Адам құқықтарының жалпы теориясы (1-2 бөлім)

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 140 бет
Таңдаулыға:

I тарау. Адам құқықтарының жалпы теориясы.

§1. Адам құқықтарының пайда болу тарихы.

Аталған ғылымның пәні болып жеке және қоғамдық болмыстың тұрлі аспектілерің қамтитын, адамзат дамуының жоғары құндылықтарының бірі -адам құқықтары танылады.

Адам құқықтары - бұл жеке адамнын болмысының белгілі бір нормативті құрылымға келтірілген, оның бостандығын білдіретін және оның өмір сүруінің, қоғаммен, мемлекетпен, басқа тұлғалармен арақатынасының ажырамас және қажетті тәсілдері мен шарттары болып табылатын ерекшеліктері мен қасиеттері1.

Адам құқықтары ажырамас. Ешкімде адамды оның тумысынан берілген табиғи құқықтарынан-өмір сүру құқығы, жеке басына қолсүғылмаушылығы, ар үждан, пікір, сенім бостандығы, жеке өмір аясындағы автономия және басқа құқықтарынан айыра алмайды. Қазіргі өмірді бостандық, теңдік, әділеттілік қағидаларына негізделген және жан-жақты сипатта болатын адам құқықтарынсыз елестету мүмкін емес. Адам құқықтары танымал, бәрін қамтитын құбылыс ретінде мемлекет және құқық туралы барлық ғылыммен зерттеледі. Заң ғылымы адамды, оның мемлекеттік құқықтық байланыстарымен және жанама тұрде зерттеуге бейімделген. Осы мағынада заңгерлер жай ғана абстрактілі мемлекеттік және құқықтық нысандарды емес, адам болмысының мәнісін құрайтын тұлғаның қасиеттерін, оның байланыстарын және тәуелділіктерін ашатын, адам өміріне берік өрілген құбылыстарды және процесстерді зерттейді.

Адам құқықтары- «адам олшемін» тек қана мемлекетке, құқыққа, заңға, құқықтық тәртіпке емес, сонымен бірге азаматтық қоғамғада қолдануға мүмкіндік беретін құнды бағдар, өйткені соңғысының жетілу және даму деңгейі құқықтармен байланысты істердің жағдайына, олардың құқықтарының көлеміне және жүзеге асырылуына айтарлықтай тәуелді болады. Адам құқықтары-оған тек қана мемлекетті басқаруға қатысуға емес, сонымен қатар одан ара қашықтықты сақтауға, жеке өмір, сенім таңдау, меншікке, дінге көзқарасы аясында өз тағдырын өзі шешуге мүмкіндік береді. Азаматтық қоғамның мемлекетпен сіңірілуі, өмірдің барлық аясының мемлекеттелендірілуі адам құқықтары жоқ болғанда немесе олар сәндік сипатта болса ғана орын алады. Адам құқықтарының қалыптасу және дамуы цивилизацияның типін, оның сатысын анықтауға мүмкіндік береді, өйткені адам және мемлекеттің қатынасы-белгілі бір цивилизацияның табиғатын сипаттайтын маңызды белгісі.

Демократия және жоғары рухани мәдениет туындаған және адамды «барлық заттың өлшемі» деп жариялаған әлемнің бірдеун-бір аймақтарында пайда болған саяси, құқықтық ойлар персоноцентристік парадигмаға негізделген Европалық цивилизацияға тұрткі болды: адамнан мемелекетке. Сонымен қатар дәстұрлі қоғамдарда (ежелгі Қытай, Үнді, Азия цивилизацияларында) системоцентристік тәсіл үстем болды, яғни адамды тіл алғыш орындаушыға айналдыра отырып мемлекет өз ықтиярына барлық қол астындағыларды бағындырады.

Сондықтан, адам құқықтары әлемнің әр тұрлі аймақтарында, әр тұрлі уақыттарда белгілі бір цивилизацияның сипатын анықтайтын мәдениеттің, философияның, діннің, қоғамдық дүние танымның, моральдің сипатына сәйкес пайда болады және дамиды. Олар XVII-XVIIIf. f . бостандық, теңдік, әділдік үрандарымен орын алған буржуазиялық революциялар болған Европа аймағындағы дамыған елдерде жан-жақтысипатқа ие болады. Бірақта осындай мемлекеттерде де адам құқықтары бекітілген және бекітіліп жүр, өйіткені қоғам дамуының әр кезеңінің өзіндік проблемалары орын алады және адамзатқа адам құқықтарын қолдауды және қорғауды қажет етпейтін жағдай әлі белгісіз.

Адам құқықтарының теориясы ғылым ретінде осы құбылыстың табиғатын және мәнін, оның генезисін, әлеуметтік, философиялық, саяси, этикалық, діни алғы шарттарын зерттеуге бейімделген. ^Адам құқықтары туралы ғылымда маңызды орынды адам құқықтары мен мемлекеттің өзара әрекеттестігін зерттеу алады. Құқықтық демократиялық мемлекет адам құқықтарының басымдығын мойындайды және осы құқықтармен өзінің өктемдік функцияларын шектейді. Сондықтанда мемлекеттің шын табиғаты адам құқықтары, индивидтің қоғамдағы орны мен ролі, оның мемлекетпен ара қатынасы арқылы ашылады.

Адам құқықтары теориясында олардың дамуын және баюын, адам құқықтарының жаңа «буындарының» пайда болуын және осындай процесті шарттайтын себептерді зерттеу қажет. ₄ Қызметі аясының ерекшелігімен айқындалатын адам құқықтарының құрылымын ашу маңызды: жеке (азаматтық), саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени. Бұл адамның құқықтық жағдайы ұғымынан, осы құрылымдағы құқықтар мен міндеттердің ара қатынасынан, сонымен бірге құқықтық жағдайлардағы белгілі айырмашылықтарды айқындайтын алғы шарттардан шығады. Адам құқықтары туралы ғылым оларды тек қана заңды құбылыс ретінде қарастырмайды; адам құқықтары күрделі құрылым болғандықтан, - ол осы құқықтардың саясатын, өнегелілік пен философия және дінмен байланысын ашады. Тұрлі замандарда адам құқықтары проблемалары өзгеріссіз саяси-құқықтық бола тұра, діни немесе этикалық, немесе философиялық мәнді иеленіп отырды. Адам құқықтарының қоғамның қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз етудегі мәнділігін ескере отырып, ерекше назарды оларды қорғаудың механизмдеріне және прцедурасына аударған жөн, оның Конституциялық, соттық, әкімшілік-құқықтық әдістерін ашып, шет мемлекеттердегі құқық қорғау механизмдерінің ерекшеліктерін корсету қажет. Мемлекет ішіндегі адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау механизмдері оларды қамтамасыз етудің халықаралық құқықтық нысандарымен толықтырылады.

Адам құқықтары-адамның әлеуметтік қызметіне, олардың қоғамдық қатынастарына, индивидтің болмысына табиғи өрілген. Олар қоғам мен мемлекеттің дұрыс қызмет етуімен адамдардың өзара әрекеттестігінің, олардың байланыстарының тәртіпке келтірілуінің, олардың құқықтары мен қызметтерінің үйлесімділігінің, индивидтің брстандығының басқа адамдардың бостандығымен үйлесімділігі негізінде қайшылықтарды, қарсылықтарды, конфликтерді жоюдың нормативті нысаны больш табылады. Өмір сүру, абырой құқығы, жеке басқа қол сүғылмаушылық, ар ұждан бостандығы, пікір, сенім бостандығы, саяси процесстерге қатысу құқығы дамыған қоғамда адам өмірін қалыптастырудың қажетті шарты болып табылады және мемлекетпен сөзсіз мойындалып қорғалуы керек.

Адам құқықтарының мазмұнына және олардың үйлестірілуіне нақты-тарихи қарау қажет. Халықаралық құқықтық құжаттарда және құқықтық мемлекеттердің конституцияларында бекітілген адам құқықтарының қазіргі заманғы каталогы - қазіргі демократиялық қоғамның нормаларына ауысқан эталондар мен стандарттарының ұзак ; мерзімді тарихи қалыптасуының нәтижесі. Адам құқықтарының дамуындағы шешуші кезең болып XVII-XVIII буржуазиялық-демократиялық революция табылады. Осы революция кезінде тек қана адам құқықтары жинағы емес сонымен қатар адам құқығының әмбебаптылығының негізі болған, оларға шынайы демократиялық мән берген бостандық және формальді теңдік принциптері пайда болды. Адам құқықтары қоғам дамуының басты құнды бағыттарының бірі болды.

Адам құқықтары, олардың генезисі, әлеуметтік тамыры, міндеттері -мыңжылдықтардан өткен адамзаттың әлеуметтік - мәдени дамуьшьщ «мәңгілік» проблемаларьшьш бірі. Тұрлі дәуірлерде бұл проблема өзгеріссіз саяси құқықтық бола тұрып биліктегі кластардың әлеуметтік позициясына, әлеуметтік дамудың тарихи кезеңдеріне қарай біресе діни, біресе этикалық, біресе философиялық сипаттқа ие болды. Адам құқықтары - күрделі көп қырлы күбылыс, олардың қалыптасуы адам құқықтары түжырымдалған құқықтық нормалардың генезисімен байланысты. Алғашқы қоғамның құлауының соңғы сатысында құқық нормалары пайда болды. Бірақ құқық нормалары мен адам құқықтары әр тұрлі уақыттағы құбылыстар. Әлемнің көптеген аумақтарындағы құқықтық жүйелер еңбектің қүрделі қоғамдық бөліністерімен және артық өнімнің пайда болуына және қоғамдық байлықты рулық ұйымдарды басқарушы жоғарыдағылардың қолына беруге мүмкіндік беретін өндірістің өсуімен байланысты қалыптасады. Олар жоғары билеушілермен көпшілікке қатысты қолданылған зорлық - зомбылық, күштеу әдістеріне негізделеді. Құлиеленушілік мемлекеттердің нысандары әр тұрлі болды және билеуші топтардың арасындағы күштердің өзара қатынасымен, экономиканың қоғамдық - жеке, шіркеуліқ және мемлекеттік секторларының ара қатынасымен анықталады. Құлиеленушілік мемлекеттің ерекше нысаны болып деспотия табылады.

Құлиеленушілік мемлекеттің ерекше тұрі полистік нысаны болды, яғни құлиеленушілік демократия «адам құқықтары» деп аталатын құбылыстың алғашқы көріністерін тудырды. Бұл азамат болып табылатын адамдардың тең саяси құқықтарына жағдай жасаған бостандық кеңістігінің пайда болуымен байланысты.

Б. Э. Д. VI ғ. Солон мемлекеттік шенеуніктерді жауапкершілікке тартуға құқық беретін және демократия элементтерін бекітетін Конституция жобасын жасады. Азаматтардың бостандықтарының дамуына римдіктерде көп үлес қосты. «Бостандық» сөзі алғаш рет б. э. д. XVI ғ. Шумер мемлекетінің билеушісі өзінің қол астындағыларға заңсыз салық жинаушыларға санкция қолдану, жесірлер мен жетімдерді билік басындағы адамдардың әділсіз әрәкеттерінен қорғау және шіркеу құлдарын құлдыққа салу арқылы «бостандық» бергенде пайда болды. Орта ғасырлар кезеңінде бостандық шектеулі болды, өйткені феодалдық қоғам - жалпы тәуелділік қоғамы. Осы кезде Англияда монархтардың құқықтарын шектеу, монарх үшін ережелер жазу әрекеттері жасалды. Сол себепті 1215 ж. Ұлы хартия қабылданды. Бұл хартия бойынша заңды білмейтін немесе оларды орындағысы келмейтін адамдарды сот, шериф және констебль лауазымына тағайындауға тыйым салынады. Адам құқықтарын қамтасыз етудегі келесі қадам 1678 ж. Қабылданған Хабеас корпус актісі болды, онда жеке адамның дербестігінің кепілдіктері кінәсіздік призумпциясыпринципі және басқада адам құқықтарын қорғау үшін маңызды ережелер бекітілді. Сонан кейін 1689 ж. Құқықтар туралы Билль қабылданды, онда парламентке көп көңіл бөлінді, оның келісімінсіз заңдарды тоқтатуға, қазына пайдасына салық жинауға, бейбіт уақытында тұрақты әскер ұстауға тыйым салынды. Сонымен бірге Билль адам құқықтарының дамуына үлкен үлес қосты, яғни сөз бостандығын және парламенттегі жарыссөз бостандығын, парламентке сайлау бостандығын бекітті. 1776 ж. қабылданған Вирджиния құқықтарының Декларациясы жөнінде айтпай кетуге болмайды. Онда барлық адамдар табиғатынан тең дәрежеде ерікті және тәуелсіз болады, тумысынан берілген құқықтарға ие болады, - делінген. Бұл декларация адам құқықтарының алғашқы мемлекеттік анықтамасы болды. К. Маркс осы тарихи құжатты бағалай отырып былай деп жазды, Америка - «алғаш рет ұлы демократиялық республика идеясы жарияланған және XVIII ғ. Европалық революцияға тұрткі болған» ел2.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде - адам құқықтарының қалыптасуына адам құқықтарының басымдылғыын бекіткен және индивид пен билік арасындағы қатынастың жаңа өлшемдерің анықтаған табиғи құқықтық доктрина әсер етті. Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының Декларациясы бойынша кез келген саяси одақтың мақсаты адам құқықтарын қорғау болуы керек. Адам құқықтары мен бостандықтарының қалыптасуында адамның мемлекеттік биліктен тәуелсіз, тумысынан берілген құқықтары туралы ілім, яғни олардың идеологиялық және доктриналық нагіздемелерінің үлкен ролі бар, мақсаты - табиғат немесе Жаратушымен берілген құқықтарды қамтамасыз ету. Табиғи құқықтық концепция басты назарды жеке адамның бостандығына және автономиясына, және оның индивидуалдылығына аударады. Құқық пен мемлекеттің, адам мен мемлекеттің арақатынасына тұрлі көзқарастар қазіргі кезде де сақталып қалған. Олар ғылыми пікір таластар күйінде ғана қалмай қазіргі мемлекеттердің конституцияларында корініс табады. Мысалға, АҚШ, Франция, Италия, Испания конституцияларында адам

құқықтарының табиғи құқықтық концепциясы, ал Австрия және ФРГ конституцияларында - позитивистік концепция жүзеге асырылған. Бірақта кез келген елдің конституциялары құқықтық мемлекеттің принциптеріне, яғни адам құқықтарын қорғауға негізделген. Сонымен бірге адам құқықтары табиғатына табиғи құқықтық және позитивистік көзқарастардың айырмашылықтарын анықтау қажет. Табиғи құқықтық доктринаның мақсаты - мемлекеттің индивидке тумысынан тиесілі және сондықтанда ажырамас, алынбайтын және мемлекет еркінен тәуелсіз болатын, адамның дұрыс өмір сүруі үшін қажетті құқықтар жиынтығымен есептеспей адамның құқықтары мен бостандықтарының көлемін өз еркімен анықтауға орынсыз әрекеттенуін шектеу. Мемлекет адамның өмір сүру құқығын, ар намысын, жеке адамның дербестілігі және тұрғын үйге қол сұғылмаушылығы құқықтарын мойындауға міндетті. Бұл құқықтар адамға тумысынан тиесілі болғанмен, олар заңда көрініс тапқанда ғана қорғалады. Сондықтан 'бұл құқықтар мемлекетке қарсы қойылмайды, мемлекет оларды заңдастыруы және қорғауы, қамтамасыз етуі керек. Ерекше мән осы құқықтарды Конституцияда жазуға беріледі Позитивистік көзқарас бойынша адам құқықтары табиғи, ажырамас қасиеттер емес, мемлекеттің тартуы ретінде қарастырылады. Мұнда адам құқықтары оның мемлекетке қатысты басымдығын бекіту үшін емес, индивидті мемлекетке бағындыру мақсатына қызмет етті. Қазіргі кезде позитивистік көзқарас бостандықтың, әділеттіліктің, өнегелілік категорияларынан алыстамауы керек, себебі Бұл құқықтарды заңды тұрде адам құқықтарының белгілі бір тобына жатқызу керек. Адам /құқықтары заңды күшіне ие болып қосымша энергия алады, ал мемлекет өзін құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз етуге міндеттейді. Артур Хефлигер өзінің «Конституциялық нормалар иерархиясы және оның адам құқықтарын қорғаудағы қызметі» деген мақаласынды адамның табиғи құқықтарын, негізгі және Конституцияға сәйкес құқықтарын бөліп көрсетті.

Сонымен адам құқықтардың қалыптасуымен дамуының ұзак тарихы бар. Адам құқықтары идеясының пайда болуының ескілігіне қарамастан, шынайы

мәнге олар тек демократия, бостандық, әділеттілік, формальды теңдік және адамның өзіндік бағасын мойындау принциптері негізінде ғана ие болды.

Адам құқықтары негізгі мәдени құндылықтардың бірі болып саналады. Адам құқықтары идеясында гуманитарлық ойлаудың тарихи байлығын кристалдандыру жүзеге асырылды - саяси, құқықтық, өнегелілік, діни, әлеуметтік - мәдени.

§2. Адам және азаматтың құқықтарының түсінігі.

Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам және азаматтың құқықтық статусының негіздері адам және азамат құқықтарының концепциясына, адам мен мемлекеттің арақатынасына негізделеді. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетіп, конституциялық заңды адам құқықтары мен бостандықтарының халықаралық қауымдастықпен жалпы мойындалған стандарттарына сәйкестендіріп, тоталитарлық мемлекетке тән осы саладағы принциптерден бас тартты. Алғаш рет 1993 жылғы, сонан кейін 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқықтары туралы халықаралық құжаттардың негізгі идеялары мен ережелерін қабылдап, Қазақстандағы адам және азамат құқықтары концепциясының негіздерін бекітті.

Сонымен, халықаралық құжаттарда және Қазақстан заңдарында екі тұрлі түсінік қолданылады: «адам құқықтары» және «адам бостандықтары». Құқық және бостандық арасында құқықтық айырмашылықты табу өте қиын. Құқытың жалпы теориясынан бізге белгілісі субъективті құқық адамның мүмкін мінез -құлқының өлшемі. Дәл осы анықтама бостандыққада сәйкес келетін сияқты. Кейде конституциядан белгілі бір бостандыққа құқық дегенді кездестіруге болады, көбінесе құқық туралы белгілі бір әрекеттерді ерікті жасау немесе керісінше жасамау деп айтылады. Көп жағдайда субъективті құқық жайлы әңгіме болған кезде осы құқыққа сәйкес міндет жүктелетін субъектінің барекендігі белгілі. Мысалы, егер денсаулық сақтауға құқық жарияланса, міндетті субъекті болып денсаулық сақтау жөніндегі мемлекеттік мекемелер немесе медицина қызметкерлері табылады. Ал бостандық туралы айтылған кезде, осы бостандықты жоққа шығару немесе шектеуге тыйым салынады. Бұл тыйым кез келген осы бостандықты сыйлауға міндетті субъекттілер тобына қатысты. Егер конституциямен сөз бостандығы жарияланса, адам мемлекеттен оған жариялы тұрде сөйлеуге кедергі келтіретін кез келген субъектіден қорғауды талап етуге құқылы.

Осылайша адам бостандықтары - бұл адамның мемлекет араласпауы керек әрекет ету аясы. Сонымен қатар мемлекет нақты адамның бостандығына қол сұқпауы керек және осы бостандықтар інекарасын басқа тұлғалардың қол сұғуынан қорғауды қамтамасыз етуі керек.

Адам құқықтары - заңмен көрсетілген саладағы мемлекетпен бекітілген және кепілдік етілген адамның құқығының шегі. Адам бостандықтарына қарағанда адам құқықтарында индивидтің әрекетінің нақты бағыттары көсетілген. Мемлекет өзіне заңда көрсетілген саладағы адамның заңды әрекеттерін қамтамасыз ету және қорғау міндетін жүктейді3.

Жалпы құқықтық статусқа кіретін құқықтар көлемі индивидтің адам ретінде немесе азамат ретінде болатынына тәуелді. Осылайша 1995 жылғы ҚР-сы Конституциясы негізгі құқықтар мен боотандықтарды адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына бөледі.

Адам құқықтары индивидтің мемлекетпен қатынасының сферасын қамтиды, онда азамат өз құқықтарына заңсыз қол сүғушылықтан қорғалуға ғана емес, сонымен бірге оларды жүзеге асырудағы мемлекеттің белсенді әрекеттесуіне сене алады. Азаматтың статусы оның мемлекетпен ерекше құқықтық байланысынан - азаматтық институнан шығады.

Мемлекет өзіне адам құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін қабылдай отырып, одан заң нормаларында бекітілген эталондарға сәйкес келетін мінез - құлықты талап етуге құқылы. Сондықтанда мемлекет жеке адамға талаптарын міндеттер жүйесінде тұжырымдайды, олардың орындалмағандығы үшін заңды жауапкершілік шараларын бекітеді. Мемлекет саяси билікті иеленуші ретінде адам құқықтарын және олардың өз міндеттерін орындауын қамтамасыз етудің арнайы механизмдеріне ие. Міндет - бұл адамның объективті қажетті, лайықты жүріс тұрысы немесе мінез - құлқы. Міндеттердің бір бөлігі жалпыға міндетті болып келеді. 1995 жылғы ҚР- сы Конституциясында әркім заңды тұрде белгіленген салықтар мен алымдарды төлеуге, табиғатты және қоршаған ортаны сақтауға міндетті екені көрсетілген. Сонымен бірге Отанды қорғау міндеті ҚР- сы азаматының борышы болып табылады4. Жеке адамның құқықтық статусына міндеттердің енгізілуі құқықтық мемлекеттің бостандық қағидаларына қайшы келмейді, өйткені бір тұлғалардың міндеттерімен бекітілмеген екінші тұлғалрдың құқықтары жүзеге асырылмаған болуы мүмкін. Сондықтанда мемлекет қоғам мен мемлекеттің мүдделерін, басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау мақсатында міндеттердің орындалуын талап етеді және құқықтар мен бостандықтарды тиісінше қолданумен байланысты тьшымдарды анықтайды. Бостандық пен мшдетщ арақатынасы «Адам құқықтарының Жалпы Декларациясының» 29- бабында ашылған: «Әр адамның қоғам алдында міндеттері бар, тек сол міндетте ғана тұлғаның еркін және толық дамуы мүмкін». Құқықтарды қолдану құқықпен, гуманизм, ынтымақтастық және адамгершілік принциптерімен анықталған адамның жауапкершілігімен қатар жүреді. Бұл жөнінде Адам құқықтарының Жалпы Декларациясыың 29- бабында былай делінген: «Әр адам өзінің құқықтары мен ботандықтарын жүзеге асыру кезінде тек қана басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын тиісінше мойындау мен қүрметтеуді және моральдің, қоғамдық тәртіптің, демократиялық қоғамдағы жалпы тұрмыстың әділ талаптарын қанағаттандыруды қамтасыз ету мақсатымен заңмен белгіленген шектеулерге тартылуы керек».

«Азамат құқықтары» және «адам құқықтары» ұғымдары өзара жақын және табиғи байланысты, бірақ мазМұндары сәйкес келмейді. Адам құқықтарыуниверсалды және алғашқы, ал азамат құқықтары мемлекеттің даму деңгейін көрсетеді. Адам құқықтары мен бостандықтары азаматтығына қарамастан біздің мемлекетпен мойындалады, кепілдік беріледі және қорғалады. Адам құқықтары оның міндеттерімен байланысты болады, сондықтанда оларды жүзеге асыру белгілі бір шарттарға тәуелді. ^ А дам бостандықтары ешқандай шарттарға байланысты емес, олар - оның еркінің нәтижесі. Азамат - ол адам. Адамның барлық құқықтары мен бостандықтары азаматқа да тиесілі. Осындай табиғи құқықтар мен бостандықтар шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарғада тиесілі5.

Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын топтастырудың бірнеше тұрлері бар. Әлемнің тұрлі елдерінің конституцияларында әртұрлі сипаттағы құқықтар мен бостандықтар жарияланған және конституциялық құқықтар мен бостандықтар тізімінің кеңею процессі бақыланады, Бұл осы институтпен байланысты құқықтық проблемаларды зерттеу мақсатында оларды топтастыруды қажет етеді. Сонымен құқықтар мен бостандықтар:

Бекіту әдістеріне қарай: конституция да бекітілген тұлғаның құқықтық статусының ядросын құрайтын құқықтар мен бостандықтар; жай заңдарда бекітілген құқықтар;
Азаматтықтың бар жоқтығына қарай конституциялық құқықтар: адам құқықтары, азамат құқықтары
Субъектілеріне қарай құқықтар мен бостандықтар: жеке, ұжымдық;
Адам құқықтарының маңыздылығына қарай: негізгі, қосымша немесе туынды;
Негізгі құқықтар мен бостандықтар объектісіне қарай: белгілі бір әлеуметтік игіліктерді пайдалануды көздейтін құқықтар; азаматтардың өздерінің құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі құқықтар;
өмір сүру аясына қарай құқықтар: азаматтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени құқықтар болып бөлінеді;

Ең кең тараған топтастыру тұрі соңғысы болып табылады. Енді жеке - жеке тоқталатын болсақ.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.