Көрнекті тілші-ғалым филология ғылымдарының докторы профессор Мархабат Томанұлы Томановтың туғанына 80 жыл толуына орай өткізілетін «Филологияның қазіргі кезеңдегі басымдықтары: дәстүрі мен болашағы» атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция мақалаларының жинағы
Қазақстан мен Кеңес Одағы кеңістігіне аса танымал ғалым, лингвистика ғылымының ұйымдастырушыларының бірі, қазақ және түркі тіл білімінің білгір маманы филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ЖОО Ассоциациясының А.Байтұрсынов атындағы медалінің иегері, Мархабат Томанұлы Томанов арамызда болғанда 80 жасқа толар еді.
Томанов Мархабат Томанұлы 5.02.1932 жылы Қызылорда обылысы Қармақшы ауылкеңесіне қарасты «Абыла» колхозында дүниеге келді. 1949 жылы Қармақшы қыстағындағы №26 қазақ орта мектебін бітірген соң сол жылы ҚазМУ-дің филология факультетіне түсіп, оны 1954 жылы үздік тамамдады. Қиын да қызықты ғылым жолын таңдап алып 1960 жылы профессор Маулен Балақаевтың жетекшілігімен «Қазақ тіліндегі мезгіл мәнді сөз тіркесі» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады.
Қазақ тіліндегі морфология саласының даму тарихын түркітану ғылымының мол деректері мен фактілеріне сүйене отырып, 1976 жылы «Қазақ тілінің тарихи морфологиясының негізгі мәселелері» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады.
Мархабат Томанұлының ғылыми шығармашылығы көп қырлы, жан-жақты, сан-салалы, зерттеу бағытының түп қазығы мен алтын діңгегі негізінен кең көлемдегі тіл тарихының мәселелеріне арналған. Атап айтар болсақ, тілдің динамикалық даму тарихындағы өзгерістерді жан-жақты зерделей отырып, сөздің морфологиялық құрылымына тарихи жәдігерліктер негізінде кешенді де кемелді талдаулар жүргізді. Бүгінгі тілімізде негізгі , я алғашқы түбір делініп жүрген көптеген түбір сөздердің өзін алғашқы түбір мен өлі қосымшаға айыруға болатынын ғылыми тұрғыдан дәйектеп берді.
Томанов Мархабат Томанұлы 5.02.1932 жылы Қызылорда обылысы Қармақшы ауылкеңесіне қарасты «Абыла» колхозында дүниеге келді. 1949 жылы Қармақшы қыстағындағы №26 қазақ орта мектебін бітірген соң сол жылы ҚазМУ-дің филология факультетіне түсіп, оны 1954 жылы үздік тамамдады. Қиын да қызықты ғылым жолын таңдап алып 1960 жылы профессор Маулен Балақаевтың жетекшілігімен «Қазақ тіліндегі мезгіл мәнді сөз тіркесі» тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады.
Қазақ тіліндегі морфология саласының даму тарихын түркітану ғылымының мол деректері мен фактілеріне сүйене отырып, 1976 жылы «Қазақ тілінің тарихи морфологиясының негізгі мәселелері» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады.
Мархабат Томанұлының ғылыми шығармашылығы көп қырлы, жан-жақты, сан-салалы, зерттеу бағытының түп қазығы мен алтын діңгегі негізінен кең көлемдегі тіл тарихының мәселелеріне арналған. Атап айтар болсақ, тілдің динамикалық даму тарихындағы өзгерістерді жан-жақты зерделей отырып, сөздің морфологиялық құрылымына тарихи жәдігерліктер негізінде кешенді де кемелді талдаулар жүргізді. Бүгінгі тілімізде негізгі , я алғашқы түбір делініп жүрген көптеген түбір сөздердің өзін алғашқы түбір мен өлі қосымшаға айыруға болатынын ғылыми тұрғыдан дәйектеп берді.
1. Сыздықов Ж. Төлеу ақын // Екпінді. – 1946, №149
2. ҚР ҰҒА ОҚ ҚҚ. № 1113; № 13
3. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ басындағы демократ жазушылары. – Алматы: ҚМКӘБ. 1958. – 308 б.
4. Дүйсенов М., Сейдеханов К., Негімов С. Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты. – Алматы: Ғылым, 1982. – 192 б.
......
2. ҚР ҰҒА ОҚ ҚҚ. № 1113; № 13
3. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ басындағы демократ жазушылары. – Алматы: ҚМКӘБ. 1958. – 308 б.
4. Дүйсенов М., Сейдеханов К., Негімов С. Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты. – Алматы: Ғылым, 1982. – 192 б.
......
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Көрнекті тілші-ғалым филология ғылымдарының докторы профессор Мархабат
Томанұлы Томановтың туғанына 80 жыл толуына орай өткізілетін Филологияның
қазіргі кезеңдегі басымдықтары: дәстүрі мен болашағы атты Халықаралық
ғылыми-теориялық конференция мақалаларының жинағы
І том
Алматы 2012ж.
Филология, әдебиеттану және әлем
тілдері факультетінің деканы,
профессор Қ. Әбдезұлы
Алғы сөз
Қазақстан мен Кеңес Одағы кеңістігіне аса танымал ғалым, лингвистика
ғылымының ұйымдастырушыларының бірі, қазақ және түркі тіл білімінің білгір
маманы филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ЖОО Ассоциациясының
А.Байтұрсынов атындағы медалінің иегері, Мархабат Томанұлы Томанов
арамызда болғанда 80 жасқа толар еді.
Томанов Мархабат Томанұлы 5.02.1932 жылы Қызылорда обылысы Қармақшы
ауылкеңесіне қарасты Абыла колхозында дүниеге келді. 1949 жылы Қармақшы
қыстағындағы №26 қазақ орта мектебін бітірген соң сол жылы ҚазМУ-дің
филология факультетіне түсіп, оны 1954 жылы үздік тамамдады. Қиын да
қызықты ғылым жолын таңдап алып 1960 жылы профессор Маулен Балақаевтың
жетекшілігімен Қазақ тіліндегі мезгіл мәнді сөз тіркесі тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғады.
Қазақ тіліндегі морфология саласының даму тарихын түркітану ғылымының
мол деректері мен фактілеріне сүйене отырып, 1976 жылы Қазақ тілінің
тарихи морфологиясының негізгі мәселелері атты тақырыпта докторлық
диссертация қорғады.
Мархабат Томанұлының ғылыми шығармашылығы көп қырлы, жан-жақты, сан-
салалы, зерттеу бағытының түп қазығы мен алтын діңгегі негізінен кең
көлемдегі тіл тарихының мәселелеріне арналған. Атап айтар болсақ, тілдің
динамикалық даму тарихындағы өзгерістерді жан-жақты зерделей отырып,
сөздің морфологиялық құрылымына тарихи жәдігерліктер негізінде кешенді де
кемелді талдаулар жүргізді. Бүгінгі тілімізде негізгі , я алғашқы түбір
делініп жүрген көптеген түбір сөздердің өзін алғашқы түбір мен өлі
қосымшаға айыруға болатынын ғылыми тұрғыдан дәйектеп берді.
Профессор Мархабат Томанұлы алтайтану, түркітану ғылымының кең
ауқымдағы методологиялық негізін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі тарихи
граммтикасының іргетасын құйды, қазақ тіл білімі тарихының даму векторы
мен шынайы диагнозын саралап ғылыми жүйеге түсірді.
Профессор М.Т.Томанов Қазақ Ұлттық университетімізде 40 жылдан аса
қажырлы да құнарлы еңбек етіп, қазақ тіл білімінің тарихи зерттеу
бағытында сүбелі еңбектер жазып, дара да дана соқпағын салған, қазақ
ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосқан, елімізге танымал айтулы ҒАЛЫМ.
ЕРТЕ КҮННЕН ЕСТЕГІЛЕР
Е. Жанпейісов
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл біліміИнституты
Томанов Мархабат екеуіміз ұлттық ғылым академиясының табалдырығын
1957 жылы 27 қаңтарда бірге аттадық. Дәл осы күні Тіл және әдебиет
институтына Ісмет Кеңесбаев қол қойған пәрменмен кіші ғылыми қызметкер
болып орналастық. Екеуіміздің ғылымдағы еңбек жолымыз осы қаңтар айының
басында жаңадан ғана ашылған Терминология бөлімінде басталды. Біздің
алдымызда мұнда он шақты күннен бері Әбдрахманов Айтым мен Ысқақова Нұрай
істейді екен. Бөлім бастығы ҚазССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі
Сәрсен Аманжолв-тың. Өте бір түсі игі, майда мінезді жұмсақ адам еді.
Кіммен де жымиып, жылы сөйлеседі. Алды кең, әрі ашық. Ер адамның ажарлысы
да еді марқұм.
Кешікпей бөлімнің алғашқы ұйымдастыру жұмысы болды. Жиналысты
Сәрсекең Ғылым академиясының жуырда өткен Төралқа отырысында халқымыздың
ұлттық ғылым тілін қалыптастыру, яғни қазақ тілін ғылымдандыру проблемасы
арнайы сөз болғаны, ол үшін түрлі білім салалары бойынша екі тілді орысша-
қазақша терминологиялық сөздіктер жасауға ғылыми мекемелерден, жоғарғы оқу
орындарынан тиісті мамандар жегілетіні, ал бұл сөздіктерді Мемлекеттік
терминология комиссиясында бекіту, баспаға дайындау, редакциялау, талқылау,
апробациядан өткізу сияқты қыруар ұйымдастыру жұмыстары Институтқа, оның
ішінде осы Терминология бөліміне жүктелетіні, соған байланысты алда тұрған
міндеттер мен дереу қолға алынуға тиісті тығыз жұмыстар туралы айтты. Ол
қазақтық ғылым тілін қалыптастырудың бұлай мемлекеттік деңгейде қолға
алынуына Академия президентінің, Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың тікелей өзі
мұрындық болып отырғанын екі-үш рет қайталап айтты.
Бұрын бұл кісінің атын ғана еститінбіз. Мұнда келгелі енді өзін де
көре бастадық. Бұдан былай Әуезовті де, Марғұланды да осында жиі көріп
жүрдік. Тәңірдің сирек сыйы ғой: келе-келе небір келелі, алқалы топта
оларды ұйып тыңдайтын да болдық. Жалпы мәлім бір нәрсе: бұларды көруге
әркім-ақ таңсықтын. Ешкім де оларға жәй қарай алмайтын. Өйткені бұл үшеуі
тіпті тек сырт пішін тұрпатының өзімен-ақ былайғы бар қазақтан туысы бөлек,
өзге бір дүние кейпініне: Шираздың гүлзарын, Самарқанның мазар
ғымараттарын, Мәру, Мешһеттің миуалы, бұлбұлды бақтарын, салқын самал
хауыздарын, Ғырат, Ғазына, Бағдаттың сарайларын, медреселерін,
кітапханаларын елестететін аңызды көне Шығыстың толмайтын, толса
аспайтын даналарына көбірек ұқсайтын. Олар барда кеміс мініміз де көп
біліне бермейтін еді.
Ол кез – енді ойлап тұрсам, қазақ ғылымының, Академияның ең бір
жарқын, жұлдызды жылдары, алтын ғасыры екен ғой! Естен кетпес сол
ғибратты ортаның, академиялық үлкен ғылымның есігін Мархабат болса
Бұғалықсыз асауды құр-құрлатқан жиырма бесінде, мен одан енді аса бере
аштық. Бойымызды бір жағы мақтаныш билей, екінші жағы, шыны керек,
жүрексіне аштық...
Жаз шыға Институт тапсырмасымен Мархабат кен өндірісі неғұрлым
көбірек шоғырланған Жезқазған аймағына аттанды да, мен еліміздің
Өзбекстанмен шектес аудандарына, ақ алтын еліне жол тарттым. Екі айдан
астам уақыт түрлі өнеркәсіп орындарын, мақталы алқаптарды аралап,
жергілікті ұлт өкілдері тілінде ғана айтылатын, былайғы жұрт жалпы біле
бермейтін кәсіби сөздерді, терминдік атауларды жеке-жеке карточкаға
түсіріп, оларды сол салалаық шаруашылықта қалыптасқан мағынасын ашатын
мысалдармен қоса жазып алып, сапардан бірсыпыра жаңа жергілікті сөзқолданыс
үлгілерін жинап, екеуміз де Институтқа олжалы оралдық. Келісімен сол тіл
материалдарын сұрыптап, екі ғылыми мақала дайындадық. Екеуін де бірігіп,
екеуіміздің атамыздан жаздық: бірі – сол жылы Термин қалыптастыру жайлы
бірер сөз деген атпен Лениншіл жаста (қазіргі Жас Алашта) жарияланды,
екіншісі келесі (1958) жылдың басында Халықтық атаулар кең пайдаланылсын
деген тақырыппен Қазақстан мұғалімі газетінде басылды. Осы жылы Мархабат
Жезқазған сапарынан А. Әбдразмановпен қосылып Социолистік Қазақстан
газетінде Өнеркәсіптік терминдер жайында деген тағы бір мақала
жарияланды.
М. Томановтың бұл салада бір бөле айтатын еңбегі: К: Қуатбаев екеуі
жасаған және 1962 жылы жеке кітап етіп шығарған (көлемі 164 бет) Құрылыс
және құрылыс материалдарының орысша-қазақша терминологиялық сөздігі (9-
ыншы том). Бұлардың сыртында қазақ терминологиясын ғылыми тілді
қалыптастыруға физика, астрономия, юриспруденция, педагогика және
психология сияқты білім салалары бойынша кезінде жеке-жеке кітап болып
шыққан орысша-қазақша терминологиялық сөздіктердің жауапты редакторы
ретінде де қыруар еңбек сіңірді.
Бұл айтылғандар – М. ТОманов шығармашылғының бір ғана қыры.
Ол сондай-ақ лингвистика ғылымының әдеби тіл, стилистика мәселелерін
де осылай терең зерттеді. Жалпы бұл салаға бізді – Мархабатты да, мені де
бастап алып келген, ең бастысы, бұл салада бізді алғаш кітап жазуға
баулыған, автор ғып тартқан – Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент
мүшесі Мәулен Балайқайұлы. Сөз орайы келген соң айта кетейін, екеумізді
аспирантураға алып қалған да, екеумізге ғылыми жетекші болған да, кезінде
екеумізді Академияға ертіп барып, қызметке ұсынған да сол аяулы Мәкең-тін:
ұстаз шапағаты деген осындай-ақ болар. Ғ. МҮсірепов Адамға адам жарығын да
түсіреді дегенді сірә осындай ыңғайда айтса керек.
М. Томанов – университет пен пединституттардың филология
факультеттерінің студенттеріне арналып 1961 жылы кітап болып шыққан Қазақ
әдеби тілінің мәселелері мен 1966 жылы жарияланған Қазақ тілінің
стилистикасы атты тұңғыш оқулықтың авторларының бірі. Ол бұл еңбектерде де
өзіне тиісті негізгі бөлімдерді ғылыми талдауы, мазмұны жағынан жоғарғы
мектеп талабына сай жазып шықты. Оның жақсы қалыптасып келе жатқан кәсіби
дайындығы, зерттеу мәдениеті, ғалымдық қарымы нақ осы тұста көрінді.
Ғылымда былайғы жерде ұстанар негізгі бағыты, темір қазығы – бұл да оған
осы тұста белгілі бола бастады.
Ол өзінің үлкенді-кішілі ендігі зерттеулерін әдеби тіл проблемасы,
әсіресе тіл тарихы төңірегінде жүргізді. Мысалы, әдеби тіл тағдыры оны өмір
бойы толғандырған тақырып деуге болады. Бұл проблемаға мезгіл-мезгіл оралып
соғып, бұл төңіректе үнемі ізденумен болды. Тынбай зерттеді. Әдеби тіл
сырына үңілсек, Әдеби тіл әрлі болсын, Қазақ әдеби тілі және оның
нормалары, Әдеби тілдің әлемі, Қазақ әдеби тілінің қалыптасу жолдары,
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдеби тілі, Орта азиялық түркі
әдеби тілі мен қазақ әдеби тілінің байланыс мәселелесіне сияқты
тақырыптарда үзбей жазды. Иә, ізденімпаз әріптесіміз әдеби тіл тарихын
осылай әріден созып, әріден алып зерттеді. Туған тілінің өткенінен осылай
суыртпақтап сыр тартып, оны бүгінімен салыстыра, сабақтай сөз еткен
Қазіргі қазақ әдеби тіліміздің сипаты деп аталатын көлемді мақаласы
ғұмырының ең соңғы күндерінде (24 қарашада) Қазақ әдебиетінде басылды.
Бұл – оның көзі тірісінде жарияланған соңғы сөзі-тін.
Бұл айтылғандардан ғалымның өмір бойы қол үзбеген бір бауыр басты
тақырыбы әдеби тіл екенін көреміз. Шынында солай. Бірақ Мархаббаттың ғылыми
еңбектерінің құбылысы, Мекке жазғы бұл емес. Оның бүкіл лингвистикалық
зерттеулерінің бас тақырыбы тарихи грамматика мәселелері болды. Бұл таңдау,
менің байқауымша, жоғарыда аталған Қазақ әдеби тілінің мәселелерінен
бастау алатын сияқты. Өйткені ол мұнда әдеби тіл тарихына Орхон-енисей,
көне ұйғыр, араб жазба ескерткіштері деректерін де жанастыра сөз етеді. Осы
салыстырма тіл деректері төңірегінде түйген алғашқы ой-пікірлері әсіресе
оның алпысыншы жылдар ішінде шыққан жеке мақалаларында, сондай-ақ Орта
Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары, Орхон-енисей ескерткіштерінің
зерттелу тарихы мен грамматикалық очерктері, Великие ученые Средней Азии
и Казахстана, Ежелгі мәдениет куәлары, Көне түркі жазба
ескерткіштерінің тілі сияқты ұжымдық зерттеулерде, оқу құралдарында одан
әрі дамыды. Жалпы тіл тарихы жөніндегі білім, танымы жылдан-жыл тереңдей
берді, кемелдене түсті.
Ол тарихи грамматикаға осылай біраз тәжірибе алып, теориялық
тыңғылықты дайындықпен келді. Онымен енді түбегейлі айналыса бастады. Бұл
ретте әуелі сан есімдер, үстеулер, етістік жасайтын қосымшалар тарихынан,
етістіктің шақ тұлғаларының қалыптасу, түбірлердің даму, жалпы тарихи
грамматика мәселелері туралы бірнеше ғылыми еңбектер сериясын жариялады.
Бұлар кейін келе оның Основные вопросы исторической морфологии языка атты
докторлық диссертациясына негіз болып қаланды.
М. Томанов өзінің тарихи грамматика тарапты зерттеулерін бұдан былай
да тереңдете түсті. Жекелеген морфологиялық категориялар жөнінде бұрын
айтқан кейбір мәселелерді, атап айтқанда, түбірлер құрамы, тәуелдік жалғау
т.б. грамматикалық формалар туралы қалыптасқан ұғым түсінігіміздіосы сала
ғылымның соңғы жетістігі, жаңа деректері негізінде теоиялық жақтан
кеңейтіп, үнемі толықтырып отырды. Мысалы, оның Тарихи морфологияны
зерттеуде көне мұраларды пайдаланудың принциптері туралы, К Истории
категории принадлежности, Қазақ тіліндегі байырғы түбірлердің құрамы
туралы сияқты мақалалары осындай мақсаттан туды.
Ғалым тіл тарихы төңірегінде жиырма жыл бойы осылай тынбай ізденді.
Тынбай іздене жүріп, кәсіби білім деңгейі жағынан өзі де өсті, кемел
тартты. Белгілі тіл тарихшысы болып қалыптасты. Оның сексенінші жылдары
жарияланған Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы, Түркі тілдерінің
салытсырмалы морфологиясы, Қазақ тілінің тарихи грамматикасы: Фонетика.
Морфология атты оқулықтар сериясы соған айғақ. Оларды оның көп жылғы
ғылыми ізденулерінің лайықты қорытындысы, шығармашылық жолындағы айтулы
белес десе болады. М. Томанов бұлардан кейін де К истории
совместноорудийного падежа в казахском языке, Көсемше тұлғалардың даму
тарихына, К вопросу о генезисе и развитии имен прилагательных, О
методах и сточниках изучения исторической грамматики казахского языка,
Принципы построения исторической грамматики казахского языка сияқты
тақырыптарда тағы бірнеше мақала жариялады. Солардың негізінде жоғарғы
мектеп студенттерінің тұрақты оқулығына айналған өзінің Қазақ тілінің
тарихи грамматикасы еңбегін құрылымы, мазмұны жағынан біраз өңдеп,
толықтырып, 1988 жылы оның екінші басылымын шығарды.
Талантты ғалым М. Томановтың бас кітабы, қазақ тілінің тұңғыш тарихи
грамматикасы міне осылай туды.
Қазақ тілі тарихын зерттеудің жаңа үрдісі
Ж.А.Манкеева
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі Институты
Қазіргі қазақ тіліндегі жалпытүркілік қабаттың, лексикалық қордың өзегін
құрап, өз бойында тілдің сан ғасырлық тарихи даму жолын сақтап, тұтынушы
халықтың материалдық-рухани мәдениетін бейнелейтін түбір және тарихи туынды
сөздердің түпнегізін анықтау бірқатар түркітанушы ғалымдардың назарын
аударғаны белгілі. Осымен байланысты түркітануда олардың ата түркі
дәуіріндегі жалпытүркілік ежелгі түрін салыстырмалы-тарихи негізде жаңғырту
арқылы байырғы қалпына келтіруге бағытталған талай зерттеулер жүргізілді.
Солардың қатарында қазақ тілі деректері негізінде тікелей түбір
мәселесін тарихи-динамикалық категория ретінде зерттеген көшбасшы
ғалымдардың бірі – профессор М.Томанов.
Бұл арада ғалымның мұрасына талдау жасап, мазмұндық сипаттауды артық деп
санаймыз. Бүгінгі әңгіме – профессор М.Томановтың зерттеулерінің қазақ тілі
тарихын ұлт болмысымен сабақтас қарастыратын қазіргі тіл білімінің жаңа
бағыттары мен нәтижелерінің үрдісіндегі жалғастығын көрсету.
Өзінің артында қолжазба ретінде қалып, кейін жарық көрген (1992 ж.)
Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасын ғалым: Түркі тілдері,
олардың жалпы сипаты немесе жеке түркі тілінің өзіндік ерекшелігі жайлы
айтпас бұрын олардың бәріне тән ортақ заңдылықтар қандай дейтін мәселеге
тоқтау орынды деп бастайды да [1, 7], түркі тілдерінің негізгі жүйелік
ерекшеліктеріне (фонетикалық жүйе, морфологиялық құрылыс, лексикалық қор,
синтаксистік құрылыс) тоқталады. Соның ішінде тілдің даму үрдісіндегі
тарихи өзгерістердің ықпалымен түбір құрылымының көнеруін анықтауда
фонетикалық заңдылықтардың мәнін ерекше атап көрсеткені белгілі [2, 100].
Ғалым байырғы сөздік қордың фоно-морфо-семантикалық құрылымы туралы
Э.Севортянның, Ә.Қайдардың т.б. түркітанушы ғалымдардың ізденістерін
жалғастырып, қазақ тіліне қатысты нақты тілдік деректермен дәйектейді.
Түбірдің бір буындығына қатысты ғалымдардың сүйенер тірегі – түркі
тілдеріндегі түбірдің құрылымының тұрақсыздық (диффузность) сипаты. Осыған
орай моносиллабтардың құрылымы фоно-морфо-семантикалық корреляция негізінде
қатар зерттеліп, соның нәтижесінде түркі түбірінің ең кең тараған түрі үш
дыбысты түбірдің басындағы (анлауты) да, соңғы дыбысының (ауслауты) да
өзгермелі екендігі оның тұрақсыздығын тудыратыны Э.Севортян, А.Н.Кононов,
Ә.Қайдаров, Е.Қажыбеков, М.Томанов еңбектерінде дәлелденгені белгілі. Нақты
айтқанда, профессор М.Томановтың жылысу, кірігу, фузия т.б. құрылымдық
өзгерістер мен модификацияға қатысты қазақ тілінің нақты тілдік деректерін
талдаулары мен қазақ тілінің тарихи-фонетикалық, фонологиялық жүйесінің
қалыптасуы туралы пікірлерінің құндылығы моносиллабтық және көптеген
дисиллабтық түбір құрылымының табиғатын жалғамалылық, сөзжасамдық
үдерісімен қатар қарауында.
Осымен байланысты М.Томановтың зерттеулерінде түбір морфемалардың
қалыптасуына қатысты көрсетілген көптеген күрделі мәселелердің күрмеуін
шешудің тетігі тек тілдік жүйенің бір деңгейі негізінде ашылмайтынын
қазіргі кешенді тіл білімінің сипаты көрсетіп отыр. Атап айтқанда,
қалыптасқан ғылыми көзқарастар тұрғысынан тарихи фонетикалық заңдылықтар
ретінде түсіндіріліп келген морфемалық құрылымда кездесетін ығысу, жылысу
т.б. құбылыстардың ерекшелігі мен сырлары қазіргі тіл білімінде морфология
мен фонетика тоғысында қалыптасқан морфонологияда қарастырылады [3].
Бұл мәселе қазіргі тілді зерттеу деңгейінің функционалдық сипатына сай
жаңа сапада өзектеліп отыр. Осы тұрғыдан бағамдап қарасақ, қазақ тіл
біліміндегі түбір құрылымына қатысты ғылыми болжамдардың жаңаша сипатын
профессор Б.Сағындықұлы, профессор А.Салқынбай еңбектерінен көруге болады.
Осыған орай ішкі флексия, архисема, идеофон, силлабофонема т.б. ұғымдардың
өзектелуі түбір құрылымын жаңғыртуда тиімді сипатқа ие болуда [4].
Осы орайда шартты түрде өлі түбірлер деп аталып жүрген тарихи туынды
түбірлерді сөзжасам өрісінің өзегі мен перифериясының арасында тұрған
тілдік бірлікті реликтілік түбір морфема деп қарайтын Н.И.Букетованың
зерттеуін де профессор М.Томановтың түбірді динамикалық жүйе деп болжаған
идеясының жаңа ғылыми деңгейдің дәйегі деп қараған жөн [5].
Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде таным көкжиегін кеңейтіп келе жатқан өрелі
өріс-руханияттың көне дәуірлердегі негіздері және ұлттық сана мен болмыстың
күретамырлары іспетті тарихи тілдік деректерді зерттеудің кешенді де терең
тану үрдісі Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томанов сияқты ғалымдардың
еңбектерінен бастау алғаны белгілі. Қазіргі таңда ежелгі түркі дүниесін
танытатын көне түркі ескерткіштерінің мазмұны мен мәтіндеріндегі көркем
ойлау жүйесі бүгінде іштей қайта түлеп, жаңғырып жатқан түркі халықтарының
бірі қазақ елінің рухани-әлеуметтік және тілдік қазынасының тарихнамасы
іспетті антропоөзектік аспектіде танылуда.
Кейінгі буын зерттеушілерінің өкілі М.Ескееваның: Жалпы түркілік
тектілден (протоязык) өрбіп, өзара тоғысу, қайта ыдырау тәрізді тілдік
үдерістерді бірнеше мәрте басынан өткізген, өзіндік ерекшеліктермен, бітім-
болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де, жалпы
түркілік табиғатын сақтап келе жатқан, қазіргі түркі тілдерінің қалыптасу
ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды
тілдік дерек VII-IX ғасырлардан жеткен көне түркі ескерткіштерінің тілі
[6] деген тұжырымын ғылыми сабақтастықтың жаңа деңгейі деп санаймыз. Нақты
айтқанда, жас ғалымның Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің тіліндегі
моносиллабтарды қазіргі қыпшақ тілдеріндегі нұсқаларымен салыстыра отырып,
сабақтастығын фонокорреляттар негізінде қарастырған зерттеуі түбіртану
деңгейін ғылыми да, деректік те тұрғыдан дәйектелген жаңа сапаға көтерді.
Осы арада М.Томанов қазақ тіл білімінде арнайы дереккөзі ретінде
пайдаланған көнетүркілік жәдігерлерді зерттеуде оның мазмұнындағы түркі
жұртының ұлттық мәдени, тарихи-әлеуметтік негіздегі тұтастығын бейнелейтін
тілдік мұра ретінде жаңа ғылыми парадигмада қарастырыла бастағанын да
ғылыми жалғастықтың жаңа деңгейі деп бағалаған жөн. Атап айтқанда,
Н.Г.Шаймерденованың Репрезентация в языке древнетюркской картины мира
атты еңбегінде ежелгі түркілердің санасы бейнеленген тілдік деректерді
когнитивтік жүйеде қарау ескерткіштер тіліндегі түбірлердің семантикалық
құрылымын жаңғыртуда мәні ерекше екенін нақты дәлелдейді [7].
Осы ретте тілдің таным құралы ретіндегі (қарым-қатынас құралы ғана емес)
және құжаттық-мұрагерлік қызметін дәйектейтін көне тілдік деректердің
лингвомәдени аспектіде қаралуы – соның нақты айғағы [8]. Белгілі бір уақыт
пен кеңістіктегі тілдік қолданыс аясын архетиптік ұлт мәдениетімен
сабақтастыру бағзы замандардан бастау алып, халық санасына сіңіп, жадында
жатталған көне сөздердің тарихи сырын тіл тұтынушының іс-әрекетімен
байланысты. Бұл жайт тіл тарихының ұлт тарихынан ұзақ екенін негіздейді.
Профессор М.Томановтың ареалдық лингвистика тұрғысынан жасаған
талдауларының кешенді де нақты деректік зерттеу жалғасын түркі тілдеріндегі
түбіртану мәселесіне қатысты жаңа теориялық-танымдық бағдар ұстанудың
үлгісін көрсеткен башқұрт ғалымы А.Шайхуловтың еңбегінен көруге болады [9].
Ғалым түбір табиғатын зерттеуде теориялық-танымдық бағытты да ұстанып,
имманенттік талдау мен когнитологиялық талдауды ұштастыруға тырысады. Ол
қыпшақ тобына жататын татар, башқұрт, қарақалпақ тілдері мен туыстас чуваш,
моңғол, тұңғыс-маньчжур тілдері деректері негізінде ғалам бейнесінің ортақ
құрылымдық-семантикалық өзегін түбірлік деңгейде ажыратуға болатынын
идеографиялық парадигма негізінде дәлелдейді.
Ұстаз тәлімін көрген және түбір теориясын динамикалық тұрғыдан анықтауға
үлес қосқан ғалым мұрасын терең зерделеу барысында біз де: Түбір
онтологиялық деңгейдегі бірлік ретінде үнемі өзгерістерге ұшырап отырады,
соның нәтижесінде белгілі бір хронологиялық деңгейдегі түбірдің жалғыз ғана
моделінің ататілде қолданылу мүмкіндігін жояды. Бұдан шығатын қорытынды:
түркітануда анықталған түбір құрылымдарының (CV, VC, CVC және т.б.)
әртүрлі хронологиялық деңгейі тек бір ғана модельге негізделмейді деген
жорамал ұсындық [10, 6].
Бұл модельдердің біреулері тұлғалық, мағыналық белгілерін сол күйінде
сақтаса, енді біреулері тұлғасын сақтап, мағыналық өзгерістерге ұшыраған
немесе мағынасын өзгертпей, тұлғалық ауытқуларға ұшыраған. Мұндай
құбылыстардың қалыптасуының интралингвистикалық, экстралингвистикалық
жүйелі себептерін құрылымдық тіл ғылымындағы заңдылықтың аясында анықтауға
келмейді. Алғашқы моносиллабтардың СV моделінің бірнеше нұсқалары
болғанымен, одан кейінгі лингвоэволюциялық үдерісте ортақ идея мен
дефинициялық белгілердің негізінде оның жаңа морфо-семантикалық тұлғасы
қалыптасады. Сондықтан V және СV модельді түбірлес моносиллабтарды бір
ғана тұлғада жаңғырту (реконструкциялау) нәтиже бермейді. Себебі олардың
архитұлғасы мен архисемасы кешенді сипатты бейнелейді. Ал келесі тарихи
даму кезеңінде бұл моносиллабтардың VС, VСС, СVС, СVСС модельдерінде
нақтылау үрдісі байқалады.
Жоғарыда көрсетілген профессор М.Томановтың құнды ғылыми тұжырымдарының
қазіргі тіл біліміндегі зерттеулерде жалғасуы, біріншіден, бүгінгі ұлттық
сананы тіл арқылы жаңғыртуға ерекше мән беріліп жатқан антропоөзектік
бағытымен байланысты. Екіншіден, қазіргі тіл ғылымы көкжиегінің қағидасы
келесі ұрпақтың ана тілдің өміршеңдік қызметінің қуаты мен құдіреті
негізінде ұлт болмысының тілде бейнеленген түп тамырларын танып білудің
кепілі екендігінде. Ал профессор М.Томанов тектес ғалымдардың, ұстаздардың
ұлылығы осы бастаулардың көзін ұлттық болмысты бейнелейтін тарихи-
ақпараттық мазмұндағы көне тілдік, диалектілік, ауызекі сөйлеу тілі,
фольклор т.б. деректер бойынша іздеп, соның нәтижесі ретіндегі ғылыми
болжамдары мен тұжырымдарының ежелгі заманнан күні бүгінге дейін ұласқан
тарихи-рухани даму барысының үзілмес желісі іспетті бүгінгі күнмен
сабақтасуында.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы:
Қазақ университеті, 1992.
2. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988.
3. Айғабылұлы А. Қазақ тілі морфонологиясы мен лексикографиясы. Алматы:
Қазақ университеті, 2006
4. Сагындыкулы Б. Фонологические закономерности развития лексики
тюркских языков. – 2-е изд. – Алматы : Арыс, 2009;
Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы:
Қазақ университеті, 1999.
5. Букетова Н.И. Реликтовая корневая морфема как языковая универсалия. –
Алматы, 1994.
6. Ескеева М. Орхон-Енисей, Талас ескерткіштерінің және қазіргі қыпшақ
тілдеріндегі моносиллабтардың құрылымдық ереукшеліктері. – Алматы, 2007.
7. Шаймердинова Н.Г. Репрезентация в языке древнетюркской картины мира.
– Астана: Арман-ПВ, 2009.
8. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық
негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2007.
9. Шайхулов А.Г. Структура и идеографическая парадигматика односложных
корневых основ в кыпчакских языках Урало-Поволжья в континууме ареальной
межтюркской и общетюркской лексики (синопсис и таксономия когнитивной сферы
Природа не живая и живая): Автореф.докт.дисс.. – Москва, 2001.
10. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту. – Алматы:
Мемлекеттік тілді дамыту орталығы, 2010.
Түркі лексикографиясын зерттеудің кейбір мәселелері
Малбақов Мырзаберген
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры
Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде түркі халықтарының өткенін зерделей
отырып, бүгіні мен ертеңінің қамын ойластыру мақсатында жасалған игі
істердің бірі – түркі елдерінде бұрын соңды болмаған, ерекше маңызды
мәдениет пен ғылым ордасын - Түркі Академиясын құру болды. Түркі
өркениетін, түркі дүниесін зерттейтін, түркі мәдениетін дамытатын мұндай
ірі орталықтың Қазақстанда дүниеге келуінің өзі еліміздің түркі әлеміндегі
көшбасшылық қызметінен хабар береді. Бұл – түркі халықтарының бары мен
жоғын түгендеп, кешегі мәдени тарихын жазу, бүгінгі проблемаларының шешімін
іздестіру, болашақта алдан шығатын қауіп-қатерлердің алдын
алып,болашағымыздың жарқын болуы жолында қызмет жасаудың қажеттілігін ерте
болжаған көреген басшыларымыздың саяси еркімен, қалауымен жасалған игілікті
іс болды. Туыстас елдердің ертеңі дәл осындай орайын келтіре, ынтымақтаса
істелетін ортақ іс-шаралардың нәтижесінде, ғылыми зерделі еңбектің
нәтижесінде жасалады.
Түркі тілдерінің жеке даму тарихын да, ортақ тарихын да жаңаша
зерттемелер негізінде тұжырымдайтын, қорытатын кезең келіп отыр. Герман,
роман, славян тілдері тәрізді, түркі тілдерінің де ортақ құндылықтарын
айқындап, мәдени шежіресін жасайтын, жан-жақты, кешенді тілдік талдау
жүргізетін уақыт жетті. Осы мақсатпен жүзеге асырылатын іс-шаралардың бірі
– түркі тілдерінің сөздіктерін бір-бірімен салыстыра отырып зерттеу болмақ.
Түркі лексикографиясының ортақ тарихын жазу, түркі сөздіктерін
жетілдірудің, жетістіктерін насихаттап, кемшіліктерін ашып көрсетудің,
осылайша жоғары сапалы сөздіктер жасау жолында бірге қозғалудың қажеттігі
айқын байқалып отыр. Себебі сөздік – халықтың сөз қазынасын жарқыратып
көрсететін ерекше маңызды туынды. Мұстафа Кемал Ататүрік 1930 жылы Ұлттық
сана-сезім мен тіл арасындағы байланыс өте күшті. Тілдің жалпыұлттық және
бай болуы ұлттық сана-сезімнің табиғатындағы ең басты, әсерлі, көңіл
толқытарлық жағдай. Түрік тілі, әлем тілдерінің ішіндегі ең бай тілдердің
бірі. Сәйкесінше, бұл тілдің кеңінен қолданым табуы қажет. Елі мен жерін,
биік егемендігін сақтауды білген Түрік ұлты өзінің тілін де өзге тілдердің
қамытынан құтқаруы керек деген-ді. Түркі тілдерін өзге тілдердің қамытынан
құтқару үшін жасалатын негізгі амалдардың бірі – түркі лексикографиясын
жетілдіріп, әлемдегі лексикографиясы дамыған тілдер қатарына ену болмақ.
Өткен тарихқа назар аударар болсақ, түркі сөзінің құдіретін танытқан,
түркі тілдерінің тазалығы үшін күрескен, түркі тілдерінің әлемдік деңгейде
жұмсалып жүрген өзге тілдерден еш кемістігі жоқ екендігін дәлелдеген
азаматтардың, жалпытүркілік деңгейдегі ірі тұлғалардың болғанын байқаймыз.
Солардың ішінде біртуар бірегей тұлғалар ретінде Махмұт Қашқари мен Әлішер
Науаиді ерекше атау қажет. Түркі лексикографиясының бастау көздерінде
Махмұт Қашқаридің сөздігі - әлемдік лексикографияның таңдаулы туындыларының
бірі болды. М.Қашқари араб және түркі тілдерін бірге жегілген, бір-бірінен
кемістігі жоқ, бір-біріне тең пар атқа балай отырып, түркі тілдерін әлемдік
деңгейде қолданысқа шығарудың қажеттігін дәлелдейді. Кейбір түркі тайпалары
тілінде сөз арасында парсылық элементтердің ұшырасуын сынай отырып, қай
тілдегі қандай элементтердің парсы негізді екендігін көрсетіп отырады. Тіл
тазалығы үшін күрес жүргізеді. Одан бергі кезеңде Әлішер Науаи да түркі
тілдерінің ортағасырлық парсыдан еш кемістігі жоқ екендігін дәлелдеп, тіл
тазалығы үшін күрес жүргізіп, түркілік пен парсылық қолданымдардың басын
ашып, айқындап, ара-жігін ажыратып отырды. Түркі тілдерінің, түркі
поэзиясының сәні мен сәулетін айғақтап, түркі тілім, түркілерім деп
ұрандап өтті. М.Қашқари туындысын ортағасырлық түркі тілінің бас сөздігі
ретінде қабылдайтын болсақ, Ә.Науаи шығармаларының шағатайша түркінің
негізін құрағаны мәлім.
Одан кейін XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында түркі сөзінің
негізгі қаңқасын құрайтын бірліктерді жинақтаған В.В.Радловтың еңбегін
ерекше атау қажет. Жаңа заманда түркі тілдерінің түсіндірме, аударма типті,
этимологиялық, фразеологиялық, т.б. сөздік типтері түзілуде. Алайда,
жекелеген түркі тілдеріндегі сөздіктердің сапасын арттыра түсу үшін олардың
жүйелік және құрылымдық ерекшеліктерін салыстыра зерттеу қажет болмақ. Осы
жолда айқын нәтижелер алудың дұрыс амалы – сөздік құрылымына
лексикографиялық параметрлік талдау жасау болмақ. 60-тан астам негізгі
параметрлер бойынша салыстырмалы, салғастырмалы зерттеу жүргізу нәтижесінде
сөздіктерге жіктемелік, жүйелік, типологиялық, жанрлық тұрғылардан кешенді
талдау жасауға болады. Оларды жетілдірудің, әмбебаптандырудың жолдары
айқындалады. Әрбір жаңа кезеңде ғылым салаларында қолданыс табатын
зерттеудің жаңаша әдіс-тәсілдер болатыны анық. Қазіргі кезеңдегі
лексикографияда салыстырмалы зерттеу жасаудың ең жаңа, тиімді әдісі – осы
параметрлік талдау болып отыр. Қазақ лексикографиясында түсіндірме
сөздіктерге жасалған параметрлік талдау кезінде төмендегі параметрлер
қолданылды: бірнеше қаріп (әліпби) пайдалану, сөздік бірліктер саны, сөздік
тұлғаның құрамы: сөз (сөз тіркесі), сөздік тұлғаның орфографиясы,
аббревиатура (сөзбелгі‚ қосымша, сөздік тұлға), буынға бөлу, екпін,
транскрипция, сөз түрленім үлгілері, сөз табы, категориялық топ,
семантикалық құрылым, транспозиция, мәдени-тарихи коннотациялардың
лексикографиялану ерекшеліктері, контекстегі семантика, сөз тудырушылық
әлеует (дериватив), грамматикалық тіркесімділік, лексикалық тіркесімділік
(еркін), лексикалық тіркесімділік (тұрақты), аймақтық (ареалдық),
стильдік, терминологиялық, эмоциялық-бағамдық шектеулер, кірме сөздің
бастапқы, аралық тілдегі сипаты, сөз тұлғасының даму тарихы, этимонның
семантикасы, туыстас сөздер, аударма, суреттер, сызбалар, көмекші сөздер,
сөзжасамдық жұрнақтар, омонимдер, синонимдер, антонимдер, т.т.
Қатардағы параметрлік талдау бірліктерінің бірі – сөздікте
қолданылатын әліпби қаріптерінің құрамы. Қазақ тілінің бір томдық, екі
томдық және он томдық түсіндірме сөздіктерінде бір ғана әліпби қаріптері -
кирил негізді қазақ графикасында қолданылатын қаріптер ғана пайдаланылды.
Дұрысында, жекелеген тарихи сөздердің мағынасын ашу кезінде тілдің өткен
тарихында қолданылған жазу түрлерінен хабар беретін қаріп түрлерін (көне
түркі қаріптерін, көне қытай иероглифтерін, ортағасырлық моңғол қаріптерін,
орта түркідегі шағатайша, османлы вариантарында қолданылған арабы, парсылық
графика қаріптерін, Кодекс куманикуста пайдаланылған ортағасырлық латын
қаріптерін, армян қыпшақтарының жазбаларында қолданылған армян әліпбиінің
графикалық таңбаларын, орыс жылнамаларында қолданылған ескі орыс графикасы
қаріптерін, т.б. қаріп түрлерін пайдалану мүмкіндігі бар еді. Бұл жекелеген
сөздердің тарихи қозғалысынан, олардың тарихи қолданым тұлғалары мен
мағыналарынан хабар берген болар еді. Дәл осындай жағдай түркі
сөздіктерінің басым көпшілігінде қайталанады. Кірме сөздерді беруде олардың
бастапқы тілдегі түрі мен мәнін, аралық тілдегі мағынасы мен тұлғасын,
кейінгі түркі тіліне, яғни үшінші тілге ауысқан мағынасы мен тұлғасын беру
кезінде түрлі графиканы пайдалану, олардың транскрипциясы мен
транслитерациясын беру қажет-ақ. Бұл сөздіктің құндылығын арттыратын өте
қарапайым амалдардың бірі.
Немесе жеке сөздің сөз таптарына қатысы мәселесін алайық. Түркі
сөздіктерінің көпшілігінде, соның ішінде қазақ тілі сөздіктерінде де, сөз
міндетті түрде бір ғана сөз табына таңылады. Оның мағынасы сол сөз табына
байлаулы болады. Ол не зат есім, не сын есім, немесе үстеу болады. Ал басқа
мағыналар көбінесе мағыналық реңк түрінде беріледі. Бұл бұрынғы дәстүрлі
классикалық грамматика қағидалары негізінде жасалатын жасанды жіктелім.
Шындығында, сөздердің көпшілігі көп мағыналы. Ең алдымен барлық сөз де
белгілі бір ұғымды білдіретін атау ретінде есім болады. Қардың, сүттің,
бордың түсіндей, қараға қарама-қарсы түс мәніндегі ақ сөзінің өзіне бұл
не? деген сұрау беруге болады. Алтын - металдың атауы ретінде не деген
сұраққа жауап беретін бастауыш, зат есім болса, бұйым жасалған материалдың
атауы (алтын сағат) ретінде қандай деген сұраққа жауап беретін анықтауыш,
сын есім болады. Ақ, жақсы, бай сөздері зат есім де, сын есім де, үстеу де
бола береді. Сондықтан сөздікте сөздің барлық негізгі мағыналарының
берілгені жөн болады. Бұл тұрғыдан, түркі сөздіктерінде, соның ішінде қазақ
сөздіктерінде кемшілік өте көп. Осындай себептерге байланысты түркі
сөздіктерінің кемшіліктерін ашып, жетістіктерін анықтап, оларды
жетілдірудің, әмбебаптандырудың амалдарын жасау қажет. Осы тұрғыдан
лексикографиялық параметрлік талдау - өзге тәсілмен ауыстыруға келмейтін,
аса қажетті, өте-мөте тиімді тәсілдердің бірінен саналады.
Осы тұрғыдан таяу жылдары төмендегі іс-шараларды жүзеге асырған жөн
деп ойлаймыз:
- түркі тілдері бойынша тарихи-этимологиялық сөздік түзудің басты
ұстанымдарын айқындау;
- біртілді және екітілді түсіндірме сөздікте қамтылатын негізгі
параметрлер құрамын анықтау. Сөздіктің нысанға, көлемге, адресатқа
байланысты басты типтері мен жанрларына жіктеме жасау;
- екітілді аударма сөздік жасаудың басты ұстанымдарын айқындау. Туыс
тілдердің аударма сөздіктерін түзудің өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Ареалдық және аймақтық, елтанымдық біліктерді ашудың, тілтанымдық,
мәдениеттанымдық, елтанымдық құндылықтарды лексикографиялаудың
заңдылықтарын белгілеу;
- шағын көлемді оқу сөздіктеріне алынатын базалық лексиканың құрамы
мен құрылымын айқындау;
- түркі тілдеріндегі жалпылама қолданымға арналған жалпыхалықтық
түсіндірме және аударма сөздіктердің түзілу және зерттелу тарихын саралау;
- түркі тілдеріндегі лексикографияның кәсіби метатілі ұғымы аясына
енетін, жалпы лексикографиялық атауларды білдіретін базалық терминологиялық
бірліктердің құрамы мен құрылымын айқындау;
- түркі тілдеріндегі сөздіктердің типологиялық, жанрлық
ерекшеліктеріне байланысты сөздік бірліктерді сұрыптап алу ұстанымдарын
анықтау;
- лексикографиядағы норма мен нормативтілік мәселелеріне байланысты
көзқарастарды саралау;
- сөздікте жекелеген сөз топтарын‚ атап айтқанда‚ жергілікті
қолданыстағы және аймақтық лексикаға жататын сөз құрамын‚ халықтық кәсіби
лексиканы‚ ескі және жаңа сөз қолданыстарды‚ кітаби‚ кірме лексиканы‚
ғылыми терминологияны‚ ауызекі сөйлеу тілі элементтерін‚ фразеологизмдерді‚
туынды‚ көмекші және кұрделі сөздерді‚ жалқы есімдерді лексикографиялаудың
жолдарын‚ әдіс-тәсілдерін нақтылау;
- әр типті және бір типті сөздіктердегі сөздік мақаланың параметрлік
құрылымын анықтау.
РЕЗЮМЕ
В этой статье рассматривается проблема тюркской лексикографии
SUMMARY
This article considers the problem of Turkic lexicography
Subjunctive Mood in English
RAHIMOV MEHDI NIZAMI
Candidate of Philology,
Vice associate professor Ganja State University
Mood shows the relation between the action expressed by the predicate
verb and reality. This relation is established by the speaker. In modern
English the category of mood is made up by a set of forms opposed to each
other in presenting the event described as a real fact, a problematic
action or as something unreal that does not exist at all.
B.A. Ilyish writes:”The category of mood in the present English verb
has given rise to so many discussions, and has been treated in so many
different ways, that it seems hardly possible to arrive at any more or less
convincing and universally acceptable conclusion concerning it” [1].
“There is no unity of opinion concerning the category of Mood in
English. Thus A.I. Smirnitsky, O.S. Akhmanova, M.Ganshina and N.
Vasilevskaya find six moods in Modern English(‘indicative’, ‘imperative’,
‘subjunctive I’, ‘subjunctive II’, ‘conditional’, and ‘suppositional’),
B.A. Ilyish, L.P. Vinokurova, V.N. Zhigadlo, I.P. Ivanova, L.L. Iofik find
only three moods -(‘indicative’, ‘imperative’, ‘subjunctive’.L.S.
Barkhudarov and D.A. Shteling distinguish only the (‘indicative’ and the
‘subjunctive’ mood”[2].
In general the number of English moods in different theories varies
from two to seventeen. In this article ‘indicative’, ‘imperative’, and
‘subjunctive’ moods are considered and we shall focus on one of them namely
on the Subjunctive Mood and its practical usage.
The Subjunctive Mood shows that the action or state expressed by the
verb is presented as a non-fact, as something imaginary or desired. The
Subjunctive Mood is also used to express an emotional attitude of the
speaker to real facts.
The English past and present tenses are in what is usually referred to
as the Indicative Mood. Each of the past and present tenses in the
Indicative Mood has a corresponding tense in the Subjunctive Mood. In
modern English most verb tenses in the Subjunctive Mood are similar or
identical to the corresponding tenses in the Indicative Mood. We have to
note that verbs in the Subjunctive Mood do not modify, but have the same
form regardless to of the subject.
The Simple Present Subjunctive and Simple Past Subjunctive of the verb
to be are shown below. The Indicative forms are also given, for purposes of
comparison. The Subjunctive forms which differ from the corresponding
Indicative forms are shown in bold type:
Simple Present
Indicative Subjunctive
I am I be
You are You be
He is He be
She is She be
It is It be
We are We be
They are They be
Simple Past
Indicative Subjunctive
I was I were
You were You were
He was He were
She was She were
It was It were
We were We were
They were They were
For any verb, the Simple Present Subjunctive is formed from the bare
infinitive of the verb, however for any verb except the verb to be the
Simple Past Subjunctive is identical to the Simple Past Indicative. For all
of the past and present tenses conjugated with auxiliaries, the Subjunctive
tenses are formed in the same way as the Indicative tenses, except that the
Subjunctive of the auxiliaries is used. Using the example of the verb to
write, the following table compares the tenses of the Indicative and
Subjunctive Moods. The Subjunctive forms which differ from the
corresponding Indicative forms are shown in bold type:
Simple Present
Indicative
Subjunctive
I (youhesheweetc.) write I
(youhesheweetc.) write
Present Continuous
Indicative
Subjunctive
I (youheweetc.) amareisare writing
I (youheweetc.) be writing
Present Perfect
Indicative
Subjunctive
I (youheweetc.) havehashave written I
(youheweetc.) havehavehave written
The following table summarizes the formation of the English
Subjunctive tenses:
Tense Auxiliary Verb Form
Simple Present Do bare infinitive
Present Continuous Be present participle
Present Perfect Have past participle
Present Perfect Continuous have been present participle
Simple Past Did bare infinitive
Past Continuous Were present participle
Past Perfect Had past participle
Past Perfect Continuous Had been present participle
The Simple Present Subjunctive was once more extensively used than it
is today. In modern American English, The Simple Present Subjunctive is
still used in clauses beginning with the word that which express formal
commands or requests. In the following examples, the word that is written
in bold type, and the verbs in the Simple Present Subjunctive are
underlined:
e.g. We requested that he arrive early.
It is urgent that she be present at the meeting.
The demand that they provide identification will create a delay.
The main clauses of the preceding examples are we requested, it is
urgent, the demand will create a delay. In the first example, the verb
“requested” is in the Simple Past, in the second example, the verb “is” is
in the Simple Present, and in the third example the verb “will create” is
in the Simple Future. As illustrated in these examples, the use of the
Simple Present Subjunctive in the subordinate clause of a formal command or
request is independent of the tense of the verb in the main clause.
The Simple Present Subjunctive is more commonly used in formal
English than in informal English. For instance, the sentence “I advise that
you not be in a hurry,” is an example of formal English. In informal
English, the same idea would probably expressed by the sentence; “I advise
you not to be in a hurry,” in which the infinitive is used, rather than a
clause requiring the Simple Present Subjunctive.
The past tenses of the Subjunctive, and the auxiliary would, are used
in the subordinate clauses of sentences which use the verb to wish in the
main clause. In the following examples, the verb to wish is written in bold
type, and the verbs in the subordinate clauses are underlined:
e.g. I wish that I were a millionaire.
He wishes that he had studied harder when he was young.
They wish that he would come to the meeting tomorrow.
It should be noted that the word that can be omitted from a sentence
which uses the verb to wish in the main clause;
I wish I were a millionaire.
He wishes he had studied harder when he was young.
They wish he would come to the meeting tomorrow.
The form of the verb used in the subordinate clause of a wish is
independent of the tense of the verb in the main clause. As explained
below, the form of the verb used in the subordinate clause of a wish is
determined by whether the time of the action referred to in the subordinate
clause is earlier than, the same as, or later the time of the action
referred to in the main clause. When in the subordinate clause refers to an
earlier time than the main clause, the Past Perfect Subjunctive is usually
used in the in the subordinate clause. In the following examples, the verbs
in the Past Perfect Subjunctive are underlined;
e.g. We wished he had come to us.
I wish you had rung earlier.
She will wish she had listened to us sooner.
In the case of a continuous, ongoing action, the Past Perfect
Continuous Subjunctive may be used instead of the Past Perfect Subjunctive.
In the following example, the verb in the Past Perfect Continuous
Subjunctive is underlined;
e.g. He wishes he had been playing football with us last Sunday.
In each of these examples, the use of the Past Perfect Subjunctive or
the Past Perfect Continuous Subjunctive indicates that the subordinate
clause refers to an earlier time than the main clause. When the subordinate
clause refers to the same time as main clause, the Simple Past Subjunctive
is usually used in the subordinate clause. In the following examples, the
verbs in the Simple Past Subjunctive are underlined.
e.g. When the boy was at the party, he wished he were at home.
Now that she is in Japan, she wishes she understood Japanese.
When we begin our journey, he will wish he were with us.
In the case of a continuous, ongoing action, the Past Continuous
Subjunctive may be used instead of the Simple Past Subjunctive. In the
following example, the verb in the Past Continuous Subjunctive is
underlined;
e.g. They wish they were ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Көрнекті тілші-ғалым филология ғылымдарының докторы профессор Мархабат
Томанұлы Томановтың туғанына 80 жыл толуына орай өткізілетін Филологияның
қазіргі кезеңдегі басымдықтары: дәстүрі мен болашағы атты Халықаралық
ғылыми-теориялық конференция мақалаларының жинағы
І том
Алматы 2012ж.
Филология, әдебиеттану және әлем
тілдері факультетінің деканы,
профессор Қ. Әбдезұлы
Алғы сөз
Қазақстан мен Кеңес Одағы кеңістігіне аса танымал ғалым, лингвистика
ғылымының ұйымдастырушыларының бірі, қазақ және түркі тіл білімінің білгір
маманы филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ЖОО Ассоциациясының
А.Байтұрсынов атындағы медалінің иегері, Мархабат Томанұлы Томанов
арамызда болғанда 80 жасқа толар еді.
Томанов Мархабат Томанұлы 5.02.1932 жылы Қызылорда обылысы Қармақшы
ауылкеңесіне қарасты Абыла колхозында дүниеге келді. 1949 жылы Қармақшы
қыстағындағы №26 қазақ орта мектебін бітірген соң сол жылы ҚазМУ-дің
филология факультетіне түсіп, оны 1954 жылы үздік тамамдады. Қиын да
қызықты ғылым жолын таңдап алып 1960 жылы профессор Маулен Балақаевтың
жетекшілігімен Қазақ тіліндегі мезгіл мәнді сөз тіркесі тақырыбында
кандидаттық диссертация қорғады.
Қазақ тіліндегі морфология саласының даму тарихын түркітану ғылымының
мол деректері мен фактілеріне сүйене отырып, 1976 жылы Қазақ тілінің
тарихи морфологиясының негізгі мәселелері атты тақырыпта докторлық
диссертация қорғады.
Мархабат Томанұлының ғылыми шығармашылығы көп қырлы, жан-жақты, сан-
салалы, зерттеу бағытының түп қазығы мен алтын діңгегі негізінен кең
көлемдегі тіл тарихының мәселелеріне арналған. Атап айтар болсақ, тілдің
динамикалық даму тарихындағы өзгерістерді жан-жақты зерделей отырып,
сөздің морфологиялық құрылымына тарихи жәдігерліктер негізінде кешенді де
кемелді талдаулар жүргізді. Бүгінгі тілімізде негізгі , я алғашқы түбір
делініп жүрген көптеген түбір сөздердің өзін алғашқы түбір мен өлі
қосымшаға айыруға болатынын ғылыми тұрғыдан дәйектеп берді.
Профессор Мархабат Томанұлы алтайтану, түркітану ғылымының кең
ауқымдағы методологиялық негізін басшылыққа ала отырып, қазақ тілі тарихи
граммтикасының іргетасын құйды, қазақ тіл білімі тарихының даму векторы
мен шынайы диагнозын саралап ғылыми жүйеге түсірді.
Профессор М.Т.Томанов Қазақ Ұлттық университетімізде 40 жылдан аса
қажырлы да құнарлы еңбек етіп, қазақ тіл білімінің тарихи зерттеу
бағытында сүбелі еңбектер жазып, дара да дана соқпағын салған, қазақ
ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосқан, елімізге танымал айтулы ҒАЛЫМ.
ЕРТЕ КҮННЕН ЕСТЕГІЛЕР
Е. Жанпейісов
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл біліміИнституты
Томанов Мархабат екеуіміз ұлттық ғылым академиясының табалдырығын
1957 жылы 27 қаңтарда бірге аттадық. Дәл осы күні Тіл және әдебиет
институтына Ісмет Кеңесбаев қол қойған пәрменмен кіші ғылыми қызметкер
болып орналастық. Екеуіміздің ғылымдағы еңбек жолымыз осы қаңтар айының
басында жаңадан ғана ашылған Терминология бөлімінде басталды. Біздің
алдымызда мұнда он шақты күннен бері Әбдрахманов Айтым мен Ысқақова Нұрай
істейді екен. Бөлім бастығы ҚазССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі
Сәрсен Аманжолв-тың. Өте бір түсі игі, майда мінезді жұмсақ адам еді.
Кіммен де жымиып, жылы сөйлеседі. Алды кең, әрі ашық. Ер адамның ажарлысы
да еді марқұм.
Кешікпей бөлімнің алғашқы ұйымдастыру жұмысы болды. Жиналысты
Сәрсекең Ғылым академиясының жуырда өткен Төралқа отырысында халқымыздың
ұлттық ғылым тілін қалыптастыру, яғни қазақ тілін ғылымдандыру проблемасы
арнайы сөз болғаны, ол үшін түрлі білім салалары бойынша екі тілді орысша-
қазақша терминологиялық сөздіктер жасауға ғылыми мекемелерден, жоғарғы оқу
орындарынан тиісті мамандар жегілетіні, ал бұл сөздіктерді Мемлекеттік
терминология комиссиясында бекіту, баспаға дайындау, редакциялау, талқылау,
апробациядан өткізу сияқты қыруар ұйымдастыру жұмыстары Институтқа, оның
ішінде осы Терминология бөліміне жүктелетіні, соған байланысты алда тұрған
міндеттер мен дереу қолға алынуға тиісті тығыз жұмыстар туралы айтты. Ол
қазақтық ғылым тілін қалыптастырудың бұлай мемлекеттік деңгейде қолға
алынуына Академия президентінің, Қаныш Имантайұлы Сәтпаевтың тікелей өзі
мұрындық болып отырғанын екі-үш рет қайталап айтты.
Бұрын бұл кісінің атын ғана еститінбіз. Мұнда келгелі енді өзін де
көре бастадық. Бұдан былай Әуезовті де, Марғұланды да осында жиі көріп
жүрдік. Тәңірдің сирек сыйы ғой: келе-келе небір келелі, алқалы топта
оларды ұйып тыңдайтын да болдық. Жалпы мәлім бір нәрсе: бұларды көруге
әркім-ақ таңсықтын. Ешкім де оларға жәй қарай алмайтын. Өйткені бұл үшеуі
тіпті тек сырт пішін тұрпатының өзімен-ақ былайғы бар қазақтан туысы бөлек,
өзге бір дүние кейпініне: Шираздың гүлзарын, Самарқанның мазар
ғымараттарын, Мәру, Мешһеттің миуалы, бұлбұлды бақтарын, салқын самал
хауыздарын, Ғырат, Ғазына, Бағдаттың сарайларын, медреселерін,
кітапханаларын елестететін аңызды көне Шығыстың толмайтын, толса
аспайтын даналарына көбірек ұқсайтын. Олар барда кеміс мініміз де көп
біліне бермейтін еді.
Ол кез – енді ойлап тұрсам, қазақ ғылымының, Академияның ең бір
жарқын, жұлдызды жылдары, алтын ғасыры екен ғой! Естен кетпес сол
ғибратты ортаның, академиялық үлкен ғылымның есігін Мархабат болса
Бұғалықсыз асауды құр-құрлатқан жиырма бесінде, мен одан енді аса бере
аштық. Бойымызды бір жағы мақтаныш билей, екінші жағы, шыны керек,
жүрексіне аштық...
Жаз шыға Институт тапсырмасымен Мархабат кен өндірісі неғұрлым
көбірек шоғырланған Жезқазған аймағына аттанды да, мен еліміздің
Өзбекстанмен шектес аудандарына, ақ алтын еліне жол тарттым. Екі айдан
астам уақыт түрлі өнеркәсіп орындарын, мақталы алқаптарды аралап,
жергілікті ұлт өкілдері тілінде ғана айтылатын, былайғы жұрт жалпы біле
бермейтін кәсіби сөздерді, терминдік атауларды жеке-жеке карточкаға
түсіріп, оларды сол салалаық шаруашылықта қалыптасқан мағынасын ашатын
мысалдармен қоса жазып алып, сапардан бірсыпыра жаңа жергілікті сөзқолданыс
үлгілерін жинап, екеуміз де Институтқа олжалы оралдық. Келісімен сол тіл
материалдарын сұрыптап, екі ғылыми мақала дайындадық. Екеуін де бірігіп,
екеуіміздің атамыздан жаздық: бірі – сол жылы Термин қалыптастыру жайлы
бірер сөз деген атпен Лениншіл жаста (қазіргі Жас Алашта) жарияланды,
екіншісі келесі (1958) жылдың басында Халықтық атаулар кең пайдаланылсын
деген тақырыппен Қазақстан мұғалімі газетінде басылды. Осы жылы Мархабат
Жезқазған сапарынан А. Әбдразмановпен қосылып Социолистік Қазақстан
газетінде Өнеркәсіптік терминдер жайында деген тағы бір мақала
жарияланды.
М. Томановтың бұл салада бір бөле айтатын еңбегі: К: Қуатбаев екеуі
жасаған және 1962 жылы жеке кітап етіп шығарған (көлемі 164 бет) Құрылыс
және құрылыс материалдарының орысша-қазақша терминологиялық сөздігі (9-
ыншы том). Бұлардың сыртында қазақ терминологиясын ғылыми тілді
қалыптастыруға физика, астрономия, юриспруденция, педагогика және
психология сияқты білім салалары бойынша кезінде жеке-жеке кітап болып
шыққан орысша-қазақша терминологиялық сөздіктердің жауапты редакторы
ретінде де қыруар еңбек сіңірді.
Бұл айтылғандар – М. ТОманов шығармашылғының бір ғана қыры.
Ол сондай-ақ лингвистика ғылымының әдеби тіл, стилистика мәселелерін
де осылай терең зерттеді. Жалпы бұл салаға бізді – Мархабатты да, мені де
бастап алып келген, ең бастысы, бұл салада бізді алғаш кітап жазуға
баулыған, автор ғып тартқан – Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент
мүшесі Мәулен Балайқайұлы. Сөз орайы келген соң айта кетейін, екеумізді
аспирантураға алып қалған да, екеумізге ғылыми жетекші болған да, кезінде
екеумізді Академияға ертіп барып, қызметке ұсынған да сол аяулы Мәкең-тін:
ұстаз шапағаты деген осындай-ақ болар. Ғ. МҮсірепов Адамға адам жарығын да
түсіреді дегенді сірә осындай ыңғайда айтса керек.
М. Томанов – университет пен пединституттардың филология
факультеттерінің студенттеріне арналып 1961 жылы кітап болып шыққан Қазақ
әдеби тілінің мәселелері мен 1966 жылы жарияланған Қазақ тілінің
стилистикасы атты тұңғыш оқулықтың авторларының бірі. Ол бұл еңбектерде де
өзіне тиісті негізгі бөлімдерді ғылыми талдауы, мазмұны жағынан жоғарғы
мектеп талабына сай жазып шықты. Оның жақсы қалыптасып келе жатқан кәсіби
дайындығы, зерттеу мәдениеті, ғалымдық қарымы нақ осы тұста көрінді.
Ғылымда былайғы жерде ұстанар негізгі бағыты, темір қазығы – бұл да оған
осы тұста белгілі бола бастады.
Ол өзінің үлкенді-кішілі ендігі зерттеулерін әдеби тіл проблемасы,
әсіресе тіл тарихы төңірегінде жүргізді. Мысалы, әдеби тіл тағдыры оны өмір
бойы толғандырған тақырып деуге болады. Бұл проблемаға мезгіл-мезгіл оралып
соғып, бұл төңіректе үнемі ізденумен болды. Тынбай зерттеді. Әдеби тіл
сырына үңілсек, Әдеби тіл әрлі болсын, Қазақ әдеби тілі және оның
нормалары, Әдеби тілдің әлемі, Қазақ әдеби тілінің қалыптасу жолдары,
ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдеби тілі, Орта азиялық түркі
әдеби тілі мен қазақ әдеби тілінің байланыс мәселелесіне сияқты
тақырыптарда үзбей жазды. Иә, ізденімпаз әріптесіміз әдеби тіл тарихын
осылай әріден созып, әріден алып зерттеді. Туған тілінің өткенінен осылай
суыртпақтап сыр тартып, оны бүгінімен салыстыра, сабақтай сөз еткен
Қазіргі қазақ әдеби тіліміздің сипаты деп аталатын көлемді мақаласы
ғұмырының ең соңғы күндерінде (24 қарашада) Қазақ әдебиетінде басылды.
Бұл – оның көзі тірісінде жарияланған соңғы сөзі-тін.
Бұл айтылғандардан ғалымның өмір бойы қол үзбеген бір бауыр басты
тақырыбы әдеби тіл екенін көреміз. Шынында солай. Бірақ Мархаббаттың ғылыми
еңбектерінің құбылысы, Мекке жазғы бұл емес. Оның бүкіл лингвистикалық
зерттеулерінің бас тақырыбы тарихи грамматика мәселелері болды. Бұл таңдау,
менің байқауымша, жоғарыда аталған Қазақ әдеби тілінің мәселелерінен
бастау алатын сияқты. Өйткені ол мұнда әдеби тіл тарихына Орхон-енисей,
көне ұйғыр, араб жазба ескерткіштері деректерін де жанастыра сөз етеді. Осы
салыстырма тіл деректері төңірегінде түйген алғашқы ой-пікірлері әсіресе
оның алпысыншы жылдар ішінде шыққан жеке мақалаларында, сондай-ақ Орта
Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары, Орхон-енисей ескерткіштерінің
зерттелу тарихы мен грамматикалық очерктері, Великие ученые Средней Азии
и Казахстана, Ежелгі мәдениет куәлары, Көне түркі жазба
ескерткіштерінің тілі сияқты ұжымдық зерттеулерде, оқу құралдарында одан
әрі дамыды. Жалпы тіл тарихы жөніндегі білім, танымы жылдан-жыл тереңдей
берді, кемелдене түсті.
Ол тарихи грамматикаға осылай біраз тәжірибе алып, теориялық
тыңғылықты дайындықпен келді. Онымен енді түбегейлі айналыса бастады. Бұл
ретте әуелі сан есімдер, үстеулер, етістік жасайтын қосымшалар тарихынан,
етістіктің шақ тұлғаларының қалыптасу, түбірлердің даму, жалпы тарихи
грамматика мәселелері туралы бірнеше ғылыми еңбектер сериясын жариялады.
Бұлар кейін келе оның Основные вопросы исторической морфологии языка атты
докторлық диссертациясына негіз болып қаланды.
М. Томанов өзінің тарихи грамматика тарапты зерттеулерін бұдан былай
да тереңдете түсті. Жекелеген морфологиялық категориялар жөнінде бұрын
айтқан кейбір мәселелерді, атап айтқанда, түбірлер құрамы, тәуелдік жалғау
т.б. грамматикалық формалар туралы қалыптасқан ұғым түсінігіміздіосы сала
ғылымның соңғы жетістігі, жаңа деректері негізінде теоиялық жақтан
кеңейтіп, үнемі толықтырып отырды. Мысалы, оның Тарихи морфологияны
зерттеуде көне мұраларды пайдаланудың принциптері туралы, К Истории
категории принадлежности, Қазақ тіліндегі байырғы түбірлердің құрамы
туралы сияқты мақалалары осындай мақсаттан туды.
Ғалым тіл тарихы төңірегінде жиырма жыл бойы осылай тынбай ізденді.
Тынбай іздене жүріп, кәсіби білім деңгейі жағынан өзі де өсті, кемел
тартты. Белгілі тіл тарихшысы болып қалыптасты. Оның сексенінші жылдары
жарияланған Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы, Түркі тілдерінің
салытсырмалы морфологиясы, Қазақ тілінің тарихи грамматикасы: Фонетика.
Морфология атты оқулықтар сериясы соған айғақ. Оларды оның көп жылғы
ғылыми ізденулерінің лайықты қорытындысы, шығармашылық жолындағы айтулы
белес десе болады. М. Томанов бұлардан кейін де К истории
совместноорудийного падежа в казахском языке, Көсемше тұлғалардың даму
тарихына, К вопросу о генезисе и развитии имен прилагательных, О
методах и сточниках изучения исторической грамматики казахского языка,
Принципы построения исторической грамматики казахского языка сияқты
тақырыптарда тағы бірнеше мақала жариялады. Солардың негізінде жоғарғы
мектеп студенттерінің тұрақты оқулығына айналған өзінің Қазақ тілінің
тарихи грамматикасы еңбегін құрылымы, мазмұны жағынан біраз өңдеп,
толықтырып, 1988 жылы оның екінші басылымын шығарды.
Талантты ғалым М. Томановтың бас кітабы, қазақ тілінің тұңғыш тарихи
грамматикасы міне осылай туды.
Қазақ тілі тарихын зерттеудің жаңа үрдісі
Ж.А.Манкеева
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі Институты
Қазіргі қазақ тіліндегі жалпытүркілік қабаттың, лексикалық қордың өзегін
құрап, өз бойында тілдің сан ғасырлық тарихи даму жолын сақтап, тұтынушы
халықтың материалдық-рухани мәдениетін бейнелейтін түбір және тарихи туынды
сөздердің түпнегізін анықтау бірқатар түркітанушы ғалымдардың назарын
аударғаны белгілі. Осымен байланысты түркітануда олардың ата түркі
дәуіріндегі жалпытүркілік ежелгі түрін салыстырмалы-тарихи негізде жаңғырту
арқылы байырғы қалпына келтіруге бағытталған талай зерттеулер жүргізілді.
Солардың қатарында қазақ тілі деректері негізінде тікелей түбір
мәселесін тарихи-динамикалық категория ретінде зерттеген көшбасшы
ғалымдардың бірі – профессор М.Томанов.
Бұл арада ғалымның мұрасына талдау жасап, мазмұндық сипаттауды артық деп
санаймыз. Бүгінгі әңгіме – профессор М.Томановтың зерттеулерінің қазақ тілі
тарихын ұлт болмысымен сабақтас қарастыратын қазіргі тіл білімінің жаңа
бағыттары мен нәтижелерінің үрдісіндегі жалғастығын көрсету.
Өзінің артында қолжазба ретінде қалып, кейін жарық көрген (1992 ж.)
Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасын ғалым: Түркі тілдері,
олардың жалпы сипаты немесе жеке түркі тілінің өзіндік ерекшелігі жайлы
айтпас бұрын олардың бәріне тән ортақ заңдылықтар қандай дейтін мәселеге
тоқтау орынды деп бастайды да [1, 7], түркі тілдерінің негізгі жүйелік
ерекшеліктеріне (фонетикалық жүйе, морфологиялық құрылыс, лексикалық қор,
синтаксистік құрылыс) тоқталады. Соның ішінде тілдің даму үрдісіндегі
тарихи өзгерістердің ықпалымен түбір құрылымының көнеруін анықтауда
фонетикалық заңдылықтардың мәнін ерекше атап көрсеткені белгілі [2, 100].
Ғалым байырғы сөздік қордың фоно-морфо-семантикалық құрылымы туралы
Э.Севортянның, Ә.Қайдардың т.б. түркітанушы ғалымдардың ізденістерін
жалғастырып, қазақ тіліне қатысты нақты тілдік деректермен дәйектейді.
Түбірдің бір буындығына қатысты ғалымдардың сүйенер тірегі – түркі
тілдеріндегі түбірдің құрылымының тұрақсыздық (диффузность) сипаты. Осыған
орай моносиллабтардың құрылымы фоно-морфо-семантикалық корреляция негізінде
қатар зерттеліп, соның нәтижесінде түркі түбірінің ең кең тараған түрі үш
дыбысты түбірдің басындағы (анлауты) да, соңғы дыбысының (ауслауты) да
өзгермелі екендігі оның тұрақсыздығын тудыратыны Э.Севортян, А.Н.Кононов,
Ә.Қайдаров, Е.Қажыбеков, М.Томанов еңбектерінде дәлелденгені белгілі. Нақты
айтқанда, профессор М.Томановтың жылысу, кірігу, фузия т.б. құрылымдық
өзгерістер мен модификацияға қатысты қазақ тілінің нақты тілдік деректерін
талдаулары мен қазақ тілінің тарихи-фонетикалық, фонологиялық жүйесінің
қалыптасуы туралы пікірлерінің құндылығы моносиллабтық және көптеген
дисиллабтық түбір құрылымының табиғатын жалғамалылық, сөзжасамдық
үдерісімен қатар қарауында.
Осымен байланысты М.Томановтың зерттеулерінде түбір морфемалардың
қалыптасуына қатысты көрсетілген көптеген күрделі мәселелердің күрмеуін
шешудің тетігі тек тілдік жүйенің бір деңгейі негізінде ашылмайтынын
қазіргі кешенді тіл білімінің сипаты көрсетіп отыр. Атап айтқанда,
қалыптасқан ғылыми көзқарастар тұрғысынан тарихи фонетикалық заңдылықтар
ретінде түсіндіріліп келген морфемалық құрылымда кездесетін ығысу, жылысу
т.б. құбылыстардың ерекшелігі мен сырлары қазіргі тіл білімінде морфология
мен фонетика тоғысында қалыптасқан морфонологияда қарастырылады [3].
Бұл мәселе қазіргі тілді зерттеу деңгейінің функционалдық сипатына сай
жаңа сапада өзектеліп отыр. Осы тұрғыдан бағамдап қарасақ, қазақ тіл
біліміндегі түбір құрылымына қатысты ғылыми болжамдардың жаңаша сипатын
профессор Б.Сағындықұлы, профессор А.Салқынбай еңбектерінен көруге болады.
Осыған орай ішкі флексия, архисема, идеофон, силлабофонема т.б. ұғымдардың
өзектелуі түбір құрылымын жаңғыртуда тиімді сипатқа ие болуда [4].
Осы орайда шартты түрде өлі түбірлер деп аталып жүрген тарихи туынды
түбірлерді сөзжасам өрісінің өзегі мен перифериясының арасында тұрған
тілдік бірлікті реликтілік түбір морфема деп қарайтын Н.И.Букетованың
зерттеуін де профессор М.Томановтың түбірді динамикалық жүйе деп болжаған
идеясының жаңа ғылыми деңгейдің дәйегі деп қараған жөн [5].
Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде таным көкжиегін кеңейтіп келе жатқан өрелі
өріс-руханияттың көне дәуірлердегі негіздері және ұлттық сана мен болмыстың
күретамырлары іспетті тарихи тілдік деректерді зерттеудің кешенді де терең
тану үрдісі Ғ.Айдаров, Ә.Құрышжанов, М.Томанов сияқты ғалымдардың
еңбектерінен бастау алғаны белгілі. Қазіргі таңда ежелгі түркі дүниесін
танытатын көне түркі ескерткіштерінің мазмұны мен мәтіндеріндегі көркем
ойлау жүйесі бүгінде іштей қайта түлеп, жаңғырып жатқан түркі халықтарының
бірі қазақ елінің рухани-әлеуметтік және тілдік қазынасының тарихнамасы
іспетті антропоөзектік аспектіде танылуда.
Кейінгі буын зерттеушілерінің өкілі М.Ескееваның: Жалпы түркілік
тектілден (протоязык) өрбіп, өзара тоғысу, қайта ыдырау тәрізді тілдік
үдерістерді бірнеше мәрте басынан өткізген, өзіндік ерекшеліктермен, бітім-
болмысымен сараланатын, сан ғасырлық дербес даму жолынан өтсе де, жалпы
түркілік табиғатын сақтап келе жатқан, қазіргі түркі тілдерінің қалыптасу
ерекшеліктерін, өзара туыстық деңгейін анықтауға арқау болып отырған құнды
тілдік дерек VII-IX ғасырлардан жеткен көне түркі ескерткіштерінің тілі
[6] деген тұжырымын ғылыми сабақтастықтың жаңа деңгейі деп санаймыз. Нақты
айтқанда, жас ғалымның Орхон, Енисей, Талас ескерткіштерінің тіліндегі
моносиллабтарды қазіргі қыпшақ тілдеріндегі нұсқаларымен салыстыра отырып,
сабақтастығын фонокорреляттар негізінде қарастырған зерттеуі түбіртану
деңгейін ғылыми да, деректік те тұрғыдан дәйектелген жаңа сапаға көтерді.
Осы арада М.Томанов қазақ тіл білімінде арнайы дереккөзі ретінде
пайдаланған көнетүркілік жәдігерлерді зерттеуде оның мазмұнындағы түркі
жұртының ұлттық мәдени, тарихи-әлеуметтік негіздегі тұтастығын бейнелейтін
тілдік мұра ретінде жаңа ғылыми парадигмада қарастырыла бастағанын да
ғылыми жалғастықтың жаңа деңгейі деп бағалаған жөн. Атап айтқанда,
Н.Г.Шаймерденованың Репрезентация в языке древнетюркской картины мира
атты еңбегінде ежелгі түркілердің санасы бейнеленген тілдік деректерді
когнитивтік жүйеде қарау ескерткіштер тіліндегі түбірлердің семантикалық
құрылымын жаңғыртуда мәні ерекше екенін нақты дәлелдейді [7].
Осы ретте тілдің таным құралы ретіндегі (қарым-қатынас құралы ғана емес)
және құжаттық-мұрагерлік қызметін дәйектейтін көне тілдік деректердің
лингвомәдени аспектіде қаралуы – соның нақты айғағы [8]. Белгілі бір уақыт
пен кеңістіктегі тілдік қолданыс аясын архетиптік ұлт мәдениетімен
сабақтастыру бағзы замандардан бастау алып, халық санасына сіңіп, жадында
жатталған көне сөздердің тарихи сырын тіл тұтынушының іс-әрекетімен
байланысты. Бұл жайт тіл тарихының ұлт тарихынан ұзақ екенін негіздейді.
Профессор М.Томановтың ареалдық лингвистика тұрғысынан жасаған
талдауларының кешенді де нақты деректік зерттеу жалғасын түркі тілдеріндегі
түбіртану мәселесіне қатысты жаңа теориялық-танымдық бағдар ұстанудың
үлгісін көрсеткен башқұрт ғалымы А.Шайхуловтың еңбегінен көруге болады [9].
Ғалым түбір табиғатын зерттеуде теориялық-танымдық бағытты да ұстанып,
имманенттік талдау мен когнитологиялық талдауды ұштастыруға тырысады. Ол
қыпшақ тобына жататын татар, башқұрт, қарақалпақ тілдері мен туыстас чуваш,
моңғол, тұңғыс-маньчжур тілдері деректері негізінде ғалам бейнесінің ортақ
құрылымдық-семантикалық өзегін түбірлік деңгейде ажыратуға болатынын
идеографиялық парадигма негізінде дәлелдейді.
Ұстаз тәлімін көрген және түбір теориясын динамикалық тұрғыдан анықтауға
үлес қосқан ғалым мұрасын терең зерделеу барысында біз де: Түбір
онтологиялық деңгейдегі бірлік ретінде үнемі өзгерістерге ұшырап отырады,
соның нәтижесінде белгілі бір хронологиялық деңгейдегі түбірдің жалғыз ғана
моделінің ататілде қолданылу мүмкіндігін жояды. Бұдан шығатын қорытынды:
түркітануда анықталған түбір құрылымдарының (CV, VC, CVC және т.б.)
әртүрлі хронологиялық деңгейі тек бір ғана модельге негізделмейді деген
жорамал ұсындық [10, 6].
Бұл модельдердің біреулері тұлғалық, мағыналық белгілерін сол күйінде
сақтаса, енді біреулері тұлғасын сақтап, мағыналық өзгерістерге ұшыраған
немесе мағынасын өзгертпей, тұлғалық ауытқуларға ұшыраған. Мұндай
құбылыстардың қалыптасуының интралингвистикалық, экстралингвистикалық
жүйелі себептерін құрылымдық тіл ғылымындағы заңдылықтың аясында анықтауға
келмейді. Алғашқы моносиллабтардың СV моделінің бірнеше нұсқалары
болғанымен, одан кейінгі лингвоэволюциялық үдерісте ортақ идея мен
дефинициялық белгілердің негізінде оның жаңа морфо-семантикалық тұлғасы
қалыптасады. Сондықтан V және СV модельді түбірлес моносиллабтарды бір
ғана тұлғада жаңғырту (реконструкциялау) нәтиже бермейді. Себебі олардың
архитұлғасы мен архисемасы кешенді сипатты бейнелейді. Ал келесі тарихи
даму кезеңінде бұл моносиллабтардың VС, VСС, СVС, СVСС модельдерінде
нақтылау үрдісі байқалады.
Жоғарыда көрсетілген профессор М.Томановтың құнды ғылыми тұжырымдарының
қазіргі тіл біліміндегі зерттеулерде жалғасуы, біріншіден, бүгінгі ұлттық
сананы тіл арқылы жаңғыртуға ерекше мән беріліп жатқан антропоөзектік
бағытымен байланысты. Екіншіден, қазіргі тіл ғылымы көкжиегінің қағидасы
келесі ұрпақтың ана тілдің өміршеңдік қызметінің қуаты мен құдіреті
негізінде ұлт болмысының тілде бейнеленген түп тамырларын танып білудің
кепілі екендігінде. Ал профессор М.Томанов тектес ғалымдардың, ұстаздардың
ұлылығы осы бастаулардың көзін ұлттық болмысты бейнелейтін тарихи-
ақпараттық мазмұндағы көне тілдік, диалектілік, ауызекі сөйлеу тілі,
фольклор т.б. деректер бойынша іздеп, соның нәтижесі ретіндегі ғылыми
болжамдары мен тұжырымдарының ежелгі заманнан күні бүгінге дейін ұласқан
тарихи-рухани даму барысының үзілмес желісі іспетті бүгінгі күнмен
сабақтасуында.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы:
Қазақ университеті, 1992.
2. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. – Алматы: Мектеп, 1988.
3. Айғабылұлы А. Қазақ тілі морфонологиясы мен лексикографиясы. Алматы:
Қазақ университеті, 2006
4. Сагындыкулы Б. Фонологические закономерности развития лексики
тюркских языков. – 2-е изд. – Алматы : Арыс, 2009;
Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (семантикалық аспект). – Алматы:
Қазақ университеті, 1999.
5. Букетова Н.И. Реликтовая корневая морфема как языковая универсалия. –
Алматы, 1994.
6. Ескеева М. Орхон-Енисей, Талас ескерткіштерінің және қазіргі қыпшақ
тілдеріндегі моносиллабтардың құрылымдық ереукшеліктері. – Алматы, 2007.
7. Шаймердинова Н.Г. Репрезентация в языке древнетюркской картины мира.
– Астана: Арман-ПВ, 2009.
8. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық
негіздері. – Алматы: Жібек жолы, 2007.
9. Шайхулов А.Г. Структура и идеографическая парадигматика односложных
корневых основ в кыпчакских языках Урало-Поволжья в континууме ареальной
межтюркской и общетюркской лексики (синопсис и таксономия когнитивной сферы
Природа не живая и живая): Автореф.докт.дисс.. – Москва, 2001.
10. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі байырғы түбірлерді жаңғырту. – Алматы:
Мемлекеттік тілді дамыту орталығы, 2010.
Түркі лексикографиясын зерттеудің кейбір мәселелері
Малбақов Мырзаберген
А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры
Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде түркі халықтарының өткенін зерделей
отырып, бүгіні мен ертеңінің қамын ойластыру мақсатында жасалған игі
істердің бірі – түркі елдерінде бұрын соңды болмаған, ерекше маңызды
мәдениет пен ғылым ордасын - Түркі Академиясын құру болды. Түркі
өркениетін, түркі дүниесін зерттейтін, түркі мәдениетін дамытатын мұндай
ірі орталықтың Қазақстанда дүниеге келуінің өзі еліміздің түркі әлеміндегі
көшбасшылық қызметінен хабар береді. Бұл – түркі халықтарының бары мен
жоғын түгендеп, кешегі мәдени тарихын жазу, бүгінгі проблемаларының шешімін
іздестіру, болашақта алдан шығатын қауіп-қатерлердің алдын
алып,болашағымыздың жарқын болуы жолында қызмет жасаудың қажеттілігін ерте
болжаған көреген басшыларымыздың саяси еркімен, қалауымен жасалған игілікті
іс болды. Туыстас елдердің ертеңі дәл осындай орайын келтіре, ынтымақтаса
істелетін ортақ іс-шаралардың нәтижесінде, ғылыми зерделі еңбектің
нәтижесінде жасалады.
Түркі тілдерінің жеке даму тарихын да, ортақ тарихын да жаңаша
зерттемелер негізінде тұжырымдайтын, қорытатын кезең келіп отыр. Герман,
роман, славян тілдері тәрізді, түркі тілдерінің де ортақ құндылықтарын
айқындап, мәдени шежіресін жасайтын, жан-жақты, кешенді тілдік талдау
жүргізетін уақыт жетті. Осы мақсатпен жүзеге асырылатын іс-шаралардың бірі
– түркі тілдерінің сөздіктерін бір-бірімен салыстыра отырып зерттеу болмақ.
Түркі лексикографиясының ортақ тарихын жазу, түркі сөздіктерін
жетілдірудің, жетістіктерін насихаттап, кемшіліктерін ашып көрсетудің,
осылайша жоғары сапалы сөздіктер жасау жолында бірге қозғалудың қажеттігі
айқын байқалып отыр. Себебі сөздік – халықтың сөз қазынасын жарқыратып
көрсететін ерекше маңызды туынды. Мұстафа Кемал Ататүрік 1930 жылы Ұлттық
сана-сезім мен тіл арасындағы байланыс өте күшті. Тілдің жалпыұлттық және
бай болуы ұлттық сана-сезімнің табиғатындағы ең басты, әсерлі, көңіл
толқытарлық жағдай. Түрік тілі, әлем тілдерінің ішіндегі ең бай тілдердің
бірі. Сәйкесінше, бұл тілдің кеңінен қолданым табуы қажет. Елі мен жерін,
биік егемендігін сақтауды білген Түрік ұлты өзінің тілін де өзге тілдердің
қамытынан құтқаруы керек деген-ді. Түркі тілдерін өзге тілдердің қамытынан
құтқару үшін жасалатын негізгі амалдардың бірі – түркі лексикографиясын
жетілдіріп, әлемдегі лексикографиясы дамыған тілдер қатарына ену болмақ.
Өткен тарихқа назар аударар болсақ, түркі сөзінің құдіретін танытқан,
түркі тілдерінің тазалығы үшін күрескен, түркі тілдерінің әлемдік деңгейде
жұмсалып жүрген өзге тілдерден еш кемістігі жоқ екендігін дәлелдеген
азаматтардың, жалпытүркілік деңгейдегі ірі тұлғалардың болғанын байқаймыз.
Солардың ішінде біртуар бірегей тұлғалар ретінде Махмұт Қашқари мен Әлішер
Науаиді ерекше атау қажет. Түркі лексикографиясының бастау көздерінде
Махмұт Қашқаридің сөздігі - әлемдік лексикографияның таңдаулы туындыларының
бірі болды. М.Қашқари араб және түркі тілдерін бірге жегілген, бір-бірінен
кемістігі жоқ, бір-біріне тең пар атқа балай отырып, түркі тілдерін әлемдік
деңгейде қолданысқа шығарудың қажеттігін дәлелдейді. Кейбір түркі тайпалары
тілінде сөз арасында парсылық элементтердің ұшырасуын сынай отырып, қай
тілдегі қандай элементтердің парсы негізді екендігін көрсетіп отырады. Тіл
тазалығы үшін күрес жүргізеді. Одан бергі кезеңде Әлішер Науаи да түркі
тілдерінің ортағасырлық парсыдан еш кемістігі жоқ екендігін дәлелдеп, тіл
тазалығы үшін күрес жүргізіп, түркілік пен парсылық қолданымдардың басын
ашып, айқындап, ара-жігін ажыратып отырды. Түркі тілдерінің, түркі
поэзиясының сәні мен сәулетін айғақтап, түркі тілім, түркілерім деп
ұрандап өтті. М.Қашқари туындысын ортағасырлық түркі тілінің бас сөздігі
ретінде қабылдайтын болсақ, Ә.Науаи шығармаларының шағатайша түркінің
негізін құрағаны мәлім.
Одан кейін XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында түркі сөзінің
негізгі қаңқасын құрайтын бірліктерді жинақтаған В.В.Радловтың еңбегін
ерекше атау қажет. Жаңа заманда түркі тілдерінің түсіндірме, аударма типті,
этимологиялық, фразеологиялық, т.б. сөздік типтері түзілуде. Алайда,
жекелеген түркі тілдеріндегі сөздіктердің сапасын арттыра түсу үшін олардың
жүйелік және құрылымдық ерекшеліктерін салыстыра зерттеу қажет болмақ. Осы
жолда айқын нәтижелер алудың дұрыс амалы – сөздік құрылымына
лексикографиялық параметрлік талдау жасау болмақ. 60-тан астам негізгі
параметрлер бойынша салыстырмалы, салғастырмалы зерттеу жүргізу нәтижесінде
сөздіктерге жіктемелік, жүйелік, типологиялық, жанрлық тұрғылардан кешенді
талдау жасауға болады. Оларды жетілдірудің, әмбебаптандырудың жолдары
айқындалады. Әрбір жаңа кезеңде ғылым салаларында қолданыс табатын
зерттеудің жаңаша әдіс-тәсілдер болатыны анық. Қазіргі кезеңдегі
лексикографияда салыстырмалы зерттеу жасаудың ең жаңа, тиімді әдісі – осы
параметрлік талдау болып отыр. Қазақ лексикографиясында түсіндірме
сөздіктерге жасалған параметрлік талдау кезінде төмендегі параметрлер
қолданылды: бірнеше қаріп (әліпби) пайдалану, сөздік бірліктер саны, сөздік
тұлғаның құрамы: сөз (сөз тіркесі), сөздік тұлғаның орфографиясы,
аббревиатура (сөзбелгі‚ қосымша, сөздік тұлға), буынға бөлу, екпін,
транскрипция, сөз түрленім үлгілері, сөз табы, категориялық топ,
семантикалық құрылым, транспозиция, мәдени-тарихи коннотациялардың
лексикографиялану ерекшеліктері, контекстегі семантика, сөз тудырушылық
әлеует (дериватив), грамматикалық тіркесімділік, лексикалық тіркесімділік
(еркін), лексикалық тіркесімділік (тұрақты), аймақтық (ареалдық),
стильдік, терминологиялық, эмоциялық-бағамдық шектеулер, кірме сөздің
бастапқы, аралық тілдегі сипаты, сөз тұлғасының даму тарихы, этимонның
семантикасы, туыстас сөздер, аударма, суреттер, сызбалар, көмекші сөздер,
сөзжасамдық жұрнақтар, омонимдер, синонимдер, антонимдер, т.т.
Қатардағы параметрлік талдау бірліктерінің бірі – сөздікте
қолданылатын әліпби қаріптерінің құрамы. Қазақ тілінің бір томдық, екі
томдық және он томдық түсіндірме сөздіктерінде бір ғана әліпби қаріптері -
кирил негізді қазақ графикасында қолданылатын қаріптер ғана пайдаланылды.
Дұрысында, жекелеген тарихи сөздердің мағынасын ашу кезінде тілдің өткен
тарихында қолданылған жазу түрлерінен хабар беретін қаріп түрлерін (көне
түркі қаріптерін, көне қытай иероглифтерін, ортағасырлық моңғол қаріптерін,
орта түркідегі шағатайша, османлы вариантарында қолданылған арабы, парсылық
графика қаріптерін, Кодекс куманикуста пайдаланылған ортағасырлық латын
қаріптерін, армян қыпшақтарының жазбаларында қолданылған армян әліпбиінің
графикалық таңбаларын, орыс жылнамаларында қолданылған ескі орыс графикасы
қаріптерін, т.б. қаріп түрлерін пайдалану мүмкіндігі бар еді. Бұл жекелеген
сөздердің тарихи қозғалысынан, олардың тарихи қолданым тұлғалары мен
мағыналарынан хабар берген болар еді. Дәл осындай жағдай түркі
сөздіктерінің басым көпшілігінде қайталанады. Кірме сөздерді беруде олардың
бастапқы тілдегі түрі мен мәнін, аралық тілдегі мағынасы мен тұлғасын,
кейінгі түркі тіліне, яғни үшінші тілге ауысқан мағынасы мен тұлғасын беру
кезінде түрлі графиканы пайдалану, олардың транскрипциясы мен
транслитерациясын беру қажет-ақ. Бұл сөздіктің құндылығын арттыратын өте
қарапайым амалдардың бірі.
Немесе жеке сөздің сөз таптарына қатысы мәселесін алайық. Түркі
сөздіктерінің көпшілігінде, соның ішінде қазақ тілі сөздіктерінде де, сөз
міндетті түрде бір ғана сөз табына таңылады. Оның мағынасы сол сөз табына
байлаулы болады. Ол не зат есім, не сын есім, немесе үстеу болады. Ал басқа
мағыналар көбінесе мағыналық реңк түрінде беріледі. Бұл бұрынғы дәстүрлі
классикалық грамматика қағидалары негізінде жасалатын жасанды жіктелім.
Шындығында, сөздердің көпшілігі көп мағыналы. Ең алдымен барлық сөз де
белгілі бір ұғымды білдіретін атау ретінде есім болады. Қардың, сүттің,
бордың түсіндей, қараға қарама-қарсы түс мәніндегі ақ сөзінің өзіне бұл
не? деген сұрау беруге болады. Алтын - металдың атауы ретінде не деген
сұраққа жауап беретін бастауыш, зат есім болса, бұйым жасалған материалдың
атауы (алтын сағат) ретінде қандай деген сұраққа жауап беретін анықтауыш,
сын есім болады. Ақ, жақсы, бай сөздері зат есім де, сын есім де, үстеу де
бола береді. Сондықтан сөздікте сөздің барлық негізгі мағыналарының
берілгені жөн болады. Бұл тұрғыдан, түркі сөздіктерінде, соның ішінде қазақ
сөздіктерінде кемшілік өте көп. Осындай себептерге байланысты түркі
сөздіктерінің кемшіліктерін ашып, жетістіктерін анықтап, оларды
жетілдірудің, әмбебаптандырудың амалдарын жасау қажет. Осы тұрғыдан
лексикографиялық параметрлік талдау - өзге тәсілмен ауыстыруға келмейтін,
аса қажетті, өте-мөте тиімді тәсілдердің бірінен саналады.
Осы тұрғыдан таяу жылдары төмендегі іс-шараларды жүзеге асырған жөн
деп ойлаймыз:
- түркі тілдері бойынша тарихи-этимологиялық сөздік түзудің басты
ұстанымдарын айқындау;
- біртілді және екітілді түсіндірме сөздікте қамтылатын негізгі
параметрлер құрамын анықтау. Сөздіктің нысанға, көлемге, адресатқа
байланысты басты типтері мен жанрларына жіктеме жасау;
- екітілді аударма сөздік жасаудың басты ұстанымдарын айқындау. Туыс
тілдердің аударма сөздіктерін түзудің өзіндік ерекшеліктерін анықтау.
Ареалдық және аймақтық, елтанымдық біліктерді ашудың, тілтанымдық,
мәдениеттанымдық, елтанымдық құндылықтарды лексикографиялаудың
заңдылықтарын белгілеу;
- шағын көлемді оқу сөздіктеріне алынатын базалық лексиканың құрамы
мен құрылымын айқындау;
- түркі тілдеріндегі жалпылама қолданымға арналған жалпыхалықтық
түсіндірме және аударма сөздіктердің түзілу және зерттелу тарихын саралау;
- түркі тілдеріндегі лексикографияның кәсіби метатілі ұғымы аясына
енетін, жалпы лексикографиялық атауларды білдіретін базалық терминологиялық
бірліктердің құрамы мен құрылымын айқындау;
- түркі тілдеріндегі сөздіктердің типологиялық, жанрлық
ерекшеліктеріне байланысты сөздік бірліктерді сұрыптап алу ұстанымдарын
анықтау;
- лексикографиядағы норма мен нормативтілік мәселелеріне байланысты
көзқарастарды саралау;
- сөздікте жекелеген сөз топтарын‚ атап айтқанда‚ жергілікті
қолданыстағы және аймақтық лексикаға жататын сөз құрамын‚ халықтық кәсіби
лексиканы‚ ескі және жаңа сөз қолданыстарды‚ кітаби‚ кірме лексиканы‚
ғылыми терминологияны‚ ауызекі сөйлеу тілі элементтерін‚ фразеологизмдерді‚
туынды‚ көмекші және кұрделі сөздерді‚ жалқы есімдерді лексикографиялаудың
жолдарын‚ әдіс-тәсілдерін нақтылау;
- әр типті және бір типті сөздіктердегі сөздік мақаланың параметрлік
құрылымын анықтау.
РЕЗЮМЕ
В этой статье рассматривается проблема тюркской лексикографии
SUMMARY
This article considers the problem of Turkic lexicography
Subjunctive Mood in English
RAHIMOV MEHDI NIZAMI
Candidate of Philology,
Vice associate professor Ganja State University
Mood shows the relation between the action expressed by the predicate
verb and reality. This relation is established by the speaker. In modern
English the category of mood is made up by a set of forms opposed to each
other in presenting the event described as a real fact, a problematic
action or as something unreal that does not exist at all.
B.A. Ilyish writes:”The category of mood in the present English verb
has given rise to so many discussions, and has been treated in so many
different ways, that it seems hardly possible to arrive at any more or less
convincing and universally acceptable conclusion concerning it” [1].
“There is no unity of opinion concerning the category of Mood in
English. Thus A.I. Smirnitsky, O.S. Akhmanova, M.Ganshina and N.
Vasilevskaya find six moods in Modern English(‘indicative’, ‘imperative’,
‘subjunctive I’, ‘subjunctive II’, ‘conditional’, and ‘suppositional’),
B.A. Ilyish, L.P. Vinokurova, V.N. Zhigadlo, I.P. Ivanova, L.L. Iofik find
only three moods -(‘indicative’, ‘imperative’, ‘subjunctive’.L.S.
Barkhudarov and D.A. Shteling distinguish only the (‘indicative’ and the
‘subjunctive’ mood”[2].
In general the number of English moods in different theories varies
from two to seventeen. In this article ‘indicative’, ‘imperative’, and
‘subjunctive’ moods are considered and we shall focus on one of them namely
on the Subjunctive Mood and its practical usage.
The Subjunctive Mood shows that the action or state expressed by the
verb is presented as a non-fact, as something imaginary or desired. The
Subjunctive Mood is also used to express an emotional attitude of the
speaker to real facts.
The English past and present tenses are in what is usually referred to
as the Indicative Mood. Each of the past and present tenses in the
Indicative Mood has a corresponding tense in the Subjunctive Mood. In
modern English most verb tenses in the Subjunctive Mood are similar or
identical to the corresponding tenses in the Indicative Mood. We have to
note that verbs in the Subjunctive Mood do not modify, but have the same
form regardless to of the subject.
The Simple Present Subjunctive and Simple Past Subjunctive of the verb
to be are shown below. The Indicative forms are also given, for purposes of
comparison. The Subjunctive forms which differ from the corresponding
Indicative forms are shown in bold type:
Simple Present
Indicative Subjunctive
I am I be
You are You be
He is He be
She is She be
It is It be
We are We be
They are They be
Simple Past
Indicative Subjunctive
I was I were
You were You were
He was He were
She was She were
It was It were
We were We were
They were They were
For any verb, the Simple Present Subjunctive is formed from the bare
infinitive of the verb, however for any verb except the verb to be the
Simple Past Subjunctive is identical to the Simple Past Indicative. For all
of the past and present tenses conjugated with auxiliaries, the Subjunctive
tenses are formed in the same way as the Indicative tenses, except that the
Subjunctive of the auxiliaries is used. Using the example of the verb to
write, the following table compares the tenses of the Indicative and
Subjunctive Moods. The Subjunctive forms which differ from the
corresponding Indicative forms are shown in bold type:
Simple Present
Indicative
Subjunctive
I (youhesheweetc.) write I
(youhesheweetc.) write
Present Continuous
Indicative
Subjunctive
I (youheweetc.) amareisare writing
I (youheweetc.) be writing
Present Perfect
Indicative
Subjunctive
I (youheweetc.) havehashave written I
(youheweetc.) havehavehave written
The following table summarizes the formation of the English
Subjunctive tenses:
Tense Auxiliary Verb Form
Simple Present Do bare infinitive
Present Continuous Be present participle
Present Perfect Have past participle
Present Perfect Continuous have been present participle
Simple Past Did bare infinitive
Past Continuous Were present participle
Past Perfect Had past participle
Past Perfect Continuous Had been present participle
The Simple Present Subjunctive was once more extensively used than it
is today. In modern American English, The Simple Present Subjunctive is
still used in clauses beginning with the word that which express formal
commands or requests. In the following examples, the word that is written
in bold type, and the verbs in the Simple Present Subjunctive are
underlined:
e.g. We requested that he arrive early.
It is urgent that she be present at the meeting.
The demand that they provide identification will create a delay.
The main clauses of the preceding examples are we requested, it is
urgent, the demand will create a delay. In the first example, the verb
“requested” is in the Simple Past, in the second example, the verb “is” is
in the Simple Present, and in the third example the verb “will create” is
in the Simple Future. As illustrated in these examples, the use of the
Simple Present Subjunctive in the subordinate clause of a formal command or
request is independent of the tense of the verb in the main clause.
The Simple Present Subjunctive is more commonly used in formal
English than in informal English. For instance, the sentence “I advise that
you not be in a hurry,” is an example of formal English. In informal
English, the same idea would probably expressed by the sentence; “I advise
you not to be in a hurry,” in which the infinitive is used, rather than a
clause requiring the Simple Present Subjunctive.
The past tenses of the Subjunctive, and the auxiliary would, are used
in the subordinate clauses of sentences which use the verb to wish in the
main clause. In the following examples, the verb to wish is written in bold
type, and the verbs in the subordinate clauses are underlined:
e.g. I wish that I were a millionaire.
He wishes that he had studied harder when he was young.
They wish that he would come to the meeting tomorrow.
It should be noted that the word that can be omitted from a sentence
which uses the verb to wish in the main clause;
I wish I were a millionaire.
He wishes he had studied harder when he was young.
They wish he would come to the meeting tomorrow.
The form of the verb used in the subordinate clause of a wish is
independent of the tense of the verb in the main clause. As explained
below, the form of the verb used in the subordinate clause of a wish is
determined by whether the time of the action referred to in the subordinate
clause is earlier than, the same as, or later the time of the action
referred to in the main clause. When in the subordinate clause refers to an
earlier time than the main clause, the Past Perfect Subjunctive is usually
used in the in the subordinate clause. In the following examples, the verbs
in the Past Perfect Subjunctive are underlined;
e.g. We wished he had come to us.
I wish you had rung earlier.
She will wish she had listened to us sooner.
In the case of a continuous, ongoing action, the Past Perfect
Continuous Subjunctive may be used instead of the Past Perfect Subjunctive.
In the following example, the verb in the Past Perfect Continuous
Subjunctive is underlined;
e.g. He wishes he had been playing football with us last Sunday.
In each of these examples, the use of the Past Perfect Subjunctive or
the Past Perfect Continuous Subjunctive indicates that the subordinate
clause refers to an earlier time than the main clause. When the subordinate
clause refers to the same time as main clause, the Simple Past Subjunctive
is usually used in the subordinate clause. In the following examples, the
verbs in the Simple Past Subjunctive are underlined.
e.g. When the boy was at the party, he wished he were at home.
Now that she is in Japan, she wishes she understood Japanese.
When we begin our journey, he will wish he were with us.
In the case of a continuous, ongoing action, the Past Continuous
Subjunctive may be used instead of the Simple Past Subjunctive. In the
following example, the verb in the Past Continuous Subjunctive is
underlined;
e.g. They wish they were ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz