Адам құқықтарының жалпы теориясы (1-2 бөлім)
I тарау. Адам құқықтарының жалпы теориясы.
§1. Адам құқықтарының пайда болу тарихы.
§2. Адам және азаматтың құқықтарының түсінігі.
II тарау. Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау институттары.
II. §1. Президент . Қазақстандағы адам жене азамат құқықтарының
кепілі.
II. §2. Конституциялық Кеңес.Қазақстан Республикасындағы адам және азамат құқықтарын жанама қорғау институты.
II. §3. Әділсот органдарының және прокурорлық қадағалаудың адам құқықтарын қорғаудағы ролі.
II. §4. Адам құқықтарын қорғаудың ерекше институттары: Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегіКомиссия және адам құқықтары бойынша өкілетті.
II. §5. Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары және адам құқықтары.
ІІІ тарау. Ұлттық заңдарды халықаралық нормалар мен стандарттарға сәйкестендіру.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
1.1. Құқықтық мәдениеттің түсінігі мен тұрлері.
1.3 Құқықтық тәбие берудің нысандары мен әдістері
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ НИГИЛИЗМНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
1.1 Құқықтық нигилизм ұғымы мен оның белгілері
2.2 Құқықтық нигилизмнің кайнар көздері
2.3 Қуқықтық нигилизмнің көрініс табуының нысандары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
§1. Адам құқықтарының пайда болу тарихы.
§2. Адам және азаматтың құқықтарының түсінігі.
II тарау. Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау институттары.
II. §1. Президент . Қазақстандағы адам жене азамат құқықтарының
кепілі.
II. §2. Конституциялық Кеңес.Қазақстан Республикасындағы адам және азамат құқықтарын жанама қорғау институты.
II. §3. Әділсот органдарының және прокурорлық қадағалаудың адам құқықтарын қорғаудағы ролі.
II. §4. Адам құқықтарын қорғаудың ерекше институттары: Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы адам құқықтары жөніндегіКомиссия және адам құқықтары бойынша өкілетті.
II. §5. Үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары және адам құқықтары.
ІІІ тарау. Ұлттық заңдарды халықаралық нормалар мен стандарттарға сәйкестендіру.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
1.1. Құқықтық мәдениеттің түсінігі мен тұрлері.
1.3 Құқықтық тәбие берудің нысандары мен әдістері
1 ҚҰҚЫҚТЫҚ НИГИЛИЗМНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН МӘНІ
1.1 Құқықтық нигилизм ұғымы мен оның белгілері
2.2 Құқықтық нигилизмнің кайнар көздері
2.3 Қуқықтық нигилизмнің көрініс табуының нысандары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Аталған ғылымның пәні болып жеке және қоғамдық болмыстың тұрлі аспектілерің қамтитын, адамзат дамуының жоғары құндылықтарының бірі -адам құқықтары танылады.
Адам құқықтары - бұл жеке адамнын болмысының белгілі бір нормативті құрылымға келтірілген, оның бостандығын білдіретін және оның өмір сүруінің, қоғаммен, мемлекетпен, басқа тұлғалармен арақатынасының ажырамас және қажетті тәсілдері мен шарттары болып табылатын ерекшеліктері мен қасиеттері .
Адам құқықтары ажырамас. Ешкімде адамды оның тумысынан берілген табиғи құқықтарынан-өмір сүру құқығы, жеке басына қолсүғылмаушылығы, ар үждан, пікір, сенім бостандығы, жеке өмір аясындағы автономия және басқа құқықтарынан айыра алмайды. Қазіргі өмірді бостандық, теңдік, әділеттілік қағидаларына негізделген және жан-жақты сипатта болатын адам құқықтарынсыз елестету мүмкін емес. Адам құқықтары танымал, бәрін қамтитын құбылыс ретінде мемлекет және құқық туралы барлық ғылыммен зерттеледі. Заң ғылымы адамды, оның мемлекеттік құқықтық байланыстарымен және жанама тұрде зерттеуге бейімделген. Осы мағынада заңгерлер жай ғана абстрактілі мемлекеттік және құқықтық нысандарды емес, адам болмысының мәнісін құрайтын тұлғаның қасиеттерін, оның байланыстарын және тәуелділіктерін ашатын, адам өміріне берік өрілген құбылыстарды және процесстерді зерттейді.
Адам құқықтары - бұл жеке адамнын болмысының белгілі бір нормативті құрылымға келтірілген, оның бостандығын білдіретін және оның өмір сүруінің, қоғаммен, мемлекетпен, басқа тұлғалармен арақатынасының ажырамас және қажетті тәсілдері мен шарттары болып табылатын ерекшеліктері мен қасиеттері .
Адам құқықтары ажырамас. Ешкімде адамды оның тумысынан берілген табиғи құқықтарынан-өмір сүру құқығы, жеке басына қолсүғылмаушылығы, ар үждан, пікір, сенім бостандығы, жеке өмір аясындағы автономия және басқа құқықтарынан айыра алмайды. Қазіргі өмірді бостандық, теңдік, әділеттілік қағидаларына негізделген және жан-жақты сипатта болатын адам құқықтарынсыз елестету мүмкін емес. Адам құқықтары танымал, бәрін қамтитын құбылыс ретінде мемлекет және құқық туралы барлық ғылыммен зерттеледі. Заң ғылымы адамды, оның мемлекеттік құқықтық байланыстарымен және жанама тұрде зерттеуге бейімделген. Осы мағынада заңгерлер жай ғана абстрактілі мемлекеттік және құқықтық нысандарды емес, адам болмысының мәнісін құрайтын тұлғаның қасиеттерін, оның байланыстарын және тәуелділіктерін ашатын, адам өміріне берік өрілген құбылыстарды және процесстерді зерттейді.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.-Алматы: «Жеті жарғы», 1998.-1006. (1-бап)
2. Ибраева А.С. Правовая культура: проблемы теории и практики.-Алматы: жеты жарғы, 2002.-116
3. Сонда, 1056.
4. Аграновская Е.А. Правовая культура как фактор укрепления социалистического образа жизни: Дис....к.ю.н.,-М., 1982-21С.
6. Алексеев С.С Право на пороге нового тысячелетия.-М.,2000-С.212
7. Каминская В.Н., Ратинов А.Р. Правосознание как элемент правовой культуры.-М. 1974-С.43
8.3орченко Е.А. Формирование правовой культуры трудящихся. Минск,1984-С. 18-20
9. Петрова Л.В. Философско-методологические проблемы теории правовой
культуры.-Харьков, 1988-С.49
10. Сахипова Л.А. Проблемы формирования правосознания субьектов
педагогических вузов. Диссер...к.ю.н., Алматы, 1989.С. 19
11 .Оксамытный В.В. Социально-правовые исследования уровня правосознания молодежи.-Киев. 1982,С2
12Долгова А.И. Правовое воспитание молодежи. -М.1979.С.13
23. Нигилизм //Философский энциклопедический словарь /(Подготовили А.Л.Грекулова и др.); Редкол.: С.С.Аверинцев и др.-2-е изд. М: Сов. Энциклопедия, 1989.-814с.(301).
24. Маркузе Г. Одномерный человек. Исследование идеологии развитого индустриального общества. М., 1994; Хайдеггер М. Мысли. Постулаты. Афоризмы. Философия интефиретации. Тезисы. Минск, 1998.
25. Ницше Ф. Сочинения: в 2-х т./Сост., ред., вступ. Статья и примеч. К.А.Свасьяна. -М.: Мысль, 1990. Т. 1-831с, Т.2.-829с.
26. Шпенглер О. Закат Европы. Очерки мифологии мировой истории.В 2-х томах. Пер. С.нем., вступ. Ст. И примеч. К.А.Сасьяна. -М.: Мысль, 1998. Т. 1-668с.,Т.2-606с.
27. Хайдеггер М. Европейский нигилизм // В кн.: Проблема человека в западной философии. Сб. Пер. С.анг., нем., фр. /Сост. И поел. П.С.Гуревича; Общ.ред. Ю.Н.Попова.- М.: Прогресс, 1988.
28. Новиков А.И. Нигилизм и нигилисты. Опыт критической характеристики. Л.Лениздат 1972.-296с.(12).
29. Сонда. (16-18).
30. Нигилизм правовой // Большая Советская Энциклопедия. М.: Сов. Энциклопедия, 1973. Т..- 615с.(571).
31. Теория права и государства: Учебник/ Под ред. Проф. В.В.Лазарева.-М.: Новый юрист, 1997. С. 189.
32. Матузов Н.И. Правовой нигилизм и правовой идеализм // В кн.: Н.И.Матузов, А.В.Маоько. Теория государство и права. Курс лекций.
М.: Юрист, 1997- 672с. (590); Матузов Н.И. Правовой нигилизм и правовой идеализм // В кн.Юбщая Теория государство и права.Академический курс в 2-х томах. Под ред. Проф. М.Н.Марченко. Том 2. Теория права.- м.: Изд-во «Зерцало», 1998.-640с. (400-433).
33. ГойманВ. Правовой нигилизм: пути преодоления // Советская юстиция.
1990. №9. 3-5с.(3).
34. Теория государство и права. Под ред. В.К.Бабаева. М.; Юрист, 1999.-576с.(312); Русинов Р.К. и Семитко А.П. Правовой нигилизм // кн.: Теория государство и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. Под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. М.: Издательская группа. НОРМА-ИНФРА, 1998-616с.(334).
35. Венгеров А.Б. Теория государство и права: Учебник для юридических вузов.- М.: Новый юрист, 1998.624с.(583); Венгеров А.Б. Теория государство и права: Учебник для юридических вузов.- 3-е изд.- М.: Юриспуденция, 2000.-522с.( 490).
36. Сонда.(98).
37. Теория государство и права: Учебник для вузов/ Под ред. М.М.Рассолова, В.О.Лучина, Б.С.Эбзеева.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и права 2000.-640с.(453).
38. Мукаев Р.Т. Теория государство и права: Учебник для вузов - М.: Изд-во «ПРИОР», 2001 -464с. (413).
39. Глущенко В.В. Теория государство и права: системно -управленческий подход. Г.Железнодорожный, Моск. Обл., ООО НПЦ « Крылья»,2000.-416с.(364).
40. Ибраева А.С, Ибраев Н.С. Теория государство и права. Учебное пособие. Изд.2-е, допол.- Алматы: Жеты-жаргы, 2001. 120 с.(105).
41. Туманов В.А. О правовом нигилизме//Сов.гос. и право. 1989.№10.20-27с
42. Алексеев С.С. Общая теория права. М.,Юр.литература.1981.Т.1-359с(104).
43. Ударцев С.Ф. Метаправа и правопонимание //Научные труды «Әділет».2000.№ 1 (7).22-40с.
44. Критика //Филосовский энцик.словарь./ Ред. И сост.: Е.Ф.Губский, и др.-М.:ИНФА-М,1997.-226с.
45. Демагогия // Большая советская энциклопедия.М.:1972.Т.8-70с.
46. Гулиев В.Е. Протодемократическая государственность:аксиологическая феноменология отчуждения // Право и политика. 2001.№5-4с.
47. Колесников А.В. Отчуждение в праве // Государство и право. 1993.№6-134с.
48. Юридический фетешизм // Большая Сов.Энцик. М.1978.Т.30.-412с
49.Общая теория права и государства: Учебник/Под ред. В.В.Лазарева.-З-е изд.,-М.2000.-252с.
50.Новиков А.И. Нигилизм и нигилисты. Л.:Лениздат, 1972.-22с. 51 .Сокольская Л. Правовой нигилизм. // Мысль. 1996.№3- 19с. 52.Синюкова Т. Права человека: время новых решений // Коммунист. 1989.№7-31,32с.
53. Шоманов А.Ж., Жансугурова Ж.А., Машанов М.С. Характер и особенности лоббирующих групп в Казахстане// Саясат.1997.№5-49,50с.
54. Краткий политический словарь. Сост.Оликов А.А. и др.М. Политиздат, 1988-358с.
5 5. Демидов А.И. Политический радикализм как источник правового нигилизма// Гос.и право. 1992.№4-74с.
56. Ленин В.И. Резолюция о войне и мире// Полное собрание сочинений.Т.Зб.М: 1969.-35с
57. Туманов В.А. О правовом нигилизме// Сов.гос. и право. 1989.№10-20,24с
58. Н.Назарбаев. О положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики на 2002 год. Ежегодное Послание Президента республики народу Казахстана //Юр.газета.2001.5.09.С2.
59. Мами К. Без права на ошибку. //Юр.газета.2001.11.06.С.З.
60. Сэкен Өзбекұлы. Конституция және тіл мәселесі.//К,азакстан Республикасының ұлттық құқық жүйесін калыптастырудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материал дары.-Алматы: ҚазГЗУ,2002-2676(116)
61. Сергиевский В. Бюрократия и коррумпированная преступность //Правовая реформа в Казахстане.2000.№1-21с.
62.Оболонский А.В. Бюрократическая деформация сознания и борьба с бюрократизмом//Сов.гос. и право. 1987.№1-54,55с.
63 .Государственная служба (комплексный подход): Учебное пособие.-М.:1999.-35с.
64. Назарбаев Н.А. Быть ближе к людям, решать их проблемы//Каз.правда.2001.31.01 .С.3.
65. Краткий политический словарь/Абаренков В.П. и др.М.: Политиздат, 1988-430с.
66. Елюбаева Ж. Демократия и тоталитаризм.//Закон и время.2000.№1-114с.
67. Криминология: Учебник/под ред. Акад.В.Н.Кудрявцева. М.:1997-22с.
68. Криминология.-М. :Изд.МГУ, 1994.-63.
69. Краткий философский словарь. Под ред.М.Розенталя и П.Юдина. Изд.4-е,М.:1955.-520с.
70. Ожегов Си. Словарь русского языка. М.: « Рус.яз.», 1989.-921с. (853).
71. Пристенский В.Н.Проблемы правопонимания в русской социальной
философии ХІХ-ХХ в. Дис.канд. Филос. наук. Воронеж, 1995.
72. История политических и правовых учений. Учебник для вузов. Под.общ. ред. В.С.Нерсесенца. М.: Издательская группа ИНФРА-НОРМА, 1997.-728с. (28).
73. Конфуций. Я верю в древность. М, 1995.С. 55 // В кн.? Анатология мировой политически мысли в пяти томах. Том 1. Зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. М.: Мысль, 1997.-830с.(48).
74.Экимов А.И., Моисеев А.А. Правосознание, правовая культура и прававой нигилизм // В.кн.: Теория и государства и права: Учебник для вузов/ Под ред. М.М.Рассолова. В.О.Лучина, Б.С.Эбзеева.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и права, 2000.- 640с.(411).
75. С какими проблемами люди идут в прокуратуру // Юридическая газета. 2000.6.09. С.5.
76. Тусупбеков Р. Выступление на расширенном совещании руковатителей правоохранительных структур республики // Казахстансая правда. 2002.30.03. С.2.
77. Шайкенов Н.А. Актуальные задачи правовой политики Республики Казахстан // В кн.: Проблемы формирования новой национальный правовой системы Республики Казахстан: (тезисы докладов конференций) - Алматы: НИ и РИО Алматинской высшей школы МВД РК, 1993.- 184с.(7).
78. тусупбеков Р. Излишние функции правосудию ни к чему // Казахстанская правда. 2001.19.09.С.З.
79. Тусупбеков Р. Выступление на расширенном совещании руковатителей правоохранительных структур республики // Казахстансая правда. 2002.30.03. С.2
80. Регистрация ведомсвенных нормативных актов осуществляется с 1993 года, регистрация актов местных органов власти осуществляется с 1 апреля 1997 года в соответствии с Указом Президента РК от 4 марта 1997 года «О Государственном реестре норматвных правовых актов РК и мерах по упорядочению их государственной регестрации»
81. Исекешев А. Ведомственное нормотворчество: вопросы и ответы // Юридическая газета. 2000.19.04.С.2.
82. Хитрин Ю.А. Мало принять хорошие законы, нужно их как положено выполнять // Закон и время. 1999. №1. 4-8с. (5).
83. Третьяков В., уаныш Т. Как заставить законы работать // Юридическая газета. 1998.08.07. С.5.
84. Мукушева А. Дистанция огромного размера // Юридическая газета. 2001. 85.02. СЛ.
86. Краткий политический словарь / Абаренков В.П., Аверкин А.Г., Агейшин Ю.А. и др.; Сост. И общ ред. Л.А.Оникова, Н.В.Шишлина.- 5-е изд., доп.-М.: Политиздат, 1988.-478с. (367).
87. Исаев И.А. Революционная психология и революционная законность ( Российский опыт 1917г.) // Государство и право. 1995. № 11.143- 148с.9 148).
2. Ибраева А.С. Правовая культура: проблемы теории и практики.-Алматы: жеты жарғы, 2002.-116
3. Сонда, 1056.
4. Аграновская Е.А. Правовая культура как фактор укрепления социалистического образа жизни: Дис....к.ю.н.,-М., 1982-21С.
6. Алексеев С.С Право на пороге нового тысячелетия.-М.,2000-С.212
7. Каминская В.Н., Ратинов А.Р. Правосознание как элемент правовой культуры.-М. 1974-С.43
8.3орченко Е.А. Формирование правовой культуры трудящихся. Минск,1984-С. 18-20
9. Петрова Л.В. Философско-методологические проблемы теории правовой
культуры.-Харьков, 1988-С.49
10. Сахипова Л.А. Проблемы формирования правосознания субьектов
педагогических вузов. Диссер...к.ю.н., Алматы, 1989.С. 19
11 .Оксамытный В.В. Социально-правовые исследования уровня правосознания молодежи.-Киев. 1982,С2
12Долгова А.И. Правовое воспитание молодежи. -М.1979.С.13
23. Нигилизм //Философский энциклопедический словарь /(Подготовили А.Л.Грекулова и др.); Редкол.: С.С.Аверинцев и др.-2-е изд. М: Сов. Энциклопедия, 1989.-814с.(301).
24. Маркузе Г. Одномерный человек. Исследование идеологии развитого индустриального общества. М., 1994; Хайдеггер М. Мысли. Постулаты. Афоризмы. Философия интефиретации. Тезисы. Минск, 1998.
25. Ницше Ф. Сочинения: в 2-х т./Сост., ред., вступ. Статья и примеч. К.А.Свасьяна. -М.: Мысль, 1990. Т. 1-831с, Т.2.-829с.
26. Шпенглер О. Закат Европы. Очерки мифологии мировой истории.В 2-х томах. Пер. С.нем., вступ. Ст. И примеч. К.А.Сасьяна. -М.: Мысль, 1998. Т. 1-668с.,Т.2-606с.
27. Хайдеггер М. Европейский нигилизм // В кн.: Проблема человека в западной философии. Сб. Пер. С.анг., нем., фр. /Сост. И поел. П.С.Гуревича; Общ.ред. Ю.Н.Попова.- М.: Прогресс, 1988.
28. Новиков А.И. Нигилизм и нигилисты. Опыт критической характеристики. Л.Лениздат 1972.-296с.(12).
29. Сонда. (16-18).
30. Нигилизм правовой // Большая Советская Энциклопедия. М.: Сов. Энциклопедия, 1973. Т..- 615с.(571).
31. Теория права и государства: Учебник/ Под ред. Проф. В.В.Лазарева.-М.: Новый юрист, 1997. С. 189.
32. Матузов Н.И. Правовой нигилизм и правовой идеализм // В кн.: Н.И.Матузов, А.В.Маоько. Теория государство и права. Курс лекций.
М.: Юрист, 1997- 672с. (590); Матузов Н.И. Правовой нигилизм и правовой идеализм // В кн.Юбщая Теория государство и права.Академический курс в 2-х томах. Под ред. Проф. М.Н.Марченко. Том 2. Теория права.- м.: Изд-во «Зерцало», 1998.-640с. (400-433).
33. ГойманВ. Правовой нигилизм: пути преодоления // Советская юстиция.
1990. №9. 3-5с.(3).
34. Теория государство и права. Под ред. В.К.Бабаева. М.; Юрист, 1999.-576с.(312); Русинов Р.К. и Семитко А.П. Правовой нигилизм // кн.: Теория государство и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. Под ред. В.М. Корельского и В.Д. Перевалова. М.: Издательская группа. НОРМА-ИНФРА, 1998-616с.(334).
35. Венгеров А.Б. Теория государство и права: Учебник для юридических вузов.- М.: Новый юрист, 1998.624с.(583); Венгеров А.Б. Теория государство и права: Учебник для юридических вузов.- 3-е изд.- М.: Юриспуденция, 2000.-522с.( 490).
36. Сонда.(98).
37. Теория государство и права: Учебник для вузов/ Под ред. М.М.Рассолова, В.О.Лучина, Б.С.Эбзеева.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и права 2000.-640с.(453).
38. Мукаев Р.Т. Теория государство и права: Учебник для вузов - М.: Изд-во «ПРИОР», 2001 -464с. (413).
39. Глущенко В.В. Теория государство и права: системно -управленческий подход. Г.Железнодорожный, Моск. Обл., ООО НПЦ « Крылья»,2000.-416с.(364).
40. Ибраева А.С, Ибраев Н.С. Теория государство и права. Учебное пособие. Изд.2-е, допол.- Алматы: Жеты-жаргы, 2001. 120 с.(105).
41. Туманов В.А. О правовом нигилизме//Сов.гос. и право. 1989.№10.20-27с
42. Алексеев С.С. Общая теория права. М.,Юр.литература.1981.Т.1-359с(104).
43. Ударцев С.Ф. Метаправа и правопонимание //Научные труды «Әділет».2000.№ 1 (7).22-40с.
44. Критика //Филосовский энцик.словарь./ Ред. И сост.: Е.Ф.Губский, и др.-М.:ИНФА-М,1997.-226с.
45. Демагогия // Большая советская энциклопедия.М.:1972.Т.8-70с.
46. Гулиев В.Е. Протодемократическая государственность:аксиологическая феноменология отчуждения // Право и политика. 2001.№5-4с.
47. Колесников А.В. Отчуждение в праве // Государство и право. 1993.№6-134с.
48. Юридический фетешизм // Большая Сов.Энцик. М.1978.Т.30.-412с
49.Общая теория права и государства: Учебник/Под ред. В.В.Лазарева.-З-е изд.,-М.2000.-252с.
50.Новиков А.И. Нигилизм и нигилисты. Л.:Лениздат, 1972.-22с. 51 .Сокольская Л. Правовой нигилизм. // Мысль. 1996.№3- 19с. 52.Синюкова Т. Права человека: время новых решений // Коммунист. 1989.№7-31,32с.
53. Шоманов А.Ж., Жансугурова Ж.А., Машанов М.С. Характер и особенности лоббирующих групп в Казахстане// Саясат.1997.№5-49,50с.
54. Краткий политический словарь. Сост.Оликов А.А. и др.М. Политиздат, 1988-358с.
5 5. Демидов А.И. Политический радикализм как источник правового нигилизма// Гос.и право. 1992.№4-74с.
56. Ленин В.И. Резолюция о войне и мире// Полное собрание сочинений.Т.Зб.М: 1969.-35с
57. Туманов В.А. О правовом нигилизме// Сов.гос. и право. 1989.№10-20,24с
58. Н.Назарбаев. О положении в стране и основных направлениях внутренней и внешней политики на 2002 год. Ежегодное Послание Президента республики народу Казахстана //Юр.газета.2001.5.09.С2.
59. Мами К. Без права на ошибку. //Юр.газета.2001.11.06.С.З.
60. Сэкен Өзбекұлы. Конституция және тіл мәселесі.//К,азакстан Республикасының ұлттық құқық жүйесін калыптастырудың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материал дары.-Алматы: ҚазГЗУ,2002-2676(116)
61. Сергиевский В. Бюрократия и коррумпированная преступность //Правовая реформа в Казахстане.2000.№1-21с.
62.Оболонский А.В. Бюрократическая деформация сознания и борьба с бюрократизмом//Сов.гос. и право. 1987.№1-54,55с.
63 .Государственная служба (комплексный подход): Учебное пособие.-М.:1999.-35с.
64. Назарбаев Н.А. Быть ближе к людям, решать их проблемы//Каз.правда.2001.31.01 .С.3.
65. Краткий политический словарь/Абаренков В.П. и др.М.: Политиздат, 1988-430с.
66. Елюбаева Ж. Демократия и тоталитаризм.//Закон и время.2000.№1-114с.
67. Криминология: Учебник/под ред. Акад.В.Н.Кудрявцева. М.:1997-22с.
68. Криминология.-М. :Изд.МГУ, 1994.-63.
69. Краткий философский словарь. Под ред.М.Розенталя и П.Юдина. Изд.4-е,М.:1955.-520с.
70. Ожегов Си. Словарь русского языка. М.: « Рус.яз.», 1989.-921с. (853).
71. Пристенский В.Н.Проблемы правопонимания в русской социальной
философии ХІХ-ХХ в. Дис.канд. Филос. наук. Воронеж, 1995.
72. История политических и правовых учений. Учебник для вузов. Под.общ. ред. В.С.Нерсесенца. М.: Издательская группа ИНФРА-НОРМА, 1997.-728с. (28).
73. Конфуций. Я верю в древность. М, 1995.С. 55 // В кн.? Анатология мировой политически мысли в пяти томах. Том 1. Зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. М.: Мысль, 1997.-830с.(48).
74.Экимов А.И., Моисеев А.А. Правосознание, правовая культура и прававой нигилизм // В.кн.: Теория и государства и права: Учебник для вузов/ Под ред. М.М.Рассолова. В.О.Лучина, Б.С.Эбзеева.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и права, 2000.- 640с.(411).
75. С какими проблемами люди идут в прокуратуру // Юридическая газета. 2000.6.09. С.5.
76. Тусупбеков Р. Выступление на расширенном совещании руковатителей правоохранительных структур республики // Казахстансая правда. 2002.30.03. С.2.
77. Шайкенов Н.А. Актуальные задачи правовой политики Республики Казахстан // В кн.: Проблемы формирования новой национальный правовой системы Республики Казахстан: (тезисы докладов конференций) - Алматы: НИ и РИО Алматинской высшей школы МВД РК, 1993.- 184с.(7).
78. тусупбеков Р. Излишние функции правосудию ни к чему // Казахстанская правда. 2001.19.09.С.З.
79. Тусупбеков Р. Выступление на расширенном совещании руковатителей правоохранительных структур республики // Казахстансая правда. 2002.30.03. С.2
80. Регистрация ведомсвенных нормативных актов осуществляется с 1993 года, регистрация актов местных органов власти осуществляется с 1 апреля 1997 года в соответствии с Указом Президента РК от 4 марта 1997 года «О Государственном реестре норматвных правовых актов РК и мерах по упорядочению их государственной регестрации»
81. Исекешев А. Ведомственное нормотворчество: вопросы и ответы // Юридическая газета. 2000.19.04.С.2.
82. Хитрин Ю.А. Мало принять хорошие законы, нужно их как положено выполнять // Закон и время. 1999. №1. 4-8с. (5).
83. Третьяков В., уаныш Т. Как заставить законы работать // Юридическая газета. 1998.08.07. С.5.
84. Мукушева А. Дистанция огромного размера // Юридическая газета. 2001. 85.02. СЛ.
86. Краткий политический словарь / Абаренков В.П., Аверкин А.Г., Агейшин Ю.А. и др.; Сост. И общ ред. Л.А.Оникова, Н.В.Шишлина.- 5-е изд., доп.-М.: Политиздат, 1988.-478с. (367).
87. Исаев И.А. Революционная психология и революционная законность ( Российский опыт 1917г.) // Государство и право. 1995. № 11.143- 148с.9 148).
I тарау. Адам құқықтарының жалпы теориясы.
§1. Адам құқықтарының пайда болу тарихы.
Аталған ғылымның пәні болып жеке және қоғамдық болмыстың тұрлі
аспектілерің қамтитын, адамзат дамуының жоғары құндылықтарының бірі -адам
құқықтары танылады.
Адам құқықтары - бұл жеке адамнын болмысының белгілі бір нормативті
құрылымға келтірілген, оның бостандығын білдіретін және оның өмір сүруінің,
қоғаммен, мемлекетпен, басқа тұлғалармен арақатынасының ажырамас және
қажетті тәсілдері мен шарттары болып табылатын ерекшеліктері мен
қасиеттері[1].
Адам құқықтары ажырамас. Ешкімде адамды оның тумысынан берілген табиғи
құқықтарынан-өмір сүру құқығы, жеке басына қолсүғылмаушылығы, ар үждан,
пікір, сенім бостандығы, жеке өмір аясындағы автономия және басқа
құқықтарынан айыра алмайды. Қазіргі өмірді бостандық, теңдік, әділеттілік
қағидаларына негізделген және жан-жақты сипатта болатын адам құқықтарынсыз
елестету мүмкін емес. Адам құқықтары танымал, бәрін қамтитын құбылыс
ретінде мемлекет және құқық туралы барлық ғылыммен зерттеледі. Заң ғылымы
адамды, оның мемлекеттік құқықтық байланыстарымен және жанама тұрде
зерттеуге бейімделген. Осы мағынада заңгерлер жай ғана абстрактілі
мемлекеттік және құқықтық нысандарды емес, адам болмысының мәнісін құрайтын
тұлғаның қасиеттерін, оның байланыстарын және тәуелділіктерін ашатын, адам
өміріне берік өрілген құбылыстарды және процесстерді зерттейді.
Адам құқықтары- адам олшемін тек қана мемлекетке, құқыққа, заңға,
құқықтық тәртіпке емес, сонымен бірге азаматтық қоғамғада қолдануға
мүмкіндік беретін құнды бағдар, өйткені соңғысының жетілу және даму деңгейі
құқықтармен байланысты істердің жағдайына, олардың құқықтарының көлеміне
және жүзеге асырылуына айтарлықтай тәуелді болады. Адам құқықтары-оған тек
қана мемлекетті басқаруға қатысуға емес, сонымен қатар одан ара қашықтықты
сақтауға, жеке өмір, сенім таңдау, меншікке, дінге көзқарасы аясында өз
тағдырын өзі шешуге мүмкіндік береді. Азаматтық қоғамның мемлекетпен
сіңірілуі, өмірдің барлық аясының мемлекеттелендірілуі адам құқықтары жоқ
болғанда немесе олар сәндік сипатта болса ғана орын алады. Адам
құқықтарының қалыптасу және дамуы цивилизацияның типін, оның сатысын
анықтауға мүмкіндік береді, өйткені адам және мемлекеттің қатынасы-белгілі
бір цивилизацияның табиғатын сипаттайтын маңызды белгісі.
Демократия және жоғары рухани мәдениет туындаған және адамды барлық
заттың өлшемі деп жариялаған әлемнің бірдеун-бір аймақтарында пайда болған
саяси, құқықтық ойлар персоноцентристік парадигмаға негізделген Европалық
цивилизацияға тұрткі болды: адамнан мемелекетке. Сонымен қатар дәстұрлі
қоғамдарда (ежелгі Қытай, Үнді, Азия цивилизацияларында) системоцентристік
тәсіл үстем болды, яғни адамды тіл алғыш орындаушыға айналдыра отырып
мемлекет өз ықтиярына барлық қол астындағыларды бағындырады.
Сондықтан, адам құқықтары әлемнің әр тұрлі аймақтарында, әр тұрлі
уақыттарда белгілі бір цивилизацияның сипатын анықтайтын мәдениеттің,
философияның, діннің, қоғамдық дүние танымның, моральдің сипатына сәйкес
пайда болады және дамиды. Олар XVII-XVIIIf.f. бостандық, теңдік, әділдік
үрандарымен орын алған буржуазиялық революциялар болған Европа аймағындағы
дамыған елдерде жан-жақтысипатқа ие болады. Бірақта осындай мемлекеттерде
де адам құқықтары бекітілген және бекітіліп жүр, өйіткені қоғам дамуының әр
кезеңінің өзіндік проблемалары орын алады және адамзатқа адам құқықтарын
қолдауды және қорғауды қажет етпейтін жағдай әлі белгісіз.
Адам құқықтарының теориясы ғылым ретінде осы құбылыстың табиғатын және
мәнін, оның генезисін, әлеуметтік, философиялық, саяси, этикалық, діни алғы
шарттарын зерттеуге бейімделген. ^Адам құқықтары туралы ғылымда маңызды
орынды адам құқықтары мен мемлекеттің өзара әрекеттестігін зерттеу алады.
Құқықтық демократиялық мемлекет адам құқықтарының басымдығын мойындайды
және осы құқықтармен өзінің өктемдік функцияларын шектейді. Сондықтанда
мемлекеттің шын табиғаты адам құқықтары, индивидтің қоғамдағы орны мен
ролі, оның мемлекетпен ара қатынасы арқылы ашылады.
Адам құқықтары теориясында олардың дамуын және баюын, адам құқықтарының
жаңа буындарының пайда болуын және осындай процесті шарттайтын себептерді
зерттеу қажет. 4 Қызметі аясының ерекшелігімен айқындалатын адам
құқықтарының құрылымын ашу маңызды: жеке (азаматтық), саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени. Бұл адамның құқықтық жағдайы ұғымынан, осы
құрылымдағы құқықтар мен міндеттердің ара қатынасынан, сонымен бірге
құқықтық жағдайлардағы белгілі айырмашылықтарды айқындайтын алғы шарттардан
шығады. Адам құқықтары туралы ғылым оларды тек қана заңды құбылыс ретінде
қарастырмайды; адам құқықтары күрделі құрылым болғандықтан, - ол осы
құқықтардың саясатын, өнегелілік пен философия және дінмен байланысын
ашады. Тұрлі замандарда адам құқықтары проблемалары өзгеріссіз саяси-
құқықтық бола тұра, діни немесе этикалық, немесе философиялық мәнді иеленіп
отырды. Адам құқықтарының қоғамның қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз
етудегі мәнділігін ескере отырып, ерекше назарды оларды қорғаудың
механизмдеріне және прцедурасына аударған жөн, оның Конституциялық, соттық,
әкімшілік-құқықтық әдістерін ашып, шет мемлекеттердегі құқық қорғау
механизмдерінің ерекшеліктерін корсету қажет. Мемлекет ішіндегі адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау механизмдері оларды
қамтамасыз етудің халықаралық құқықтық нысандарымен толықтырылады.
Адам құқықтары-адамның әлеуметтік қызметіне, олардың қоғамдық
қатынастарына, индивидтің болмысына табиғи өрілген. Олар қоғам мен
мемлекеттің дұрыс қызмет етуімен адамдардың өзара әрекеттестігінің, олардың
байланыстарының тәртіпке келтірілуінің, олардың құқықтары мен қызметтерінің
үйлесімділігінің, индивидтің брстандығының басқа адамдардың бостандығымен
үйлесімділігі негізінде қайшылықтарды, қарсылықтарды, конфликтерді жоюдың
нормативті нысаны больш табылады. Өмір сүру, абырой құқығы, жеке басқа қол
сүғылмаушылық, ар ұждан бостандығы, пікір, сенім бостандығы, саяси
процесстерге қатысу құқығы дамыған қоғамда адам өмірін қалыптастырудың
қажетті шарты болып табылады және мемлекетпен сөзсіз мойындалып қорғалуы
керек.
Адам құқықтарының мазмұнына және олардың үйлестірілуіне нақты-тарихи
қарау қажет. Халықаралық құқықтық құжаттарда және құқықтық мемлекеттердің
конституцияларында бекітілген адам құқықтарының қазіргі заманғы каталогы -
қазіргі демократиялық қоғамның нормаларына ауысқан эталондар мен
стандарттарының ұзак ; мерзімді тарихи қалыптасуының нәтижесі. Адам
құқықтарының дамуындағы шешуші кезең болып XVII-XVIII буржуазиялық-
демократиялық революция табылады. Осы революция кезінде тек қана адам
құқықтары жинағы емес сонымен қатар адам құқығының әмбебаптылығының негізі
болған, оларға шынайы демократиялық мән берген бостандық және формальді
теңдік принциптері пайда болды. Адам құқықтары қоғам дамуының басты құнды
бағыттарының бірі болды.
Адам құқықтары, олардың генезисі, әлеуметтік тамыры, міндеттері
-мыңжылдықтардан өткен адамзаттың әлеуметтік - мәдени дамуьшьщ мәңгілік
проблемаларьшьш бірі. Тұрлі дәуірлерде бұл проблема өзгеріссіз саяси
құқықтық бола тұрып биліктегі кластардың әлеуметтік позициясына, әлеуметтік
дамудың тарихи кезеңдеріне қарай біресе діни, біресе этикалық, біресе
философиялық сипаттқа ие болды. Адам құқықтары - күрделі көп қырлы күбылыс,
олардың қалыптасуы адам құқықтары түжырымдалған құқықтық нормалардың
генезисімен байланысты. Алғашқы қоғамның құлауының соңғы сатысында құқық
нормалары пайда болды. Бірақ құқық нормалары мен адам құқықтары әр тұрлі
уақыттағы құбылыстар. Әлемнің көптеген аумақтарындағы құқықтық жүйелер
еңбектің қүрделі қоғамдық бөліністерімен және артық өнімнің пайда болуына
және қоғамдық байлықты рулық ұйымдарды басқарушы жоғарыдағылардың қолына
беруге мүмкіндік беретін өндірістің өсуімен байланысты қалыптасады. Олар
жоғары билеушілермен көпшілікке қатысты қолданылған зорлық - зомбылық,
күштеу әдістеріне негізделеді. Құлиеленушілік мемлекеттердің нысандары әр
тұрлі болды және билеуші топтардың арасындағы күштердің өзара қатынасымен,
экономиканың қоғамдық - жеке, шіркеуліқ және мемлекеттік секторларының ара
қатынасымен анықталады. Құлиеленушілік мемлекеттің ерекше нысаны болып
деспотия табылады.
Құлиеленушілік мемлекеттің ерекше тұрі полистік нысаны болды, яғни
құлиеленушілік демократия адам құқықтары деп аталатын құбылыстың алғашқы
көріністерін тудырды. Бұл азамат болып табылатын адамдардың тең саяси
құқықтарына жағдай жасаған бостандық кеңістігінің пайда болуымен
байланысты.
Б.Э.Д. VI ғ. Солон мемлекеттік шенеуніктерді жауапкершілікке тартуға
құқық беретін және демократия элементтерін бекітетін Конституция жобасын
жасады. Азаматтардың бостандықтарының дамуына римдіктерде көп үлес қосты.
Бостандық сөзі алғаш рет б.э.д. XVI ғ. Шумер мемлекетінің билеушісі
өзінің қол астындағыларға заңсыз салық жинаушыларға санкция қолдану,
жесірлер мен жетімдерді билік басындағы адамдардың әділсіз әрәкеттерінен
қорғау және шіркеу құлдарын құлдыққа салу арқылы бостандық бергенде пайда
болды. Орта ғасырлар кезеңінде бостандық шектеулі болды, өйткені феодалдық
қоғам - жалпы тәуелділік қоғамы. Осы кезде Англияда монархтардың құқықтарын
шектеу, монарх үшін ережелер жазу әрекеттері жасалды. Сол себепті 1215 ж.
Ұлы хартия қабылданды. Бұл хартия бойынша заңды білмейтін немесе оларды
орындағысы келмейтін адамдарды сот, шериф және констебль лауазымына
тағайындауға тыйым салынады. Адам құқықтарын қамтасыз етудегі келесі қадам
1678 ж. Қабылданған Хабеас корпус актісі болды, онда жеке адамның
дербестігінің кепілдіктері кінәсіздік призумпциясыпринципі және басқада
адам құқықтарын қорғау үшін маңызды ережелер бекітілді. Сонан кейін 1689 ж.
Құқықтар туралы Билль қабылданды, онда парламентке көп көңіл бөлінді, оның
келісімінсіз заңдарды тоқтатуға, қазына пайдасына салық жинауға, бейбіт
уақытында тұрақты әскер ұстауға тыйым салынды. Сонымен бірге Билль адам
құқықтарының дамуына үлкен үлес қосты, яғни сөз бостандығын және
парламенттегі жарыссөз бостандығын, парламентке сайлау бостандығын бекітті.
1776 ж. қабылданған Вирджиния құқықтарының Декларациясы жөнінде айтпай
кетуге болмайды. Онда барлық адамдар табиғатынан тең дәрежеде ерікті және
тәуелсіз болады, тумысынан берілген құқықтарға ие болады, - делінген. Бұл
декларация адам құқықтарының алғашқы мемлекеттік анықтамасы болды. К. Маркс
осы тарихи құжатты бағалай отырып былай деп жазды, Америка - алғаш рет ұлы
демократиялық республика идеясы жарияланған және XVIII ғ. Европалық
революцияға тұрткі болған ел[2].
Жоғарыда айтылғандардың негізінде - адам құқықтарының қалыптасуына адам
құқықтарының басымдылғыын бекіткен және индивид пен билік арасындағы
қатынастың жаңа өлшемдерің анықтаған табиғи құқықтық доктрина әсер етті.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының Декларациясы бойынша кез
келген саяси одақтың мақсаты адам құқықтарын қорғау болуы керек. Адам
құқықтары мен бостандықтарының қалыптасуында адамның мемлекеттік биліктен
тәуелсіз, тумысынан берілген құқықтары туралы ілім, яғни олардың
идеологиялық және доктриналық нагіздемелерінің үлкен ролі бар, мақсаты -
табиғат немесе Жаратушымен берілген құқықтарды қамтамасыз ету. Табиғи
құқықтық концепция басты назарды жеке адамның бостандығына және
автономиясына, және оның индивидуалдылығына аударады. Құқық пен
мемлекеттің, адам мен мемлекеттің арақатынасына тұрлі көзқарастар қазіргі
кезде де сақталып қалған. Олар ғылыми пікір таластар күйінде ғана қалмай
қазіргі мемлекеттердің конституцияларында корініс табады. Мысалға, АҚШ,
Франция, Италия, Испания конституцияларында адам
құқықтарының табиғи құқықтық концепциясы, ал Австрия және ФРГ
конституцияларында - позитивистік концепция жүзеге асырылған. Бірақта кез
келген елдің конституциялары құқықтық мемлекеттің принциптеріне, яғни адам
құқықтарын қорғауға негізделген. Сонымен бірге адам құқықтары табиғатына
табиғи құқықтық және позитивистік көзқарастардың айырмашылықтарын анықтау
қажет. Табиғи құқықтық доктринаның мақсаты - мемлекеттің индивидке
тумысынан тиесілі және сондықтанда ажырамас, алынбайтын және мемлекет
еркінен тәуелсіз болатын, адамның дұрыс өмір сүруі үшін қажетті құқықтар
жиынтығымен есептеспей адамның құқықтары мен бостандықтарының көлемін өз
еркімен анықтауға орынсыз әрекеттенуін шектеу. Мемлекет адамның өмір сүру
құқығын, ар намысын, жеке адамның дербестілігі және тұрғын үйге қол
сұғылмаушылығы құқықтарын мойындауға міндетті. Бұл құқықтар адамға
тумысынан тиесілі болғанмен, олар заңда көрініс тапқанда ғана қорғалады.
Сондықтан 'бұл құқықтар мемлекетке қарсы қойылмайды, мемлекет оларды
заңдастыруы және қорғауы, қамтамасыз етуі керек. Ерекше мән осы құқықтарды
Конституцияда жазуға беріледі Позитивистік көзқарас бойынша адам құқықтары
табиғи, ажырамас қасиеттер емес, мемлекеттің тартуы ретінде қарастырылады.
Мұнда адам құқықтары оның мемлекетке қатысты басымдығын бекіту үшін емес,
индивидті мемлекетке бағындыру мақсатына қызмет етті. Қазіргі кезде
позитивистік көзқарас бостандықтың, әділеттіліктің, өнегелілік
категорияларынан алыстамауы керек, себебі Бұл құқықтарды заңды тұрде адам
құқықтарының белгілі бір тобына жатқызу керек. Адам құқықтары заңды күшіне
ие болып қосымша энергия алады, ал мемлекет өзін құқықтар мен
бостандықтарды қамтамасыз етуге міндеттейді. Артур Хефлигер өзінің
Конституциялық нормалар иерархиясы және оның адам құқықтарын қорғаудағы
қызметі деген мақаласынды адамның табиғи құқықтарын, негізгі және
Конституцияға сәйкес құқықтарын бөліп көрсетті.
Сонымен адам құқықтардың қалыптасуымен дамуының ұзак тарихы бар. Адам
құқықтары идеясының пайда болуының ескілігіне қарамастан, шынайы
мәнге олар тек демократия, бостандық, әділеттілік, формальды теңдік және
адамның өзіндік бағасын мойындау принциптері негізінде ғана ие болды.
Адам құқықтары негізгі мәдени құндылықтардың бірі болып саналады. Адам
құқықтары идеясында гуманитарлық ойлаудың тарихи байлығын
кристалдандыру жүзеге асырылды - саяси, құқықтық, өнегелілік, діни,
әлеуметтік - мәдени.
§2. Адам және азаматтың құқықтарының түсінігі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам және азаматтың
құқықтық статусының негіздері адам және азамат құқықтарының концепциясына,
адам мен мемлекеттің арақатынасына негізделеді. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырды; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп көрсетіп, конституциялық заңды адам құқықтары мен
бостандықтарының халықаралық қауымдастықпен жалпы мойындалған
стандарттарына сәйкестендіріп, тоталитарлық мемлекетке тән осы саладағы
принциптерден бас тартты. Алғаш рет 1993 жылғы, сонан кейін 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқықтары туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен ережелерін қабылдап, Қазақстандағы адам
және азамат құқықтары концепциясының негіздерін бекітті.
Сонымен, халықаралық құжаттарда және Қазақстан заңдарында екі тұрлі
түсінік қолданылады: адам құқықтары және адам бостандықтары. Құқық және
бостандық арасында құқықтық айырмашылықты табу өте қиын. Құқытың жалпы
теориясынан бізге белгілісі субъективті құқық адамның мүмкін мінез
-құлқының өлшемі. Дәл осы анықтама бостандыққада сәйкес келетін сияқты.
Кейде конституциядан белгілі бір бостандыққа құқық дегенді кездестіруге
болады, көбінесе құқық туралы белгілі бір әрекеттерді ерікті жасау немесе
керісінше жасамау деп айтылады. Көп жағдайда субъективті құқық жайлы әңгіме
болған кезде осы құқыққа сәйкес міндет жүктелетін субъектінің барекендігі
белгілі. Мысалы, егер денсаулық сақтауға құқық жарияланса, міндетті
субъекті болып денсаулық сақтау жөніндегі мемлекеттік мекемелер немесе
медицина қызметкерлері табылады. Ал бостандық туралы айтылған кезде, осы
бостандықты жоққа шығару немесе шектеуге тыйым салынады. Бұл тыйым кез
келген осы бостандықты сыйлауға міндетті субъекттілер тобына қатысты. Егер
конституциямен сөз бостандығы жарияланса, адам мемлекеттен оған жариялы
тұрде сөйлеуге кедергі келтіретін кез келген субъектіден қорғауды талап
етуге құқылы.
Осылайша адам бостандықтары - бұл адамның мемлекет араласпауы керек
әрекет ету аясы. Сонымен қатар мемлекет нақты адамның бостандығына қол
сұқпауы керек және осы бостандықтар інекарасын басқа тұлғалардың қол
сұғуынан қорғауды қамтамасыз етуі керек.
Адам құқықтары - заңмен көрсетілген саладағы мемлекетпен бекітілген және
кепілдік етілген адамның құқығының шегі. Адам бостандықтарына қарағанда
адам құқықтарында индивидтің әрекетінің нақты бағыттары көсетілген.
Мемлекет өзіне заңда көрсетілген саладағы адамның заңды әрекеттерін
қамтамасыз ету және қорғау міндетін жүктейді[3].
Жалпы құқықтық статусқа кіретін құқықтар көлемі индивидтің адам ретінде
немесе азамат ретінде болатынына тәуелді. Осылайша 1995 жылғы ҚР-сы
Конституциясы негізгі құқықтар мен боотандықтарды адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына бөледі.
Адам құқықтары индивидтің мемлекетпен қатынасының сферасын қамтиды, онда
азамат өз құқықтарына заңсыз қол сүғушылықтан қорғалуға ғана емес, сонымен
бірге оларды жүзеге асырудағы мемлекеттің белсенді әрекеттесуіне сене
алады. Азаматтың статусы оның мемлекетпен ерекше құқықтық байланысынан -
азаматтық институнан шығады.
Мемлекет өзіне адам құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін
қабылдай отырып, одан заң нормаларында бекітілген эталондарға сәйкес
келетін мінез - құлықты талап етуге құқылы. Сондықтанда мемлекет жеке
адамға талаптарын міндеттер жүйесінде тұжырымдайды, олардың
орындалмағандығы үшін заңды жауапкершілік шараларын бекітеді. Мемлекет
саяси билікті иеленуші ретінде адам құқықтарын және олардың өз міндеттерін
орындауын қамтамасыз етудің арнайы механизмдеріне ие. Міндет - бұл адамның
объективті қажетті, лайықты жүріс тұрысы немесе мінез - құлқы. Міндеттердің
бір бөлігі жалпыға міндетті болып келеді. 1995 жылғы ҚР- сы
Конституциясында әркім заңды тұрде белгіленген салықтар мен алымдарды
төлеуге, табиғатты және қоршаған ортаны сақтауға міндетті екені
көрсетілген. Сонымен бірге Отанды қорғау міндеті ҚР- сы азаматының борышы
болып табылады[4]. Жеке адамның құқықтық статусына міндеттердің
енгізілуі құқықтық мемлекеттің бостандық қағидаларына қайшы келмейді,
өйткені бір тұлғалардың міндеттерімен бекітілмеген екінші тұлғалрдың
құқықтары жүзеге асырылмаған болуы мүмкін. Сондықтанда мемлекет қоғам мен
мемлекеттің мүдделерін, басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау мақсатында
міндеттердің орындалуын талап етеді және құқықтар мен бостандықтарды
тиісінше қолданумен байланысты тьшымдарды анықтайды. Бостандық пен мшдетщ
арақатынасы Адам құқықтарының Жалпы Декларациясының 29- бабында ашылған:
Әр адамның қоғам алдында міндеттері бар, тек сол міндетте ғана тұлғаның
еркін және толық дамуы мүмкін. Құқықтарды қолдану құқықпен, гуманизм,
ынтымақтастық және адамгершілік принциптерімен анықталған адамның
жауапкершілігімен қатар жүреді. Бұл жөнінде Адам құқықтарының Жалпы
Декларациясыың 29- бабында былай делінген: Әр адам өзінің құқықтары мен
ботандықтарын жүзеге асыру кезінде тек қана басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын тиісінше мойындау мен қүрметтеуді және
моральдің, қоғамдық тәртіптің, демократиялық қоғамдағы жалпы тұрмыстың
әділ талаптарын қанағаттандыруды қамтасыз ету мақсатымен заңмен
белгіленген шектеулерге тартылуы керек.
Азамат құқықтары және адам құқықтары ұғымдары өзара жақын және табиғи
байланысты, бірақ мазМұндары сәйкес келмейді. Адам құқықтарыуниверсалды
және алғашқы, ал азамат құқықтары мемлекеттің даму деңгейін көрсетеді. Адам
құқықтары мен бостандықтары азаматтығына қарамастан біздің мемлекетпен
мойындалады, кепілдік беріледі және қорғалады. Адам құқықтары оның
міндеттерімен байланысты болады, сондықтанда оларды жүзеге асыру белгілі
бір шарттарға тәуелді.^ А дам бостандықтары ешқандай шарттарға байланысты
емес, олар - оның еркінің нәтижесі. Азамат - ол адам. Адамның барлық
құқықтары мен бостандықтары азаматқа да тиесілі. Осындай табиғи құқықтар
мен бостандықтар шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарғада
тиесілі[5].
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын топтастырудың бірнеше
тұрлері бар. Әлемнің тұрлі елдерінің конституцияларында әртұрлі сипаттағы
құқықтар мен бостандықтар жарияланған және конституциялық құқықтар мен
бостандықтар тізімінің кеңею процессі бақыланады, Бұл осы институтпен
байланысты құқықтық проблемаларды зерттеу мақсатында оларды топтастыруды
қажет етеді. Сонымен құқықтар мен бостандықтар:
Бекіту әдістеріне қарай: конституция да бекітілген тұлғаның құқықтық
статусының ядросын құрайтын құқықтар мен бостандықтар; жай заңдарда
бекітілген құқықтар;
Азаматтықтың бар жоқтығына қарай конституциялық құқықтар: адам құқықтары,
азамат құқықтары
Субъектілеріне қарай құқықтар мен бостандықтар: жеке, ұжымдық;
Адам құқықтарының маңыздылығына қарай: негізгі, қосымша немесе туынды;
Негізгі құқықтар мен бостандықтар объектісіне қарай: белгілі бір әлеуметтік
игіліктерді пайдалануды көздейтін құқықтар; азаматтардың өздерінің
құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі құқықтар;
өмір сүру аясына қарай құқықтар: азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық, мәдени құқықтар болып бөлінеді;
Ең кең тараған топтастыру тұрі соңғысы болып табылады. Енді жеке - жеке
тоқталатын болсақ.
Азаматтық құқықтар мен бостандықтар адамдарға осы мемлекеттің азаматы
болып табылатын табылмайтынына қарамастан беріледі. Азаматтық құқықтар мен
бостандықтар қоғам омірінің гуманистік негіздерін білдіреді, адамның жеке
өмір кеңістігін, индивидуалды бостандықты сыртқы қол сүғушылықтан қорғайды.
Құқықтардың Бұл тобы ажырамас және әр адамға тумысынан беріледі. ҚР - ның
Конституциясының 15-23 баптары азаматтың құқықтары мен бостандықтарына
арналған. ҚР - сы Конституциясының 14 - бабында заң мен сот алдында бәрінің
теңдігі принципі бекітілген. Жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының
жариялануы мемлекетпен тең құқылыққа кепілдік берілгенде ғана мәнге ие
болады. Сондықтанда барлық елдердің конституцияларындағы бостандық және
құқық туралы болімі осы нормадан басталады. 14 - баптың, 1 - бөлігі:
барлығының заң алдындағы теңдігін анықтайды. Өйткені сол заңда адам және
азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары нақтыланады. Сот
алдындағы теңдікте маңызды. Өйткені құқықтар мен бостандықтарды дау немесе
оларды бұзу орын алған жағдайда қорғаудың және қалпына келтірудің тиімді
құралдарының бірі сот болып табылады. Өмір сүру құқығы - негізгі тартып
алынбайтын; ажырамас құқық, ол адамға туылу фактісі негізінде беріледі.
Өмір сүру құқығы - адамның табиғи құқығы, оны қорғау әр адамның және барлық
мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың өмір сүру жағдайын, қауіпсіз табиғи
және әлеуметтік ортаны қалыптастыру және сақтау бойынша белсенді әрекеттер
кешенін қамтиды. Бұл құқық маңыздылығына қарамастан адам қайтыс болған
жағдайда өзінің мәнін жоғалтады. ҚР- сы Конституциясының 15- бабына сәйкес,
ешкімнің өз бетінше адам өмірін қйюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр
қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға
кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы беріледі. Өлім жазасы
ҚР- ның Қылмыстық кодексіндегі ерекше және ең қатаң қылмыстық жаза тұрі,
ауыр қасақана жасалған қылмыстар үшін сирек тағайындалады және кешірім
жасау нәтижесінде көбінесе орындалмайды. Өлімжазасына кесілген
сотталғандарға кешірім жасағанда бұл жаза жиырма бес жылға өмір бойы бас
бостандығынан айыру жазасымен, жазаны ерекше режимдегі түзеу колониясында
өтеумен ауыстырылады.Өлім жазасы туралы үкім ҚР- сы Қылмыстық кодексіне
сәйкес? ол күшіне енген күннен бастап бір жыл өткеннен кейін ғана
орындалады. Өлім жазасы қайтымсыз жаза тұрі, өлім жазасы туралы үкімде
жіберілген қателіктер жөнделмейді. Сол себепті осындай қателіктердің
жоқтығына және шығарылғаң үкімнің негізділігіне көз жеткізу үшін осы бір
жыл беріледі.
Жеке бас бостандығына құқық, яғни кез келген әрекеттерді жасау,
белсенділік білдіру немесе керісінше еш мәжбүрлеуіз, шектеусіз одан бас
тарту мүмкіндігі. Сонымен бірге адамның қадір қасиетіне, жеке өмірге қол
сүғылмайтындығы, ұлттық тиістілігі, сөз бостандығына құқық, әр адамның
еркін жүріп тұруға, тұрғылықты мекенді іөз қалауынша таңдауға құқығы, ар
ождан бостандығына құқығы т.б. құқықтары ҚР-ның Конституциясында
бекітілген. Бұл құқықтардың барлығы адам және азаматтың жеке құқықтарына
жатады.
Азаматтардың мемлекетпен тұрақты саяси құқықтық байланысы ретіндегі
азаматтық ұғымынан қорытып алатынымыз, дәл осы азаматтар мемлекетпен үнемі
саяси байланыста болады, яғни мемлекеттік басқарумен, демократиямен тығыз
байланысты саяси құқықтар мен бостандықтарға ие. Саяси құқықтар мен
бостандықтар мемлекеттік билікті жүзеге асыру процессінде қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі азаматтың құқықтық жағдайын белгілейді. Бұл ретте
саяси құқықтар мен бостандықтардың табиғи сипаты Қазақстан Республикасында
биліктің бастауы Қазақстан халқы болып табылады деген қағидадан келіп
шығады[6]. Саяси құқықтар мен бостандықтар азаматтардың билікке қатысты
әлеуметтік көзқарастарын, олардың саяси бостандықтарының деңгейін,
мемлекетті басқаруға қатыстылығын және саяси процестерге қатысуын ашып
көрсетеді. Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының тізімі
неғүрлым көп болған сайын, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік басқаруға
қатысуға мүмкіндігі болады. Саяси құқықтар мен бостандықтар ҚР- сы
Конституциясының 23-33 баптарында көрініс тапқан. Бірлесу бостандығына
құқық - бұл адам және азаматқа қоғамдық омірге, мемлекеттік басқаруға
белсене қатысуға, өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауға мүмкіндік
беретін маңызды саяси құқықтардың бірі. Қазқстан Республикасы азаматтарының
азаматтық және шығармашылық бастауларының және саяси белсенділігінің
дамуына мүдделілік таныта отырып, азаматтардың, бірлестіктердің мүшелері
және басқада қатысушылардың теңдігі, өз құқықтарын жүзеге асыру үшін
мүдделерінің ортақтылығы негізінде қоғамдық бірлестіктерді құру құқықғын
қамтамасыз етеді. Бірлестіктердің тұрлеріне саяси партиялар, жастар,
әйелдер, ардагерлер ұйымдары, ғылыми, техникалық, мәдени - ағартушылық,
спорттық және басқада ерікті қоғамдар, шығармашылық одақтар, ұлттық -
мәдени орталықтар жатқызылады. Осы қоғамдық бірлестіктердің қызметін
толығынан ҚР-ның Қоғамдық бірлестіктер туралы, Кәсіподақтар туралы,
Саяси партиялар туралы заңдармен және ҚР-сы Президентінің ҚР-ның
Парламенті және оның депутаттарының статусы туралы Жарлығымен және т.б.
реттеледі.
Қазақстан өзін демократиялық және құқықтық мемлекет деп жариялай отырып
коп партиялы саяси жүйенің қалыптасуына жағдай жасайды. Тұрлі саяси
партияның өздерінің баспаларын басып шығаруға, тыңдаушыларының болуына
мүмкіндігі бар. Бұл да сөз бостандығының аспектілерінің бірі болып
табылады. Бейбіт жиналуға, митингілер мен демонстрация л ар өткізуге құқық
саяси құқықтар қатарына жатады. ҚР-сы Конституциясының 32-бабына сәйкес ҚР-
ның азамттары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен
демонстрациялар, шерулер өткізуге және тбсқауылдарға тұруға хақылы.
Саяси құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылуы мемлекеттік басқаруға
қатысу құқығынсыз мүмкін емес. ҚР-сы Конституциясының 3-бабына сәйкес
Мемлекеттік биліктің бірден - бір бастауы халық, ол билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырылады, сондай-
ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді.
Мемлекеттік басқаруға қатысудың маңызды нысаны сайлау процессіне қатысу
болып табылады. Сайлау және сайлану құқығы - бұл азаматтың сайланатын
органдар мен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының құрылуы мен қызмет
етуіне қатысудың конституциялық мүмкіндігі. Сайлау құқығы - бұл белсенді
сайлау құқығы, яғни тұрлі мемлекеттік билік органдарын құру бойынша шешім
қабылдау мүмкіндігі. Сайлану құқығы - бұл мемлекеттік билік және өзін - өзі
басқару органдарының құрамында қызмет ету мүмкіндігін білдіретін пассивті
сайлау құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен бостандықтар.
Конституциялық құқықтардың бұл тобы зкеке тұлғаның азаматтық қоғамның
мүшесі ретіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Экономикалық құқықтар
тауарлар мен қызметтерді өндіру, айырбастау, бөлу және түтыну аясындағы
адам қызметінің бостандығын қамтиды және меншікті иемдену құқығымен
байланысты. Әлеуметтік құқықтар - бұл адамның әлеуметтік аядағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін материалдық және рухани игіліктерді
пайдалану мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін құқықтар тобы. Әлеуметтік
құқықтар - қоғамның білім, денсаулық сақтау, көркемөнер, әдебиет
саласындағы потенциялды мүмкіндіктерінің дамуымен және жынысына, нәсіліне,
статусына, мүліктік жағдайына, ұлтына қарай дискриминациядан бостандықты
қамтамасыз етумен байланысты. Құқықтардың бұл тобы өз көрінісін ҚР-сы
Конституциясының 24-31 баптарында тапқан. Маңызды экономикалық және
әлеуметтік құқықтарға мыналар жатады: жеке меншікті иемдену, кәсіпкерлік
қызмет еркіндігі құқығы, еңбек ету бостандығы, қауіпсіздік және тазалық
талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз
сыйақы алуына, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы, ереуіл жасау,
жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы, ата - аналарының өз
балаларына қамқорлық жасау және тәрбиелеу құқығы, жасына қарай
науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзгеде
заңды негіздерде әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы, денсаулық сақтау,
мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алу құқығы,мемлекеттік жоғары
оқу орындарында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы, өмір
сүру мен денсаулыққа қолайлы қоршаған ортаға құқығы.
Адам және азаматтың құқықтық статусы құқықтар мен бостандықтармен ғана
емес, сондай - ақ міндеттермен де сипатталады. Субъектісі адам болып
табылатын Бұл міндеттер табиғатына қарай бөлінеді. Біреулері тұлғаның
мемлекеттің азаматы болуына байланысты пайда болады, екіншілері белгілі бір
қауымдастықтың мүшесі ретіндегі оның статусымен байланысты болады. Құқықтық
міндеттерді конституциялық және конституциялықтан туындайтын деп бөлуге
болады. Конституциялық міндеттер - адам және азаматтың негізгі міндеттері,
олар жалпы сипатта болады және адамның нақты құқықтық статусына тәуелді
емес[7]. Конституциялық міндеттер немесе негізгі міндеттер қатарына: ҚР-сы
Конституциясын және заңдарын сақтау, мемлекеттік рәміздерді қүрметтеу,
заңды тұрде белгіленген салықтарды, алымдарды төлеу, Қазақстан
Республикасын қорғау, тарихи және мәдени мүралардың сақталуына қамқорлық
жасау, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғау, табиғатты сақтау және
табиғат байлықтарына ұқыпты қарау міндеттері жатады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етілумен қатар
шектеуге де жатады. ҚР-сы Конституциясының 12-бабы, 5-бөлігінде Адамның
және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға, конституциялық құрылыс пен
қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс - деп көрсетілген. Себебі,
адам басқа адамдардың арасында тұрғандықтан басқа адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзбау үшін өзінің бостандығын шектеуі керек. Әр адам өмір
сүруге, бостандыққа және жеке басқа қол сүғылмаушылыққа құқылы. Сондай-ақ
әр адам басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қүрметтеуі және
бұзбауы керек, қоғамдық тәртіпті және жалпы тұрмысты сақтауы қажет.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті
сақтау мақсатында адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
шектеледі. 1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының Жалпы
Декларациясының 29-бабында құқықтар мен бостандықтарды шектеудің жалпы
негіздері ғана көрсетілген. ҚР-сы Конституциясының 39-бабында Адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылвісты қорғау,
қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың
денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек
заңмен шектелуі мүмкін. Саяси себептер бойынша азаматтар дың құқықтары мен
бостандықтарын қандайда бір тұрде шектеуге жол берілмейді. Сонымен қатар
Конституцияда ешқандай шектелуге жатпайтын құқықтарда көрсетілген. Оларға
құқықтық субъектілік, өмір сүру құқыгы, сот арқылы қоргалу, сот және заң
алдындағы теңдік, жеке бас бостандығына, қадір қасиетке қолсүғылмаущылыққа
құқыгы, билікті заң көмегін алу құқыгы, ана тілінде қатынас жасау құқығы,
жеке меншік иемдейуге құқығы жатады. Шығу тегі, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дініне, тұрғылықты жері,
нанымына қарай, өзінің қай ұлтқа, партияға және дінге жататындығын анықтау
және көрсетуге байланысты кемсітушіліктерге қатысты негіздер бойынша
құқықтар мен бостандықтар ешқандай шектеуге жатпайды. Құқықтар мен
бостандықтарды шектеудің бір неше тұрлері бар, оларды топтастыру қажет:
Конституциялық және басқа заңдарға негізделген шектеулер;
Әрбір адамға қатысты және халықтың жекелеген топтарына қатысты шектеулер;
Кез келген уақытта қолданылатын және соғыс немесе төтенше жағдайда
қолданылатын шектеулер.
ҚР-сы Конституциясының 39-бабының? 2-бқлігінде ұлтаралық татулығты
бүзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп танылады. Бұл дегеніміз
Қазақстанда тұратын ұлттар және этностармен мойындалған ұлттық бірліктің
құндылығы және қол сүгылмайтындығын бүзатын кез келген әрекетке тыйым
білдіреді.
II тарау. Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау институттары.
II. §1. Президент - Қазақстандағы адам жене азамат құқықтарының
кепілі.
Қазақстан мемлекеттілігінің дұрыс дамуының, оның саяси жүйесінің қызмет
етуінің қажетті шарты болып адам және азамат қүықтарын қамтамасыз етудің
нақты механизмін жасап шығару табылады. Конституциялық нормалар құқықтық
қатынастар жүйесінде адамның ерекше орнын айқындайды, оның құқықтары мен
мүдделерін қорғауды қоғамда және мемлекетте әрекет етуші принцип ретінде
ұсынады. Қазақстан Республикасының заңдары мемлекет және оның органдарының
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыру
үшін қажетті заңды және ұйымдық шарттарын жасау міндетін бекітеді.
1998 жылы маусым айында Қазақстан Республикасы жанындағы адам құқықтары
жөніндегі Комиссияның бастамасы бойынша Астанада "Қазақстан қоғамын
реформалау процессі кезіндегі адам құқықтары мен бостандықтары тақырыбында
халықаралық конференция өтті. Конференция Қазақстанның демократиялық
дамуының жолдарын анықіады:
Қазақстан Республикасын адамның құқықтары аясындағы негізгі басты
халықаралық шарттарға жедел тұрде қосу;
Адам құқықтары және бостандықтарын қорғау жөніндегі ұлттық мекемелер мен
мемлекеттік органдардың қызметінің тиімділігін және функционалдық
мүмкіндіктерінің деңгейін көтеру.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелері жөніндегі жоғары
мемлекеттік органдардың және үкіметтік емес ұйымдардың жүйелі өзара әрекет
ету практикасын үлғайту;
Республикада адам құқықтары мен бос^андықтары аясындағы халықаралық
құқықтық құжаттарды түсіндіру жөнінде азаматтардың құқықтық санасын
дамыту мақсатында үкіметтік органдармен, сонымен бірге үкіметтік емес
ұйымдармен жүйелі тұрде ағартушылық жұмыстарды жүргізу[8]. Мемлекет
құқықтар мен бостандықтарды; қорғау міндетінен тек қана нақты жағдайларда
және заң негізінде ғана бас тартуы мүмкін, ал атқарушылық билік орган дары
өз шешімдерімен шектеулер енгізуге құқысыз. Оның үстіне құқықтар мен
бостандықтарды шектеу деңгейі, өз кезегінде демократиялық қоғамның
қагидаларына сәйкес келуі, енгізілген шектеуге негіз болған құндылықтың
мәртебесіне жауап беруі керек. Кез келген мемлекетте шектеулер бар және
болады, бірақ олардың әрекеті және сипаты қатал бақылануы керек. Қазақстан
Республикасында адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын толық
көлемде жүзеге асырудың объективті және субъективті кедергілері бар. Осы
кедергілердің негізгі; себептерінің бірі декларацияланган құқықтық
нормалардың жүзеге асырылуына кепілдік беретін тиісті жағдайлардың (ең
алдымен экономикалық, саяси, құқықтық) болмауы. Осы күнгі жағдайда адам
құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының
ішкі саясатының басты мақсаты екендігін тану қажет. Адам және азаматтың
құқықтарын қамтамасыз ету үшін адам құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері әрекет етеді. Кепілдік деп адам және азамат құқықтарының
жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құқықтық құралдарды түсінеміз. Мазмұнына
қарай кепілдіктер экономикалық, әлеуметтік, саяси, заңи, ұйымдық,
идеологйялық болып келеді. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды тәсілдеріне қарай былай бөлуге болады:
мемлекеттік қорғау (мемлекеттік билік органдарымен қорғау, соның ішінде
атқару органдарымен);
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын сот қорғауы;
адам құқықтарын қорғаудағы адвокаттар институтының ролі;
адам құқықтарын қорғаудағы қоғамдық ұйымдардың және үкіметтік емес құқық
қорғау ұйымдарының ролі;
• заңды көмек көрсету.
Енді Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдардың адам құқықтарын
қорғаудағы роліне келетін болсақ. Қазақстанның кеңес кезеңіндегі дамуының
көптеген жылдары мемлекет адам және азаматтың үстінен қарады, заңдарда және
тәжірибеде мемлекет мүддесі басым болды. Бүгінде Қазақстан Республикасы
өзін құқықтық мемлекет Деп орнықтыра отырып, азаматтық қоғам құра отырып
адам құқықтары мен мүдделерінің мемлекет мүддесінен басымдығын жариялады.
Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
ету- жас мемлекет ретіндегі Қазақстан үшін күрделі мәселе. Азамат
құқықтарын жай жариялау жеткіліксіз, оларды сақтауды қамтамасыз ететін, осы
құқықтарды белгілі бір дәрежеде шектейтін немесе бүзатын мемлекеттік билік
органдары тарапынан жасалатын қадамдарды жоятын механизмдерді құру қажет.
Халықтық және халықаралық қауымдастықтың алдында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету үшін жауапты болып мемлекет табылады.
Қазақстанда мемлекеттік билік бір тұтас, бірақ ол биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөлінуі принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып
Конституция да Қазақстан Республикасының Президенті аталған. Құқықтар мен
бостандықтарды жүзеге асыру шаралары үкіметпен, министрліктермен,
ведомоствалармен жүзеге асырылады. Осындай өкілеттіктерге жергілікті
басқару органдарының басшылары-әкімдерде ие. Іс жүзінде кез келген
мемлекеттік билік органы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
және сақтауға міндетті[9]. ҚР-сы Конституциясына сәйкес құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ететін маңызды мемлекеттік институты болып
Президент табылады. 40-бабында жазылған: Республика Президенті-халық пен
мемлекеттік билік бірлігінің, конституциясының мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі. Президенттің
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жөніндегі
өкілеттіктері ҚР-сы Конституциясында, Президент туралы ҚР-сы
Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығында бекітілген.
Президенттің адам құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретіндегі
қызметін келесі өкілеттіктері арқылы көруге болады:
Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде қол
қояды; заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген баптарын
қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады. Осы өкілеттікті жүзеге
асыра отырып Президент заң қабылдауға қатысады, соның ішінде адам және
азамат құқықтары жөнінде. Осы соңғы жылдар ішінде ҚР-сы Қылмыстық кодексі,
Коррупция туралы, Білім туралы және т.б. заң актілері қабылданды;
Үкіметке заң жобаларын Парламент Мәжілісіне енгізуді тапсырады. Үкімет
арқылы Президент шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңының, ҚР-
сы азаматтарының денсаулығын сақтау туралы және т.б. Заңдарға бастамашылық
жасады;
Үкіметтің және облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен республика
астанасы әкімдері актілерінің күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата
тұрады;
Қазақстан халқына елдегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды, мемлекеттік
бағдарламаларды бекітеді. Осылайша Президент бір қатар мемлекеттік
бағдарламалардың, соның ішінде азаматтар арасындағы туберкулезбен күрес
бағдарламасының, сонымен қатар Қазақстан-2030. өркендеу, қауіпсіздік және
барлық қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту деп аталатын халыққа
жолдауының бастамашысы және бірлескен авторы болады;
Келіссөздер жүргізеді және Республиканың халықаралық шарттарына қол қояды,
бекіту грамоталарына қол қояды, соның ішінде адам құқықтары саласындағы
халықаралық шарттарда бар;
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін дара
сипаттағы нормативтік актілерді қабылдайды;
Адам және азаматтардың азаматтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық құқықтары
мен бостандықтарын жүзеге асыруға бағытталған жеке құқықтық актілерін
шығарады. Мысалға, Қазақстан Республикасының азаматтығының, саяси баспана
беру, ауыр қылмыстары үшін сотталған азаматтарға кешірім жасау мәселесін ең
соңында Президент шешеді;
Мемлекеттегі негізгі тұрақты саясатты айқындайды. Бұл кезде тек қана
ұйымдастырушылық қабілет, профессионалдылық, білім ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік қызмет принциптеріне сәйкес өз қызметінде азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүддесінен
басымдығын қамтамасыз ету де ескеріледі;
Республиканың демократиялық институттарына, оның тәуелсіздігі мен аумақтық
тұтастығына, саяси тұрақтылығына, азаматтардың қауіпсіздігіне елеулі және
тікелей қатер төнген, мемлекеттің конституциялық органдарының қалыпты жұмыс
істеуі бұзылған жағдайда Президент тиісті тәртіппен Қазақстанның бүкіл
аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізуді,
республиканың Қарулы Күштерін қолдануды қоса алғанда аталған жағдайлар
талап ететін шараларды қолдануға құқылы.
II. §2. Конституциялық Кеңес-Қазақстан Республикасындағы адам және азамат
құқықтарын жанама қорғау институты.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі-мемлекеттің бүкіл
территориясында Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ететін мемлекеттік
орган болып табылады. Бұл дегеніміз өз қызметін жүзеге асыру кезінде
Конституциялық Кеңес:
Жоғары мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілерді қабылдау және
ұйымдастырушылық щараларды жүзеге асыру кезіндегі олардың мұлтіксіз
сақталуын қамтамасыз ете отырып, конституциялық нормаларды;
Мемлекеттің өмірінің және қызметінің маңызды жақтарын белгілейтін
конституциялық ережелерді;
Конституциялық идеялар мен принциптёрді басшылыққа алуы керек[10].
Конституциялық Кеңес Конституцияның үстемдігін соттық емес әдістермен
қамтамасыз ететін мемлекеттік орган, яғни о л сот органы болып табылмайды.
Ол билік тармақтарының еш қайсысынада жатпайды. Конституциялық Кеңес өз
өкілеттіктерін конституциялық өндіріс арқылы жүзеге асырады. Конституциялық
өндірістің негізгі мәселелері болып жогары заң піыгарушы, атқарушы және сот
билігі органдарының қызметімен байланысты істер, олардың қарым-қатынастары,
заң және нормативтік-құқықтық актілерінің қабылдануы табылады. Президенттің
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық заң
күші бар Жарлығында олардың арыздары бойынша конституциялық өндіріс
қозғалатын субъектілер тобы анықталған. Оларға: Президент, Сенат төрағасы;
Мәжіліс төрағасы, Парламент депутаттары, Премьер-Министр, республика
соттары, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар жатады. Яғни
конституциялық өндірістің қатысушыларының саны шектеулі, Бұл осы
конституциялық бақылау жүйесінің күрделі кемшілігі. Бүрын болған
Конституциялық сотқа мемлекет басшысымен, парламент және үкімет
басшыларымен қатар Жогары Кеңес (бүрынғы жогары заң шығарушы орган), оның
Президиумы, комитеттері және жекелеген депутаттары, Бас Прокурор, облыстық
өкідді және атқарушы органдар, Ғылым Академиясы, қоғамдық бірлестіктердің
республикалық органдары да және ең бастысы азаматтар өздерінің
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғайтын мәселелер
бойынша арыздар бере алатын. Конституциялық Кеңеске арыз бере алатын
субъектілердің шектеулі болуы Конституцияның орындалуына бақылаудың
деңгейін төмендетеді. Қазақстан Республикасы азаматтарын Конституциялық
Кеңеске арыз беру құқығынан айыруы азаматтардың өздерінің құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мүмкіндігін азайтады, Қазақстан Республикасындағы
азаматтар дың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін
жоғары лауазымды тұлғалардың конституциялық жауапкершілігі институтының
қалыптасуына жағдай жасамайды. Конституциялық Кеңес өндіріске қабылданған
арызды қарайды және ол бойынша сол арыз түскен күннен бастап бір ай ішінде
қорытынды шешім шығарады. Конституциялық Кеңес алдын ала конституциялық
бақылауды жүзеге асьірады, соның ішінде заңдар мен халықаралық шарттардың
конституцияға сәйкестігін оларға қол қойылып, бекітілгенге дейін, яғни
заңды күшіне енгенге дейін тексереді. Конституциялық Кеңестің маңызды
міндеті - азаматтарды, мемлекет мүдделерін, бүтіндей қоғамды конституциялық
емес заңдарды және халықаралық шарттарды қолдану негізінде болатын
негативті заңды салдардан қорғау.
Конституциялық Кеңес конституциялық бақылауды жүзеге асыра отырып,
соттардың қолдануға жататын және азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіретін заңды немесе нормативтік актіні
конституциялық емес деп тану туралы * өтініштерін қарай алады. ҚР-сы-
Конституциясының 74-бабы, 2-бөлігіне сәйкес, адамның және азаматтың
конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтірілген деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің
күші жойылады және қолдануға жатпайды. Осы заңдар мен нормативтік құқықтық
актілерге негізделген соттардың және басқа құқық қолдану органдарының
шешімдері Конституциялық Кеңес туралы ҚР-сы Президентінің конституциялық
заң күші бар Жарлығына сәйкес орындалуға жатпайды. Конституциялық Кеңестің
шешімдері қабылданған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл
аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және
шағымдануға жатпайды. Енді, Конституциялық Кеңестің келесі маңызды міндеті
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау, яғни
бұзылған құқықтарды қалпына келтіру. Бұл функцияны онституциялық Кеңес
әрекет етуші актінің нормаларын конституцияға қайшы деп тану арқылы жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы, 4-бөлігіне сәйкес
Конституциялық Кеңестің ерекше өкілеттігі конституция нормаларына ресми
түсіндірме беру. Конституциялық Кеңестің ресми түсіндірме беру туралы
қаулысы әрекет етуші құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады, өйткені
нормативтік сипатқа ие және белгілі бір заңды салдары болады. Практикада
Конституциялық Кеңеске берілетін арыздардың көбісі конституциялық
нормаларды ресми түсіндіру туралы арыздарды құрайды.
Конституциялық Кеңестің өтпелі кезең жавдайындағы ерекше ролі заңдарды ҚР-
сы Конституциясына сәйкестендіру мақсатында түпкілікті жаңарту процессіне
тікелей ықпал жасаудан тұрады. Конституциялық Кеңес туралы ҚР-сы
Президентінің коституциялық заң күші бар Жарлығына сәйкес, егер ҚР-ның
Конституциялық Кеңесі Парламент қабылдаған заңды Конституцияға қайшы деп
таныса, ол заңға Президент қол қоймайды. Егер Конституциялық Кеңес заңды
Конституцияға сәйкес деп тпаса, онда Президент оған қол қояды. Мұндай
құқықтық салдар халықаралық шарттарғада қатысты болады. Егер халықаралық
шарт Конституцияға қайшы келсе Парламент оны бекіте алмайды. Ал
Конституциянық Кеңес дұрыс щешім шығарса, онда Парламент шартты бекітеді.
Осылайша 1998 ж адам құқықтары туралы торт халықаралық Кбнвенцияны
Конституциялық Кеңестің шешімімен Парламент бекітті.
Конституция мен заңдарды ресми түсіндіре отырып Конституциялық Кеңес
олардың мазмұнына түзетулер енгізеді, заң шығарушыға жаңа заң қабылдау
қажеттігін көрсетеді. Конституциялық Кеңес қызметіндегі азаматтардың
бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтірудің мысалы ретінде
1997 ж 24-сәуірдегі Конституциялық Кеңестің Қаулысын айтуға болады. Осы
қаулыға сәйкес 1980 ж 13-қарашада ҚазақССР Заңымен бекітілген, 1991 жылдың
28-маусымы мен 1995 жылдық 5-қазанында өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген ҚазақССР адвокатурасы туралы Ереженің 3-бабының, 3-бөлігі ҚР-
сы Конституциясының 23-бабы, 1-бөлігінде бекітілген адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп танылган. Осындай заңға
негізделген соттардың және құқық қолданушы органдардың шешімдері орындалуға
жатпайды.
Әлемдік тәжірибе Конституциялық бақылау органдарының маңызды функциясы
мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғаларының конституциялық жауапкершілігін
жүзеге асыру болып табылатындығын көрсетеді. Яғни конституциялық бақылау
органдары жоғары лауазымды тұлғалардың әрекеттерінің конституция
нормаларына сәйкестігін тексереді. Лауазымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
§1. Адам құқықтарының пайда болу тарихы.
Аталған ғылымның пәні болып жеке және қоғамдық болмыстың тұрлі
аспектілерің қамтитын, адамзат дамуының жоғары құндылықтарының бірі -адам
құқықтары танылады.
Адам құқықтары - бұл жеке адамнын болмысының белгілі бір нормативті
құрылымға келтірілген, оның бостандығын білдіретін және оның өмір сүруінің,
қоғаммен, мемлекетпен, басқа тұлғалармен арақатынасының ажырамас және
қажетті тәсілдері мен шарттары болып табылатын ерекшеліктері мен
қасиеттері[1].
Адам құқықтары ажырамас. Ешкімде адамды оның тумысынан берілген табиғи
құқықтарынан-өмір сүру құқығы, жеке басына қолсүғылмаушылығы, ар үждан,
пікір, сенім бостандығы, жеке өмір аясындағы автономия және басқа
құқықтарынан айыра алмайды. Қазіргі өмірді бостандық, теңдік, әділеттілік
қағидаларына негізделген және жан-жақты сипатта болатын адам құқықтарынсыз
елестету мүмкін емес. Адам құқықтары танымал, бәрін қамтитын құбылыс
ретінде мемлекет және құқық туралы барлық ғылыммен зерттеледі. Заң ғылымы
адамды, оның мемлекеттік құқықтық байланыстарымен және жанама тұрде
зерттеуге бейімделген. Осы мағынада заңгерлер жай ғана абстрактілі
мемлекеттік және құқықтық нысандарды емес, адам болмысының мәнісін құрайтын
тұлғаның қасиеттерін, оның байланыстарын және тәуелділіктерін ашатын, адам
өміріне берік өрілген құбылыстарды және процесстерді зерттейді.
Адам құқықтары- адам олшемін тек қана мемлекетке, құқыққа, заңға,
құқықтық тәртіпке емес, сонымен бірге азаматтық қоғамғада қолдануға
мүмкіндік беретін құнды бағдар, өйткені соңғысының жетілу және даму деңгейі
құқықтармен байланысты істердің жағдайына, олардың құқықтарының көлеміне
және жүзеге асырылуына айтарлықтай тәуелді болады. Адам құқықтары-оған тек
қана мемлекетті басқаруға қатысуға емес, сонымен қатар одан ара қашықтықты
сақтауға, жеке өмір, сенім таңдау, меншікке, дінге көзқарасы аясында өз
тағдырын өзі шешуге мүмкіндік береді. Азаматтық қоғамның мемлекетпен
сіңірілуі, өмірдің барлық аясының мемлекеттелендірілуі адам құқықтары жоқ
болғанда немесе олар сәндік сипатта болса ғана орын алады. Адам
құқықтарының қалыптасу және дамуы цивилизацияның типін, оның сатысын
анықтауға мүмкіндік береді, өйткені адам және мемлекеттің қатынасы-белгілі
бір цивилизацияның табиғатын сипаттайтын маңызды белгісі.
Демократия және жоғары рухани мәдениет туындаған және адамды барлық
заттың өлшемі деп жариялаған әлемнің бірдеун-бір аймақтарында пайда болған
саяси, құқықтық ойлар персоноцентристік парадигмаға негізделген Европалық
цивилизацияға тұрткі болды: адамнан мемелекетке. Сонымен қатар дәстұрлі
қоғамдарда (ежелгі Қытай, Үнді, Азия цивилизацияларында) системоцентристік
тәсіл үстем болды, яғни адамды тіл алғыш орындаушыға айналдыра отырып
мемлекет өз ықтиярына барлық қол астындағыларды бағындырады.
Сондықтан, адам құқықтары әлемнің әр тұрлі аймақтарында, әр тұрлі
уақыттарда белгілі бір цивилизацияның сипатын анықтайтын мәдениеттің,
философияның, діннің, қоғамдық дүние танымның, моральдің сипатына сәйкес
пайда болады және дамиды. Олар XVII-XVIIIf.f. бостандық, теңдік, әділдік
үрандарымен орын алған буржуазиялық революциялар болған Европа аймағындағы
дамыған елдерде жан-жақтысипатқа ие болады. Бірақта осындай мемлекеттерде
де адам құқықтары бекітілген және бекітіліп жүр, өйіткені қоғам дамуының әр
кезеңінің өзіндік проблемалары орын алады және адамзатқа адам құқықтарын
қолдауды және қорғауды қажет етпейтін жағдай әлі белгісіз.
Адам құқықтарының теориясы ғылым ретінде осы құбылыстың табиғатын және
мәнін, оның генезисін, әлеуметтік, философиялық, саяси, этикалық, діни алғы
шарттарын зерттеуге бейімделген. ^Адам құқықтары туралы ғылымда маңызды
орынды адам құқықтары мен мемлекеттің өзара әрекеттестігін зерттеу алады.
Құқықтық демократиялық мемлекет адам құқықтарының басымдығын мойындайды
және осы құқықтармен өзінің өктемдік функцияларын шектейді. Сондықтанда
мемлекеттің шын табиғаты адам құқықтары, индивидтің қоғамдағы орны мен
ролі, оның мемлекетпен ара қатынасы арқылы ашылады.
Адам құқықтары теориясында олардың дамуын және баюын, адам құқықтарының
жаңа буындарының пайда болуын және осындай процесті шарттайтын себептерді
зерттеу қажет. 4 Қызметі аясының ерекшелігімен айқындалатын адам
құқықтарының құрылымын ашу маңызды: жеке (азаматтық), саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени. Бұл адамның құқықтық жағдайы ұғымынан, осы
құрылымдағы құқықтар мен міндеттердің ара қатынасынан, сонымен бірге
құқықтық жағдайлардағы белгілі айырмашылықтарды айқындайтын алғы шарттардан
шығады. Адам құқықтары туралы ғылым оларды тек қана заңды құбылыс ретінде
қарастырмайды; адам құқықтары күрделі құрылым болғандықтан, - ол осы
құқықтардың саясатын, өнегелілік пен философия және дінмен байланысын
ашады. Тұрлі замандарда адам құқықтары проблемалары өзгеріссіз саяси-
құқықтық бола тұра, діни немесе этикалық, немесе философиялық мәнді иеленіп
отырды. Адам құқықтарының қоғамның қалыпты тіршілік етуін қамтамасыз
етудегі мәнділігін ескере отырып, ерекше назарды оларды қорғаудың
механизмдеріне және прцедурасына аударған жөн, оның Конституциялық, соттық,
әкімшілік-құқықтық әдістерін ашып, шет мемлекеттердегі құқық қорғау
механизмдерінің ерекшеліктерін корсету қажет. Мемлекет ішіндегі адам және
азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау механизмдері оларды
қамтамасыз етудің халықаралық құқықтық нысандарымен толықтырылады.
Адам құқықтары-адамның әлеуметтік қызметіне, олардың қоғамдық
қатынастарына, индивидтің болмысына табиғи өрілген. Олар қоғам мен
мемлекеттің дұрыс қызмет етуімен адамдардың өзара әрекеттестігінің, олардың
байланыстарының тәртіпке келтірілуінің, олардың құқықтары мен қызметтерінің
үйлесімділігінің, индивидтің брстандығының басқа адамдардың бостандығымен
үйлесімділігі негізінде қайшылықтарды, қарсылықтарды, конфликтерді жоюдың
нормативті нысаны больш табылады. Өмір сүру, абырой құқығы, жеке басқа қол
сүғылмаушылық, ар ұждан бостандығы, пікір, сенім бостандығы, саяси
процесстерге қатысу құқығы дамыған қоғамда адам өмірін қалыптастырудың
қажетті шарты болып табылады және мемлекетпен сөзсіз мойындалып қорғалуы
керек.
Адам құқықтарының мазмұнына және олардың үйлестірілуіне нақты-тарихи
қарау қажет. Халықаралық құқықтық құжаттарда және құқықтық мемлекеттердің
конституцияларында бекітілген адам құқықтарының қазіргі заманғы каталогы -
қазіргі демократиялық қоғамның нормаларына ауысқан эталондар мен
стандарттарының ұзак ; мерзімді тарихи қалыптасуының нәтижесі. Адам
құқықтарының дамуындағы шешуші кезең болып XVII-XVIII буржуазиялық-
демократиялық революция табылады. Осы революция кезінде тек қана адам
құқықтары жинағы емес сонымен қатар адам құқығының әмбебаптылығының негізі
болған, оларға шынайы демократиялық мән берген бостандық және формальді
теңдік принциптері пайда болды. Адам құқықтары қоғам дамуының басты құнды
бағыттарының бірі болды.
Адам құқықтары, олардың генезисі, әлеуметтік тамыры, міндеттері
-мыңжылдықтардан өткен адамзаттың әлеуметтік - мәдени дамуьшьщ мәңгілік
проблемаларьшьш бірі. Тұрлі дәуірлерде бұл проблема өзгеріссіз саяси
құқықтық бола тұрып биліктегі кластардың әлеуметтік позициясына, әлеуметтік
дамудың тарихи кезеңдеріне қарай біресе діни, біресе этикалық, біресе
философиялық сипаттқа ие болды. Адам құқықтары - күрделі көп қырлы күбылыс,
олардың қалыптасуы адам құқықтары түжырымдалған құқықтық нормалардың
генезисімен байланысты. Алғашқы қоғамның құлауының соңғы сатысында құқық
нормалары пайда болды. Бірақ құқық нормалары мен адам құқықтары әр тұрлі
уақыттағы құбылыстар. Әлемнің көптеген аумақтарындағы құқықтық жүйелер
еңбектің қүрделі қоғамдық бөліністерімен және артық өнімнің пайда болуына
және қоғамдық байлықты рулық ұйымдарды басқарушы жоғарыдағылардың қолына
беруге мүмкіндік беретін өндірістің өсуімен байланысты қалыптасады. Олар
жоғары билеушілермен көпшілікке қатысты қолданылған зорлық - зомбылық,
күштеу әдістеріне негізделеді. Құлиеленушілік мемлекеттердің нысандары әр
тұрлі болды және билеуші топтардың арасындағы күштердің өзара қатынасымен,
экономиканың қоғамдық - жеке, шіркеуліқ және мемлекеттік секторларының ара
қатынасымен анықталады. Құлиеленушілік мемлекеттің ерекше нысаны болып
деспотия табылады.
Құлиеленушілік мемлекеттің ерекше тұрі полистік нысаны болды, яғни
құлиеленушілік демократия адам құқықтары деп аталатын құбылыстың алғашқы
көріністерін тудырды. Бұл азамат болып табылатын адамдардың тең саяси
құқықтарына жағдай жасаған бостандық кеңістігінің пайда болуымен
байланысты.
Б.Э.Д. VI ғ. Солон мемлекеттік шенеуніктерді жауапкершілікке тартуға
құқық беретін және демократия элементтерін бекітетін Конституция жобасын
жасады. Азаматтардың бостандықтарының дамуына римдіктерде көп үлес қосты.
Бостандық сөзі алғаш рет б.э.д. XVI ғ. Шумер мемлекетінің билеушісі
өзінің қол астындағыларға заңсыз салық жинаушыларға санкция қолдану,
жесірлер мен жетімдерді билік басындағы адамдардың әділсіз әрәкеттерінен
қорғау және шіркеу құлдарын құлдыққа салу арқылы бостандық бергенде пайда
болды. Орта ғасырлар кезеңінде бостандық шектеулі болды, өйткені феодалдық
қоғам - жалпы тәуелділік қоғамы. Осы кезде Англияда монархтардың құқықтарын
шектеу, монарх үшін ережелер жазу әрекеттері жасалды. Сол себепті 1215 ж.
Ұлы хартия қабылданды. Бұл хартия бойынша заңды білмейтін немесе оларды
орындағысы келмейтін адамдарды сот, шериф және констебль лауазымына
тағайындауға тыйым салынады. Адам құқықтарын қамтасыз етудегі келесі қадам
1678 ж. Қабылданған Хабеас корпус актісі болды, онда жеке адамның
дербестігінің кепілдіктері кінәсіздік призумпциясыпринципі және басқада
адам құқықтарын қорғау үшін маңызды ережелер бекітілді. Сонан кейін 1689 ж.
Құқықтар туралы Билль қабылданды, онда парламентке көп көңіл бөлінді, оның
келісімінсіз заңдарды тоқтатуға, қазына пайдасына салық жинауға, бейбіт
уақытында тұрақты әскер ұстауға тыйым салынды. Сонымен бірге Билль адам
құқықтарының дамуына үлкен үлес қосты, яғни сөз бостандығын және
парламенттегі жарыссөз бостандығын, парламентке сайлау бостандығын бекітті.
1776 ж. қабылданған Вирджиния құқықтарының Декларациясы жөнінде айтпай
кетуге болмайды. Онда барлық адамдар табиғатынан тең дәрежеде ерікті және
тәуелсіз болады, тумысынан берілген құқықтарға ие болады, - делінген. Бұл
декларация адам құқықтарының алғашқы мемлекеттік анықтамасы болды. К. Маркс
осы тарихи құжатты бағалай отырып былай деп жазды, Америка - алғаш рет ұлы
демократиялық республика идеясы жарияланған және XVIII ғ. Европалық
революцияға тұрткі болған ел[2].
Жоғарыда айтылғандардың негізінде - адам құқықтарының қалыптасуына адам
құқықтарының басымдылғыын бекіткен және индивид пен билік арасындағы
қатынастың жаңа өлшемдерің анықтаған табиғи құқықтық доктрина әсер етті.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының Декларациясы бойынша кез
келген саяси одақтың мақсаты адам құқықтарын қорғау болуы керек. Адам
құқықтары мен бостандықтарының қалыптасуында адамның мемлекеттік биліктен
тәуелсіз, тумысынан берілген құқықтары туралы ілім, яғни олардың
идеологиялық және доктриналық нагіздемелерінің үлкен ролі бар, мақсаты -
табиғат немесе Жаратушымен берілген құқықтарды қамтамасыз ету. Табиғи
құқықтық концепция басты назарды жеке адамның бостандығына және
автономиясына, және оның индивидуалдылығына аударады. Құқық пен
мемлекеттің, адам мен мемлекеттің арақатынасына тұрлі көзқарастар қазіргі
кезде де сақталып қалған. Олар ғылыми пікір таластар күйінде ғана қалмай
қазіргі мемлекеттердің конституцияларында корініс табады. Мысалға, АҚШ,
Франция, Италия, Испания конституцияларында адам
құқықтарының табиғи құқықтық концепциясы, ал Австрия және ФРГ
конституцияларында - позитивистік концепция жүзеге асырылған. Бірақта кез
келген елдің конституциялары құқықтық мемлекеттің принциптеріне, яғни адам
құқықтарын қорғауға негізделген. Сонымен бірге адам құқықтары табиғатына
табиғи құқықтық және позитивистік көзқарастардың айырмашылықтарын анықтау
қажет. Табиғи құқықтық доктринаның мақсаты - мемлекеттің индивидке
тумысынан тиесілі және сондықтанда ажырамас, алынбайтын және мемлекет
еркінен тәуелсіз болатын, адамның дұрыс өмір сүруі үшін қажетті құқықтар
жиынтығымен есептеспей адамның құқықтары мен бостандықтарының көлемін өз
еркімен анықтауға орынсыз әрекеттенуін шектеу. Мемлекет адамның өмір сүру
құқығын, ар намысын, жеке адамның дербестілігі және тұрғын үйге қол
сұғылмаушылығы құқықтарын мойындауға міндетті. Бұл құқықтар адамға
тумысынан тиесілі болғанмен, олар заңда көрініс тапқанда ғана қорғалады.
Сондықтан 'бұл құқықтар мемлекетке қарсы қойылмайды, мемлекет оларды
заңдастыруы және қорғауы, қамтамасыз етуі керек. Ерекше мән осы құқықтарды
Конституцияда жазуға беріледі Позитивистік көзқарас бойынша адам құқықтары
табиғи, ажырамас қасиеттер емес, мемлекеттің тартуы ретінде қарастырылады.
Мұнда адам құқықтары оның мемлекетке қатысты басымдығын бекіту үшін емес,
индивидті мемлекетке бағындыру мақсатына қызмет етті. Қазіргі кезде
позитивистік көзқарас бостандықтың, әділеттіліктің, өнегелілік
категорияларынан алыстамауы керек, себебі Бұл құқықтарды заңды тұрде адам
құқықтарының белгілі бір тобына жатқызу керек. Адам құқықтары заңды күшіне
ие болып қосымша энергия алады, ал мемлекет өзін құқықтар мен
бостандықтарды қамтамасыз етуге міндеттейді. Артур Хефлигер өзінің
Конституциялық нормалар иерархиясы және оның адам құқықтарын қорғаудағы
қызметі деген мақаласынды адамның табиғи құқықтарын, негізгі және
Конституцияға сәйкес құқықтарын бөліп көрсетті.
Сонымен адам құқықтардың қалыптасуымен дамуының ұзак тарихы бар. Адам
құқықтары идеясының пайда болуының ескілігіне қарамастан, шынайы
мәнге олар тек демократия, бостандық, әділеттілік, формальды теңдік және
адамның өзіндік бағасын мойындау принциптері негізінде ғана ие болды.
Адам құқықтары негізгі мәдени құндылықтардың бірі болып саналады. Адам
құқықтары идеясында гуманитарлық ойлаудың тарихи байлығын
кристалдандыру жүзеге асырылды - саяси, құқықтық, өнегелілік, діни,
әлеуметтік - мәдени.
§2. Адам және азаматтың құқықтарының түсінігі.
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген адам және азаматтың
құқықтық статусының негіздері адам және азамат құқықтарының концепциясына,
адам мен мемлекеттің арақатынасына негізделеді. Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырды; оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары
мен бостандықтары деп көрсетіп, конституциялық заңды адам құқықтары мен
бостандықтарының халықаралық қауымдастықпен жалпы мойындалған
стандарттарына сәйкестендіріп, тоталитарлық мемлекетке тән осы саладағы
принциптерден бас тартты. Алғаш рет 1993 жылғы, сонан кейін 1995 жылғы
Қазақстан Республикасының Конституциясы адам құқықтары туралы халықаралық
құжаттардың негізгі идеялары мен ережелерін қабылдап, Қазақстандағы адам
және азамат құқықтары концепциясының негіздерін бекітті.
Сонымен, халықаралық құжаттарда және Қазақстан заңдарында екі тұрлі
түсінік қолданылады: адам құқықтары және адам бостандықтары. Құқық және
бостандық арасында құқықтық айырмашылықты табу өте қиын. Құқытың жалпы
теориясынан бізге белгілісі субъективті құқық адамның мүмкін мінез
-құлқының өлшемі. Дәл осы анықтама бостандыққада сәйкес келетін сияқты.
Кейде конституциядан белгілі бір бостандыққа құқық дегенді кездестіруге
болады, көбінесе құқық туралы белгілі бір әрекеттерді ерікті жасау немесе
керісінше жасамау деп айтылады. Көп жағдайда субъективті құқық жайлы әңгіме
болған кезде осы құқыққа сәйкес міндет жүктелетін субъектінің барекендігі
белгілі. Мысалы, егер денсаулық сақтауға құқық жарияланса, міндетті
субъекті болып денсаулық сақтау жөніндегі мемлекеттік мекемелер немесе
медицина қызметкерлері табылады. Ал бостандық туралы айтылған кезде, осы
бостандықты жоққа шығару немесе шектеуге тыйым салынады. Бұл тыйым кез
келген осы бостандықты сыйлауға міндетті субъекттілер тобына қатысты. Егер
конституциямен сөз бостандығы жарияланса, адам мемлекеттен оған жариялы
тұрде сөйлеуге кедергі келтіретін кез келген субъектіден қорғауды талап
етуге құқылы.
Осылайша адам бостандықтары - бұл адамның мемлекет араласпауы керек
әрекет ету аясы. Сонымен қатар мемлекет нақты адамның бостандығына қол
сұқпауы керек және осы бостандықтар інекарасын басқа тұлғалардың қол
сұғуынан қорғауды қамтамасыз етуі керек.
Адам құқықтары - заңмен көрсетілген саладағы мемлекетпен бекітілген және
кепілдік етілген адамның құқығының шегі. Адам бостандықтарына қарағанда
адам құқықтарында индивидтің әрекетінің нақты бағыттары көсетілген.
Мемлекет өзіне заңда көрсетілген саладағы адамның заңды әрекеттерін
қамтамасыз ету және қорғау міндетін жүктейді[3].
Жалпы құқықтық статусқа кіретін құқықтар көлемі индивидтің адам ретінде
немесе азамат ретінде болатынына тәуелді. Осылайша 1995 жылғы ҚР-сы
Конституциясы негізгі құқықтар мен боотандықтарды адам және азаматтың
құқықтары мен бостандықтарына бөледі.
Адам құқықтары индивидтің мемлекетпен қатынасының сферасын қамтиды, онда
азамат өз құқықтарына заңсыз қол сүғушылықтан қорғалуға ғана емес, сонымен
бірге оларды жүзеге асырудағы мемлекеттің белсенді әрекеттесуіне сене
алады. Азаматтың статусы оның мемлекетпен ерекше құқықтық байланысынан -
азаматтық институнан шығады.
Мемлекет өзіне адам құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерін
қабылдай отырып, одан заң нормаларында бекітілген эталондарға сәйкес
келетін мінез - құлықты талап етуге құқылы. Сондықтанда мемлекет жеке
адамға талаптарын міндеттер жүйесінде тұжырымдайды, олардың
орындалмағандығы үшін заңды жауапкершілік шараларын бекітеді. Мемлекет
саяси билікті иеленуші ретінде адам құқықтарын және олардың өз міндеттерін
орындауын қамтамасыз етудің арнайы механизмдеріне ие. Міндет - бұл адамның
объективті қажетті, лайықты жүріс тұрысы немесе мінез - құлқы. Міндеттердің
бір бөлігі жалпыға міндетті болып келеді. 1995 жылғы ҚР- сы
Конституциясында әркім заңды тұрде белгіленген салықтар мен алымдарды
төлеуге, табиғатты және қоршаған ортаны сақтауға міндетті екені
көрсетілген. Сонымен бірге Отанды қорғау міндеті ҚР- сы азаматының борышы
болып табылады[4]. Жеке адамның құқықтық статусына міндеттердің
енгізілуі құқықтық мемлекеттің бостандық қағидаларына қайшы келмейді,
өйткені бір тұлғалардың міндеттерімен бекітілмеген екінші тұлғалрдың
құқықтары жүзеге асырылмаған болуы мүмкін. Сондықтанда мемлекет қоғам мен
мемлекеттің мүдделерін, басқа тұлғалардың құқықтарын қорғау мақсатында
міндеттердің орындалуын талап етеді және құқықтар мен бостандықтарды
тиісінше қолданумен байланысты тьшымдарды анықтайды. Бостандық пен мшдетщ
арақатынасы Адам құқықтарының Жалпы Декларациясының 29- бабында ашылған:
Әр адамның қоғам алдында міндеттері бар, тек сол міндетте ғана тұлғаның
еркін және толық дамуы мүмкін. Құқықтарды қолдану құқықпен, гуманизм,
ынтымақтастық және адамгершілік принциптерімен анықталған адамның
жауапкершілігімен қатар жүреді. Бұл жөнінде Адам құқықтарының Жалпы
Декларациясыың 29- бабында былай делінген: Әр адам өзінің құқықтары мен
ботандықтарын жүзеге асыру кезінде тек қана басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын тиісінше мойындау мен қүрметтеуді және
моральдің, қоғамдық тәртіптің, демократиялық қоғамдағы жалпы тұрмыстың
әділ талаптарын қанағаттандыруды қамтасыз ету мақсатымен заңмен
белгіленген шектеулерге тартылуы керек.
Азамат құқықтары және адам құқықтары ұғымдары өзара жақын және табиғи
байланысты, бірақ мазМұндары сәйкес келмейді. Адам құқықтарыуниверсалды
және алғашқы, ал азамат құқықтары мемлекеттің даму деңгейін көрсетеді. Адам
құқықтары мен бостандықтары азаматтығына қарамастан біздің мемлекетпен
мойындалады, кепілдік беріледі және қорғалады. Адам құқықтары оның
міндеттерімен байланысты болады, сондықтанда оларды жүзеге асыру белгілі
бір шарттарға тәуелді.^ А дам бостандықтары ешқандай шарттарға байланысты
емес, олар - оның еркінің нәтижесі. Азамат - ол адам. Адамның барлық
құқықтары мен бостандықтары азаматқа да тиесілі. Осындай табиғи құқықтар
мен бостандықтар шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарғада
тиесілі[5].
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын топтастырудың бірнеше
тұрлері бар. Әлемнің тұрлі елдерінің конституцияларында әртұрлі сипаттағы
құқықтар мен бостандықтар жарияланған және конституциялық құқықтар мен
бостандықтар тізімінің кеңею процессі бақыланады, Бұл осы институтпен
байланысты құқықтық проблемаларды зерттеу мақсатында оларды топтастыруды
қажет етеді. Сонымен құқықтар мен бостандықтар:
Бекіту әдістеріне қарай: конституция да бекітілген тұлғаның құқықтық
статусының ядросын құрайтын құқықтар мен бостандықтар; жай заңдарда
бекітілген құқықтар;
Азаматтықтың бар жоқтығына қарай конституциялық құқықтар: адам құқықтары,
азамат құқықтары
Субъектілеріне қарай құқықтар мен бостандықтар: жеке, ұжымдық;
Адам құқықтарының маңыздылығына қарай: негізгі, қосымша немесе туынды;
Негізгі құқықтар мен бостандықтар объектісіне қарай: белгілі бір әлеуметтік
игіліктерді пайдалануды көздейтін құқықтар; азаматтардың өздерінің
құқықтары мен бостандықтарын қорғау жөніндегі құқықтар;
өмір сүру аясына қарай құқықтар: азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық, мәдени құқықтар болып бөлінеді;
Ең кең тараған топтастыру тұрі соңғысы болып табылады. Енді жеке - жеке
тоқталатын болсақ.
Азаматтық құқықтар мен бостандықтар адамдарға осы мемлекеттің азаматы
болып табылатын табылмайтынына қарамастан беріледі. Азаматтық құқықтар мен
бостандықтар қоғам омірінің гуманистік негіздерін білдіреді, адамның жеке
өмір кеңістігін, индивидуалды бостандықты сыртқы қол сүғушылықтан қорғайды.
Құқықтардың Бұл тобы ажырамас және әр адамға тумысынан беріледі. ҚР - ның
Конституциясының 15-23 баптары азаматтың құқықтары мен бостандықтарына
арналған. ҚР - сы Конституциясының 14 - бабында заң мен сот алдында бәрінің
теңдігі принципі бекітілген. Жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының
жариялануы мемлекетпен тең құқылыққа кепілдік берілгенде ғана мәнге ие
болады. Сондықтанда барлық елдердің конституцияларындағы бостандық және
құқық туралы болімі осы нормадан басталады. 14 - баптың, 1 - бөлігі:
барлығының заң алдындағы теңдігін анықтайды. Өйткені сол заңда адам және
азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары нақтыланады. Сот
алдындағы теңдікте маңызды. Өйткені құқықтар мен бостандықтарды дау немесе
оларды бұзу орын алған жағдайда қорғаудың және қалпына келтірудің тиімді
құралдарының бірі сот болып табылады. Өмір сүру құқығы - негізгі тартып
алынбайтын; ажырамас құқық, ол адамға туылу фактісі негізінде беріледі.
Өмір сүру құқығы - адамның табиғи құқығы, оны қорғау әр адамның және барлық
мемлекеттік және қоғамдық құрылымдардың өмір сүру жағдайын, қауіпсіз табиғи
және әлеуметтік ортаны қалыптастыру және сақтау бойынша белсенді әрекеттер
кешенін қамтиды. Бұл құқық маңыздылығына қарамастан адам қайтыс болған
жағдайда өзінің мәнін жоғалтады. ҚР- сы Конституциясының 15- бабына сәйкес,
ешкімнің өз бетінше адам өмірін қйюға хақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр
қылмыс жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға
кесілген адамға кешірім жасау туралы арыздану құқығы беріледі. Өлім жазасы
ҚР- ның Қылмыстық кодексіндегі ерекше және ең қатаң қылмыстық жаза тұрі,
ауыр қасақана жасалған қылмыстар үшін сирек тағайындалады және кешірім
жасау нәтижесінде көбінесе орындалмайды. Өлімжазасына кесілген
сотталғандарға кешірім жасағанда бұл жаза жиырма бес жылға өмір бойы бас
бостандығынан айыру жазасымен, жазаны ерекше режимдегі түзеу колониясында
өтеумен ауыстырылады.Өлім жазасы туралы үкім ҚР- сы Қылмыстық кодексіне
сәйкес? ол күшіне енген күннен бастап бір жыл өткеннен кейін ғана
орындалады. Өлім жазасы қайтымсыз жаза тұрі, өлім жазасы туралы үкімде
жіберілген қателіктер жөнделмейді. Сол себепті осындай қателіктердің
жоқтығына және шығарылғаң үкімнің негізділігіне көз жеткізу үшін осы бір
жыл беріледі.
Жеке бас бостандығына құқық, яғни кез келген әрекеттерді жасау,
белсенділік білдіру немесе керісінше еш мәжбүрлеуіз, шектеусіз одан бас
тарту мүмкіндігі. Сонымен бірге адамның қадір қасиетіне, жеке өмірге қол
сүғылмайтындығы, ұлттық тиістілігі, сөз бостандығына құқық, әр адамның
еркін жүріп тұруға, тұрғылықты мекенді іөз қалауынша таңдауға құқығы, ар
ождан бостандығына құқығы т.б. құқықтары ҚР-ның Конституциясында
бекітілген. Бұл құқықтардың барлығы адам және азаматтың жеке құқықтарына
жатады.
Азаматтардың мемлекетпен тұрақты саяси құқықтық байланысы ретіндегі
азаматтық ұғымынан қорытып алатынымыз, дәл осы азаматтар мемлекетпен үнемі
саяси байланыста болады, яғни мемлекеттік басқарумен, демократиямен тығыз
байланысты саяси құқықтар мен бостандықтарға ие. Саяси құқықтар мен
бостандықтар мемлекеттік билікті жүзеге асыру процессінде қоғамдық
қатынастар жүйесіндегі азаматтың құқықтық жағдайын белгілейді. Бұл ретте
саяси құқықтар мен бостандықтардың табиғи сипаты Қазақстан Республикасында
биліктің бастауы Қазақстан халқы болып табылады деген қағидадан келіп
шығады[6]. Саяси құқықтар мен бостандықтар азаматтардың билікке қатысты
әлеуметтік көзқарастарын, олардың саяси бостандықтарының деңгейін,
мемлекетті басқаруға қатыстылығын және саяси процестерге қатысуын ашып
көрсетеді. Азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарының тізімі
неғүрлым көп болған сайын, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік басқаруға
қатысуға мүмкіндігі болады. Саяси құқықтар мен бостандықтар ҚР- сы
Конституциясының 23-33 баптарында көрініс тапқан. Бірлесу бостандығына
құқық - бұл адам және азаматқа қоғамдық омірге, мемлекеттік басқаруға
белсене қатысуға, өз құқықтары мен бостандықтарын қорғауға мүмкіндік
беретін маңызды саяси құқықтардың бірі. Қазқстан Республикасы азаматтарының
азаматтық және шығармашылық бастауларының және саяси белсенділігінің
дамуына мүдделілік таныта отырып, азаматтардың, бірлестіктердің мүшелері
және басқада қатысушылардың теңдігі, өз құқықтарын жүзеге асыру үшін
мүдделерінің ортақтылығы негізінде қоғамдық бірлестіктерді құру құқықғын
қамтамасыз етеді. Бірлестіктердің тұрлеріне саяси партиялар, жастар,
әйелдер, ардагерлер ұйымдары, ғылыми, техникалық, мәдени - ағартушылық,
спорттық және басқада ерікті қоғамдар, шығармашылық одақтар, ұлттық -
мәдени орталықтар жатқызылады. Осы қоғамдық бірлестіктердің қызметін
толығынан ҚР-ның Қоғамдық бірлестіктер туралы, Кәсіподақтар туралы,
Саяси партиялар туралы заңдармен және ҚР-сы Президентінің ҚР-ның
Парламенті және оның депутаттарының статусы туралы Жарлығымен және т.б.
реттеледі.
Қазақстан өзін демократиялық және құқықтық мемлекет деп жариялай отырып
коп партиялы саяси жүйенің қалыптасуына жағдай жасайды. Тұрлі саяси
партияның өздерінің баспаларын басып шығаруға, тыңдаушыларының болуына
мүмкіндігі бар. Бұл да сөз бостандығының аспектілерінің бірі болып
табылады. Бейбіт жиналуға, митингілер мен демонстрация л ар өткізуге құқық
саяси құқықтар қатарына жатады. ҚР-сы Конституциясының 32-бабына сәйкес ҚР-
ның азамттары бейбіт әрі қарусыз жиналуға, жиналыстар, митингілер мен
демонстрациялар, шерулер өткізуге және тбсқауылдарға тұруға хақылы.
Саяси құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылуы мемлекеттік басқаруға
қатысу құқығынсыз мүмкін емес. ҚР-сы Конституциясының 3-бабына сәйкес
Мемлекеттік биліктің бірден - бір бастауы халық, ол билікті тікелей
республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырылады, сондай-
ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді.
Мемлекеттік басқаруға қатысудың маңызды нысаны сайлау процессіне қатысу
болып табылады. Сайлау және сайлану құқығы - бұл азаматтың сайланатын
органдар мен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының құрылуы мен қызмет
етуіне қатысудың конституциялық мүмкіндігі. Сайлау құқығы - бұл белсенді
сайлау құқығы, яғни тұрлі мемлекеттік билік органдарын құру бойынша шешім
қабылдау мүмкіндігі. Сайлану құқығы - бұл мемлекеттік билік және өзін - өзі
басқару органдарының құрамында қызмет ету мүмкіндігін білдіретін пассивті
сайлау құқығы.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен бостандықтар.
Конституциялық құқықтардың бұл тобы зкеке тұлғаның азаматтық қоғамның
мүшесі ретіндегі құқықтық жағдайын анықтайды. Экономикалық құқықтар
тауарлар мен қызметтерді өндіру, айырбастау, бөлу және түтыну аясындағы
адам қызметінің бостандығын қамтиды және меншікті иемдену құқығымен
байланысты. Әлеуметтік құқықтар - бұл адамның әлеуметтік аядағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін материалдық және рухани игіліктерді
пайдалану мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін құқықтар тобы. Әлеуметтік
құқықтар - қоғамның білім, денсаулық сақтау, көркемөнер, әдебиет
саласындағы потенциялды мүмкіндіктерінің дамуымен және жынысына, нәсіліне,
статусына, мүліктік жағдайына, ұлтына қарай дискриминациядан бостандықты
қамтамасыз етумен байланысты. Құқықтардың бұл тобы өз көрінісін ҚР-сы
Конституциясының 24-31 баптарында тапқан. Маңызды экономикалық және
әлеуметтік құқықтарға мыналар жатады: жеке меншікті иемдену, кәсіпкерлік
қызмет еркіндігі құқығы, еңбек ету бостандығы, қауіпсіздік және тазалық
талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз
сыйақы алуына, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы, ереуіл жасау,
жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу құқығы, ата - аналарының өз
балаларына қамқорлық жасау және тәрбиелеу құқығы, жасына қарай
науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзгеде
заңды негіздерде әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы, денсаулық сақтау,
мемлекеттік оқу орындарында тегін орта білім алу құқығы,мемлекеттік жоғары
оқу орындарында конкурстық негізде тегін жоғары білім алуға құқығы, өмір
сүру мен денсаулыққа қолайлы қоршаған ортаға құқығы.
Адам және азаматтың құқықтық статусы құқықтар мен бостандықтармен ғана
емес, сондай - ақ міндеттермен де сипатталады. Субъектісі адам болып
табылатын Бұл міндеттер табиғатына қарай бөлінеді. Біреулері тұлғаның
мемлекеттің азаматы болуына байланысты пайда болады, екіншілері белгілі бір
қауымдастықтың мүшесі ретіндегі оның статусымен байланысты болады. Құқықтық
міндеттерді конституциялық және конституциялықтан туындайтын деп бөлуге
болады. Конституциялық міндеттер - адам және азаматтың негізгі міндеттері,
олар жалпы сипатта болады және адамның нақты құқықтық статусына тәуелді
емес[7]. Конституциялық міндеттер немесе негізгі міндеттер қатарына: ҚР-сы
Конституциясын және заңдарын сақтау, мемлекеттік рәміздерді қүрметтеу,
заңды тұрде белгіленген салықтарды, алымдарды төлеу, Қазақстан
Республикасын қорғау, тарихи және мәдени мүралардың сақталуына қамқорлық
жасау, тарих пен мәдениет ескерткіштерін қорғау, табиғатты сақтау және
табиғат байлықтарына ұқыпты қарау міндеттері жатады.
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етілумен қатар
шектеуге де жатады. ҚР-сы Конституциясының 12-бабы, 5-бөлігінде Адамның
және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға, конституциялық құрылыс пен
қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс - деп көрсетілген. Себебі,
адам басқа адамдардың арасында тұрғандықтан басқа адамдардың құқықтары мен
бостандықтарын бұзбау үшін өзінің бостандығын шектеуі керек. Әр адам өмір
сүруге, бостандыққа және жеке басқа қол сүғылмаушылыққа құқылы. Сондай-ақ
әр адам басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қүрметтеуі және
бұзбауы керек, қоғамдық тәртіпті және жалпы тұрмысты сақтауы қажет.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету, қоғамдық тәртіпті
сақтау мақсатында адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтары
шектеледі. 1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының Жалпы
Декларациясының 29-бабында құқықтар мен бостандықтарды шектеудің жалпы
негіздері ғана көрсетілген. ҚР-сы Конституциясының 39-бабында Адамның және
азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылвісты қорғау,
қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың
денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек
заңмен шектелуі мүмкін. Саяси себептер бойынша азаматтар дың құқықтары мен
бостандықтарын қандайда бір тұрде шектеуге жол берілмейді. Сонымен қатар
Конституцияда ешқандай шектелуге жатпайтын құқықтарда көрсетілген. Оларға
құқықтық субъектілік, өмір сүру құқыгы, сот арқылы қоргалу, сот және заң
алдындағы теңдік, жеке бас бостандығына, қадір қасиетке қолсүғылмаущылыққа
құқыгы, билікті заң көмегін алу құқыгы, ана тілінде қатынас жасау құқығы,
жеке меншік иемдейуге құқығы жатады. Шығу тегі, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дініне, тұрғылықты жері,
нанымына қарай, өзінің қай ұлтқа, партияға және дінге жататындығын анықтау
және көрсетуге байланысты кемсітушіліктерге қатысты негіздер бойынша
құқықтар мен бостандықтар ешқандай шектеуге жатпайды. Құқықтар мен
бостандықтарды шектеудің бір неше тұрлері бар, оларды топтастыру қажет:
Конституциялық және басқа заңдарға негізделген шектеулер;
Әрбір адамға қатысты және халықтың жекелеген топтарына қатысты шектеулер;
Кез келген уақытта қолданылатын және соғыс немесе төтенше жағдайда
қолданылатын шектеулер.
ҚР-сы Конституциясының 39-бабының? 2-бқлігінде ұлтаралық татулығты
бүзатын кез келген әрекет конституциялық емес деп танылады. Бұл дегеніміз
Қазақстанда тұратын ұлттар және этностармен мойындалған ұлттық бірліктің
құндылығы және қол сүгылмайтындығын бүзатын кез келген әрекетке тыйым
білдіреді.
II тарау. Қазақстандағы адам құқықтарын қорғау институттары.
II. §1. Президент - Қазақстандағы адам жене азамат құқықтарының
кепілі.
Қазақстан мемлекеттілігінің дұрыс дамуының, оның саяси жүйесінің қызмет
етуінің қажетті шарты болып адам және азамат қүықтарын қамтамасыз етудің
нақты механизмін жасап шығару табылады. Конституциялық нормалар құқықтық
қатынастар жүйесінде адамның ерекше орнын айқындайды, оның құқықтары мен
мүдделерін қорғауды қоғамда және мемлекетте әрекет етуші принцип ретінде
ұсынады. Қазақстан Республикасының заңдары мемлекет және оның органдарының
азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыру
үшін қажетті заңды және ұйымдық шарттарын жасау міндетін бекітеді.
1998 жылы маусым айында Қазақстан Республикасы жанындағы адам құқықтары
жөніндегі Комиссияның бастамасы бойынша Астанада "Қазақстан қоғамын
реформалау процессі кезіндегі адам құқықтары мен бостандықтары тақырыбында
халықаралық конференция өтті. Конференция Қазақстанның демократиялық
дамуының жолдарын анықіады:
Қазақстан Республикасын адамның құқықтары аясындағы негізгі басты
халықаралық шарттарға жедел тұрде қосу;
Адам құқықтары және бостандықтарын қорғау жөніндегі ұлттық мекемелер мен
мемлекеттік органдардың қызметінің тиімділігін және функционалдық
мүмкіндіктерінің деңгейін көтеру.
Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелері жөніндегі жоғары
мемлекеттік органдардың және үкіметтік емес ұйымдардың жүйелі өзара әрекет
ету практикасын үлғайту;
Республикада адам құқықтары мен бос^андықтары аясындағы халықаралық
құқықтық құжаттарды түсіндіру жөнінде азаматтардың құқықтық санасын
дамыту мақсатында үкіметтік органдармен, сонымен бірге үкіметтік емес
ұйымдармен жүйелі тұрде ағартушылық жұмыстарды жүргізу[8]. Мемлекет
құқықтар мен бостандықтарды; қорғау міндетінен тек қана нақты жағдайларда
және заң негізінде ғана бас тартуы мүмкін, ал атқарушылық билік орган дары
өз шешімдерімен шектеулер енгізуге құқысыз. Оның үстіне құқықтар мен
бостандықтарды шектеу деңгейі, өз кезегінде демократиялық қоғамның
қагидаларына сәйкес келуі, енгізілген шектеуге негіз болған құндылықтың
мәртебесіне жауап беруі керек. Кез келген мемлекетте шектеулер бар және
болады, бірақ олардың әрекеті және сипаты қатал бақылануы керек. Қазақстан
Республикасында адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын толық
көлемде жүзеге асырудың объективті және субъективті кедергілері бар. Осы
кедергілердің негізгі; себептерінің бірі декларацияланган құқықтық
нормалардың жүзеге асырылуына кепілдік беретін тиісті жағдайлардың (ең
алдымен экономикалық, саяси, құқықтық) болмауы. Осы күнгі жағдайда адам
құқықтары мен бостандықтарын нақты қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының
ішкі саясатының басты мақсаты екендігін тану қажет. Адам және азаматтың
құқықтарын қамтамасыз ету үшін адам құқықтары мен бостандықтарының
кепілдіктері әрекет етеді. Кепілдік деп адам және азамат құқықтарының
жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құқықтық құралдарды түсінеміз. Мазмұнына
қарай кепілдіктер экономикалық, әлеуметтік, саяси, заңи, ұйымдық,
идеологйялық болып келеді. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қорғауды тәсілдеріне қарай былай бөлуге болады:
мемлекеттік қорғау (мемлекеттік билік органдарымен қорғау, соның ішінде
атқару органдарымен);
адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын сот қорғауы;
адам құқықтарын қорғаудағы адвокаттар институтының ролі;
адам құқықтарын қорғаудағы қоғамдық ұйымдардың және үкіметтік емес құқық
қорғау ұйымдарының ролі;
• заңды көмек көрсету.
Енді Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік органдардың адам құқықтарын
қорғаудағы роліне келетін болсақ. Қазақстанның кеңес кезеңіндегі дамуының
көптеген жылдары мемлекет адам және азаматтың үстінен қарады, заңдарда және
тәжірибеде мемлекет мүддесі басым болды. Бүгінде Қазақстан Республикасы
өзін құқықтық мемлекет Деп орнықтыра отырып, азаматтық қоғам құра отырып
адам құқықтары мен мүдделерінің мемлекет мүддесінен басымдығын жариялады.
Адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз
ету- жас мемлекет ретіндегі Қазақстан үшін күрделі мәселе. Азамат
құқықтарын жай жариялау жеткіліксіз, оларды сақтауды қамтамасыз ететін, осы
құқықтарды белгілі бір дәрежеде шектейтін немесе бүзатын мемлекеттік билік
органдары тарапынан жасалатын қадамдарды жоятын механизмдерді құру қажет.
Халықтық және халықаралық қауымдастықтың алдында азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ету үшін жауапты болып мемлекет табылады.
Қазақстанда мемлекеттік билік бір тұтас, бірақ ол биліктің заң шығарушы,
атқарушы және сот билігіне бөлінуі принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып
Конституция да Қазақстан Республикасының Президенті аталған. Құқықтар мен
бостандықтарды жүзеге асыру шаралары үкіметпен, министрліктермен,
ведомоствалармен жүзеге асырылады. Осындай өкілеттіктерге жергілікті
басқару органдарының басшылары-әкімдерде ие. Іс жүзінде кез келген
мемлекеттік билік органы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
және сақтауға міндетті[9]. ҚР-сы Конституциясына сәйкес құқықтары мен
бостандықтарын қамтамасыз ететін маңызды мемлекеттік институты болып
Президент табылады. 40-бабында жазылған: Республика Президенті-халық пен
мемлекеттік билік бірлігінің, конституциясының мызғымастығының, адам және
азамат құқықтары мен бостандықтарының рәмізі әрі кепілі. Президенттің
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету жөніндегі
өкілеттіктері ҚР-сы Конституциясында, Президент туралы ҚР-сы
Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлығында бекітілген.
Президенттің адам құқықтары мен бостандықтарының кепілі ретіндегі
қызметін келесі өкілеттіктері арқылы көруге болады:
Президент Парламент Сенаты ұсынған заңға он бес жұмыс күні ішінде қол
қояды; заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген баптарын
қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады. Осы өкілеттікті жүзеге
асыра отырып Президент заң қабылдауға қатысады, соның ішінде адам және
азамат құқықтары жөнінде. Осы соңғы жылдар ішінде ҚР-сы Қылмыстық кодексі,
Коррупция туралы, Білім туралы және т.б. заң актілері қабылданды;
Үкіметке заң жобаларын Парламент Мәжілісіне енгізуді тапсырады. Үкімет
арқылы Президент шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңының, ҚР-
сы азаматтарының денсаулығын сақтау туралы және т.б. Заңдарға бастамашылық
жасады;
Үкіметтің және облыстар, республикалық маңызы бар қалалар мен республика
астанасы әкімдері актілерінің күшін жояды не толық немесе ішінара тоқтата
тұрады;
Қазақстан халқына елдегі жағдай мен республиканың ішкі және сыртқы
саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайын жолдау арнайды, мемлекеттік
бағдарламаларды бекітеді. Осылайша Президент бір қатар мемлекеттік
бағдарламалардың, соның ішінде азаматтар арасындағы туберкулезбен күрес
бағдарламасының, сонымен қатар Қазақстан-2030. өркендеу, қауіпсіздік және
барлық қазақстандықтардың тұрмысын жақсарту деп аталатын халыққа
жолдауының бастамашысы және бірлескен авторы болады;
Келіссөздер жүргізеді және Республиканың халықаралық шарттарына қол қояды,
бекіту грамоталарына қол қояды, соның ішінде адам құқықтары саласындағы
халықаралық шарттарда бар;
Адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету үшін дара
сипаттағы нормативтік актілерді қабылдайды;
Адам және азаматтардың азаматтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық құқықтары
мен бостандықтарын жүзеге асыруға бағытталған жеке құқықтық актілерін
шығарады. Мысалға, Қазақстан Республикасының азаматтығының, саяси баспана
беру, ауыр қылмыстары үшін сотталған азаматтарға кешірім жасау мәселесін ең
соңында Президент шешеді;
Мемлекеттегі негізгі тұрақты саясатты айқындайды. Бұл кезде тек қана
ұйымдастырушылық қабілет, профессионалдылық, білім ғана емес, сонымен қатар
мемлекеттік қызмет принциптеріне сәйкес өз қызметінде азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының және заңды мүдделерінің мемлекет мүддесінен
басымдығын қамтамасыз ету де ескеріледі;
Республиканың демократиялық институттарына, оның тәуелсіздігі мен аумақтық
тұтастығына, саяси тұрақтылығына, азаматтардың қауіпсіздігіне елеулі және
тікелей қатер төнген, мемлекеттің конституциялық органдарының қалыпты жұмыс
істеуі бұзылған жағдайда Президент тиісті тәртіппен Қазақстанның бүкіл
аумағында және оның жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізуді,
республиканың Қарулы Күштерін қолдануды қоса алғанда аталған жағдайлар
талап ететін шараларды қолдануға құқылы.
II. §2. Конституциялық Кеңес-Қазақстан Республикасындағы адам және азамат
құқықтарын жанама қорғау институты.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі-мемлекеттің бүкіл
территориясында Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ететін мемлекеттік
орган болып табылады. Бұл дегеніміз өз қызметін жүзеге асыру кезінде
Конституциялық Кеңес:
Жоғары мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілерді қабылдау және
ұйымдастырушылық щараларды жүзеге асыру кезіндегі олардың мұлтіксіз
сақталуын қамтамасыз ете отырып, конституциялық нормаларды;
Мемлекеттің өмірінің және қызметінің маңызды жақтарын белгілейтін
конституциялық ережелерді;
Конституциялық идеялар мен принциптёрді басшылыққа алуы керек[10].
Конституциялық Кеңес Конституцияның үстемдігін соттық емес әдістермен
қамтамасыз ететін мемлекеттік орган, яғни о л сот органы болып табылмайды.
Ол билік тармақтарының еш қайсысынада жатпайды. Конституциялық Кеңес өз
өкілеттіктерін конституциялық өндіріс арқылы жүзеге асырады. Конституциялық
өндірістің негізгі мәселелері болып жогары заң піыгарушы, атқарушы және сот
билігі органдарының қызметімен байланысты істер, олардың қарым-қатынастары,
заң және нормативтік-құқықтық актілерінің қабылдануы табылады. Президенттің
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы конституциялық заң
күші бар Жарлығында олардың арыздары бойынша конституциялық өндіріс
қозғалатын субъектілер тобы анықталған. Оларға: Президент, Сенат төрағасы;
Мәжіліс төрағасы, Парламент депутаттары, Премьер-Министр, республика
соттары, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар жатады. Яғни
конституциялық өндірістің қатысушыларының саны шектеулі, Бұл осы
конституциялық бақылау жүйесінің күрделі кемшілігі. Бүрын болған
Конституциялық сотқа мемлекет басшысымен, парламент және үкімет
басшыларымен қатар Жогары Кеңес (бүрынғы жогары заң шығарушы орган), оның
Президиумы, комитеттері және жекелеген депутаттары, Бас Прокурор, облыстық
өкідді және атқарушы органдар, Ғылым Академиясы, қоғамдық бірлестіктердің
республикалық органдары да және ең бастысы азаматтар өздерінің
конституциялық құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғайтын мәселелер
бойынша арыздар бере алатын. Конституциялық Кеңеске арыз бере алатын
субъектілердің шектеулі болуы Конституцияның орындалуына бақылаудың
деңгейін төмендетеді. Қазақстан Республикасы азаматтарын Конституциялық
Кеңеске арыз беру құқығынан айыруы азаматтардың өздерінің құқықтары
мен бостандықтарын қорғау мүмкіндігін азайтады, Қазақстан Республикасындағы
азаматтар дың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру үшін
жоғары лауазымды тұлғалардың конституциялық жауапкершілігі институтының
қалыптасуына жағдай жасамайды. Конституциялық Кеңес өндіріске қабылданған
арызды қарайды және ол бойынша сол арыз түскен күннен бастап бір ай ішінде
қорытынды шешім шығарады. Конституциялық Кеңес алдын ала конституциялық
бақылауды жүзеге асьірады, соның ішінде заңдар мен халықаралық шарттардың
конституцияға сәйкестігін оларға қол қойылып, бекітілгенге дейін, яғни
заңды күшіне енгенге дейін тексереді. Конституциялық Кеңестің маңызды
міндеті - азаматтарды, мемлекет мүдделерін, бүтіндей қоғамды конституциялық
емес заңдарды және халықаралық шарттарды қолдану негізінде болатын
негативті заңды салдардан қорғау.
Конституциялық Кеңес конституциялық бақылауды жүзеге асыра отырып,
соттардың қолдануға жататын және азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарына нұқсан келтіретін заңды немесе нормативтік актіні
конституциялық емес деп тану туралы * өтініштерін қарай алады. ҚР-сы-
Конституциясының 74-бабы, 2-бөлігіне сәйкес, адамның және азаматтың
конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан
келтірілген деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің
күші жойылады және қолдануға жатпайды. Осы заңдар мен нормативтік құқықтық
актілерге негізделген соттардың және басқа құқық қолдану органдарының
шешімдері Конституциялық Кеңес туралы ҚР-сы Президентінің конституциялық
заң күші бар Жарлығына сәйкес орындалуға жатпайды. Конституциялық Кеңестің
шешімдері қабылданған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл
аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және
шағымдануға жатпайды. Енді, Конституциялық Кеңестің келесі маңызды міндеті
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау, яғни
бұзылған құқықтарды қалпына келтіру. Бұл функцияны онституциялық Кеңес
әрекет етуші актінің нормаларын конституцияға қайшы деп тану арқылы жүзеге
асырады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы, 4-бөлігіне сәйкес
Конституциялық Кеңестің ерекше өкілеттігі конституция нормаларына ресми
түсіндірме беру. Конституциялық Кеңестің ресми түсіндірме беру туралы
қаулысы әрекет етуші құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады, өйткені
нормативтік сипатқа ие және белгілі бір заңды салдары болады. Практикада
Конституциялық Кеңеске берілетін арыздардың көбісі конституциялық
нормаларды ресми түсіндіру туралы арыздарды құрайды.
Конституциялық Кеңестің өтпелі кезең жавдайындағы ерекше ролі заңдарды ҚР-
сы Конституциясына сәйкестендіру мақсатында түпкілікті жаңарту процессіне
тікелей ықпал жасаудан тұрады. Конституциялық Кеңес туралы ҚР-сы
Президентінің коституциялық заң күші бар Жарлығына сәйкес, егер ҚР-ның
Конституциялық Кеңесі Парламент қабылдаған заңды Конституцияға қайшы деп
таныса, ол заңға Президент қол қоймайды. Егер Конституциялық Кеңес заңды
Конституцияға сәйкес деп тпаса, онда Президент оған қол қояды. Мұндай
құқықтық салдар халықаралық шарттарғада қатысты болады. Егер халықаралық
шарт Конституцияға қайшы келсе Парламент оны бекіте алмайды. Ал
Конституциянық Кеңес дұрыс щешім шығарса, онда Парламент шартты бекітеді.
Осылайша 1998 ж адам құқықтары туралы торт халықаралық Кбнвенцияны
Конституциялық Кеңестің шешімімен Парламент бекітті.
Конституция мен заңдарды ресми түсіндіре отырып Конституциялық Кеңес
олардың мазмұнына түзетулер енгізеді, заң шығарушыға жаңа заң қабылдау
қажеттігін көрсетеді. Конституциялық Кеңес қызметіндегі азаматтардың
бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтірудің мысалы ретінде
1997 ж 24-сәуірдегі Конституциялық Кеңестің Қаулысын айтуға болады. Осы
қаулыға сәйкес 1980 ж 13-қарашада ҚазақССР Заңымен бекітілген, 1991 жылдың
28-маусымы мен 1995 жылдық 5-қазанында өзгертулер мен толықтырулар
енгізілген ҚазақССР адвокатурасы туралы Ереженің 3-бабының, 3-бөлігі ҚР-
сы Конституциясының 23-бабы, 1-бөлігінде бекітілген адам және азамат
құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп танылган. Осындай заңға
негізделген соттардың және құқық қолданушы органдардың шешімдері орындалуға
жатпайды.
Әлемдік тәжірибе Конституциялық бақылау органдарының маңызды функциясы
мемлекеттің жоғары лауазымды тұлғаларының конституциялық жауапкершілігін
жүзеге асыру болып табылатындығын көрсетеді. Яғни конституциялық бақылау
органдары жоғары лауазымды тұлғалардың әрекеттерінің конституция
нормаларына сәйкестігін тексереді. Лауазымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz