мұрасы - Жүсіп Баласұғанидің “Құтадғу Біліг” дастаны. “Құтадғу
білігтің” пайда болуымен жаңа жазба тіл пайда болды. Ол – қараханид
мемлекетінің шығыс бөлігінде кең қолданыста болған қарлұқ-ұйғыр жазба тілі
еді. Дәл осы кезеңде Махмуд Қашқаридың “Диуани лұғат ит-түрк” еңбегі
жазылады.
ХІІ ғасырда Сыр-Дарияның төменгі ағысында суфизм бағытының негізін
қалаушы “танымал түркі дәруіші” (Э. Наджиптің сөзімен айтқанда) Ахмед
Ясауидың (Қожа Ахмет ибн Ибраһим ибн Әли) мистикалық, сопылық-поэтикалық
“Диуани хикмет” (“Даналық кітабы”) шығармасы мен оның шәкірті Ахмет
Йүгнекидің “Ғибадат ул-хақайық” (“Ақиқат сыйы”) өлеңдері жазылады.
Түркі әдебиетіндегі еңбектерді салыстыра-салғастыра келе, тілші
ғалымдар Х-ХІІ ғасыр жазба ескерткіштерін Қараханид әдеби тілінің
дәстүріндегі j тобындағы қыпшақ-оғыз тілінде (кей деректер бойынша шағатай
тілі) жазылған туындылар деп табады.
ХІҮ ғасырда Орта Азияда Дүрбектің “Жүсіп-Зылиха” дастаны жазылады.
Дастанның тілі Ясауи хикметтерінің тіліне жақын келіп, Рабғуздың “Қисас-ул-
әнбийәсы” мен “Тефсир” тілінен айтарлықтай алшақ. Дүрбектің поэтикалық тілі
жаңа әдеби тілдің, шағатай тілінің (ескі өзбек) дамуына үлкен ықпал
жасайды. Шағатай тілі ортаазиялық й тобындағы тілдердің шығыс түркілік
тілдермен және кейбір қыпшақ, оғыз-түрікмен тілдерімен байланысы негізінде
пайда болса керек.
Түйіндей келе айтарымыз, V-VIII, VIII-ХІІ ғасырлардағы көне мұраларды
ғалымдардың көпшілігі “жалпытүркілік кезең” деп атап [3, 22 б.], бұл
кезеңдердегі ескерткіштер тілін көне және қазіргі әдеби тілдерін
салыстырып, арасындағы сабақтастықты тануға болады деп көрсетуге болады.
1.2 Ясауидың өмірі мен “Диуани-хикмет” тілінің түркі және әлемдік тіл
білімінде зерттелуі
Оңтүстік Қазақстан облысы, қазіргі Түркістан (бұрынғы Ясы) қаласында
дүниеге келген, суфизм бағытының басты өкілі Қожа Ахмед Ясауидің діни
бағыттағы “Диуани хикмет” шығармасы ұзақ уақыт бойына жасырылып, мазмұны
жария етілмей келгені құпия емес. Оған себеп, әрине, ақынды діншіл, мистік,
ал еңбегі - тәрбиесі жоқ, утопияға жетелейтін, зиянды бос дүние деп қаралуы
деп ойлаймыз. Кезінде, орта ғасыр ескерткіштерінің тілін зерттеген
түркітанушы Э. Наджип: “Мазмұны жағынан Ахмед Ясауи хикметтері қызығушылық
танытпайды. Хикметтердің маңыздылығы – жазба әдебиет пен ауызекі әдебиетті
байланыстырғандығында, оның тілі қарапайым және әуезді” деп жазды [2, 102
б.].
Шындығына келгенде, “Диуани хикмет” адамгершілікке, имандылыққа,
өнегелі өмірге тәрбиелейтін асыл адамның ақық жырлары екені бүгінгі саналы
азаматқа айдан анық. “Диуани хикмет” – өз заманында жергілікті халықтың
рухани өмірінде зор роль атқарған құнды еңбек. Сондай-ақ ІХ-ХІІ ғасырларда
билік еткен Қараханид әулеті ең алғаш ислам дінін қабылдаған кезінде оны
(дінді) идеологиялық деңгейге көтеруге, мұсылмандықтың жергілікті халықтың
әдет-ғұрпы, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігімен етене араласып, үйлесіп
кетуіне де ықпал еткен тамаша шығарма болды. Туынды бастан-аяқ ақыл-өсиет,
үлгі-өнеге айтуға құрылған. Діни қағидалары мен ондағы жалпы
адамгершілік, мейірім, шапағат, бауырмалдық сезімдері қазіргі туған
әдебиетімізде кең қанат жаюына осы хикметтердің әсері мол болғаны даусыз
[4, 11 б.].
Қожа Ахмед Ясауидың өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. Ясауи ХІІ
ғасырдың бас кезінде Ибрахим Махмуд шейхтың отбасында дүниеге келеді.
Балалық шағында Ясауи Түркістандағы мешіт-медресенің бірінде оқып жүріп,
кей деректерде, түрік шейхы, Қожа Ахмедтің әкесі Ибраһим атаның бауыры
Арыстан бабтың, діни деректер бойынша Мұхаммед пайғамбардың сахбаларының
бірі – Салман Фарисидің (түркілер арасында Арыстан баб атымен мәлім)
тәрбиесін алады. Ясауидың арғы атасы Ислам тарихындағы ұлы тұлғалардың
бірі, Ханафи мәзһабының негізін қалаушы Абу Ханифа ибн Сәбит болған деседі
[5, 9 б.]. Мұндай пікірді түрік профессорлары М.Ф. Көпрүлүзаде мен
К. Ераслан да келтіреді.
Ақынның (Ясауи) өлген жылы белгілі (1166-1167 жж.), алайда қай жылы
дүниеге келгені туралы әлі күнге нақты дерек жоқ. Дегенмен, автордың өз
туындысында келтірген мына бір жолдарында қай жылы қайтыс болғаны айтылады:
Иуз игирма бешкә кирдим биләлмадим,
хақ тағала таңатларин қилалмадим.
Ештиб, уқиб йергә кирди Қул Қожа Ахмад (22).
Енді математикалық есеп жүргізіп жіберіп, ақынның қайтыс болған
мерзімін 1166-1167 жылдар екенін ескеріп, одан өз “Хикметтеріндегі” сөз
етілген 125 жасты алып тастасақ, шамамен 1041 немесе 1042 жылдар болып
шығады екен. Бірақ, бұл жылдар Ахмедтің ұстазы Ж. Хамаданимен қартайған
шағында жолыққанын көрсетер еді. Бұл, әрине мүмкін емес. Сондықтан,
тарихтағы 1166-1167 жылдар Ахмед Ясауидың өлген жылдары дегеніміз, оның 63
жасында жер астына түскен кезеңі болса керек. Осы болжамды ескерсек, онда
ақынның туған жылы 1103 жыл да, өлген жылы 1228 жыл болып шығады [5, 10
б.].
Жеті жасында әкесі мен шешесінен айрылған Ясауи әпкесі Гауһар-Шахназдың
қолында өседі. Алғашқы діни сауатын әкесі Ибраһим атадан алған ақынның
өмірлік ұстазы Арыстан Баб оған шариғат заңдарын түпкілікті үйреткен кісі
болған. Бұл туралы ақынның өзі “Хикметтерінде” былай жазады:
Жеті жаста Арыстан Бабам іздеп тапты,
Әр сырымды көрген сайын бүркеп жапты (44).
Кейіннен Бухара қаласына білімін шыңдау мақсатымен аттанған Ахмедке
Жүсіп Хамадани ұстаздық етеді. Шығыстың танымал ұстаздарынан қосымша дәріс
алған Ясауи талай қиыншылақтарды жеңіп шығып, түсінік-танымын
қалыптастырады.
Тағдыр Қожа Ахметтің үлесіне аса үлкен міндеттер қойған. Сол
міндеттердің бірі – түркі елінің адамгершілік сезімін күшейтіп, оларды
имандылық жолына түсіру болған. Ясауи осы міндетін іске асыру жолында
аянбай еңбек етті. Соның арқасында ол өз халқына алғаш рет Ислам мәдениетін
таратушы, түркі машайықтарының бас өкілі, түркі елінің кемеңгер атасы деген
ұғымға ие болған. Бүкіл өмірін сопылық жолға арнаған Ясауидың осы қасиетіне
байланысты оның өмірі түркі елінің арасында аңыз-әңгіме түрінде таралып
кеткен.
Бүгінде Қожа Ахметті білмейтін ел жоқ. Дін тарихында Қожа Ахмет Ясауи –
әулиеліктің жарық жұлдызы, Алла жолында қолында барын, бүкіл өмірін тәрк
еткен үлкен тұлға.
Ясауидың аты мен ілімінің ғасырдан ғасырға сақталып келуіне себеп
болған факторлардың бірі – оның “Диуани-хикмет” ескерткіші болғаны белгілі.
“Хикметтер” өз заманында ауызша тараған. Ақын шығармаларының ұйқасы мен
стиліне, жанрына еліктеп, кейінге замандарда талай сопы ақындар туынды
жазған. Ясауи “Хикметтері” Орталық Азия территориясында ғана емес, көшпенді
қыпшақ даласына да кең таралды.
Ясауи өлеңдерінің тілі жоғарыда сөз етілген шығармалар тілінен
грамматикалық құрылысы жағынан да, лексикалық құрамы тұрғысынан да ерекше
болып келеді. “Құтадғу біліктің” тілі қарлұқ-ұйғыр тіліне жатқызылса,
“Диуани-хикмет” тілінің негізінде қыпшақ тілі жатыр. Дегенмен, шығармаға
оғыз тілдерінің әсері болған. ХІ ғасырда Сыр-Дарияның төменгі ағысында оғыз
тайпалары өмір сүргенін, кейіннен олар Орталық Азияның түкпіріне қарай
ығысқан тұста, олардың территориясын қыпшақ тайпалары мекен еткенін ескере
отырып, Ясауи “Хикметтерінің” тілі ХІІ ғасырдағы әдибеттің қыпшақ-оғыз
тілін сипаттайды деп айтуға болады.
Сонымен, Ясауи “Хикметтерінің” тілі ХІІ ғасыр әдеби тілінің қыпшақ-
оғыздық ерекшелігін көрсетеді. Ясауи хикметтерінің тілін зерттеген ғалым
А.К. Боровков оның тілі шығыстық қараханид әдеби тіл дәстүріне келіп
тіреліп, қыпшақ-оғыз тілінің ерекшелігінін танытатынын атап көрсетеді [6,
46 б.].
Қыпшақ-оғыз тілінде, кей деректерде шағатай (ескі өзбек) тілінде
жазылған бұл еңбектің түпнұсқасы сақталмаған, бізге тек көшірмелері жеткен.
Бұл турасында, “Хикметтер” тілін зерттеген ғалым А.К. Боровков: “Ясауи
өлеңдерінің көзі (үлгісі, прототипі) Сырдарияның төменгі ағысын жайлаған
көшпелі түркі тайпаларының халықтық поэзиясы” деген сипаттама бере келіп,
хикметтердің хатқа түсіп, диуан түрінде тарала бастауы ХҮ ғасырға келіп
тірелетінін сөз етеді [6, 34 б.]. Өйткені жинақты құрастыру барысында басқа
авторлардың сөздері араласып, кейбір мәтіндерге өзгерістер енгізілген.
Сонымен, хикметтердің ең көне көшірмесі XV ғасырға жатады. Оның үстіне
хикметтердің саны белгісіз. Ясауидың өзі “менің дәптерімде жүз мың хикмет
бар” деп, келесі бір жерде “төрт мың төрт жүз”, басқа өлең жолдарында
“тоғыз мың тоғыз жүз” хикмет қалдырдым деп, нақты мәлімет келтірмейді.
Сондықтан, “Ясауи хикметтері” деп аталып жүрген өлеңдердің барлығы Ясауи
мұрасы емес. Бұл пікірді кезінде, П.М. Мелиоранский, профессор
М.Ф. Көпрүлүзаде, А.К. Боровков та растаған болатын.
А.К. Боровков “Хикметтердің” соңғы шумағында “құл Ахмад”, “мискин
Ахмад”, “йа Ахмад” деген секілді жолдар кездессе ғана, оны Ясауидікі деп
тануға болатынын ескертеді [6, 236 б.]. Р. Сыздық келтірген мәліметтерге
қарағанда, жоғарыда аталған тіркес 45 хикметте келтірілген екен. Және бес
хикметте соңғы жолдар жазылмай қалған, не қолжазба қағазы жыртылып қалған.
Ал “Ясауи” деп келтірілген тұстар өте сирек кездескен [4, 13 б.].
А.К. Боровков “Ахмади” немесе “Ахмәд” есімдерімен келген тіркестердің
барлығы Ясауидікі ғана емес, ақынмен аттас авторлардың шығармалары болуы да
мүмкін деген пікір келтіреді [6, 39 б.].
Алайда, мұншалықты керағарлықтарға қарамастан, ол тіл білімінде мүлде
қарастырылмады деп айта алмаймыз. “Диуани хикмет” еңбегінің қазақ тіліне
аударылу мәселесін қарастырып жүрген түрік маманы Рамазан Чакырдың “...
сенімді жазу нұсқасының болмауы “Диуани хикметті” тіл тұрғысынан зерттеуге
мүмкіндік бермеді” деген пікірін еске түсірсек [7, 18 б.], еңбектің осы
кезге дейін тілдік жағынан түбегейлі зерттелінбей келгендігіне жауап бере
аламыз деп ойлаймыз.
“Хикметтердің” жазылу тарихын, поэтикасын, әлеуметтік бағыт-бағдарын
тұңғыш рет әдебиеттану ғылымы тұрғысынан Түркия ғалымы Мехмед Фуад
Көпрүлүзаде жан-жақты зерттеп, ол туралы келелі ғылыми еңбек жазғанын
жоғарыда айттық. Ғалым 1918 жылы Ахмед Ясауи поэзиясын ғылыми негізде
жүйелеп, Стамбул баспаларының бірінен жеке кітап етіп шығарады.
Түркітану ғылымының майталмандары В.В. Радлов, Н.А. Баскаков,
В.Г. Кондратьев, А.К. Боровков, А.Н. Кононов, С.Е. Малов, К. Залеман,
П.М. Мелиоранский, Н.А. Баскаков, Э. Рустамов, А.М. Щербак, К. Ераслан,
А. Серткая, Э. Наджиптің т.б. зерттеулерінде “Хикметтердің” тілдік жағдайы
азын-аулақ айтылған. Айталық, Э.Н. Наджип “Исследования по истории тюркских
языков ХІ-ХІХ вв.” еңбегінде “Ясауи өлеңдері тілі жағынан жеңіл, формасы
жағынан ауыз әдебиет үлгілеріне жақын” деген пікір айтады. Зерттеу
нәтижесінде ғалым: “арабско-персидских элементов в них мало, но по
сравнению с “Кутагду-Билиг” их качество заметно возросло: имеются стихи
написанные размером аруз” [2, 45 б.] – деп, хикметтердің қыпшақ-оғыз
тілінде жазылуы қарлұқ-ұйғыр тілімен бірге екінші бір әдеби тілдің
жасағанын дәлелдейді деген ой тастайды
“Хикметтердің” туркологияда зерттелу тарихының хронологиясын дараласақ,
К. Залеман – 1898 жылы, Көпрүлүзаде – 1918 ж., А. Гаррицкий – 1923 ж.,
А.К. Боровков – 1948, 1949, 1951 жж., Э. Наджип – 1965 жылы және тағы басқа
атақты түркітанушылар “Хикметтер” тілін зерттеп, бірнеше құнды еңбектер
жазады.
Қазақ тілі білімінде Б. Сағындықов, Ә. Қайдаров, Ғ. Айдаров,
Ә. Құрышжанов сияқты тілші-ғалымдарымыз Яссауитануға барынша атсалысты.
Оларға дейін Ясауи хикметтері 1901 жылы маңғыстаулық Тыныштықұлының
тарапынан қазақшаға аударылып, баспаға ұсынылған. Кейін 1991 жылы 24
мамырда “Социалистік Қазақстан” газетінде “Раскрыта тайна древней рукописи”
атты мақала жарияланып, КССР-дың Пушкин атындағы Мемлекеттік
Кітапханасының сирек жазба қорында мұсылман әулиелерінің бірі –
Қ.А. Ясауидің қайталанбас мұрасының көшірмесі табылғаны, ал көшірме авторы
Жармұхамед Қожаның ұлы Тәңірберді екендігі, көшіру мерзімі 1099 (1712 ж.)
жылға саятыны сөз етіледі. Осыдан соң араб әріптерімен көшірілген шағатай
тіліндегі “Хикметтерді” М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғов аударып,
жеке еңбек етіп шығарады. Бұдан 1901-1991 жж. аралығында “Хикметтер” қолға
алынбай, шет қалды екен деген ой туындамауы керек. Өйткені бұл аралықта
туынды Х.З. Иманжанов, Е. Дүйсенбай, Ж. Әбдірашев, Ө. Күмісбаев,
С. Битеновтердің т.б. аудармасымен жарық көрген.
М. Дулатов, М.Ж. Көпеев, Ж. Аймауытов, Қ. Жұбанов Ясауидың поэтикалық
мектебінің тілі мен стилін сөз етіп кеткені де белгілі. Ясауи туралы
алғашқы дерек М. Дулатов еңбектерінде кездескен. Ол Ясауидың қасиетін, оның
“Әзірет сұлтан” атанып, қазақты құраған ру-тайпалардың қадіріне
айналғандығын айтады [8, 229 б.].
90 жылдары жарияланған мақалаларындағы Қ. Жұбановтың “Диуани хикмет” –
Орта Азиядағы түркі жүйелі түрде сөйлейтін халықтардың ортақ жазба әдеби
кітаптарының алғашқыларының бірі. Қ. Ахметтің тілі (“Диуани хикметтің”) –
Түркістанда Ислам діні бет алып, араб қатынастары күшейген кездері пайда
болған түрік ғалымдарының көпке ортақ тілі еді деп батыл айта аламыз” -
деген пікірі хикметтер тілін зерттеуге алғашқы батыл қадам болды деп
есептейміз [9, 26 б.]. Ғалым Б. Момынова өзінің “Қазақ әдеби тілінің
тарихы” атты еңбегінде әдеби тілдің даму кезеңдерін ұлтқа дейінгі және
ұлттық кезең деп бөле отырып, ұлтқа дейінгі кезеңнің дереккөзіне орта ғасыр
жазба ескерткіштерін жатқызады [10, 26 б.]. Демек, Ясауи хикметтері –
белгілі бір ұлт қалыптасқанға дейінгі кезеңде пайда болған шығарма.
Түркі жұртшылығына Ясауи хикметтерін алғаш танытқан түрік ғалымы Мехмед
Фуад Көпрүлүзаде ақын туындысының канондық мәтінінің жоқтығына байланысты,
Ясауидың өзі арғу тайпасынан келіп шыққан деген пікір келтіріп, ал арғулар,
шігілдер, яғмалар, тохсылар, құрлұқ тобын құрайтынын ескере отырып,
Ясауидың ана тілі оғұз диалектісі емес деген тұжырым жасайды [11, 198 б.].
Ал бұл пікірді орыс ғалымы А.К. Боровков “нақты талдаулармен дәлелденбеген
тұжырым” деп сынаған болатын [6, 246 б.].
А.Н. Кононов Ясауи тілі көне ұйғыр және хорезмдік түркі әдеби тілінің
нормаларына, яғни Қарахандар мемелекетіндегі қарлұқ-ұйғыр жазба әдеби
тілінің үлгілері “Құтадғу білік” пен “Алтын йаруқтың” тіліне жақын деп
есептейді [12, 128 б.].
ХІ-ХІҮ ғасырлардағы ескерткіштер тілін зерттеген ғалым Э. Наджип “Ясауи
хикметтерінің тілі й (j) тобындағы қыпшақ тілі, оған оғыз тайпалары тілінің
элементтері қосылған, демек бұл әдеби тіл аралас сипат алған, ол
Сырдарияның төменгі ағысында пайда болған және Қарахандар кезеңіндегі
қарлұқ-ұйғыр әдеби тіліне қарама-қарсы түрде ХІІ ғасырда дүниеге келген
тіл” деп табады [2, 9 б.].
А.М. Щербак “Хосроу-Ширин” поэмасының тілі “Диуани-хикмет” тілінің
ерекшеліктеріне сәйкес келмейді, демек оғыз тайпаларының тілі емес деген
пікір келтіреді [13, 46 б.].
А.Н. Самойлович: “Ясауи хикметтерінің, Рабғузидың “Қисас-ул-
әнбийәсінің”, Хорезмидың “Мухаббат-намесінің” тілі шағатай тілі (оғыз-
қарлұқ тілдер тобы) деп жатқыза алмаймын” деген пікір келтіреді [14, 45
б.].
Н.А. Баскаков Ясауи хикметтерінің тілі орхон жазбалары тілімен
іліктеседі деген пікір келтіре отырып, Ясауидің ”Хикметтері” мен оның
ізбасары А. Йүгнекидің “Һибадат-ул--хақайық” атты шығармасының тілі батыс
(оғыз-қыпшақ) түркі әдеби тіліне жатады” – дейді. Автор Ж. Баласағұнидың
“Құтадғу білігі” мен Рабғузидың “Қисас-ул-әнбийә” ескерткіштерінің тілін
шығыс түркі (қарлұқ-ұйғыр) әдеби тілінің үлгісі деп санайды [1, 48 б.].
Э. Наджип: “Мазмұны жағынан Ахмед Ясауи хикметтері қызығушылық
танытпайды. Хикметтердің маңыздылығы – жазба әдебиет пен ауызекі әдебиетті
байланыстырғандығында, оның тілі қарапайым және әуезді” деп жазды [2, 10
б.].
Басқа ғалымдарға қарағанда “Диуани хикметтің” тілін тереңірек зерттеуге
тырысқан ғалым А.К. Боровков төмендегідей морфологиялық ерекшеліктерді
көрсетеді:
а) хикметтерде өзбек говорларының бірқатарына тән ілік септіктің -ниң
аффиксі табыс септіктің -ни аффиксімен алмастырылған;
ә) бұйрық райдың -ғил-ғин, -лу-ли формалары қатар қолданыла береді.
Автор “Хикметтер” тілін талдау барысында шығармадан қараханид әдеби тілінің
әсерін сезгенін айтады [6, 56 б.].
Соңғы жылдары “Диуани хикмет” тілін Залеман тексті бойынша зерттеп,
қарастырып жүрген ғалым – Рабиға Ғалиқызы Сыздық: “Ясауи мұрасы қаншама көп
зерттеу объектісі болып келе жатқанымен, оның тілі, атап айтқанда,
фонетикалық-грамматикалық құрылымы мен көркемдік-стилистикалық бітімі жеке
монографиялық жұмыс түрінде зерттелген жоқ” – деп жас мамандарға үлкен
міндет жүктейді. Ғалым жеке тақырыптар бойынша жүргізілген азын-аулақ
талдаулар мен зерттеулер (диссертациялық ізденістер) Ясауи “хикметтері”
сияқты көлемді, көне жәдігерліктің тілі мен стилінің сипатын көрсете
алмайтынын да атап өтеді. “Тілдік-стилдік зерттеулерді мықтап қолға алатын
уақыттың әбден жеткенін айту керек. Бұл – бүгінгі күн талабы”– деп, Ясауи
тілін зерттеудің қажеттіктерін көрсетеді [4, 21 б.]. Олар:
1) Ясауи хикметтері барлық параметрі жағынан қазіргі түркі тілдерінің
қайсысына да жақын деген проблемасын шешу.
2) Ахмет Ясауи түркі халықтар арасында жалпы Исламды уағыздаушы емес,
осы діннің бір сектасы – суфизмнің ұраншысы, оның түркі тілдес халықтар
тармағының негізін қалаушы деп танысақ, бұл жолда сопының қызмет етуге
жұмсаған құралын, амалын іздестіруге мәжбүрміз. Ол құрал – поэтикалық
дүниесі, яғни хикметтері мен мистикалық сопылар мектебі. Демек, Яcауи өлең
жазғанда өзінің “құдай берген” ақындық құдіретін таныту үшін емес, сол
дарынды сопылық қызметке жеге білу мақсатын көздеді. Сол себептен осы
поэзияның жергілікті бұқара халыққа түсінікті болуын, сезімдеріне тиетін
әсерлі, әдемі болуын қарастырған. Демек, бұл түсініктіліктің, әдеміліктің
сырына үңілу үшін оның тілін талдап-тану қажеттігі туады.
3) Ясауи хикметтері – белгілі бір дәуірдегі және ортадағы әдеби тілдің
үлгісі. Мысалы, Ә. Нажіп оны қарлұқ-ұйғыр жазба тілінен өзгеше қалыптасқан
(қарсысында тұрған) екінші аралас тіл – қыпшақ-оғыз әдеби тілі деп санаса,
Н.А. Баскаков хикметтерді оғыз-қыпшақ диалектісінің негізінде жазылған,
хорезм әдеби тілінің нормаларын көрсететін тіл деп табады. Екі ғалымның
танымы бір-біріне қайшы келіп жатыр. Түрік ғалымы Ф. Көпрүлүзаде: “Ясауи
Исфиджаб тұрғыны болғандықтан, арғу тайпасына жатқан болу керек, ол күнде
Ясауи тілі “Құтадғу білігтің” тіліне жақын келетін шығыс түркістандық әдеби
тілге жатады, негізі қарлұқ диалектісі” деп табады. Демек, Ясауи тілінің
негізі – қарлұқ-қыпшақ-оғыз тілдік деген де болжам-анықтаманың барлығы
байқалады. Осындай пікірлердің қарама-қайшылығын шешу үшін алдымен, Ясауи
тілі жеке қалыптасқан әдеби тіл дәстүрі ме, болса, қай тілдер тобының
негізінде пайда болған, оның сол кездерде, өз тұсында және бұдан кейін де
өріс алған әдеби тіл үлгілерінен айырым белгілері қандай деген
проблемаларға бару керек. Бұл орайда да Ясауи тілін зерттеу қажеттігі
даусыз.
4) “Хикметтер” – белгілі бір поэтикалық дәстүрдің үлгісі, ол дәстүр
түркі халықтарынынң сол кездегі ауыз әдебиеті үлгілеріне негізделе ме, араб
пен парсы поэзиясының әсерін қабылдады ма, кейінгі жеті ғасыр бойына
өзгеріске ұшырады ма, ұшыраса қай поэтикалық мектептің ықпалына түсті деген
сияқты түркі өлең-сөзі тарихына үңілетін проблемаларды шешу үшін де Ясауи
мұрасына назар аударып, оның тілдік-эстетикалық сипатын зерттеудің мәні
зор.
5) Ясауи поэзиясы соңғы сегіз ғасырға жуық уақыт ішінде ауызша да,
жазбаша да түрде қыпшақ даласын, Еділ мен Жайық бойын, Қырым түбегі мен
Кіші Азияны мекендеген түркі тайпалары арасында кеңінен тарап, біздің
күндерімізге жетіп отыр. Демек, ол осы тайпалардың поэтикалық дүниесіне,
әсіресе жазба поэзиясына әсер етпей, ізін қалдырмай тұра алмаған. Ол
жөнінде тиіп-қашты айтылып та келеді. Бірақ бұл нақты фактілермен жүйелі
түрде жүргізілген талдаулар жоқ. Ясауидің поэтикалық дәстүрінің қазақ өлең-
жырларынан табу да Хазірет Сұлтанның даналық сөздерінің көркемдігін зерттеу
қажет”.
Ғалым: “Әрине, “Хикметтер” тілі жайында ешқандай талдаулар мен пікірлер
жоқ деуге де әсте болмайды. Мысалы, А.Н. Боровков Ясауи мұрасының бір
қолжазбасы бойынша көлемді мақала жазып, онда “Хикметтер” тілін тану
жөнінде мәліметтер келтірумен қатар, оның бірқатар лексикасын,
грамматикалық сипаттамасын береді. Одан кейінгі кезеңде Қ. Жұбанов пен
Ж. Жолаев “Хикметтердің” жалпы мазмұнын таныстыра келіп, “Тілі туралы бірер
ауыз сөз” деген 1-2 беттік мақаласында пікір айтады. Аса білімдар ғалым
профессор Қ. Жұбанов Ясауи мұрасына 20 жылдардың соңғы кезінен бастап назар
аударғанымен, оған түбегейлі кірісе алмаған, яғни үлкен зерттеудің
беташарын бастап, аяқтай алмаған. “Оған себеп, “XX ғасырдың 30 жж.- 80 жж.
дейін коммунистік идеологияға жат” мұраларды сөз ету, зерттеу дегенге
жолдың тар болғаны мәлім” – деп [4, 25 б.], “Хикметтер” тілінің ұзақ уақыт
бойына зерттелмей, шет қалуының себебін де атап береді.
Ғалымның бұл пікірлеріне сүйене отырып, біздің айтарымыз: осындай сана-
сезіміміздің биіктегенін байқататын ғылыми, әдеби әлемдегі игі қозғалыстар
Ясауидің әулиелігіне, тақуалылығына табынудан бұрын оның ақындық дарынынан
туған өміршең “Хикметтеріне” байланысты екені даусыз. Өйткені Ясауи есімін
уақыт көшінен алып шыққан – осы “Диуани хикмет” өлеңдер жинағы. Оның сонау
XII ғасырдан бері қолдан-қолға өтіп көшіріліп жетуінің арқасында рухани
қорымыз құны жойылмас асыл дүниемен толыққаны белгілі.
1993 жыл – Ясауи жылы деп аталғаннан кейін, соңғы жылдары Тіл Білімі
Институты мен Шығыстану Институтының түркітану мамандары Қожа Ахмет
Ясауидің “Диуани хикмет” ескерткішіне ерекше көңіл бөлуде. Нәтижесінде
бірінші рет 2000 жылы Абай атындағы Алматы Мемлекеттік университетінің
шығыстану кафедрасында, ҚРБжҒМ Шығыстану институтының туркология бөлімінде
және А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл Білімі Институтының түркітану және қазақ
тілі тарихы бөлімінің кеңейтілген мәжілісінде Абдрахманова Күлсін
Халыққызының “Қожа Ахмет Ясауидің “Диуани хикмет” тіліндегі септік
жалғауларының сипаты” атты кандидаттық диссертациясы қорғалды. Бұл
хикметтер тілін зерттеудегі алғашқы көлемді, түпкілікті бағыт деп болған.
Кейіннен 2004 жылы академик Р. Сыздық “Ясауи “хикметтерінің” тілі” атты
көлемді зерттеу еңбегін жариялап, хикметтердің тілі мен морфологиялық,
лексикалық және синтаксистік құрамы туралы жалпылама шолу жасайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Кітапханасының Библиография бөлімінің
жариялаған “Қожа Ахмет Ясауи” деп аталатын библиографиялық көрсеткішіне
сүйенсек, мынадай мәліметтерді атауға болады:
1) Ясауи шығармалары қазақ, түрік және басқа тілдерде – 30 рет, орыс
тілінде 16 рет аударылып, жарияланған,
2) Ясауидің шығармасы туралы қазақ тілінде – 11, орыс тілінде – 53
зерттеулер мен ғылыми мақалалар жарияланған,
3) Ясауидың өзі туралы қазақ тілінде 82 зерттеу мен ғылыми мақалалар
бар.
Бұл мәліметтерді қарап отырып, Ясауидың өзі де, “Диуани хикметі” де
біршама қарастырылғанын көреміз. Демек бұл біздің ата-баба алдындағы үлкен
борышымыздың ақтала бастағанынан дәлел деп білеміз.
1.3 Грамматикалық категориялар ұғымы және түркі тілдеріндегі тәуелдеу
категориясының қалыптасып, дамуы
Тіл білімінде сөз формалары ұғымдық және синтаксистік негізде
біріктіріліп, бірыңғай функционалды топшалар құрайды. Бірыңғай
грамматикалық мағыналардың жиынтығын білдіретін сөз формаларының тобы
грамматикалық категориялар деп аталады. Грамматикалық категориялар тілдің
грамматикалық құрылымының жалпы және ерекше қасиеттерін бейнелейді.
Грамматикалық категориялардың семантикалық табиғаты грамматиканы
логикамен, психологиямен байланыстырады. Әрбір грамматикалық категория-ның
өз құрылымы, яғни сөз формаларының жиынтығы, олардың бір-біріне қарым-
қатынасы, грамматикалық мағынаны білдірудің әртүрлі құралдарынан тұратын
құрылымы болады. Грамматикалық категориялардың құрылымын кейде
грамматикалық категориялардың парадигмасы деп те атайды [15, 259 б.]. Саны
жағынан сөз формалары екі, үш, көп компонентті болып келеді. Екі
компонентті сөз формаларының қатарына В. Кодухов орыс тіліндегі түр
категориясын, үш компонентті формаларға – тек (ер тегі – мужской род, әйел
тегі – женский род, орта тек – средний род), ал көп компонентті формаларға
– септеу категориясын жатқызады [16, 260 б.].
Грамматикалық категориялар қолданылуы мен тіл бірліктерімен
байланысуына қарай екі үлкен топқа бөлінеді: синтаксистік және
морфологиялық категориялар. Синтаксистік категориялар синтаксистік
бірліктер – сөйлемдер мен сөз тіркестеріне тән. Синтаксистік категориялар
синтаксистік бірліктерді мүшелеуде, сондай-ақ жүйелеп, жіктеуде көрінеді.
Сөйлемнің басты категориялары – тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер мен
сөйлемнің типтері – жай және құрмалас сөйлемдер болып саналады. Сөз тіркесі
категориясы сөз тіркестерінің арасындағы қатынасты талдауда айқын
байқалады. Сөз тіркестері арасындағы қатынас – атрибутивті, объектілі және
пысықтауышты болып келеді.
Морфологиялық категориялар деп жеке сөздердің өзгертілуі (түрленуі)
арқылы туатын жалпы грамматикалық мағыналарды айтамыз. Морфологиялық
категориялар сөз өзгертуші және классификациялық болып бөлінеді. Сөз
өзгертуші категориялар сөз формаларын бір лексеманың шеңберінде
біріктіреді. Классификациялық категориялар лексемаларды ортақ грамматикалық
мағына негізінде біріктіреді. Сын есім, етістік категориялары сөз өзгертуші
категориялар болып табылады.
В. Кодухов классификациялық категориялар қатарына зат есімдердің тек
категориясын жатқызады. Себебі, орыс және араб тіліндегі зат есімдер тек
бойынша топтастырылады.
Грамматикалық категориялар сөздердің лексикалық топтарымен байланысып,
сөйтіп грамматика мен лексика өзара байланысады. Осыдан лексика-
грамматикалық категория пайда болады. Лексика-грамматикалық категорияларға
асбтрактылық, заттылық, жанды зат есімдер категориялары, сапалық және
қатыстық сын есім категориялары жатады.
Бұл туралы А.В. Бондорко: “... грамматическая категория рода, числа,
падежа и т.п. – это определение системы рядов грамматических форм, которые
являются празниками частей речи. Естественно, что называть одним и тем же
термином как классы слов, так и их признаки, лежащие в основе определенных
систем грамматических форм, нецелесообразно” - деп жазады [15, 96 б.].
Т.В. Булыгина грамматикалық категорияны үш түрге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz