Үндістан экономикалық модернизациясының теориялық-концептуалды негіздері
1 Үндістан экономикалық модернизациясының теориялық.концептуалды негіздері
1.1 Экономикалық модернизацияның теориялық негіздері
1.2 Үндістан “жаңа экономикалық саясатының” концептуалды негіздері
1.2.1 Үндістан модернизациясының ерекшеліктері және сыртқы саясат ұстанымы
1.2.2 Үндістан экономикалық либерализация моделінің идеологиялық негізі
2 Үндістанның экономикалық модернизация және аймақтық ықпалының кеңею
2.1 Үндістандағы экономикалық либерализация процесі
2.2 Аймақтық интеграция процесіндегі Үндістанның рөлі
2.2.1 Үндістанның азиаттық елдермен әрекеттесу концепциясы
2.2.2 Аймақтық ынтымақтастық және Үндістанның Оңтүстік Азиядағы ұстанымы
3. Үндістан халықаралық ықпалының артуының экономикалық құралдары
3.1 Үндістанның ақпараттық технологиялар секторының халықаралық байланыстардағы рөлі
3.1.1 Үндістанның ғарышты игеру бағдарламасы
3.2 Әлемдік аутсорсинг және Үндістанның халықаралық сахнадағы экономикалық ықпалдастығы
1.1 Экономикалық модернизацияның теориялық негіздері
1.2 Үндістан “жаңа экономикалық саясатының” концептуалды негіздері
1.2.1 Үндістан модернизациясының ерекшеліктері және сыртқы саясат ұстанымы
1.2.2 Үндістан экономикалық либерализация моделінің идеологиялық негізі
2 Үндістанның экономикалық модернизация және аймақтық ықпалының кеңею
2.1 Үндістандағы экономикалық либерализация процесі
2.2 Аймақтық интеграция процесіндегі Үндістанның рөлі
2.2.1 Үндістанның азиаттық елдермен әрекеттесу концепциясы
2.2.2 Аймақтық ынтымақтастық және Үндістанның Оңтүстік Азиядағы ұстанымы
3. Үндістан халықаралық ықпалының артуының экономикалық құралдары
3.1 Үндістанның ақпараттық технологиялар секторының халықаралық байланыстардағы рөлі
3.1.1 Үндістанның ғарышты игеру бағдарламасы
3.2 Әлемдік аутсорсинг және Үндістанның халықаралық сахнадағы экономикалық ықпалдастығы
Үндістан экономикалық модернизациясы күрделі әрі нақтылы зерттеуді керек етеді. Өйткені, елдегі экономикалық модернизация процесі Үндістанның әлем сахнасындағы өзін-өзі анықтау, сондай-ак ұлттық етенелену мәселелерінен туындалады. Ал, бұл жағдай Үндістан экономикалық модернизациясының өзіне ғана тәң даму жолдарын айқындап, өз кезегінде зерттеуді ерекше бағытында, яғни бірқатар факторларын ескере отыра жүргізуді талап етеді.
Бастапқыда ұғымдық жағына көңіл бөлу керек. Экономикалық модернизацияға көшпес бұрын “модернизация” ұғымы нені білдіреді екендігін анықтау керек. Және бұл сұрағының мән-мағынасын ашу керек.
Батыстық тұжырымдамасына сәйкес “модернизация” ұғымы адамзат дамуы барысындағы ілгері әлеуметтік өзгерістерін білдіреді. Демек, модернизацияның бұл мағынасы жаңа замандағы батыс елдерінде болған ескі жүйелерінің әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени өзгерістер легіне ұшырау мен қазіргі заманғы технологияларға қол жеткізу процестерін айқындайды. Батыстың белгілі зерттеушісі Шмуэль Айзенштадтың пікірінше, “модернизация тарихи калыптасқан өзгерістердің толқыны, бұл процесс көбінесе ХVІІ-ХІХ ғасырлар аралығында Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада пайда болған әлеуметтік-экономикалық, саяси жүйелеріне тәң болады”. Ал, тағы бір батыстық автор, Вильберт Мур модернизацияның түбінде “қазіргі заманға дейінгі дәстүрлі қоғамның экономикалық жағынан гүлденген, сондай-ақ саяси жағынан біршама тұрақты батыстық нысанындағы мемлекеттерге тәң болатын әлеуметтік ұйымдасқан қоғамдастыққа карай түбегейлі өзгеру” процестін жатқанын көрсетеді. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, модернизацияны қозғайтын кіндіктері бар. Дегенмен бұл кіндіктер белгілі бір қоғамдарға ілеспейді, олар өзгермелі сипатында болады. Мәселен, Эдвард Тиракьян аталмыш кіндіктердің қозғалуын Ежелгі Грекиядан бастап, Ежелгі Рим, ортағасырдағы солтүстік және солтүстік-батыс Еуропа арқылы қазіргі АҚШ пен Қиыр Шығыс мемлекеттеріне дейін жеткізеді [1]. Яғни әлемдегі өркениеттер дамыған сайын модернизация процестері жүріп, тек белгілі бір ғасырларда локалды түрде пассионарлығы басым мемлекеттер модернизацияның ошақтарына айналып, оны басқа жерлерге таратады. Сөйтіп, модернизацияны әлемде табиғи ұйымдасқан құбылыс ретінде де тануға болады. Өйткені, әлем жаратылғаннан бері адамзат ілгері дамуын туындайтын жаңартуына ұмтылып, әр түрлі саладағы “жаңасын” өзіне тартады. Дегенмен модернизация ұзақ жүретін процесс ретінде де танылады. Өйткені, ғылыми оның дәлелденген теориялық негізі бар, және де ол адмзат эволюциясындағы бірден-бір құралы. Осындай мағынада модернизация өз алдына бірнеше түрлеріне жіктеледі. Мысалы, қазіргі әлемде модернизацияның экономикалық, саяси, әлеуметтік, ғылми-техникалық, мәдени, әскери сияқты тармдалған және өзара байланысқан түрлері бар.
Бастапқыда ұғымдық жағына көңіл бөлу керек. Экономикалық модернизацияға көшпес бұрын “модернизация” ұғымы нені білдіреді екендігін анықтау керек. Және бұл сұрағының мән-мағынасын ашу керек.
Батыстық тұжырымдамасына сәйкес “модернизация” ұғымы адамзат дамуы барысындағы ілгері әлеуметтік өзгерістерін білдіреді. Демек, модернизацияның бұл мағынасы жаңа замандағы батыс елдерінде болған ескі жүйелерінің әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени өзгерістер легіне ұшырау мен қазіргі заманғы технологияларға қол жеткізу процестерін айқындайды. Батыстың белгілі зерттеушісі Шмуэль Айзенштадтың пікірінше, “модернизация тарихи калыптасқан өзгерістердің толқыны, бұл процесс көбінесе ХVІІ-ХІХ ғасырлар аралығында Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада пайда болған әлеуметтік-экономикалық, саяси жүйелеріне тәң болады”. Ал, тағы бір батыстық автор, Вильберт Мур модернизацияның түбінде “қазіргі заманға дейінгі дәстүрлі қоғамның экономикалық жағынан гүлденген, сондай-ақ саяси жағынан біршама тұрақты батыстық нысанындағы мемлекеттерге тәң болатын әлеуметтік ұйымдасқан қоғамдастыққа карай түбегейлі өзгеру” процестін жатқанын көрсетеді. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше, модернизацияны қозғайтын кіндіктері бар. Дегенмен бұл кіндіктер белгілі бір қоғамдарға ілеспейді, олар өзгермелі сипатында болады. Мәселен, Эдвард Тиракьян аталмыш кіндіктердің қозғалуын Ежелгі Грекиядан бастап, Ежелгі Рим, ортағасырдағы солтүстік және солтүстік-батыс Еуропа арқылы қазіргі АҚШ пен Қиыр Шығыс мемлекеттеріне дейін жеткізеді [1]. Яғни әлемдегі өркениеттер дамыған сайын модернизация процестері жүріп, тек белгілі бір ғасырларда локалды түрде пассионарлығы басым мемлекеттер модернизацияның ошақтарына айналып, оны басқа жерлерге таратады. Сөйтіп, модернизацияны әлемде табиғи ұйымдасқан құбылыс ретінде де тануға болады. Өйткені, әлем жаратылғаннан бері адамзат ілгері дамуын туындайтын жаңартуына ұмтылып, әр түрлі саладағы “жаңасын” өзіне тартады. Дегенмен модернизация ұзақ жүретін процесс ретінде де танылады. Өйткені, ғылыми оның дәлелденген теориялық негізі бар, және де ол адмзат эволюциясындағы бірден-бір құралы. Осындай мағынада модернизация өз алдына бірнеше түрлеріне жіктеледі. Мысалы, қазіргі әлемде модернизацияның экономикалық, саяси, әлеуметтік, ғылми-техникалық, мәдени, әскери сияқты тармдалған және өзара байланысқан түрлері бар.
1 Үндістан экономикалық модернизациясының теориялық-концептуалды негіздері
1.1 Экономикалық модернизацияның теориялық негіздері
Үндістан экономикалық модернизациясы күрделі әрі нақтылы зерттеуді
керек етеді. Өйткені, елдегі экономикалық модернизация процесі Үндістанның
әлем сахнасындағы өзін-өзі анықтау, сондай-ак ұлттық етенелену
мәселелерінен туындалады. Ал, бұл жағдай Үндістан экономикалық
модернизациясының өзіне ғана тәң даму жолдарын айқындап, өз кезегінде
зерттеуді ерекше бағытында, яғни бірқатар факторларын ескере отыра
жүргізуді талап етеді.
Бастапқыда ұғымдық жағына көңіл бөлу керек. Экономикалық
модернизацияға көшпес бұрын “модернизация” ұғымы нені білдіреді екендігін
анықтау керек. Және бұл сұрағының мән-мағынасын ашу керек.
Батыстық тұжырымдамасына сәйкес “модернизация” ұғымы адамзат дамуы
барысындағы ілгері әлеуметтік өзгерістерін білдіреді. Демек,
модернизацияның бұл мағынасы жаңа замандағы батыс елдерінде болған ескі
жүйелерінің әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени өзгерістер легіне
ұшырау мен қазіргі заманғы технологияларға қол жеткізу процестерін
айқындайды. Батыстың белгілі зерттеушісі Шмуэль Айзенштадтың пікірінше,
“модернизация тарихи калыптасқан өзгерістердің толқыны, бұл процесс
көбінесе ХVІІ-ХІХ ғасырлар аралығында Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада
пайда болған әлеуметтік-экономикалық, саяси жүйелеріне тәң болады”. Ал,
тағы бір батыстық автор, Вильберт Мур модернизацияның түбінде “қазіргі
заманға дейінгі дәстүрлі қоғамның экономикалық жағынан гүлденген, сондай-
ақ саяси жағынан біршама тұрақты батыстық нысанындағы мемлекеттерге тәң
болатын әлеуметтік ұйымдасқан қоғамдастыққа карай түбегейлі өзгеру”
процестін жатқанын көрсетеді. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше,
модернизацияны қозғайтын кіндіктері бар. Дегенмен бұл кіндіктер белгілі
бір қоғамдарға ілеспейді, олар өзгермелі сипатында болады. Мәселен, Эдвард
Тиракьян аталмыш кіндіктердің қозғалуын Ежелгі Грекиядан бастап, Ежелгі
Рим, ортағасырдағы солтүстік және солтүстік-батыс Еуропа арқылы қазіргі
АҚШ пен Қиыр Шығыс мемлекеттеріне дейін жеткізеді [1]. Яғни әлемдегі
өркениеттер дамыған сайын модернизация процестері жүріп, тек белгілі бір
ғасырларда локалды түрде пассионарлығы басым мемлекеттер модернизацияның
ошақтарына айналып, оны басқа жерлерге таратады. Сөйтіп, модернизацияны
әлемде табиғи ұйымдасқан құбылыс ретінде де тануға болады. Өйткені, әлем
жаратылғаннан бері адамзат ілгері дамуын туындайтын жаңартуына ұмтылып, әр
түрлі саладағы “жаңасын” өзіне тартады. Дегенмен модернизация ұзақ жүретін
процесс ретінде де танылады. Өйткені, ғылыми оның дәлелденген теориялық
негізі бар, және де ол адмзат эволюциясындағы бірден-бір құралы. Осындай
мағынада модернизация өз алдына бірнеше түрлеріне жіктеледі. Мысалы,
қазіргі әлемде модернизацияның экономикалық, саяси, әлеуметтік, ғылми-
техникалық, мәдени, әскери сияқты тармдалған және өзара байланысқан
түрлері бар.
Кезінде Нейл Смелзер модернизацияны кешенді ұйымдасқан, құрамына алты
бөлігі (саласы) кіретін әр алуандылық ретінде сипаттады. Яғни ол
модернизациялық процесін қоғамның әр түрлі деңгейдегі салаларымен
теңестіреді. Атап айтқанда, модернизация экономика саласында біріншіден,
жаңа технологиялардың пайда болуы, екіншіден, өмір сүрудің тәсілі
ретіндегі ауыл шаруашылықтан коммерциялық ауыл шаруашылығына өтуі,
үшіншіден, адам баласы мен жануарлардың еңбегін “тірі емес” энергиясы мен
механизмдермен алмастыруы, тхөртіншіден, қалалық типтегі қоныстардың
жайылуы және еңбек күшінің белгілі бір кеңістікте шоғырлануы сияқты
мәселелерін қамтиды. Ал саяси саладағы модернизация тайпа көсемінің
авторитетінен сайлау негізінде келетін және алмастырылатын саяси партиялар
мен демократиялық өкіметке өтуін білдіреді. Білім беру саласында
модернизация сауатсыздықты жою және білім мен сапалы еңбек құндылығының
өсуін келтіреді. Смелзер көрсеткен келесі үш бөлігі діни қатынастарын,
отбасы-неке қатынастарын және стратификация саласын (мобильді болу мен
жеке табысқа жету маңыздылығының арттыруын білдіреді) қамтып өтеді [2].
Көбінесе, осындай салаларда модернизация әрекеттесіп, кеңінен қолданысты
табады. Сөйтіп, модернизация локалды түрде адамзаттың дамуына, сондай-ақ
әлемдік деңгейде болатын түрлі ілгері процестердің кеңеюіне индуктивті
түрде жәрдемдеседі.
Сайып келгенде, модернизация өркениеттер дамуындағы табиғи императиві
рөлін атқарып, көшбасшы өркениетін немесе локалды түрде модернизациялық
ошағына айналған мемлекетін ерекше тұрғыға қояды. Яғни бұл көшбасшы
өркениеті үшін экономикалық және әскери-техникалық жағынан басқалардан
ерекшелену маңызды болып келеді. Бұл өркениет басқаларға лайықты болатын
мәдени-әлеуметтік стандартты жасауға ат салысады. Сөйтіп, көшбасшы
өркениет өз уақытында және өз ойкуменасында ең қазіргі заманғы дәрежесіне
дейін жетеді. Модернизация тек Батысқа тәң процесс қана емес, ал қайта
өркениеттілік көшбасшылықтың мәдени-әлеуметтік аспектілерін құрайтын
әмбебаб тарихи құбылыс ретінде танылу тиіс. Дегенмен соңғы ғасырларда әр
алуандылық сипатындағы модернизация көбінде тек батыс қоғамында
орналғандықтан, батыстық үлгісіндегі модернизация халықаралық тәртіпті
құрды. Бұл тәртіптің негізінде басым рөлі батыс елдерінің мықты
экономикалық әлуетіне және олардың саяси күшіне берілген болатын. Қазіргі
таңда дамушы елдердегі модернизациясы үшін бұл халықаралық тәртіптің
тіректері табиғи түрдегі үңдеуі болып табылады [3]. Ал Үндістан сияқты
басқа азиаттық және шығысеуропалық дамушы елдер үшін бұл үңдеуге жауап
беру ниеті олардың шапшаң түрдегі экономикалық және саяси реформалау
негізінде болатын модернизацияны басынан өткізу процесімен сәйкес келеді.
Конвергенция теориясы бойынша, модернизация технологиялық
детерминизммен ұласып кетеді. Яғни басымдылығы бар технология әлеуметтік
ұйымдастырудың, саяси өмірдің, мәдени түрлерінің, күнделікті өмір нормалар
мен ережелердің, тіпті наным-сенімдердің ерекше нысандарын талап етеді.
Озық технологиялар уақыт өте келе бәрібір де қазіргісінің синдромын
әкеледі. Бұл синдром түрлі қоғамдардың бірегей болып көрінуінде және
жергілікті ерекшеліктерінің жоюында көрініс табады. Джон Голдтроп
айтқандай, “индустриализацияның алға жылжуына қарай ол бірте-бірте әлемдік
құбылысына айналады. Сөйтіп, индустриалды әлеміне кірген барлық қоғамдарда
құр индустриалды нысаны ғана қалады”. Конвергенция теориясының тұжырмын
айқындауға үлес қосқан Сэмюэль Хантингтон былай деп жазады: “Модернизация
бірегейлікке апаратын тура жол. Егер дәстүрлі қоғамдар әр алуан болып
келсе, және оларды қазіргі заманның белгілердің жоқ болу фактісі ғана
біріктіретін болса, қазіргі заманғы қоғамдар бәріне ортақ негізгі
қасиеттер жиынтығынан тұрады. Яғни модернизация қоғамдар арасындағы
ұқсастыққа деген үрдісін тудырады”. Сайып келгенде, 1970 жылдарға қарай
бұндай ұқсастық белгілері көріне бастады. Мәселен, бұл кезде өнеркәсіптік
өндірісінің қажеттіліктеріне бейімделу (кәсіптік құрылым), туып
көбеюшіліктің төменгі сатыда болуы және өмір ұзақтығының өсуі
(демографиялық құрылым), үлкен отбасыларды құрудан кіші отбасыларды құруға
өту, бұқаралық білім берудің жаңа нысандары, адам басына шаққандағы
табыстың өсуі, тұтынушы рыноктар, саяси өмірдің демократияландыру сияқты
үрдістер әлемдегі әрбір мемлекетке жұғып, кеңінен тарай бастады [4].
Дегенмен конвергенция теориясы модернизацияның ұйытқысында болатын
стратификация, кешенді еңбек бөлінісіне негізделген өнеркәсіптік өндірісі,
тауар мен қызметтерді тұтыну рыногы сияқты мәселелерін ғана қарастырады.
Өйткені, мұнда бірқатар әлеуметтік, мәдени, ділдік ерешеліктері ашылмайды.
Сондықтан саяси режімі және өнеркәсіптік дамуы бірдей болатын
мемлекеттерде қоғамның басқа салаларда ұқсастық белгілері болмауы мүмкін.
Сөйтіп, конвергенция теориясы модернизацияның экономикалық заңдылықтарын
біршама дұрыс дәлелденгенмен, модернизацияда болатын басқа өлшемдердің
жалпы кешенін және түрлі үрдістердің пайда болуын дәлелді түрде аша
алмады.
Конвергенция теориясының жақтаушылары барлық дәстүрлігіне жататын
мәселелердің болуын жоққа шығарып, оларды мешеу құбылыс ретінде көрсеткісі
келді. Алайда бұл шындықпен сай келмейді. Белгілі бір халық (қоғам)
ешқашанда өзінің төл мәдениетінен, тілінен, салт-дәстүрінен, дінінен бас
тартпайды. Тіпті қазіргі мәдени жаһандану ғасырында озық технологиялық
инновацияларын қабылдаған көптеген мемлекеттер өзіндік жолды тандап,
өзінің ұлттық мәдениеті мен дінінен бас тартпады. Қоғамның дәстүрлі
элементтерін құрайтын бұл мәселелерге модернизация үнемі әсер етеді.
Бірақ, олар көп жағдайда мызғымас күйінде қала береді. Әйтсе, модернизация
оларға жағымды жағынан да әсер етіп, ескінің кейбір сорақы сарқыншақтарын
түзету мүмкін.
Модернизация ұғымының ғылыми айналымға енген тағы бір мағынасы бар. Ол
“үшінші әлемге” жататын көбінесе азиаттық немесе шығыстық нысанындағы
мемлекеттерге тәң құбылыс ретінде сипатталады. Яғни белгілі бір объективті
мен субъективті себептерге байланысты Батыстан артта қалған, және
экономикалық өрлеуді енді ғана басынан кешірген дамушы елдердің озық
технологияларды пайдалану мен батыстық үлгісіндегі функционалдық-
құрылымдық өзгерістерді енгізу арқасында жаңару процестеріне қол жеткізу
ұмтылыстарын атап көрсетуге болады. Бұндай жағдайда дамушы елдердің барлық
салалары (саяси, әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық)
модернизацияға ұшырайды. Бұл арқылы дамушы елдері экономикасы дамыған
батыстың алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тарапынан жасалған модернизациялық
үңдеуіне жауап береді. Сондай-ақ олар Батыстан келген қаржы-технологиялық
қысымға қарсы тұрып, тіпті батыс елдерімен белгілі бір дәрежеде бәсекеге
тұру мүмкіндігіне қол жеткізеді.
Мәселен, аталмыш Сэмюэль Хантингтонның жоғарыда өзінің конвергенция
теориясы негізінде жасалған пікіріне біршама қайшы тұрғыда айтылған
сөздерін оның атақты еңбегінде таба аламыз. С. Хантингтонның пікірінше:
“модернизация батыстық емес өркениеттерді нығайтып, Батыстың өзінің
әлуетінің күрт азаюына әкеліп соғады. Әлем әлдеқайда қазіргі заманғы
болғанымен, ондағы батыс елдерінің ықпалы күннен-күнге азая түседі” [5].
Бұл сөздерде шындық бар. Өйткені, қазіргі Жапония, Қытай, Үндістан,
Бразилия, Малайзия, Сингапур, Оңтүстік Корея сияқты ілгері даму үстіндегі
мемлекеттер арнайы бағытталған индустриализациясы және ғылымдағы
инновациялары арқылы қол жеткізген өзінің жоғары экономикалық
қарқындарымен дамыған мемлекеттерге жетіп, ал кейбір көрсеткіштері бойынша
тіпті олардан да озып кетті. Сондай-ақ олар өзінің экономикалық дамуын
ғылыми-техникалық жетістіктерімен барынша байланыстырып, өзіндік озық
технологияларды кұрастыру мен тарату арқылы қазірдің өзінде
экономикалардың өсімі бойынша дүниежүзінде алдыңғы қатарларына шықты.
Демек, олардың халықаралық процестерге ықпалдасу мүмкіндіктері туып,
әлемдік қауымдастықтың “еуроатлантикалық” сипатын өзгертуге күші жетеді.
Сондықтан батыста дамушы елдерінде модернизация процесінің кең етек
жайылуына карсылық пен қорқыныш белгілерінің қалыптасуы занды құбылыс.
Тарих деген қайталана беретін процесс: кеше - сіздің мемлекетіңіз шикізат
беретін көптеген отарларды иеленсе, бүгін - сіздің қол астында болған
отарлары дербестікке қол жеткізсе, ертең - сіздің бұрынғы отарлары
технологиялық өрлеу арқылы жоғары экономикалық дамуына жетіп, сіздің
өзіңіздің әлеуметтік-экономикалық жүйесіне ықпал тигізе бастайды. Мінеки,
бұл ережесінен шыға отыра Үндістанның Батыспенен байланыстары дамиды: кеше
ғана Ұлыбританияның отары болған Үндістан XX ғ. ортасында дербестікке кол
жеткізіп, XXI г. басында технологиялық жетілдіру арқасында өзінің
экономикалық қарқындарының өсімі бойынша бірқатар дамыған еуропалық
мемлекеттерден де озып кетуге шамасы бар.
Жоғарыда көрсетілген модернизация ұғымының екінші мағынасына сәйкес
дамушы елдерінде модернизация процестері көбінен екі бағытында дамиды.
Яғни модернизация негізінен алғанда саясат пен экономика сияқты екі басты
саласында көрініс табады. Модернизация дамуының алғашқы бағыты елдегі
авторитарлық немесе отарлық билігін біршама еркін, демократиялық
құндылықтарын бірінші кезекке қоятын мемлекеттік билік нысанына өзгертуді
талап етеді. Ал оның екінші даму бағыты негізінде экономикалық саласында
түбегейлі өзгерістер енгізіліп, өндірістің қарапайымдалған дәстүрлі әдіс-
тәсілдерінен озық технологияларға қарай ету процесі қамтамасыз етіледі.
Бірақ, бұндай күрделі өзгерістер өздігінен пайда болмайды. Ол үшін белгілі
бір шараларды жүзеге асыру керек. Яғни бірінші жағдайда елдегі саяси
режімді жетілдіру процестері іске қосылса, екінші жағдайда ғылыми біліктер
мен жаңа ойды (инновацияларды) қорлану мен дамыту процестері іске асады.
Жалпы модернизация ұғымы баяғы заманнан жалғасатын бірден-бір
экономикалық даму жолынан сипаты жағынын әр алуан болатын дамуына көшу
моделін білдіреді. Бұндай түбірлі бетбұрыс барысында міндетті түрде әрбір
мемелекеттің әлеуметтік, мәдени ерекшеліктері және рухани құндылықтары
ескерілуі тиіс. Яғни жаңа толқынмен келген экономикалық реформалар және
олар жетелейтін ғылыми-техникалық инновациялар мемлекеттің төлтума
ерекшеліктерін өзіне бағындыруды мақсат қоймайды. Керісінше, бұл
модернизациялық үлгілер елдің төл мәдениетін мен ұлттық сана сезімін
туғызатын “дәстүрлі” құндылықтармен үйлестіру жолдарын тауып, халықтың
пайдасына саятын келісілді түрде әрекеттесу процестерін кездейді. Кәдімгі
сөзбен айтқанда модернизация үстіндегі қоғамында ескінің жаңасымен,
дәстүрлігінің қазіргісімен және өзінікінің басқа жақтан алғандығымен
үдемелі қосарлану (синтезделу) процестері жүреді.
Сондықтан XX ғ. ортасында тәуелсіз болғанымен, алайда экономикасы
жағынан артта қалған Үндістанның алдында тұрған бірден-бір шешім, ол аз
уақыттың ішінде, бар мүмкіндіктерін пайдалана отыра, түбірлі модернизация
процестері арқасында жоғары даму жолына түсу мақсаты болатын. Бұл мақсатан
орындауда елде “Неру бағыты” атаулы жаңа әлеуметтік-экономикалық
реформалардың бағытын жүзеге асыруға кірісті. “Бұндай келелі бағыттың
ұйытқысы ретінде ұлттық өндірістің дамуына жол ашатан кең түрдегі
өнеркәсіптік капиталдың калыптастыру мен қорлану процестері алдыңғы орынға
шықты. Соның нәтижесінде XX ғасырдың соңына қарай Үндістанда мемлекеттік
капитализмды тірек еткен экономиканың импорттың орнын басатын құрылымдық
модернизацияның моделі қалыптасты, ал ол өз кезегінде экспортқа
бағдарланған либералдық модернизация моделінің қалыптасуына жолын ашты.
Сөйтіп, өнеркәсіпте мемлекеттік сектор және экономиканы мемлекеттік реттеу
арқылы дамыту қондырғылары пайда болды. Мемлекеттік капитализмның
ұстанымдары экономикалық дамуының механизмдеріне айналып, рыноктың және
жеке кәсіпкерліктің еркіндігін біршама шектету аркылы ел эқономикасында
түбегейлі жаңару міндеттерін орындауға жәрдемдесті” [6]. Нақ сол
мемлекеттік капитализмнан шыққан “мемлекеттік реттеу” және “технологиялық
инновациялар” сынды механизмдері арқасында Үндістанда экономиканы
либерализациялауға бағытталған модернизацияның жаңалау процестері орналып,
қазірдің өзінде бұл елді қарқынды экономикалық даму үстіңдегі елдерінің
қатарына қоспақшы.
Осыған орай, Үндістандағы модернизация көбінен экономикалық
қондырғылары есебінен жүзеге асады. Яғни елдегі экономикалық реформалары
ерекше бағытында жүргізіліп, бұл арқылы әсіресе машина жасау мен жеңіл
өнеркәсібінде сырттан келетін импорт тауарларының легі күрт қысқартылып,
оларды сапасы кем емес ұлттық тауарларының үлгілері орнын басты. Сонымен
қатар Үндістан модернизациясының басқа дамушы елдерінің парадигмаларынан
ерекшелігі – жоғары технологиялардың, әсіресе компьютерлік бағдарламалар
мен софтарының, түрлі аса күрделі компьютерлік бөлшектерінің шығарылуын
өндіріс жолына салу, оларды сыртқа шығару және әлемдік ІТ-рыногына тарату
мүмкіндіктері болып табылады. Қытай, Малайзия, Оңтүстік Корея, АСЕАН
елдері сияқты басқа модернизациялық үлгілерде басты назар жоғары
технологияларды экспортқа шығару процесіне емес, қайта ауыр және тұрмыстық
өнеркәсібінің салаларын дамытуына, сондай-ақ бұлар өндіретін өнеркәсіптік
тауарларының экспортқа шығару ұстанымдарына берілген. Бұл жәйт Үндістан
мен басқа азиаттық модернизациялық парадигмалар арасындағы түбірлі
құрылымдық айырмашылығы болып табылады.
Сөйтіп, Үндістан ақпараттық технологияларды тарату жөнінде әлемде
қазірдің өзінде алдыңғы қатарлы ел ретінде танылмақ. Мәселен, Үндістанда
ақпараттық жүйесіне қажетті кадрларды даярлау процесі өндіріс жолына
қойылған. Елдегі бұл салада кадрларды даярлау міндеті екі бірдей жоғары
сапалы білім беретін үздік оқу орындарына берілген. Ол Үністанның
технология институты және Ұлттык технология институты (бұлардың ел бойынша
таралған бөлімше-филиалдары бар). Бұл жоғары оқу орындарының қаржыландыру
процесі мемлекеттік қазынасы арқылы жүзеге асады. Сондықтан
Үндістанның дүниежүзі бойынша ІТ-саласында (ақпараттық технологиялар)
жұмыс істейтін мамандардың саны жағынан екінші орында болуы таң қалдыратын
нәрсе емес. Тіптен әлемдегі аса ауқатты адамдарының бірі Билл Гейтс
құраған атақты “Microsoft” компаниясында жұмыс істейтін білікті
мамандарының 31 бөлігі үндістандык азаматтар мен азаматшалар екендігі
әркімге мәлім жәйт болып табылады.
Қазіргі таңда негізінен Бангалор, Хайдарабад, Ченнаи, Мумбаи
қалаларының маңында шоғырланған ақпараттық жүйелерінің технологиялық
орталықтары (бизнес инкубаторлары) немесе басқаша айтқанда “үндістандық
силикон алқабы” дүниежүзі бойынша ең дамыған мемлекеттерді “Made in India”
лейблі бар сапалы компьютерлік бағдарламалық өнімдерімен (бағдарламалар,
софтар, CD және флэш дискілеріне жазылған заманауи ойындар, әр түрлі
компьютерлік бөлшектер, т.б.) қамтамасыз етеді. Үндістанның IT-саласында
жұмыс істетйтін 1 миллионаннан аса ақпараттық технологиялардың мамандары
өздері жасаған бағдарламалық өнімдерін 180-нен асатын дүниежүзі дамыған
және дамушы елдеріне экспортқа шығаруда. Әрине бұл жоғары сапалы
өнімдерінің негізгі негізгі тұтынушылар легін АҚШ, Канада, Ұлыбритания,
Германия, Франция және тағы басқа дамыған батыс еуропалық мемлекеттері
құрайды.
Қазірдің өзінде жоғарыда аталған “Microsoft” компаниясымен қатар
“Сиско”, “Моторола”, “IBM”, “Хьюлетт-Паккард”, “Intel”, “Yahoo!” сияқты
жан-жанқты мамандырылған жоғары технологиялық компаниялары үндістандық IT-
орталықтарына өзінің арнайы тапсырыстарын беруде [4]. Сөйтіп, Үндістандағы
модернизация процестері басқа “шығыстық” нысанындағы дамушы елдерінен
ерекше дамып, көбінен мемлекеттік капитализмның қағидаларын пайдалана
отыра, жоғары инновациялық технологияларды өндіріс жолына салу арқылы
импорттың орнын басатын әрі экспортқа бағдарланған экономикасын
қалыптастыруды көздейтін теориялық аспектілерін қамтиды.
Дүниежүзілік үрдістер бір әмбебаб дәрежеге модернизация ұғымын салады,
жаһанданудың ажырамас бөлігі ретінде және қоғамның жалпы стандартталуындай
қабылданады. Алайда бұл заңдылық әрдайым болып табылмайды, мысалы, дамыған
елдерде жаңарту ғаламдану және стандарттау процестерінің ілгерілемелі
дамуындағы аспап ролді атқарады. Сонымен қатар, дамып жатқан елдерде
жаңарту көбінесе жергілікті социум дәстүрлі заңдарымен жинақтайды, және
мәні бойынша технологиялық даму аспабы болып табылады, және де ол арқылы
дамып жатқан мемлекеттер дамыған елдердің ғылыми-техникалық тықсыруына
қарсы тұруға тырысады. Бұл мағынада жаңарту жаңа ой, техника,
технологиялардың және өмірге көзқарастардың генераторы болып табылады.
Ұлттық мемлекеттердің ыдырауы мен мәдени шекаралардың жойылып кеткен
дәуірде модернизация қоғамның ілгерілемелі дамуында бас роль атқарады.
Демек, модернизация дегеніміз қайтымсыз және көбінде табиғи өркениетті
құбылыс, ол арқылы қоғамның ескірген құрылымының бөлек элементтері жаңа
түріне қайта құрылады, сонымен қоғамның дамуын одан ары арттырады. Бұл
әлеуметтік бөлектенген қоғамдардың әртүрлі мәдени-әлеуметтік және
экономикалық құрылымдардың ғаламдық әрекеттестігінің қазіргі заман тез
дамитын үлгілеріне табиғи қайта құрылуының әмбебаб императиві болып
табылады. Бөлек алынған мемлекет пен қоғамның рухани дамуының экономикалық
дамуы одан ары нәтижелі жалғасуда болу үшін сол мемлекеттің әртүрлі құрылым
элементтерін үнемі жаңартып тұру қажет. Бұған қоса қоғамдық социомәдени
прцесіне ғылыми-техникалық даму және экономикалық өсу кері әсерін тигізбеу
керек. Керсінше ғылыми-технологиялық ойдың табысты дамуы тұрақты
экономикалық дамуға түрткі болып қоғамның рухани дәрежесімен жетілуінің
көрсеткіші болып табылады. Яғни экономикалық модернизация процестері
мемлекет түйіні болып табылатын ұлттың дәстүрлі мәдениетін, тілін және
дінін тимеу керек. Олар тек қана ғылымды, техниканы, экономиканы, тұрмыс
және саяси мемлекеттік құрылысын жетілдіру керек. Сол үшін “дәстүрлі” және
“қазіргі заман” элементтерін бірыңғай жүйеге біріктіру қажет, сонымен
қоғамда бар социомәдени тенденцияларды бүкіл мемлекеттің экономикалық
модернизация процестерімен жинақтау керек.
Бүгінгі таңда Үндістан Азия құрлығындағы қарқынды дамып жатқан ірі
елдердің бірі. Үндістан үкіметінің либеральды экономикалық саясаты
арқасында бұл дамушы мемлекет Оңтүстік Азиядағы шетел инвестициялары үшін
ең қолайлы аймақ болып табылады. Яғни Үндістан үкіметінің белгілі бір
дәрежеде батыстың либеральдық құндылықтарды басына алуы оған нарықтық
экономикасының, сондай-ақ кіші және орта бизнестің тұрақты әрі жедел түрде
дамуын қамтамасыз етті. Сөйтіп, экономикада қолданған батыстық әдіс-
тәсілдері және қазіргі ғылымның инновациялық технологиялары арқасында
Үндістан дүниежүзіндегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылуға
әбден мүмкін. Алайда Үндістанның ішкі саяси дамуы және ұлттық мәдениеті
әлемдегі жаһандық процесстерден аулақ тұрып, өзіндік бір қалпын мен тума
ерекшеліктерін сақтап қалды. Әрине, қазір батыс мәдениеті өзінің бүткіл
нысандарымен Үндістанға кең түрде еніп, үнді халқының (әсіресе жастардың)
тұрмысына барынша әсер етуде. Дегенмен, бұған қарамастан үнділер өзінің
байырғы әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді тұрмыстық дәрежеде біршама
сақтап тұрған және мәдени жаһандануға мойынсұнбаған дүниежүзіндегі
халықтардың бірі болып келеді. Сонда Үндістан өзінің жан-жақты дамуында
бұған қалай жетті, яғни әлемдік жаһанданудың үндеуіне қаншалықты түрде
тиімді жауап берді? Осы сұраққа жауабын біз Үндістанның өзіндік даму жолын
және үнділердің өмірлік ұстанымдарын тәптіштеп қарастырғанда оңай түрде
табамыз.
Қазіргі кезде үндістан экономикасы жедел түрде дамып келе жатқан
әлемдік экономикаларының бірі болып табылады. Жылына 7-10 %-ға дейін
баратын құнсыздану тұсында оның өсім қарқындары 5-7 %-ға жетті. Ал ХХІ
ғасырдың басындағы Үндістанның жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) 1,534 млрд долларды
құрады. Соңғы он жылдықтарда Үндістан айтарлықтай экономикалық
жетістіктерге қол жеткізді. Мәселен, елдің ұлттық шаруашылығы экстенсивті
әрі интенсивті түрде ұлғайып келе жатыр. Сондай-ақ Үндістан жалпы ішкі
өнімнің жылына 6,5 %-дық өсіміне қол жеткізіп, ЭВМ және программды
қамтамасыз етілу саласында әлемдік рыноктарға шығып, АҚШ сынды жоғары
дамыған технологиялық державаларымен бәсекеге түсуге шамасы келді. Яғни
Үндістан үкіметі миллиардқа жуық халқын қамтамасыз ету түгілі, сондай-ақ
болашаққа үлкен экономикалық секірісті жасады. Бұл арқылы Үндістан қуатты
ұлттық өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын, ғылым мен техникасын, соның ішінде
ғарыш (жасанды жер серіктерін ұшыру), ядерлік физика, биохимия,
информатика, компьютерлік бағдармалау сияқты ғылым салаларын, инженерлер
мен ғалымдардың білікті кадрларын керемет түрде қалыптастырды [1, 265-267
б.]. Зерттеушілердің пікірінше Үндістан жаһанданудың үндеуіне жауабы
ретінде ел ішіндегі индустриализация үрдісін алдыға қойып, оны табысты
түрде аяқтауды ұсынды. Сонымен бірге оның сыртқы саясаты да индустриалды
дамуының мақсаттарын қуып, оларға толығымен тәуелді болып келеді [2, 17
б.]. Бұның барлығы да Үндістанды жоғары қарқынмен дамып келе жатқан
мемлекет ретінде объективті сипаттайды. Әйткенмен Үндістан
экономикасындағы қазіргі заманның жаһандық технологиялық лебізінің әсері
бірталай болса да, ел жұртының өмір сүру салтына жаһанданудың әсері
біршама төмен болды. Яғни үнділер батыстық мәдениетінің үлгілерін өзіне
енгізгенмен, жапондықтар мен кәрістер сияқты өзінің рухани мәдени
дербестігін сақтап қалды. Егер Үндістан бір жағынан жоғары инновациялық
технологиялардың әлеміне аяқ басса, екінші жағынан ол өзінің байырғы әдет-
ғұрыптар мен салт-дәстүрлерін басқаларға үлгі етіп әлі де сақтауда. Және
де бұл мәселеде ол өзіне іргелес жатқан Непал, Бирма, Бангладеш, Бутан,
Шри-Ланка сияқты кіші мелекеттерге өз ықпалын тигізуде. Сөйтіп, Оңтүстік
Азия аумағын негізінен құрайтын Үндістан ғаламдану мәселесінде біріншіден,
өзінің көрші кіші мемлекеттерге үлгі болып, екіншіден, өзінің ұлттық
экономикасын қазіргі заманның талабына сай жаңартып, батыстан келген нарық
жүйесі және басқа да экономикалық даму нысандарын басына алды. Яғни
Үндістан үкіметі батыстық құндылықтар жүйесін ел экономикасымен және
ұлттық мәдениетпен барынша ұштастыруға тырысты.
Жалпы Үндістанның жаһандануға байланысты ұстанымы прагматикалық
икемділікпен айқындалады. Яғни үнді үкіметі жаһанданудың жағымды жақтарын
(ортақ рынок, сыртқы сауда мүмкіндіктері, ғылыми инновациялар, т.б.)
ұлттық экономика мен отандық бизнесті қарқынды дамыту мақсатында
пайдалануға ұмтылады. Бірақ, сонымен қатар үнді үкіметі ел экономикасының
қолөнер сияқты дәстүрлі түрлерін барынша сақтағысы келіп, оларды
мемлекеттік қамқорлыққа алып, жаңадан құрылған ұлттық экономикасына
ілестіруге тырысады. Демек, Үндістан ұлттық дамуының өзіндік жолын таңдау
арқасында ел экономикасының ескі және жаңа түрлерін үйлесімді түрде
ұштастыруға талпынуда.
Ал Үндістанның ел ішіндегі жүргізілген реформалар мен сыртқы
қатынастар легі аймақтағы жаһандық процесстердің көрінісін айқын
көрсетеді. Мінеки, осыдан Үндістанның ғаламдық әлемде өзіндік ұстанымдағы
мүдделер жиынтығы туындалады. Атап айтқанда:
• Экономика, мәдениет, білім беру, ғылым және техника салаларын дамыту
мен жаңғырту міндеттерін орындау, халықтың әл-ауқатын көтеру,
кедейшілік пен арттақалушылықты жою;
• Елдің егемендігі мен территориялық тұтастығын және ел ішіндегі
бірлігін қамтамасыз ету, аймақтағы дамушы елдермен бірге халықаралық
терроризм мен есірткі бизнеске қарсы тұру және олармен жан-жақты
күресу;
• Үндістанның ұлттық өркениетінің мәдени-тарихи ерекшеліктеріне сай
халықаралық қауымдастықта өзіне лайықты орынға ұмтылу;
• Өркениеттер арасындағы сұхбаттың ұлғаюына және ғаламдық үрдістердің
кең етек алуына байланысты өзінің ұлттық мәдениетінің төлтумалығын
сақтау ұмтылысы, сондай-ақ шығыс пен батыс өркениеттер арасындағы
жанжалды туғызбауға барынша күш салу;
• Көпполюсті, полиорталықтанған әлемді құру ниеті, сол үшін БҰҰ сияқты
халықаралық ынтымақтастықтың институттарын нығайту;
• Халықаралық қатынастарда белгілі бір үстемдік етуді, сондай-ақ бүкіл
елдер мен халықтардың әр түрлі пікірлерін және ұлттық ерекшеліктерін
құрметтеуді қамтамасыз ететін жаңа әділді демократиялық халықаралық
тәртібін орнату [3, 59 б.].
Үндістан мен Оңтүстік Азиядағы жаһандық процесстер негізінен үш ұйытқы
болатын мәселелеріне тіреледі. Ол: 1) батыс тауарларын тұтыну мәселесі, 2)
қазіргі заманғы ғылыми технологияларының таралуы, 3) батыс мәдениетінің
үнді жастарына байланысты жағымсыз ықпалы.
Қазіргі таңда Үндістанда батыстан келетін тауарлар мен өнімдерінің
тұтыну дәрежесі біршама өсіп, жоғары көрсеткіштерге жетті. Мәселен,
McDonald’s, McBurger тағам мекемелердің тарамдалған желілері және Disney,
Sony, Adidas сияқты мульти ұлттық компаниялардың тұтыну өнімдері қазіргі
бірегей әлемнің көріністері Үндістандағы дәстүрлі өмір сүру қалпын күрт
өзгертіп, Жер бетіндегі бәріне ортақ тұтыну рыногының негізін қалады.
Сонда Оңтүстік Азиядағы ғаламданудың ең айқын және көрнекі нысаны деп
аталған тұтыну мәдениеті үндістан қоғамына, соның ішінде әсіресе үнді
жастарына батыстық құндылықтар жүйесін таратуда. Дегенмен Үндістанда
қызмет ететін әлемдік тұтыну компаниялары өз тауарларын сату саясатын
толығымен батыстық нысанында жүргізе алмайды. Өйткені, олар үнді
клиенттерімен жұмыс жасау барысында бірқатар жергілікті ерекшеліктерін
ескеріп, оларға барынша сүйенеді. Мәселен, McDonald’s компаниясына
Үндістандағы өзінің әрбір мейрамханасында вегетариан мен ет өнімдерін
араласпау мақсатында екі түрлі ас дайындайтын бөлмелерін жасауға тура
келді. Сонымен қатар Үндістандағы McDonald’s компаниясының тұрақты әрі
үздіксіз жұмысына айтарлықтай тосқауылды туғызатын нәрсе – оның фирмалық
белгісіндегі сиыр етінің бейнелуі болып табылады. Индуизмның дәстүрлі
қағидасы сиырды бүкіл аңдардың ішіндегі ең қасиетті жануар ретінде
есептейді. Сондықтан бұл аңды өлтіруге немесе оған зақым келтіруге
болмайды, бұл кәдімгідей күнә болып саналады. Яғни Үндістанда индуизмге
сенетіндерге сиыр етін ас ретінде пайдалануға мүлдем болмайды. Сонда
Америка, Еуропа, Қиыр Шығыс, тіптен араб мұсылман елдерінде әдетке
айналған McDonald’s компаниясының фирмалық белгісін Үндістан халқының
басым көпшілігі мойындамай, мемлекет аумағында бұл белгісінің пайдалануына
наразы болды. Сөйтіп, әлемдік азық-түлік компанияларына күрделі деп
саналатын үндістан тұтыну рыногында өз бизнесін жүргізуіне қиынға соғады.
Бірақ, адам саны жағынан 1 миллиардқа жақындап қалған Үндістан тұтыну
рыногы көп әрі жедел түрде пайда табуды көздеген батыстың көптеген
компанияларды өзіне тартуда. Сонда Үндістан мен Оңтүстік Азиядағы батыс
тауарларын тұтыну дәрежесі айтарлықтай болғанымен, аймақтағы жаһандық
процесстердің тек сыртқы көрінісін ғана береді. Өйткені, бұл мәселеде
батыстан келген бәрін бір жүйе немесе стандартқа келтіру механизмі іске
қосылмады. Жаһандану заңды үрдіс ретіндегі өзінің бастапқы мағынасынан
айырылып, үнділер арасында таралған кертартпа көзқарастарына біршама
тәуелді болып, дәстүрлі үнді мәдениетіне мойынсұнды.
Дегенмен бұған қарамастан үшінші әлем деп саналатын әрбір аймағында
тұтыну рыноктарының кеңеюіне байланысты жаһанданудың қарапайым тұрмыстық
нысаны орнықты. Яғни батыстық тұтыну мәдениетіне сүйенген тұрмыстық
ғаламдану бірқатар дамушы елдердің дәстүрлі қоғамдарда үстемдік құра
бастады. Сөйтіп, ХХ ғ. 70-80 жылдарынан өз бастамасын алған дүниежүзілік
ортақ тұтыну рыногы 90-шы жылдары біршама тұрақтанып, ХХІ ғасырдың басында
дүниежүзінің басым бөлігінде көп жағадайда бір нысанындағы киім-кешек,
азық-түлік пен тұрмыстық техника өнімдерінің пайда болуына әкелді. Ал, ол
өз кезегінде жеке ел экономикаларының өзара ықпалдасуына жағдай туғызып,
жаһанданудың бұдан да қатты және жедел дамуына негіз жасады.
Үндістанда жаһанданудың ғылыми-инновациялық және технологиялық
мәселелері халық тарапынан біршама қолдауды тауып, экономикалық даму
саласында үстем етуде. Мәселен, Үндістанда қазірдің өзінде Microsoft
компьютерлік жабдықтары, компьютерлік бағдарламалары мен софтары, ғарыш
айлақтардың бөлшектері, түрлі микрочиптері және тағы басқа озық
тауарлардың шығарымы өндіріс жолына қойылды. Үндістан ғылымы бұл
инновацияларды жаңа идеялар мен өзіндік технологияларды жүзеге асыру
арқылы тәжірибе жүзінде ойлап шығарды. Әрине бұл жағдай көбінесе батыс
ғылымының жағымды әсері арқасында туындалды. Алайда жаңа технологиялардың
бастамасы батыстық болғанымен, олар іске қосу барысында өзінің мәні
жағынан кәдімгі үндістандық тауарлар легіне айналды. Яғни Үндістан
Республикасы азиаттық Қытай, Жапония, Малайзия, Сингапур мемлекеттері
сияқты батыстан келген ғылымның озық технологияларын одан ары дамытып,
өзінің ұлттық экономикасының жетілдіруіне тиімді ықпал ететін нәтижелеріне
қол жеткізді.
Үндістанның қазіргі заманғы технологиялардың өндірісі Бангалор
қаласында орналасқан. Бангалорды әдетте Үндістанның силикон алқабы деп
атайды. Өйткені, Бангалорда компьютерлік бағдармалау жабдықтарын шығаратын
әлемдегі барлық халықаралық фирмалардың 55 %-ы орналасқан. Мұнда жалғыз
ғана озық технологиялар саласында шамамен 35 мың адам жұмыс істейді.
Бангалорда Үндістандағы компьютерлік бағдармалау өндірісіндегі алдыңғы
орындарға ие болған Infosys Technologies компаниясы орналасады. Бұл
компания 1980 жылы құрылып, аз уақыттың ішінде Үндістандағы компьютерлік
жабдықтау мен бағдарламаларын шығаратын бірден-бір ірі өндіруші
компаниясына айналды. Нақ сол Infosys компания алғашқы болып Бангалор мен
Калифорниядағы Силикон алқабы арасында тығыз байланысын орнатып, соның
нәтижесінде коммуникациялық технологиялардың тәулік бойы өндірісін
дәлдеді. Және бұл өндіріс нәтижесінде алынған технологиялық тауарлар
басқаларға қарағанда төменгі бағалармен сатылды. ХХ ғ. 90-шы жж. басында
Infosys Technologies компаниясы АҚШ өнеркәсіптік дамуының оффшорлы
орталығына айналып, одан кейінгі он жылдығында 23 млн. доллардан асқан
таза пайдасын әкелген [4, 117-118 б.]. Сөйтіп, жоғарыда көрсетілгендей
Оңтүстік Азия аймағындағы технологиялық жаңарту процесімен сәйкес келетін
жаһанданудың нысаны аз уақыттың ішінде мемлекет аумағына таралып,
Үндістанның қазіргі заманғы ғылымның дамуын тездетті. Әйтсе, Үндістанға
келген батыстың озық технологиялар мен көзқарастар топтамасы үнділердің
ұлттық сана сезімі арқылы сыни түрде өткізілді. Соның нәтижесінде батыстық
құндылықтар жүйесіне үнділердің төл тұрмыс салты мен байырғы мәдениетпен
барынша ұштасуға және оған кей жағадайда тәуелді болуға тура келді.
Мәселен, Пуджи Сарасвати сияқты дәстүрлі тойланатын мерекелер кезінде
Үндістанның бірқатар компьютерлік компаниялардың кеңселеріндегі
қызметкерлер өздерінің түрлі жұмыс заттарына: үстелдеріне, компьютерлік
терминалдарына, автомобильдеріне, тіпті қайшылардың өздеріне сиынып
табынады. Сөйтіп, индуизм діни-наным сеніміндегі жеке бір қағидаттары
қазіргі заманға бейімделеніп, компьютерлік бағдарламалар мен ойындарды
шығаратын компаниялардың өзінде бұлжытпай орындалады. Бұның барлығы
үнділер арасындағы дәстүрлі мәдениет тамырларының әлі де күшті екендігін
көрсетеді. Алайда уақыт өте келе Үндістандағы байырғы мәдениет анда-санда
болса да батыстық мәдениетінің ықпалына душар бола бастады.
Әлемдік жаһанданудың ықпалы нәтижесінде Оңтүстік Азия елдері, соның
ішінде әсіресе Үндістан тез арада вестернизация (батыстандыру)
процесстеріне тап болды. Яғни, бұл құбылыс адам өмірінің барлық
салаларында бәріне бірдей батыстық құндылықтар жүйесін қалыптастырып, ол
арқылы Оңтүстік Азияда тұратын адамдардың дәстүрлі (аймақтық шеңберіндегі)
дүниетанымын біршама өзгертті. Үндістан қоғамы мен мәдениетін түбірлі
өзгерткен ғаламдық үрдістер әр алуан үлгілерінде өз көрінісін тапты.
Мәселен, MTV және Channel [V] сияқты ойын-сауық телеарналардың
бағадарламалары арқылы үнді жастарын батыстық поп-мәдениетіне баурау
талпыныстары орналды. Басқаша айтқанда, Үндістанның әсіресе ірі
қалаларында тұратын жастар мен жас өспірімдер қазірдің өзінде батыс немесе
американ мәдениет үлгісіндегі жаһандану процесстеріне ілесе бастады.
Егерде батыстық сипатындағы тұрмыс салты Дели, Бангалор, Бомбей,
Мадрас сияқты ірі қалаларының көбінесе 20-30 жастағы тұрғындары арасында
кеңінен мойындалса, Үндістанның ауылды жерлерінде тұратын ел тұрғындарының
басым көпшілігі үшін ол әлі де түсініксіз бөтен өмірлік құндылықтар легі
ретінде көрінеді. Демек, қазіргі заманғы батыс мәдениеті Үндістанның ірі
қалаларда тұратын жастарына біршама ықпал етіп, олардың киетін киіміне,
тыңдайтын музыкасына дейін үстем етуде деп айтуға болады. Алайда үнді
қоғамның халықтың басымдылығын құрайтын басқа топтары батыс мәдениетпен
таныс болғанымен, бұл мәдениетін барынша жақтырмайтындығы белгілі. Сөйтіп,
батыстың рухани және материалдық құндылықтарға сүйенген мәдени жаһандану
процесі көбінде үнді қоғамы тарапынан толығымен дерлік жағымсыз қатынасын
туғызады. Ал батыстан келген мәдени құндылықтар жүйесін үнді қоғамы өзінің
төл мәдениетіне жат құбылыс ретінде түсініп, бұл құндылықтардың үнді
жастар арасындағы көптеп таралуына әрдайым қарсы шығып, бұлардың көптеп
жайылуынан қауіптенеді.
Қорытылай айтқанда, үнділер өз қоғамының мәдени әр алуандылығына, яғни
ондағы әр түрлі сипатындағы мінез-құлық нормаларына, діни және рухани
құндылықтарына ертеден-ақ бейімделгендіктен, қазіргі кездегі батыстық өмір
сүру қағидаларын үгіттейтін тұтыну, технологиялық және мәдени
жаһандану мәселелерінде басқа халықтарға қарағанда жауапкершілігі біршама
жоғары дәрежеге жетіп, күрделі әрі жан-жақты үрдіске ие болды. Үндістанның
өзіндік әлеуметтік-экономикалық дамуы өз кезегінде өзіндік нысанындағы
жаһандануды да талап етеді. Сондықтан қазіргі Үндістанда басқа азиаттық
елдерден өзгеше арнадағы ғаламдық үрдістердің ерекшеліктері орналды. Бұл
ерекшеліктер Оңтүстік Азия аймағының даму қарарнамасынан шығатын ғаламдану
тұжырымдамасына да сәйкес келіп, кәдімгі жеке бір қағида пікірлеріне
айналды: біріншіден, Үндістанның өзіне ғана тәң тұтынушылық философиясы
және азық-түлік тұтыну рыногының дәстүрлі мәдениетпен ұштасып келетін
қағидалары бар; екіншіден, Үндістан ғылымы батыстан келген технологияларды
пайдалану арқылы жаңа идеялар мен ғылыми инновацияларды, сондай-ақ төл
компьютерлік технологияларды өзінше ойлап тапты; үшіншіден, үнді қоғамның
басым көпшілігі батыстың мәдени ықпалының қыспағына түспей, дәстүрлі
өзіндік сипатындағы өмір сүру салтын мен дербес ұлттық мәдениетін ұстанды.
Мінеки, жоғарыда көрсетілген Үндістан мен Оңтүстік Азиядағы ғаламданудың
ерекшеліктері ел ішіндегі экономикалық дамуының қарқындарын реттеп,
қазіргі кездегі жаһандық процесстер көріністерін сиапаттап, қаржы-
экономикалық қауіпсіздігінің негіздерін қалады. Сөйтіп, Үндістан
жұртшылығы ұлттық әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуының өзіндік
үйлесімді жолын табуға ілгері түрде ұмтылады.
1.2 Үндістан “жаңа экономикалық саясатының” концептуалды негіздері
1.2.1 Үндістан модернизациясының ерекшеліктері және сыртқы саясат
ұстанымы
Үндістан “жаңа экономикалық саясатын” және ол негіздеген экономикалық
модернизациясын бірқатар мәселелері негізінде қарастыруға болады. Бұл
мәселелер Үндістандағы экономикалық модернизация процесінің концептуалды
негіздері ретінде танылып, ел ішінде болған либерализация үлгісіндегі
түбегейлі экономикалық реформалар легін дәлелдеді. Үндістандағы жаңа
экономикалық саясаты 1980 жж. екінші жартысында жарық көріп, 1990 жж.
басына қарай елдің экономикасында түбірлі орнықты. Бұл саясат Үндістан
ұлттық конгресс партиясын (ҮҰҚ) басқарған Раджив Ганди, Нарасимхо Рао
үкіметтерінің ықпалдастығы негізінде пайда болып, кейінірек, дәл айтқанда
1990 жж. ортасынан бастап оңшыл Бхаратия джаната партиясының (БДП)
“Hindutva” сияқты саяси философиясының кейбір принциптерін қосу арқылы
функционалды-идеялық тұрғыдан біршама жаңартылды. Әйтсе, жаңа экономикалық
саясатының түпкі мәні Үндістандағы экономикалық дамуын арттыру, және ол
үшін ел экономиксында либерализацияға бағытталған “ашық есік”
принциптерін, сондай-ақ түрлі экономикалық салаларға өндірістік дамудағы
еркіндігін көбірек тарату ұстанымын білдіреді.
Жалпы елдегі модернизация процесі өзінің ресми бастамасын ХХ ғ.
ортасынан, яғни Үндістанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялануынан алады.
Алғашқы жылдары ол көбінесе саяси-әлеуметтік мәселелерімен сипатталса,
1950 жылдардың ортасынан бастап модернизация елдің экономикасында, дәлірек
айтқанда өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық салаларында үстем ете бастады. Ал
1980 жж. соңынан бастап экономикалық либерализация арқасында елдегі
модернизация процесі түбірлі өзгеріске ұшырап, жоғарыда көрсетілген жаңа
бір легіне ұласа бастады. Яғни Үндістандағы модернизациясы көбінде
өндірістегі жоғары технологиялардың қолдануында, ғылымдағы инновациялық
жобалардың орналуында және елдің экономикалық саласында ғаламдық
сипатындағы ақпараттық технологиялардың іске қосуында көрініс таба
бастады.
Дегенмен Үндістандағы жаңа экономикалық саясатының концептуалды
негіздерінің мәселесіне көшпес бұрын, өзінің талай ерекшеліктері бар
үндістандық модернизацияның тірекнегіздерін құрайтын мәселелерін қамтып
өтуді тура келеді. Өйткені, Үндістандағы модернизация процесінің жалпы
негіздері 1990 жылдары туындалған жаңа экономикалық саясатының
ерекшеліктерін айғақтап, негіздерін дәлеледейді. Сөйтіп, Үндістан
модернизациясы бірнеше аспектілерін қамтиды. Ол саяси және экономикалық
бағытындағы іргелі үлгілерін білдіреді. Бұл үлгілер Үндістан
модернизацияның бағыт-бағдарын айқындап, оның басты сипатын көрсетеді.
Өйткені, елдегі модернизация мемлекеттік дамуының барлық компоненттерін,
яғни саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қондырғыларын қамтып
өтеді. Жинақтап алғанда, көбінесе саяси және экономикалық компоненттер
Үндістандағы модернизациясын айқындайды.
Үндістанның саяси бағытындағы модернизацияның тарихи бастаулары XIX ғ.
2-ші жартысында құрылған Үндістан ұлттық конгресс партиясының қызметімен
айқындалады. Дәл сол кезде, яғни 1857-1859 жж. британдық өкіметке қарсы ең
ірі болған қарулы көтерілістің сәтсіздікке ұшырауынан кейін Үндістанда
британдық әкімшілігіне қарсы көбінесе бейбіт саяси әрекеттер мен шаралар
жүргізіле басталды. Осыдан Үндістанда алғашқы саяси ағымдар мен партиялар
пайда бола бастады. Сөйтіп, 1885 жылы елде тұңғыш саяси партия – Үндістан
Ұлттық Конгресс партиясы саяси сахнаға шықты. Жалпы ресейлік зерттеушісі
Д. Мосяковтың айтуынша, Үндістанда саяси және әлеуметтік жүйесінің
модернизациясы XIX ғ. 2-ші жартысында жоғарыда көрсетілген Үндістан ұлттық
конгресс партиясының пайда болуымен бой көтерді. Бұл партияның негізгі
мақсаты Үндістанда зайырлы әрі демократиялық тәуелсіз мемлекетті құру
болып табылды. Ол үшін “сварадж” атауына ие болған бостандық үшін ұлт-
азаттық күресі жүргізілді [1].
Нақ осы кезден бастап Үндістанда саяси-әлеуметтік ой-пікір дами түсті.
Яғни үнді ұлт-азаттық күресі жаңа бір сатысына ұласты: елдегі барлық
әлеуметтік топтары саясатқа араласып, батыстық демократиялық принциптерді
басына алу арқылы мемлекеттік тәуелсіздік үшін күресін (сварадж) одан әрі
жалғастыра берді. Бұндай күрестің нысандары алуан түрлі болды. Әйтсе,
олардың барлығы да халықтың мемлекеттік істеріне белсенді түрде араласуын
көздеді. Мәселен, ХХ ғ. ортасына дейін азаттық жолында күрескен үнді
зиялылары болашақ тәуелсіз елдің нысаны ретінде демократиялық құндылықтар
жүйесіне тірелген зайырлы мемлекеттің идеологиялық моделін ұсынды. Басқа
сөзбен, ХIХ-ХХ ғғ. үнді зиялылары касталарға бөлу, раджалар мен жергілікті
князьдардың “күмәнсіз” билігі, діни-конфессионалды араздық сынды ғасырлар
бойы ұстанған дәстүрлі саяси-әлеуметтік қондырғыларынан бас тартып,
өркениетті елдерге тәң төзімділік пен теңдік қағидаларына тірелген
мемлекеттің даму нысанын паш етті.
Сөйтіп, 1947 жылы мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізген Үндістан
саяси бағытындағы модернизация процестерін жалғастырып, ендігі жерде басты
назарын елдің мемлекеттілігін негіздеуге жұмсап, демократиялық
құндылықтарын қамтитын, сондай-ақ ұлт пен діни төзімділік идеяларына
тірелетін заң нормаларын құрастыруға бет бұрды. Мәселен, 1950 ж.
қабылданған Конституциясына сай елде британдық үлгісінде демократиялық
билік ету нысаны орналды: яғни бір-бірімен өзара араласқан президенттік
пен үкіметтік (атқару) билік тармақтары және олармен тығыз байланыста
болатын күшті парламенттік жүйе. Сонымен қатар Үндістанда біртіндеп қос
партиялық мемлекеттік құрылымы қалыптаса бастады.
Сайып келгенде, үнді саяси элиталар қос партиялық жүйе негізінде
ымыраға келіп, экономикалық мәселелерді бірігіп шеше бастады. Бұның
нәтижесінде елдің экономикасы қарқынды түрде дами бастады. Ал, ХХ ғ. 90-ші
жж. бастап Үндістан өзінің ашық экономикасы және әлемдік деңгейде көріне
бастаған экономикалық әлуеті арқасында бұдан былай халықаралық еңбек
бөліністе маңызды рөлді атқара бастады [2]. Әрине, бұл жолда саяси
ауытқулар мен солақай әрекеттері де болған. Алайда Үндістан мемлекетінің
шын мәніндегі демократияға бағытталған ақылды, бірізді әрі икемді саясаты
арқасында елдің модернизациясында көрінген жағымсыз тұстары біржолата
жойылды.
Үндістандағы саяси модернизациясы арқасында қол жеткізген тағы бір
мәселесі – ол тәуелсіздікті алғаннан кейінгі мемлекеттік пен тұрмыстық
деңгейлерінде касталық бөлінушілікке жол бермеу мәселесі болып табылады.
Үндістанда дәстүрлі қалыптасқан төрт каста (джати) бар. Бұл касталар
елдегі көпшілік таптарын (варналарын) қамтиды. Атап айтқанда брахмандар
кастасы абыздар табын, кшатри кастасы жауынгерлер табын, вайшье кастасы
жер игерушілер табын, шудр кастасы мүлкі аздау кедейлер табын құрайды.
Дегенмен бұл таза деп саналатын касталармен қатар Үндістанда ежелден бері
“тиюға болмайтын” далиттердің кастасы өмір сүруде. Бұларды басқаша
хариджандар (құдайдың балалары) немесе езілген таптары деп атайды. Оларды
таза касталардың өкілдері өзінен әлдеқайда төмен сатысына қойып,
менсінбейді. Дегенмен саяси бағытындағы модернизацияның әсері арқасында
британдық отарлық жүйесі кезінде-ақ далиттердің мемлекеттік деңгейіндегі
мәртебесі біршама өсті. Мәселен, 1936 ж. сәуір айында британдық әкімшілік
тарапынан касталардың тізімі жасалынды. Бұл тізімге басқалармен қатар
далиттердің езілген таптары да кірген. Сондықтан, бұл уақыттан бастап
бұларды ресми түрде “тіркелген” кастасы деп атай бастады. Бірақ, бұл құжат
далиттердің басқа касталармен шын мәніндегі құқылы теңдігін әлі де
орнатылмады. Таза касталардың өкілдері далиттерді әлі де менсінбей, оларды
“тыйымды” қарабайыр халық деп одан әрі санай берді. Тек мемлекеттік
тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Үндістанда далиттердің жағдайы
түбірлі өзгеріске ұшырады. Мәселен, 1950 жылғы конституциясына сай
Үндістан әлеуметтік пен этникалық теңсіздігі жоқ республика ретінде
жарияланып, ондағы далиттердің ресми тыйымдылығы ақыры жойылды. Яғни
конституция заң алдында барлық үндістандық азаматтарының тең құқылығын
енгізді. Сонымен қатар жаңа конституциялық заңына сәйкес елде діни,
нәсілдік және касталық қудалау әрекеттері түгелімен дерлік заңсыз құбылыс
ретінде танылып, бұған барған әрбір азамат пен азаматша заң алдында
жауапқа тартылатын еді. Сөйтіп, елдегі саяси модернизация арқасында үнді
қоғамында феодалдық жүйесінен қалған сарқыншақтары мен түрлі ауытқулар заң
жүзінде толығымен жойылды деп айтуға болады. Тәуелсіздік жылдары
далиттердің тұрмыстық пен әлеуметтік жағадайын жақсаруға мүмкіндіктері
пайда болды. Мәселен, қазіргі таңда 160 миллион халқын құрайтын
далиттердің оқуға, дауыс беруге, мемлекеттік лауазымдарды иеленуге,
кәсіпкерлікпен айналысуға белгілі бір шектеу қойылмайды. Бұл заң жүзінде
бекітілген норма. Бұның арқасында бұл кастаның өкілдері мемлекеттік
істеріне белсенді түрде араласуда. Мысалы, далиттер кастасынан
шыққандардың арасында білікті инженерлерді, дәрігерлерді, тіпті
заңгерлерді оңай табуға болады. Үндістанның бұрынғы президенті Кочерил
Нараянан және көптеген министрлер, депутаттар мен штат губернаторлары өз
тегін далиттер кастасынан алады. Алайда іс жүзінде далиттердің жағдайы
біршама жақсарғанымен, олар ішінде қайыршы-кедейлердің саны күні бүгінге
дейін басқа касталарға қарағанда әлдеқайда басым түседі. Өйткені, соншама
көп халықты құрайтын далиттердің көпшілігі жерсіз немесе жері аздау
шаруалардан және ауыл шаруашылық немесе жалдамалы жұмысшылардан тұрады
[3]. Сөйтіп, далиттердің ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайы қазірдің
өзінде Үндістан үкіметінің ерекше назарын тудырады. Мемлекет іс жүзінде
далиттердің ең кедей көпшілік бөлігін қамқорына алды. Дегенмен, елдегі
күні бүгінге дейін дәстүр ретінде жалғасатын касталық бөлінушілік пен
басқа касталардың далиттерге байланысты жағымсыз қатынасы бұл халықтың
тобын Үндістанда басым бөлігін құрайтын басқа төрт кастаның және басқа
этникалық топтардың өкілдеріне табиғи түрде біртіндеп қосып ықпалдасу
мәселесін тежейді.
Үндістандағы модернизацияның екінші бір аспектісі – ол елдегі
экономикалық бағытындағы модернизация үлгісінің дамуы болып табылады.
Модернизацияның бұл нысаны Үндістанның тәуелсіздігін жариялауынан өз
бастауын алады. Нақ сол кезде “Дж. Неру бағытына” сәйкес елде бірқатар
әлеуметтік-экономикалық реформалары жүргізіле бастады. Бұл реформалары
негізінде ел экономикасында индустриализация үрдістері дами түсті.
1950 жж. ортасында бекітілген индустриализация бағдарламасы ел
экономикасының салалық және әлеуметтік-экономикалық құрылымын түбірлі
өзгеруін ұсынды. Ол үшін ел экономикасында мемлекеттің үлесін кеңейту
мәселелері қарастырылды. Бұған тірегі ретінде нарықтық жүйе ғана бола
алмады. Өйткені, индустриализация негізінде ауыр өнеркәсіп орындарының
салуы жоспарланды. Ал, бұл өз кезегінде жеке кәсіпкерлерде болмаған үлкен
қаржыны жұмсауды керек етті. Сондықтан Үндістанның экономикалық сферасында
мемлекеттің реттеу механизмдері іске қосылып, олар әсіресе өнеркәсіп
саласында мемлекеттік реттеуші әдіс-тәсілдерінің кең түрдегі қолдануын
енгізді. Бұл жағдай бұрын капиталистік даму тарихында болмаған жоспарлауды
енгізуді туғызды. 1950 жж. басында “Неру бағытына” сәйкес елде
индустриализация процесі қолға алынды. Бұл үрдісті жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіп саласында бес жылдық даму жоспарлары енгізілді. Сөйтіп, ел
экономикасында жеке меншік кәсіпорындарымен қатар мемлекеттік секторды
құрайтын өндіріс орындары құрыла басталды.
Үндістандағы жоспарлау процесі мынандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Экономикалық модернизацияның теориялық негіздері
Үндістан экономикалық модернизациясы күрделі әрі нақтылы зерттеуді
керек етеді. Өйткені, елдегі экономикалық модернизация процесі Үндістанның
әлем сахнасындағы өзін-өзі анықтау, сондай-ак ұлттық етенелену
мәселелерінен туындалады. Ал, бұл жағдай Үндістан экономикалық
модернизациясының өзіне ғана тәң даму жолдарын айқындап, өз кезегінде
зерттеуді ерекше бағытында, яғни бірқатар факторларын ескере отыра
жүргізуді талап етеді.
Бастапқыда ұғымдық жағына көңіл бөлу керек. Экономикалық
модернизацияға көшпес бұрын “модернизация” ұғымы нені білдіреді екендігін
анықтау керек. Және бұл сұрағының мән-мағынасын ашу керек.
Батыстық тұжырымдамасына сәйкес “модернизация” ұғымы адамзат дамуы
барысындағы ілгері әлеуметтік өзгерістерін білдіреді. Демек,
модернизацияның бұл мағынасы жаңа замандағы батыс елдерінде болған ескі
жүйелерінің әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени өзгерістер легіне
ұшырау мен қазіргі заманғы технологияларға қол жеткізу процестерін
айқындайды. Батыстың белгілі зерттеушісі Шмуэль Айзенштадтың пікірінше,
“модернизация тарихи калыптасқан өзгерістердің толқыны, бұл процесс
көбінесе ХVІІ-ХІХ ғасырлар аралығында Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада
пайда болған әлеуметтік-экономикалық, саяси жүйелеріне тәң болады”. Ал,
тағы бір батыстық автор, Вильберт Мур модернизацияның түбінде “қазіргі
заманға дейінгі дәстүрлі қоғамның экономикалық жағынан гүлденген, сондай-
ақ саяси жағынан біршама тұрақты батыстық нысанындағы мемлекеттерге тәң
болатын әлеуметтік ұйымдасқан қоғамдастыққа карай түбегейлі өзгеру”
процестін жатқанын көрсетеді. Бірқатар зерттеушілердің пікірінше,
модернизацияны қозғайтын кіндіктері бар. Дегенмен бұл кіндіктер белгілі
бір қоғамдарға ілеспейді, олар өзгермелі сипатында болады. Мәселен, Эдвард
Тиракьян аталмыш кіндіктердің қозғалуын Ежелгі Грекиядан бастап, Ежелгі
Рим, ортағасырдағы солтүстік және солтүстік-батыс Еуропа арқылы қазіргі
АҚШ пен Қиыр Шығыс мемлекеттеріне дейін жеткізеді [1]. Яғни әлемдегі
өркениеттер дамыған сайын модернизация процестері жүріп, тек белгілі бір
ғасырларда локалды түрде пассионарлығы басым мемлекеттер модернизацияның
ошақтарына айналып, оны басқа жерлерге таратады. Сөйтіп, модернизацияны
әлемде табиғи ұйымдасқан құбылыс ретінде де тануға болады. Өйткені, әлем
жаратылғаннан бері адамзат ілгері дамуын туындайтын жаңартуына ұмтылып, әр
түрлі саладағы “жаңасын” өзіне тартады. Дегенмен модернизация ұзақ жүретін
процесс ретінде де танылады. Өйткені, ғылыми оның дәлелденген теориялық
негізі бар, және де ол адмзат эволюциясындағы бірден-бір құралы. Осындай
мағынада модернизация өз алдына бірнеше түрлеріне жіктеледі. Мысалы,
қазіргі әлемде модернизацияның экономикалық, саяси, әлеуметтік, ғылми-
техникалық, мәдени, әскери сияқты тармдалған және өзара байланысқан
түрлері бар.
Кезінде Нейл Смелзер модернизацияны кешенді ұйымдасқан, құрамына алты
бөлігі (саласы) кіретін әр алуандылық ретінде сипаттады. Яғни ол
модернизациялық процесін қоғамның әр түрлі деңгейдегі салаларымен
теңестіреді. Атап айтқанда, модернизация экономика саласында біріншіден,
жаңа технологиялардың пайда болуы, екіншіден, өмір сүрудің тәсілі
ретіндегі ауыл шаруашылықтан коммерциялық ауыл шаруашылығына өтуі,
үшіншіден, адам баласы мен жануарлардың еңбегін “тірі емес” энергиясы мен
механизмдермен алмастыруы, тхөртіншіден, қалалық типтегі қоныстардың
жайылуы және еңбек күшінің белгілі бір кеңістікте шоғырлануы сияқты
мәселелерін қамтиды. Ал саяси саладағы модернизация тайпа көсемінің
авторитетінен сайлау негізінде келетін және алмастырылатын саяси партиялар
мен демократиялық өкіметке өтуін білдіреді. Білім беру саласында
модернизация сауатсыздықты жою және білім мен сапалы еңбек құндылығының
өсуін келтіреді. Смелзер көрсеткен келесі үш бөлігі діни қатынастарын,
отбасы-неке қатынастарын және стратификация саласын (мобильді болу мен
жеке табысқа жету маңыздылығының арттыруын білдіреді) қамтып өтеді [2].
Көбінесе, осындай салаларда модернизация әрекеттесіп, кеңінен қолданысты
табады. Сөйтіп, модернизация локалды түрде адамзаттың дамуына, сондай-ақ
әлемдік деңгейде болатын түрлі ілгері процестердің кеңеюіне индуктивті
түрде жәрдемдеседі.
Сайып келгенде, модернизация өркениеттер дамуындағы табиғи императиві
рөлін атқарып, көшбасшы өркениетін немесе локалды түрде модернизациялық
ошағына айналған мемлекетін ерекше тұрғыға қояды. Яғни бұл көшбасшы
өркениеті үшін экономикалық және әскери-техникалық жағынан басқалардан
ерекшелену маңызды болып келеді. Бұл өркениет басқаларға лайықты болатын
мәдени-әлеуметтік стандартты жасауға ат салысады. Сөйтіп, көшбасшы
өркениет өз уақытында және өз ойкуменасында ең қазіргі заманғы дәрежесіне
дейін жетеді. Модернизация тек Батысқа тәң процесс қана емес, ал қайта
өркениеттілік көшбасшылықтың мәдени-әлеуметтік аспектілерін құрайтын
әмбебаб тарихи құбылыс ретінде танылу тиіс. Дегенмен соңғы ғасырларда әр
алуандылық сипатындағы модернизация көбінде тек батыс қоғамында
орналғандықтан, батыстық үлгісіндегі модернизация халықаралық тәртіпті
құрды. Бұл тәртіптің негізінде басым рөлі батыс елдерінің мықты
экономикалық әлуетіне және олардың саяси күшіне берілген болатын. Қазіргі
таңда дамушы елдердегі модернизациясы үшін бұл халықаралық тәртіптің
тіректері табиғи түрдегі үңдеуі болып табылады [3]. Ал Үндістан сияқты
басқа азиаттық және шығысеуропалық дамушы елдер үшін бұл үңдеуге жауап
беру ниеті олардың шапшаң түрдегі экономикалық және саяси реформалау
негізінде болатын модернизацияны басынан өткізу процесімен сәйкес келеді.
Конвергенция теориясы бойынша, модернизация технологиялық
детерминизммен ұласып кетеді. Яғни басымдылығы бар технология әлеуметтік
ұйымдастырудың, саяси өмірдің, мәдени түрлерінің, күнделікті өмір нормалар
мен ережелердің, тіпті наным-сенімдердің ерекше нысандарын талап етеді.
Озық технологиялар уақыт өте келе бәрібір де қазіргісінің синдромын
әкеледі. Бұл синдром түрлі қоғамдардың бірегей болып көрінуінде және
жергілікті ерекшеліктерінің жоюында көрініс табады. Джон Голдтроп
айтқандай, “индустриализацияның алға жылжуына қарай ол бірте-бірте әлемдік
құбылысына айналады. Сөйтіп, индустриалды әлеміне кірген барлық қоғамдарда
құр индустриалды нысаны ғана қалады”. Конвергенция теориясының тұжырмын
айқындауға үлес қосқан Сэмюэль Хантингтон былай деп жазады: “Модернизация
бірегейлікке апаратын тура жол. Егер дәстүрлі қоғамдар әр алуан болып
келсе, және оларды қазіргі заманның белгілердің жоқ болу фактісі ғана
біріктіретін болса, қазіргі заманғы қоғамдар бәріне ортақ негізгі
қасиеттер жиынтығынан тұрады. Яғни модернизация қоғамдар арасындағы
ұқсастыққа деген үрдісін тудырады”. Сайып келгенде, 1970 жылдарға қарай
бұндай ұқсастық белгілері көріне бастады. Мәселен, бұл кезде өнеркәсіптік
өндірісінің қажеттіліктеріне бейімделу (кәсіптік құрылым), туып
көбеюшіліктің төменгі сатыда болуы және өмір ұзақтығының өсуі
(демографиялық құрылым), үлкен отбасыларды құрудан кіші отбасыларды құруға
өту, бұқаралық білім берудің жаңа нысандары, адам басына шаққандағы
табыстың өсуі, тұтынушы рыноктар, саяси өмірдің демократияландыру сияқты
үрдістер әлемдегі әрбір мемлекетке жұғып, кеңінен тарай бастады [4].
Дегенмен конвергенция теориясы модернизацияның ұйытқысында болатын
стратификация, кешенді еңбек бөлінісіне негізделген өнеркәсіптік өндірісі,
тауар мен қызметтерді тұтыну рыногы сияқты мәселелерін ғана қарастырады.
Өйткені, мұнда бірқатар әлеуметтік, мәдени, ділдік ерешеліктері ашылмайды.
Сондықтан саяси режімі және өнеркәсіптік дамуы бірдей болатын
мемлекеттерде қоғамның басқа салаларда ұқсастық белгілері болмауы мүмкін.
Сөйтіп, конвергенция теориясы модернизацияның экономикалық заңдылықтарын
біршама дұрыс дәлелденгенмен, модернизацияда болатын басқа өлшемдердің
жалпы кешенін және түрлі үрдістердің пайда болуын дәлелді түрде аша
алмады.
Конвергенция теориясының жақтаушылары барлық дәстүрлігіне жататын
мәселелердің болуын жоққа шығарып, оларды мешеу құбылыс ретінде көрсеткісі
келді. Алайда бұл шындықпен сай келмейді. Белгілі бір халық (қоғам)
ешқашанда өзінің төл мәдениетінен, тілінен, салт-дәстүрінен, дінінен бас
тартпайды. Тіпті қазіргі мәдени жаһандану ғасырында озық технологиялық
инновацияларын қабылдаған көптеген мемлекеттер өзіндік жолды тандап,
өзінің ұлттық мәдениеті мен дінінен бас тартпады. Қоғамның дәстүрлі
элементтерін құрайтын бұл мәселелерге модернизация үнемі әсер етеді.
Бірақ, олар көп жағдайда мызғымас күйінде қала береді. Әйтсе, модернизация
оларға жағымды жағынан да әсер етіп, ескінің кейбір сорақы сарқыншақтарын
түзету мүмкін.
Модернизация ұғымының ғылыми айналымға енген тағы бір мағынасы бар. Ол
“үшінші әлемге” жататын көбінесе азиаттық немесе шығыстық нысанындағы
мемлекеттерге тәң құбылыс ретінде сипатталады. Яғни белгілі бір объективті
мен субъективті себептерге байланысты Батыстан артта қалған, және
экономикалық өрлеуді енді ғана басынан кешірген дамушы елдердің озық
технологияларды пайдалану мен батыстық үлгісіндегі функционалдық-
құрылымдық өзгерістерді енгізу арқасында жаңару процестеріне қол жеткізу
ұмтылыстарын атап көрсетуге болады. Бұндай жағдайда дамушы елдердің барлық
салалары (саяси, әлеуметтік-экономикалық және ғылыми-техникалық)
модернизацияға ұшырайды. Бұл арқылы дамушы елдері экономикасы дамыған
батыстың алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тарапынан жасалған модернизациялық
үңдеуіне жауап береді. Сондай-ақ олар Батыстан келген қаржы-технологиялық
қысымға қарсы тұрып, тіпті батыс елдерімен белгілі бір дәрежеде бәсекеге
тұру мүмкіндігіне қол жеткізеді.
Мәселен, аталмыш Сэмюэль Хантингтонның жоғарыда өзінің конвергенция
теориясы негізінде жасалған пікіріне біршама қайшы тұрғыда айтылған
сөздерін оның атақты еңбегінде таба аламыз. С. Хантингтонның пікірінше:
“модернизация батыстық емес өркениеттерді нығайтып, Батыстың өзінің
әлуетінің күрт азаюына әкеліп соғады. Әлем әлдеқайда қазіргі заманғы
болғанымен, ондағы батыс елдерінің ықпалы күннен-күнге азая түседі” [5].
Бұл сөздерде шындық бар. Өйткені, қазіргі Жапония, Қытай, Үндістан,
Бразилия, Малайзия, Сингапур, Оңтүстік Корея сияқты ілгері даму үстіндегі
мемлекеттер арнайы бағытталған индустриализациясы және ғылымдағы
инновациялары арқылы қол жеткізген өзінің жоғары экономикалық
қарқындарымен дамыған мемлекеттерге жетіп, ал кейбір көрсеткіштері бойынша
тіпті олардан да озып кетті. Сондай-ақ олар өзінің экономикалық дамуын
ғылыми-техникалық жетістіктерімен барынша байланыстырып, өзіндік озық
технологияларды кұрастыру мен тарату арқылы қазірдің өзінде
экономикалардың өсімі бойынша дүниежүзінде алдыңғы қатарларына шықты.
Демек, олардың халықаралық процестерге ықпалдасу мүмкіндіктері туып,
әлемдік қауымдастықтың “еуроатлантикалық” сипатын өзгертуге күші жетеді.
Сондықтан батыста дамушы елдерінде модернизация процесінің кең етек
жайылуына карсылық пен қорқыныш белгілерінің қалыптасуы занды құбылыс.
Тарих деген қайталана беретін процесс: кеше - сіздің мемлекетіңіз шикізат
беретін көптеген отарларды иеленсе, бүгін - сіздің қол астында болған
отарлары дербестікке қол жеткізсе, ертең - сіздің бұрынғы отарлары
технологиялық өрлеу арқылы жоғары экономикалық дамуына жетіп, сіздің
өзіңіздің әлеуметтік-экономикалық жүйесіне ықпал тигізе бастайды. Мінеки,
бұл ережесінен шыға отыра Үндістанның Батыспенен байланыстары дамиды: кеше
ғана Ұлыбританияның отары болған Үндістан XX ғ. ортасында дербестікке кол
жеткізіп, XXI г. басында технологиялық жетілдіру арқасында өзінің
экономикалық қарқындарының өсімі бойынша бірқатар дамыған еуропалық
мемлекеттерден де озып кетуге шамасы бар.
Жоғарыда көрсетілген модернизация ұғымының екінші мағынасына сәйкес
дамушы елдерінде модернизация процестері көбінен екі бағытында дамиды.
Яғни модернизация негізінен алғанда саясат пен экономика сияқты екі басты
саласында көрініс табады. Модернизация дамуының алғашқы бағыты елдегі
авторитарлық немесе отарлық билігін біршама еркін, демократиялық
құндылықтарын бірінші кезекке қоятын мемлекеттік билік нысанына өзгертуді
талап етеді. Ал оның екінші даму бағыты негізінде экономикалық саласында
түбегейлі өзгерістер енгізіліп, өндірістің қарапайымдалған дәстүрлі әдіс-
тәсілдерінен озық технологияларға қарай ету процесі қамтамасыз етіледі.
Бірақ, бұндай күрделі өзгерістер өздігінен пайда болмайды. Ол үшін белгілі
бір шараларды жүзеге асыру керек. Яғни бірінші жағдайда елдегі саяси
режімді жетілдіру процестері іске қосылса, екінші жағдайда ғылыми біліктер
мен жаңа ойды (инновацияларды) қорлану мен дамыту процестері іске асады.
Жалпы модернизация ұғымы баяғы заманнан жалғасатын бірден-бір
экономикалық даму жолынан сипаты жағынын әр алуан болатын дамуына көшу
моделін білдіреді. Бұндай түбірлі бетбұрыс барысында міндетті түрде әрбір
мемелекеттің әлеуметтік, мәдени ерекшеліктері және рухани құндылықтары
ескерілуі тиіс. Яғни жаңа толқынмен келген экономикалық реформалар және
олар жетелейтін ғылыми-техникалық инновациялар мемлекеттің төлтума
ерекшеліктерін өзіне бағындыруды мақсат қоймайды. Керісінше, бұл
модернизациялық үлгілер елдің төл мәдениетін мен ұлттық сана сезімін
туғызатын “дәстүрлі” құндылықтармен үйлестіру жолдарын тауып, халықтың
пайдасына саятын келісілді түрде әрекеттесу процестерін кездейді. Кәдімгі
сөзбен айтқанда модернизация үстіндегі қоғамында ескінің жаңасымен,
дәстүрлігінің қазіргісімен және өзінікінің басқа жақтан алғандығымен
үдемелі қосарлану (синтезделу) процестері жүреді.
Сондықтан XX ғ. ортасында тәуелсіз болғанымен, алайда экономикасы
жағынан артта қалған Үндістанның алдында тұрған бірден-бір шешім, ол аз
уақыттың ішінде, бар мүмкіндіктерін пайдалана отыра, түбірлі модернизация
процестері арқасында жоғары даму жолына түсу мақсаты болатын. Бұл мақсатан
орындауда елде “Неру бағыты” атаулы жаңа әлеуметтік-экономикалық
реформалардың бағытын жүзеге асыруға кірісті. “Бұндай келелі бағыттың
ұйытқысы ретінде ұлттық өндірістің дамуына жол ашатан кең түрдегі
өнеркәсіптік капиталдың калыптастыру мен қорлану процестері алдыңғы орынға
шықты. Соның нәтижесінде XX ғасырдың соңына қарай Үндістанда мемлекеттік
капитализмды тірек еткен экономиканың импорттың орнын басатын құрылымдық
модернизацияның моделі қалыптасты, ал ол өз кезегінде экспортқа
бағдарланған либералдық модернизация моделінің қалыптасуына жолын ашты.
Сөйтіп, өнеркәсіпте мемлекеттік сектор және экономиканы мемлекеттік реттеу
арқылы дамыту қондырғылары пайда болды. Мемлекеттік капитализмның
ұстанымдары экономикалық дамуының механизмдеріне айналып, рыноктың және
жеке кәсіпкерліктің еркіндігін біршама шектету аркылы ел эқономикасында
түбегейлі жаңару міндеттерін орындауға жәрдемдесті” [6]. Нақ сол
мемлекеттік капитализмнан шыққан “мемлекеттік реттеу” және “технологиялық
инновациялар” сынды механизмдері арқасында Үндістанда экономиканы
либерализациялауға бағытталған модернизацияның жаңалау процестері орналып,
қазірдің өзінде бұл елді қарқынды экономикалық даму үстіңдегі елдерінің
қатарына қоспақшы.
Осыған орай, Үндістандағы модернизация көбінен экономикалық
қондырғылары есебінен жүзеге асады. Яғни елдегі экономикалық реформалары
ерекше бағытында жүргізіліп, бұл арқылы әсіресе машина жасау мен жеңіл
өнеркәсібінде сырттан келетін импорт тауарларының легі күрт қысқартылып,
оларды сапасы кем емес ұлттық тауарларының үлгілері орнын басты. Сонымен
қатар Үндістан модернизациясының басқа дамушы елдерінің парадигмаларынан
ерекшелігі – жоғары технологиялардың, әсіресе компьютерлік бағдарламалар
мен софтарының, түрлі аса күрделі компьютерлік бөлшектерінің шығарылуын
өндіріс жолына салу, оларды сыртқа шығару және әлемдік ІТ-рыногына тарату
мүмкіндіктері болып табылады. Қытай, Малайзия, Оңтүстік Корея, АСЕАН
елдері сияқты басқа модернизациялық үлгілерде басты назар жоғары
технологияларды экспортқа шығару процесіне емес, қайта ауыр және тұрмыстық
өнеркәсібінің салаларын дамытуына, сондай-ақ бұлар өндіретін өнеркәсіптік
тауарларының экспортқа шығару ұстанымдарына берілген. Бұл жәйт Үндістан
мен басқа азиаттық модернизациялық парадигмалар арасындағы түбірлі
құрылымдық айырмашылығы болып табылады.
Сөйтіп, Үндістан ақпараттық технологияларды тарату жөнінде әлемде
қазірдің өзінде алдыңғы қатарлы ел ретінде танылмақ. Мәселен, Үндістанда
ақпараттық жүйесіне қажетті кадрларды даярлау процесі өндіріс жолына
қойылған. Елдегі бұл салада кадрларды даярлау міндеті екі бірдей жоғары
сапалы білім беретін үздік оқу орындарына берілген. Ол Үністанның
технология институты және Ұлттык технология институты (бұлардың ел бойынша
таралған бөлімше-филиалдары бар). Бұл жоғары оқу орындарының қаржыландыру
процесі мемлекеттік қазынасы арқылы жүзеге асады. Сондықтан
Үндістанның дүниежүзі бойынша ІТ-саласында (ақпараттық технологиялар)
жұмыс істейтін мамандардың саны жағынан екінші орында болуы таң қалдыратын
нәрсе емес. Тіптен әлемдегі аса ауқатты адамдарының бірі Билл Гейтс
құраған атақты “Microsoft” компаниясында жұмыс істейтін білікті
мамандарының 31 бөлігі үндістандык азаматтар мен азаматшалар екендігі
әркімге мәлім жәйт болып табылады.
Қазіргі таңда негізінен Бангалор, Хайдарабад, Ченнаи, Мумбаи
қалаларының маңында шоғырланған ақпараттық жүйелерінің технологиялық
орталықтары (бизнес инкубаторлары) немесе басқаша айтқанда “үндістандық
силикон алқабы” дүниежүзі бойынша ең дамыған мемлекеттерді “Made in India”
лейблі бар сапалы компьютерлік бағдарламалық өнімдерімен (бағдарламалар,
софтар, CD және флэш дискілеріне жазылған заманауи ойындар, әр түрлі
компьютерлік бөлшектер, т.б.) қамтамасыз етеді. Үндістанның IT-саласында
жұмыс істетйтін 1 миллионаннан аса ақпараттық технологиялардың мамандары
өздері жасаған бағдарламалық өнімдерін 180-нен асатын дүниежүзі дамыған
және дамушы елдеріне экспортқа шығаруда. Әрине бұл жоғары сапалы
өнімдерінің негізгі негізгі тұтынушылар легін АҚШ, Канада, Ұлыбритания,
Германия, Франция және тағы басқа дамыған батыс еуропалық мемлекеттері
құрайды.
Қазірдің өзінде жоғарыда аталған “Microsoft” компаниясымен қатар
“Сиско”, “Моторола”, “IBM”, “Хьюлетт-Паккард”, “Intel”, “Yahoo!” сияқты
жан-жанқты мамандырылған жоғары технологиялық компаниялары үндістандық IT-
орталықтарына өзінің арнайы тапсырыстарын беруде [4]. Сөйтіп, Үндістандағы
модернизация процестері басқа “шығыстық” нысанындағы дамушы елдерінен
ерекше дамып, көбінен мемлекеттік капитализмның қағидаларын пайдалана
отыра, жоғары инновациялық технологияларды өндіріс жолына салу арқылы
импорттың орнын басатын әрі экспортқа бағдарланған экономикасын
қалыптастыруды көздейтін теориялық аспектілерін қамтиды.
Дүниежүзілік үрдістер бір әмбебаб дәрежеге модернизация ұғымын салады,
жаһанданудың ажырамас бөлігі ретінде және қоғамның жалпы стандартталуындай
қабылданады. Алайда бұл заңдылық әрдайым болып табылмайды, мысалы, дамыған
елдерде жаңарту ғаламдану және стандарттау процестерінің ілгерілемелі
дамуындағы аспап ролді атқарады. Сонымен қатар, дамып жатқан елдерде
жаңарту көбінесе жергілікті социум дәстүрлі заңдарымен жинақтайды, және
мәні бойынша технологиялық даму аспабы болып табылады, және де ол арқылы
дамып жатқан мемлекеттер дамыған елдердің ғылыми-техникалық тықсыруына
қарсы тұруға тырысады. Бұл мағынада жаңарту жаңа ой, техника,
технологиялардың және өмірге көзқарастардың генераторы болып табылады.
Ұлттық мемлекеттердің ыдырауы мен мәдени шекаралардың жойылып кеткен
дәуірде модернизация қоғамның ілгерілемелі дамуында бас роль атқарады.
Демек, модернизация дегеніміз қайтымсыз және көбінде табиғи өркениетті
құбылыс, ол арқылы қоғамның ескірген құрылымының бөлек элементтері жаңа
түріне қайта құрылады, сонымен қоғамның дамуын одан ары арттырады. Бұл
әлеуметтік бөлектенген қоғамдардың әртүрлі мәдени-әлеуметтік және
экономикалық құрылымдардың ғаламдық әрекеттестігінің қазіргі заман тез
дамитын үлгілеріне табиғи қайта құрылуының әмбебаб императиві болып
табылады. Бөлек алынған мемлекет пен қоғамның рухани дамуының экономикалық
дамуы одан ары нәтижелі жалғасуда болу үшін сол мемлекеттің әртүрлі құрылым
элементтерін үнемі жаңартып тұру қажет. Бұған қоса қоғамдық социомәдени
прцесіне ғылыми-техникалық даму және экономикалық өсу кері әсерін тигізбеу
керек. Керсінше ғылыми-технологиялық ойдың табысты дамуы тұрақты
экономикалық дамуға түрткі болып қоғамның рухани дәрежесімен жетілуінің
көрсеткіші болып табылады. Яғни экономикалық модернизация процестері
мемлекет түйіні болып табылатын ұлттың дәстүрлі мәдениетін, тілін және
дінін тимеу керек. Олар тек қана ғылымды, техниканы, экономиканы, тұрмыс
және саяси мемлекеттік құрылысын жетілдіру керек. Сол үшін “дәстүрлі” және
“қазіргі заман” элементтерін бірыңғай жүйеге біріктіру қажет, сонымен
қоғамда бар социомәдени тенденцияларды бүкіл мемлекеттің экономикалық
модернизация процестерімен жинақтау керек.
Бүгінгі таңда Үндістан Азия құрлығындағы қарқынды дамып жатқан ірі
елдердің бірі. Үндістан үкіметінің либеральды экономикалық саясаты
арқасында бұл дамушы мемлекет Оңтүстік Азиядағы шетел инвестициялары үшін
ең қолайлы аймақ болып табылады. Яғни Үндістан үкіметінің белгілі бір
дәрежеде батыстың либеральдық құндылықтарды басына алуы оған нарықтық
экономикасының, сондай-ақ кіші және орта бизнестің тұрақты әрі жедел түрде
дамуын қамтамасыз етті. Сөйтіп, экономикада қолданған батыстық әдіс-
тәсілдері және қазіргі ғылымның инновациялық технологиялары арқасында
Үндістан дүниежүзіндегі алдыңғы қатарлы мемлекеттердің қатарына қосылуға
әбден мүмкін. Алайда Үндістанның ішкі саяси дамуы және ұлттық мәдениеті
әлемдегі жаһандық процесстерден аулақ тұрып, өзіндік бір қалпын мен тума
ерекшеліктерін сақтап қалды. Әрине, қазір батыс мәдениеті өзінің бүткіл
нысандарымен Үндістанға кең түрде еніп, үнді халқының (әсіресе жастардың)
тұрмысына барынша әсер етуде. Дегенмен, бұған қарамастан үнділер өзінің
байырғы әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлерді тұрмыстық дәрежеде біршама
сақтап тұрған және мәдени жаһандануға мойынсұнбаған дүниежүзіндегі
халықтардың бірі болып келеді. Сонда Үндістан өзінің жан-жақты дамуында
бұған қалай жетті, яғни әлемдік жаһанданудың үндеуіне қаншалықты түрде
тиімді жауап берді? Осы сұраққа жауабын біз Үндістанның өзіндік даму жолын
және үнділердің өмірлік ұстанымдарын тәптіштеп қарастырғанда оңай түрде
табамыз.
Қазіргі кезде үндістан экономикасы жедел түрде дамып келе жатқан
әлемдік экономикаларының бірі болып табылады. Жылына 7-10 %-ға дейін
баратын құнсыздану тұсында оның өсім қарқындары 5-7 %-ға жетті. Ал ХХІ
ғасырдың басындағы Үндістанның жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) 1,534 млрд долларды
құрады. Соңғы он жылдықтарда Үндістан айтарлықтай экономикалық
жетістіктерге қол жеткізді. Мәселен, елдің ұлттық шаруашылығы экстенсивті
әрі интенсивті түрде ұлғайып келе жатыр. Сондай-ақ Үндістан жалпы ішкі
өнімнің жылына 6,5 %-дық өсіміне қол жеткізіп, ЭВМ және программды
қамтамасыз етілу саласында әлемдік рыноктарға шығып, АҚШ сынды жоғары
дамыған технологиялық державаларымен бәсекеге түсуге шамасы келді. Яғни
Үндістан үкіметі миллиардқа жуық халқын қамтамасыз ету түгілі, сондай-ақ
болашаққа үлкен экономикалық секірісті жасады. Бұл арқылы Үндістан қуатты
ұлттық өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығын, ғылым мен техникасын, соның ішінде
ғарыш (жасанды жер серіктерін ұшыру), ядерлік физика, биохимия,
информатика, компьютерлік бағдармалау сияқты ғылым салаларын, инженерлер
мен ғалымдардың білікті кадрларын керемет түрде қалыптастырды [1, 265-267
б.]. Зерттеушілердің пікірінше Үндістан жаһанданудың үндеуіне жауабы
ретінде ел ішіндегі индустриализация үрдісін алдыға қойып, оны табысты
түрде аяқтауды ұсынды. Сонымен бірге оның сыртқы саясаты да индустриалды
дамуының мақсаттарын қуып, оларға толығымен тәуелді болып келеді [2, 17
б.]. Бұның барлығы да Үндістанды жоғары қарқынмен дамып келе жатқан
мемлекет ретінде объективті сипаттайды. Әйткенмен Үндістан
экономикасындағы қазіргі заманның жаһандық технологиялық лебізінің әсері
бірталай болса да, ел жұртының өмір сүру салтына жаһанданудың әсері
біршама төмен болды. Яғни үнділер батыстық мәдениетінің үлгілерін өзіне
енгізгенмен, жапондықтар мен кәрістер сияқты өзінің рухани мәдени
дербестігін сақтап қалды. Егер Үндістан бір жағынан жоғары инновациялық
технологиялардың әлеміне аяқ басса, екінші жағынан ол өзінің байырғы әдет-
ғұрыптар мен салт-дәстүрлерін басқаларға үлгі етіп әлі де сақтауда. Және
де бұл мәселеде ол өзіне іргелес жатқан Непал, Бирма, Бангладеш, Бутан,
Шри-Ланка сияқты кіші мелекеттерге өз ықпалын тигізуде. Сөйтіп, Оңтүстік
Азия аумағын негізінен құрайтын Үндістан ғаламдану мәселесінде біріншіден,
өзінің көрші кіші мемлекеттерге үлгі болып, екіншіден, өзінің ұлттық
экономикасын қазіргі заманның талабына сай жаңартып, батыстан келген нарық
жүйесі және басқа да экономикалық даму нысандарын басына алды. Яғни
Үндістан үкіметі батыстық құндылықтар жүйесін ел экономикасымен және
ұлттық мәдениетпен барынша ұштастыруға тырысты.
Жалпы Үндістанның жаһандануға байланысты ұстанымы прагматикалық
икемділікпен айқындалады. Яғни үнді үкіметі жаһанданудың жағымды жақтарын
(ортақ рынок, сыртқы сауда мүмкіндіктері, ғылыми инновациялар, т.б.)
ұлттық экономика мен отандық бизнесті қарқынды дамыту мақсатында
пайдалануға ұмтылады. Бірақ, сонымен қатар үнді үкіметі ел экономикасының
қолөнер сияқты дәстүрлі түрлерін барынша сақтағысы келіп, оларды
мемлекеттік қамқорлыққа алып, жаңадан құрылған ұлттық экономикасына
ілестіруге тырысады. Демек, Үндістан ұлттық дамуының өзіндік жолын таңдау
арқасында ел экономикасының ескі және жаңа түрлерін үйлесімді түрде
ұштастыруға талпынуда.
Ал Үндістанның ел ішіндегі жүргізілген реформалар мен сыртқы
қатынастар легі аймақтағы жаһандық процесстердің көрінісін айқын
көрсетеді. Мінеки, осыдан Үндістанның ғаламдық әлемде өзіндік ұстанымдағы
мүдделер жиынтығы туындалады. Атап айтқанда:
• Экономика, мәдениет, білім беру, ғылым және техника салаларын дамыту
мен жаңғырту міндеттерін орындау, халықтың әл-ауқатын көтеру,
кедейшілік пен арттақалушылықты жою;
• Елдің егемендігі мен территориялық тұтастығын және ел ішіндегі
бірлігін қамтамасыз ету, аймақтағы дамушы елдермен бірге халықаралық
терроризм мен есірткі бизнеске қарсы тұру және олармен жан-жақты
күресу;
• Үндістанның ұлттық өркениетінің мәдени-тарихи ерекшеліктеріне сай
халықаралық қауымдастықта өзіне лайықты орынға ұмтылу;
• Өркениеттер арасындағы сұхбаттың ұлғаюына және ғаламдық үрдістердің
кең етек алуына байланысты өзінің ұлттық мәдениетінің төлтумалығын
сақтау ұмтылысы, сондай-ақ шығыс пен батыс өркениеттер арасындағы
жанжалды туғызбауға барынша күш салу;
• Көпполюсті, полиорталықтанған әлемді құру ниеті, сол үшін БҰҰ сияқты
халықаралық ынтымақтастықтың институттарын нығайту;
• Халықаралық қатынастарда белгілі бір үстемдік етуді, сондай-ақ бүкіл
елдер мен халықтардың әр түрлі пікірлерін және ұлттық ерекшеліктерін
құрметтеуді қамтамасыз ететін жаңа әділді демократиялық халықаралық
тәртібін орнату [3, 59 б.].
Үндістан мен Оңтүстік Азиядағы жаһандық процесстер негізінен үш ұйытқы
болатын мәселелеріне тіреледі. Ол: 1) батыс тауарларын тұтыну мәселесі, 2)
қазіргі заманғы ғылыми технологияларының таралуы, 3) батыс мәдениетінің
үнді жастарына байланысты жағымсыз ықпалы.
Қазіргі таңда Үндістанда батыстан келетін тауарлар мен өнімдерінің
тұтыну дәрежесі біршама өсіп, жоғары көрсеткіштерге жетті. Мәселен,
McDonald’s, McBurger тағам мекемелердің тарамдалған желілері және Disney,
Sony, Adidas сияқты мульти ұлттық компаниялардың тұтыну өнімдері қазіргі
бірегей әлемнің көріністері Үндістандағы дәстүрлі өмір сүру қалпын күрт
өзгертіп, Жер бетіндегі бәріне ортақ тұтыну рыногының негізін қалады.
Сонда Оңтүстік Азиядағы ғаламданудың ең айқын және көрнекі нысаны деп
аталған тұтыну мәдениеті үндістан қоғамына, соның ішінде әсіресе үнді
жастарына батыстық құндылықтар жүйесін таратуда. Дегенмен Үндістанда
қызмет ететін әлемдік тұтыну компаниялары өз тауарларын сату саясатын
толығымен батыстық нысанында жүргізе алмайды. Өйткені, олар үнді
клиенттерімен жұмыс жасау барысында бірқатар жергілікті ерекшеліктерін
ескеріп, оларға барынша сүйенеді. Мәселен, McDonald’s компаниясына
Үндістандағы өзінің әрбір мейрамханасында вегетариан мен ет өнімдерін
араласпау мақсатында екі түрлі ас дайындайтын бөлмелерін жасауға тура
келді. Сонымен қатар Үндістандағы McDonald’s компаниясының тұрақты әрі
үздіксіз жұмысына айтарлықтай тосқауылды туғызатын нәрсе – оның фирмалық
белгісіндегі сиыр етінің бейнелуі болып табылады. Индуизмның дәстүрлі
қағидасы сиырды бүкіл аңдардың ішіндегі ең қасиетті жануар ретінде
есептейді. Сондықтан бұл аңды өлтіруге немесе оған зақым келтіруге
болмайды, бұл кәдімгідей күнә болып саналады. Яғни Үндістанда индуизмге
сенетіндерге сиыр етін ас ретінде пайдалануға мүлдем болмайды. Сонда
Америка, Еуропа, Қиыр Шығыс, тіптен араб мұсылман елдерінде әдетке
айналған McDonald’s компаниясының фирмалық белгісін Үндістан халқының
басым көпшілігі мойындамай, мемлекет аумағында бұл белгісінің пайдалануына
наразы болды. Сөйтіп, әлемдік азық-түлік компанияларына күрделі деп
саналатын үндістан тұтыну рыногында өз бизнесін жүргізуіне қиынға соғады.
Бірақ, адам саны жағынан 1 миллиардқа жақындап қалған Үндістан тұтыну
рыногы көп әрі жедел түрде пайда табуды көздеген батыстың көптеген
компанияларды өзіне тартуда. Сонда Үндістан мен Оңтүстік Азиядағы батыс
тауарларын тұтыну дәрежесі айтарлықтай болғанымен, аймақтағы жаһандық
процесстердің тек сыртқы көрінісін ғана береді. Өйткені, бұл мәселеде
батыстан келген бәрін бір жүйе немесе стандартқа келтіру механизмі іске
қосылмады. Жаһандану заңды үрдіс ретіндегі өзінің бастапқы мағынасынан
айырылып, үнділер арасында таралған кертартпа көзқарастарына біршама
тәуелді болып, дәстүрлі үнді мәдениетіне мойынсұнды.
Дегенмен бұған қарамастан үшінші әлем деп саналатын әрбір аймағында
тұтыну рыноктарының кеңеюіне байланысты жаһанданудың қарапайым тұрмыстық
нысаны орнықты. Яғни батыстық тұтыну мәдениетіне сүйенген тұрмыстық
ғаламдану бірқатар дамушы елдердің дәстүрлі қоғамдарда үстемдік құра
бастады. Сөйтіп, ХХ ғ. 70-80 жылдарынан өз бастамасын алған дүниежүзілік
ортақ тұтыну рыногы 90-шы жылдары біршама тұрақтанып, ХХІ ғасырдың басында
дүниежүзінің басым бөлігінде көп жағадайда бір нысанындағы киім-кешек,
азық-түлік пен тұрмыстық техника өнімдерінің пайда болуына әкелді. Ал, ол
өз кезегінде жеке ел экономикаларының өзара ықпалдасуына жағдай туғызып,
жаһанданудың бұдан да қатты және жедел дамуына негіз жасады.
Үндістанда жаһанданудың ғылыми-инновациялық және технологиялық
мәселелері халық тарапынан біршама қолдауды тауып, экономикалық даму
саласында үстем етуде. Мәселен, Үндістанда қазірдің өзінде Microsoft
компьютерлік жабдықтары, компьютерлік бағдарламалары мен софтары, ғарыш
айлақтардың бөлшектері, түрлі микрочиптері және тағы басқа озық
тауарлардың шығарымы өндіріс жолына қойылды. Үндістан ғылымы бұл
инновацияларды жаңа идеялар мен өзіндік технологияларды жүзеге асыру
арқылы тәжірибе жүзінде ойлап шығарды. Әрине бұл жағдай көбінесе батыс
ғылымының жағымды әсері арқасында туындалды. Алайда жаңа технологиялардың
бастамасы батыстық болғанымен, олар іске қосу барысында өзінің мәні
жағынан кәдімгі үндістандық тауарлар легіне айналды. Яғни Үндістан
Республикасы азиаттық Қытай, Жапония, Малайзия, Сингапур мемлекеттері
сияқты батыстан келген ғылымның озық технологияларын одан ары дамытып,
өзінің ұлттық экономикасының жетілдіруіне тиімді ықпал ететін нәтижелеріне
қол жеткізді.
Үндістанның қазіргі заманғы технологиялардың өндірісі Бангалор
қаласында орналасқан. Бангалорды әдетте Үндістанның силикон алқабы деп
атайды. Өйткені, Бангалорда компьютерлік бағдармалау жабдықтарын шығаратын
әлемдегі барлық халықаралық фирмалардың 55 %-ы орналасқан. Мұнда жалғыз
ғана озық технологиялар саласында шамамен 35 мың адам жұмыс істейді.
Бангалорда Үндістандағы компьютерлік бағдармалау өндірісіндегі алдыңғы
орындарға ие болған Infosys Technologies компаниясы орналасады. Бұл
компания 1980 жылы құрылып, аз уақыттың ішінде Үндістандағы компьютерлік
жабдықтау мен бағдарламаларын шығаратын бірден-бір ірі өндіруші
компаниясына айналды. Нақ сол Infosys компания алғашқы болып Бангалор мен
Калифорниядағы Силикон алқабы арасында тығыз байланысын орнатып, соның
нәтижесінде коммуникациялық технологиялардың тәулік бойы өндірісін
дәлдеді. Және бұл өндіріс нәтижесінде алынған технологиялық тауарлар
басқаларға қарағанда төменгі бағалармен сатылды. ХХ ғ. 90-шы жж. басында
Infosys Technologies компаниясы АҚШ өнеркәсіптік дамуының оффшорлы
орталығына айналып, одан кейінгі он жылдығында 23 млн. доллардан асқан
таза пайдасын әкелген [4, 117-118 б.]. Сөйтіп, жоғарыда көрсетілгендей
Оңтүстік Азия аймағындағы технологиялық жаңарту процесімен сәйкес келетін
жаһанданудың нысаны аз уақыттың ішінде мемлекет аумағына таралып,
Үндістанның қазіргі заманғы ғылымның дамуын тездетті. Әйтсе, Үндістанға
келген батыстың озық технологиялар мен көзқарастар топтамасы үнділердің
ұлттық сана сезімі арқылы сыни түрде өткізілді. Соның нәтижесінде батыстық
құндылықтар жүйесіне үнділердің төл тұрмыс салты мен байырғы мәдениетпен
барынша ұштасуға және оған кей жағадайда тәуелді болуға тура келді.
Мәселен, Пуджи Сарасвати сияқты дәстүрлі тойланатын мерекелер кезінде
Үндістанның бірқатар компьютерлік компаниялардың кеңселеріндегі
қызметкерлер өздерінің түрлі жұмыс заттарына: үстелдеріне, компьютерлік
терминалдарына, автомобильдеріне, тіпті қайшылардың өздеріне сиынып
табынады. Сөйтіп, индуизм діни-наным сеніміндегі жеке бір қағидаттары
қазіргі заманға бейімделеніп, компьютерлік бағдарламалар мен ойындарды
шығаратын компаниялардың өзінде бұлжытпай орындалады. Бұның барлығы
үнділер арасындағы дәстүрлі мәдениет тамырларының әлі де күшті екендігін
көрсетеді. Алайда уақыт өте келе Үндістандағы байырғы мәдениет анда-санда
болса да батыстық мәдениетінің ықпалына душар бола бастады.
Әлемдік жаһанданудың ықпалы нәтижесінде Оңтүстік Азия елдері, соның
ішінде әсіресе Үндістан тез арада вестернизация (батыстандыру)
процесстеріне тап болды. Яғни, бұл құбылыс адам өмірінің барлық
салаларында бәріне бірдей батыстық құндылықтар жүйесін қалыптастырып, ол
арқылы Оңтүстік Азияда тұратын адамдардың дәстүрлі (аймақтық шеңберіндегі)
дүниетанымын біршама өзгертті. Үндістан қоғамы мен мәдениетін түбірлі
өзгерткен ғаламдық үрдістер әр алуан үлгілерінде өз көрінісін тапты.
Мәселен, MTV және Channel [V] сияқты ойын-сауық телеарналардың
бағадарламалары арқылы үнді жастарын батыстық поп-мәдениетіне баурау
талпыныстары орналды. Басқаша айтқанда, Үндістанның әсіресе ірі
қалаларында тұратын жастар мен жас өспірімдер қазірдің өзінде батыс немесе
американ мәдениет үлгісіндегі жаһандану процесстеріне ілесе бастады.
Егерде батыстық сипатындағы тұрмыс салты Дели, Бангалор, Бомбей,
Мадрас сияқты ірі қалаларының көбінесе 20-30 жастағы тұрғындары арасында
кеңінен мойындалса, Үндістанның ауылды жерлерінде тұратын ел тұрғындарының
басым көпшілігі үшін ол әлі де түсініксіз бөтен өмірлік құндылықтар легі
ретінде көрінеді. Демек, қазіргі заманғы батыс мәдениеті Үндістанның ірі
қалаларда тұратын жастарына біршама ықпал етіп, олардың киетін киіміне,
тыңдайтын музыкасына дейін үстем етуде деп айтуға болады. Алайда үнді
қоғамның халықтың басымдылығын құрайтын басқа топтары батыс мәдениетпен
таныс болғанымен, бұл мәдениетін барынша жақтырмайтындығы белгілі. Сөйтіп,
батыстың рухани және материалдық құндылықтарға сүйенген мәдени жаһандану
процесі көбінде үнді қоғамы тарапынан толығымен дерлік жағымсыз қатынасын
туғызады. Ал батыстан келген мәдени құндылықтар жүйесін үнді қоғамы өзінің
төл мәдениетіне жат құбылыс ретінде түсініп, бұл құндылықтардың үнді
жастар арасындағы көптеп таралуына әрдайым қарсы шығып, бұлардың көптеп
жайылуынан қауіптенеді.
Қорытылай айтқанда, үнділер өз қоғамының мәдени әр алуандылығына, яғни
ондағы әр түрлі сипатындағы мінез-құлық нормаларына, діни және рухани
құндылықтарына ертеден-ақ бейімделгендіктен, қазіргі кездегі батыстық өмір
сүру қағидаларын үгіттейтін тұтыну, технологиялық және мәдени
жаһандану мәселелерінде басқа халықтарға қарағанда жауапкершілігі біршама
жоғары дәрежеге жетіп, күрделі әрі жан-жақты үрдіске ие болды. Үндістанның
өзіндік әлеуметтік-экономикалық дамуы өз кезегінде өзіндік нысанындағы
жаһандануды да талап етеді. Сондықтан қазіргі Үндістанда басқа азиаттық
елдерден өзгеше арнадағы ғаламдық үрдістердің ерекшеліктері орналды. Бұл
ерекшеліктер Оңтүстік Азия аймағының даму қарарнамасынан шығатын ғаламдану
тұжырымдамасына да сәйкес келіп, кәдімгі жеке бір қағида пікірлеріне
айналды: біріншіден, Үндістанның өзіне ғана тәң тұтынушылық философиясы
және азық-түлік тұтыну рыногының дәстүрлі мәдениетпен ұштасып келетін
қағидалары бар; екіншіден, Үндістан ғылымы батыстан келген технологияларды
пайдалану арқылы жаңа идеялар мен ғылыми инновацияларды, сондай-ақ төл
компьютерлік технологияларды өзінше ойлап тапты; үшіншіден, үнді қоғамның
басым көпшілігі батыстың мәдени ықпалының қыспағына түспей, дәстүрлі
өзіндік сипатындағы өмір сүру салтын мен дербес ұлттық мәдениетін ұстанды.
Мінеки, жоғарыда көрсетілген Үндістан мен Оңтүстік Азиядағы ғаламданудың
ерекшеліктері ел ішіндегі экономикалық дамуының қарқындарын реттеп,
қазіргі кездегі жаһандық процесстер көріністерін сиапаттап, қаржы-
экономикалық қауіпсіздігінің негіздерін қалады. Сөйтіп, Үндістан
жұртшылығы ұлттық әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуының өзіндік
үйлесімді жолын табуға ілгері түрде ұмтылады.
1.2 Үндістан “жаңа экономикалық саясатының” концептуалды негіздері
1.2.1 Үндістан модернизациясының ерекшеліктері және сыртқы саясат
ұстанымы
Үндістан “жаңа экономикалық саясатын” және ол негіздеген экономикалық
модернизациясын бірқатар мәселелері негізінде қарастыруға болады. Бұл
мәселелер Үндістандағы экономикалық модернизация процесінің концептуалды
негіздері ретінде танылып, ел ішінде болған либерализация үлгісіндегі
түбегейлі экономикалық реформалар легін дәлелдеді. Үндістандағы жаңа
экономикалық саясаты 1980 жж. екінші жартысында жарық көріп, 1990 жж.
басына қарай елдің экономикасында түбірлі орнықты. Бұл саясат Үндістан
ұлттық конгресс партиясын (ҮҰҚ) басқарған Раджив Ганди, Нарасимхо Рао
үкіметтерінің ықпалдастығы негізінде пайда болып, кейінірек, дәл айтқанда
1990 жж. ортасынан бастап оңшыл Бхаратия джаната партиясының (БДП)
“Hindutva” сияқты саяси философиясының кейбір принциптерін қосу арқылы
функционалды-идеялық тұрғыдан біршама жаңартылды. Әйтсе, жаңа экономикалық
саясатының түпкі мәні Үндістандағы экономикалық дамуын арттыру, және ол
үшін ел экономиксында либерализацияға бағытталған “ашық есік”
принциптерін, сондай-ақ түрлі экономикалық салаларға өндірістік дамудағы
еркіндігін көбірек тарату ұстанымын білдіреді.
Жалпы елдегі модернизация процесі өзінің ресми бастамасын ХХ ғ.
ортасынан, яғни Үндістанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялануынан алады.
Алғашқы жылдары ол көбінесе саяси-әлеуметтік мәселелерімен сипатталса,
1950 жылдардың ортасынан бастап модернизация елдің экономикасында, дәлірек
айтқанда өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық салаларында үстем ете бастады. Ал
1980 жж. соңынан бастап экономикалық либерализация арқасында елдегі
модернизация процесі түбірлі өзгеріске ұшырап, жоғарыда көрсетілген жаңа
бір легіне ұласа бастады. Яғни Үндістандағы модернизациясы көбінде
өндірістегі жоғары технологиялардың қолдануында, ғылымдағы инновациялық
жобалардың орналуында және елдің экономикалық саласында ғаламдық
сипатындағы ақпараттық технологиялардың іске қосуында көрініс таба
бастады.
Дегенмен Үндістандағы жаңа экономикалық саясатының концептуалды
негіздерінің мәселесіне көшпес бұрын, өзінің талай ерекшеліктері бар
үндістандық модернизацияның тірекнегіздерін құрайтын мәселелерін қамтып
өтуді тура келеді. Өйткені, Үндістандағы модернизация процесінің жалпы
негіздері 1990 жылдары туындалған жаңа экономикалық саясатының
ерекшеліктерін айғақтап, негіздерін дәлеледейді. Сөйтіп, Үндістан
модернизациясы бірнеше аспектілерін қамтиды. Ол саяси және экономикалық
бағытындағы іргелі үлгілерін білдіреді. Бұл үлгілер Үндістан
модернизацияның бағыт-бағдарын айқындап, оның басты сипатын көрсетеді.
Өйткені, елдегі модернизация мемлекеттік дамуының барлық компоненттерін,
яғни саяси, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қондырғыларын қамтып
өтеді. Жинақтап алғанда, көбінесе саяси және экономикалық компоненттер
Үндістандағы модернизациясын айқындайды.
Үндістанның саяси бағытындағы модернизацияның тарихи бастаулары XIX ғ.
2-ші жартысында құрылған Үндістан ұлттық конгресс партиясының қызметімен
айқындалады. Дәл сол кезде, яғни 1857-1859 жж. британдық өкіметке қарсы ең
ірі болған қарулы көтерілістің сәтсіздікке ұшырауынан кейін Үндістанда
британдық әкімшілігіне қарсы көбінесе бейбіт саяси әрекеттер мен шаралар
жүргізіле басталды. Осыдан Үндістанда алғашқы саяси ағымдар мен партиялар
пайда бола бастады. Сөйтіп, 1885 жылы елде тұңғыш саяси партия – Үндістан
Ұлттық Конгресс партиясы саяси сахнаға шықты. Жалпы ресейлік зерттеушісі
Д. Мосяковтың айтуынша, Үндістанда саяси және әлеуметтік жүйесінің
модернизациясы XIX ғ. 2-ші жартысында жоғарыда көрсетілген Үндістан ұлттық
конгресс партиясының пайда болуымен бой көтерді. Бұл партияның негізгі
мақсаты Үндістанда зайырлы әрі демократиялық тәуелсіз мемлекетті құру
болып табылды. Ол үшін “сварадж” атауына ие болған бостандық үшін ұлт-
азаттық күресі жүргізілді [1].
Нақ осы кезден бастап Үндістанда саяси-әлеуметтік ой-пікір дами түсті.
Яғни үнді ұлт-азаттық күресі жаңа бір сатысына ұласты: елдегі барлық
әлеуметтік топтары саясатқа араласып, батыстық демократиялық принциптерді
басына алу арқылы мемлекеттік тәуелсіздік үшін күресін (сварадж) одан әрі
жалғастыра берді. Бұндай күрестің нысандары алуан түрлі болды. Әйтсе,
олардың барлығы да халықтың мемлекеттік істеріне белсенді түрде араласуын
көздеді. Мәселен, ХХ ғ. ортасына дейін азаттық жолында күрескен үнді
зиялылары болашақ тәуелсіз елдің нысаны ретінде демократиялық құндылықтар
жүйесіне тірелген зайырлы мемлекеттің идеологиялық моделін ұсынды. Басқа
сөзбен, ХIХ-ХХ ғғ. үнді зиялылары касталарға бөлу, раджалар мен жергілікті
князьдардың “күмәнсіз” билігі, діни-конфессионалды араздық сынды ғасырлар
бойы ұстанған дәстүрлі саяси-әлеуметтік қондырғыларынан бас тартып,
өркениетті елдерге тәң төзімділік пен теңдік қағидаларына тірелген
мемлекеттің даму нысанын паш етті.
Сөйтіп, 1947 жылы мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізген Үндістан
саяси бағытындағы модернизация процестерін жалғастырып, ендігі жерде басты
назарын елдің мемлекеттілігін негіздеуге жұмсап, демократиялық
құндылықтарын қамтитын, сондай-ақ ұлт пен діни төзімділік идеяларына
тірелетін заң нормаларын құрастыруға бет бұрды. Мәселен, 1950 ж.
қабылданған Конституциясына сай елде британдық үлгісінде демократиялық
билік ету нысаны орналды: яғни бір-бірімен өзара араласқан президенттік
пен үкіметтік (атқару) билік тармақтары және олармен тығыз байланыста
болатын күшті парламенттік жүйе. Сонымен қатар Үндістанда біртіндеп қос
партиялық мемлекеттік құрылымы қалыптаса бастады.
Сайып келгенде, үнді саяси элиталар қос партиялық жүйе негізінде
ымыраға келіп, экономикалық мәселелерді бірігіп шеше бастады. Бұның
нәтижесінде елдің экономикасы қарқынды түрде дами бастады. Ал, ХХ ғ. 90-ші
жж. бастап Үндістан өзінің ашық экономикасы және әлемдік деңгейде көріне
бастаған экономикалық әлуеті арқасында бұдан былай халықаралық еңбек
бөліністе маңызды рөлді атқара бастады [2]. Әрине, бұл жолда саяси
ауытқулар мен солақай әрекеттері де болған. Алайда Үндістан мемлекетінің
шын мәніндегі демократияға бағытталған ақылды, бірізді әрі икемді саясаты
арқасында елдің модернизациясында көрінген жағымсыз тұстары біржолата
жойылды.
Үндістандағы саяси модернизациясы арқасында қол жеткізген тағы бір
мәселесі – ол тәуелсіздікті алғаннан кейінгі мемлекеттік пен тұрмыстық
деңгейлерінде касталық бөлінушілікке жол бермеу мәселесі болып табылады.
Үндістанда дәстүрлі қалыптасқан төрт каста (джати) бар. Бұл касталар
елдегі көпшілік таптарын (варналарын) қамтиды. Атап айтқанда брахмандар
кастасы абыздар табын, кшатри кастасы жауынгерлер табын, вайшье кастасы
жер игерушілер табын, шудр кастасы мүлкі аздау кедейлер табын құрайды.
Дегенмен бұл таза деп саналатын касталармен қатар Үндістанда ежелден бері
“тиюға болмайтын” далиттердің кастасы өмір сүруде. Бұларды басқаша
хариджандар (құдайдың балалары) немесе езілген таптары деп атайды. Оларды
таза касталардың өкілдері өзінен әлдеқайда төмен сатысына қойып,
менсінбейді. Дегенмен саяси бағытындағы модернизацияның әсері арқасында
британдық отарлық жүйесі кезінде-ақ далиттердің мемлекеттік деңгейіндегі
мәртебесі біршама өсті. Мәселен, 1936 ж. сәуір айында британдық әкімшілік
тарапынан касталардың тізімі жасалынды. Бұл тізімге басқалармен қатар
далиттердің езілген таптары да кірген. Сондықтан, бұл уақыттан бастап
бұларды ресми түрде “тіркелген” кастасы деп атай бастады. Бірақ, бұл құжат
далиттердің басқа касталармен шын мәніндегі құқылы теңдігін әлі де
орнатылмады. Таза касталардың өкілдері далиттерді әлі де менсінбей, оларды
“тыйымды” қарабайыр халық деп одан әрі санай берді. Тек мемлекеттік
тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін Үндістанда далиттердің жағдайы
түбірлі өзгеріске ұшырады. Мәселен, 1950 жылғы конституциясына сай
Үндістан әлеуметтік пен этникалық теңсіздігі жоқ республика ретінде
жарияланып, ондағы далиттердің ресми тыйымдылығы ақыры жойылды. Яғни
конституция заң алдында барлық үндістандық азаматтарының тең құқылығын
енгізді. Сонымен қатар жаңа конституциялық заңына сәйкес елде діни,
нәсілдік және касталық қудалау әрекеттері түгелімен дерлік заңсыз құбылыс
ретінде танылып, бұған барған әрбір азамат пен азаматша заң алдында
жауапқа тартылатын еді. Сөйтіп, елдегі саяси модернизация арқасында үнді
қоғамында феодалдық жүйесінен қалған сарқыншақтары мен түрлі ауытқулар заң
жүзінде толығымен жойылды деп айтуға болады. Тәуелсіздік жылдары
далиттердің тұрмыстық пен әлеуметтік жағадайын жақсаруға мүмкіндіктері
пайда болды. Мәселен, қазіргі таңда 160 миллион халқын құрайтын
далиттердің оқуға, дауыс беруге, мемлекеттік лауазымдарды иеленуге,
кәсіпкерлікпен айналысуға белгілі бір шектеу қойылмайды. Бұл заң жүзінде
бекітілген норма. Бұның арқасында бұл кастаның өкілдері мемлекеттік
істеріне белсенді түрде араласуда. Мысалы, далиттер кастасынан
шыққандардың арасында білікті инженерлерді, дәрігерлерді, тіпті
заңгерлерді оңай табуға болады. Үндістанның бұрынғы президенті Кочерил
Нараянан және көптеген министрлер, депутаттар мен штат губернаторлары өз
тегін далиттер кастасынан алады. Алайда іс жүзінде далиттердің жағдайы
біршама жақсарғанымен, олар ішінде қайыршы-кедейлердің саны күні бүгінге
дейін басқа касталарға қарағанда әлдеқайда басым түседі. Өйткені, соншама
көп халықты құрайтын далиттердің көпшілігі жерсіз немесе жері аздау
шаруалардан және ауыл шаруашылық немесе жалдамалы жұмысшылардан тұрады
[3]. Сөйтіп, далиттердің ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайы қазірдің
өзінде Үндістан үкіметінің ерекше назарын тудырады. Мемлекет іс жүзінде
далиттердің ең кедей көпшілік бөлігін қамқорына алды. Дегенмен, елдегі
күні бүгінге дейін дәстүр ретінде жалғасатын касталық бөлінушілік пен
басқа касталардың далиттерге байланысты жағымсыз қатынасы бұл халықтың
тобын Үндістанда басым бөлігін құрайтын басқа төрт кастаның және басқа
этникалық топтардың өкілдеріне табиғи түрде біртіндеп қосып ықпалдасу
мәселесін тежейді.
Үндістандағы модернизацияның екінші бір аспектісі – ол елдегі
экономикалық бағытындағы модернизация үлгісінің дамуы болып табылады.
Модернизацияның бұл нысаны Үндістанның тәуелсіздігін жариялауынан өз
бастауын алады. Нақ сол кезде “Дж. Неру бағытына” сәйкес елде бірқатар
әлеуметтік-экономикалық реформалары жүргізіле бастады. Бұл реформалары
негізінде ел экономикасында индустриализация үрдістері дами түсті.
1950 жж. ортасында бекітілген индустриализация бағдарламасы ел
экономикасының салалық және әлеуметтік-экономикалық құрылымын түбірлі
өзгеруін ұсынды. Ол үшін ел экономикасында мемлекеттің үлесін кеңейту
мәселелері қарастырылды. Бұған тірегі ретінде нарықтық жүйе ғана бола
алмады. Өйткені, индустриализация негізінде ауыр өнеркәсіп орындарының
салуы жоспарланды. Ал, бұл өз кезегінде жеке кәсіпкерлерде болмаған үлкен
қаржыны жұмсауды керек етті. Сондықтан Үндістанның экономикалық сферасында
мемлекеттің реттеу механизмдері іске қосылып, олар әсіресе өнеркәсіп
саласында мемлекеттік реттеуші әдіс-тәсілдерінің кең түрдегі қолдануын
енгізді. Бұл жағдай бұрын капиталистік даму тарихында болмаған жоспарлауды
енгізуді туғызды. 1950 жж. басында “Неру бағытына” сәйкес елде
индустриализация процесі қолға алынды. Бұл үрдісті жүзеге асыру мақсатында
өнеркәсіп саласында бес жылдық даму жоспарлары енгізілді. Сөйтіп, ел
экономикасында жеке меншік кәсіпорындарымен қатар мемлекеттік секторды
құрайтын өндіріс орындары құрыла басталды.
Үндістандағы жоспарлау процесі мынандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz