Білімге негізделген экономика
КІРІСПЕ
2
1. БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Білім экономикасының мазмұны және негізгі белгілері 5
1.2 Білімге негізделген экономиканың рыноктық ерекшеліктері 8
1.3 Қоғамның білім әлеуетінің мәні және оған әсер етуші факторлар 11
2. БІЛІМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РЫНОКТЫҚ БӨЛІГІ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Инновация және бәсекеге қабілеттілік . білім экономикасының негізгі элементтері 14
2.2 Білім экономикасының рыногының экономикалық аспектілері 30
2.3 Білімге негізделген экономиканың құқықтық аспектілірі 38
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫҚТАРЫ
3.1 Білімге негізделген экономика жүйесіндегі мемлекет, оқу орны және фирманың экономикалық өзара қатынасы
42
3.2 ҚР экономикалық өсудің сапасы мен динамикасының инновациялық.технологиялық дамуға тәуелділігі 44
3.3 Қазақстан Республикасының білім экономикасындағы реформалардың маңыздылығы мен «ұлттық байлықтағы» қалыптастырудағы ролі 49
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
ҚОСЫМША 66
2
1. БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Білім экономикасының мазмұны және негізгі белгілері 5
1.2 Білімге негізделген экономиканың рыноктық ерекшеліктері 8
1.3 Қоғамның білім әлеуетінің мәні және оған әсер етуші факторлар 11
2. БІЛІМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РЫНОКТЫҚ БӨЛІГІ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Инновация және бәсекеге қабілеттілік . білім экономикасының негізгі элементтері 14
2.2 Білім экономикасының рыногының экономикалық аспектілері 30
2.3 Білімге негізделген экономиканың құқықтық аспектілірі 38
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫҚТАРЫ
3.1 Білімге негізделген экономика жүйесіндегі мемлекет, оқу орны және фирманың экономикалық өзара қатынасы
42
3.2 ҚР экономикалық өсудің сапасы мен динамикасының инновациялық.технологиялық дамуға тәуелділігі 44
3.3 Қазақстан Республикасының білім экономикасындағы реформалардың маңыздылығы мен «ұлттық байлықтағы» қалыптастырудағы ролі 49
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 64
ҚОСЫМША 66
Зерттеу тақырыбының өзектілгі. Әр заманның өз мінезі, өз талабы бар. Қазіргі болашаққа ұмтылған қадамды – білім эко¬номикасына ұмтылған қадам деу¬ге болады. Бүгінгі дамудың жалғыз жолы – инновациялық жол.
Сол бағытта әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы әрекет етеді. Жаңа экономикада бәсеке қабілеттіліктің басты құралдары болып инновациялар, идеялар, шеберлік және білім болып табылады, ол бұл адам капиталын интенсивті пайдалануды көздейді. Осының нәтижесі ретінде білім базасын сақтау және дамыту тек жұмыс күшінің жоғары білім деңгейі мен жақсы кәсиби дайындығы болғанда ғана мүмкін. Айта кету керек, қазір халықаралық рынокта икемді ұйымдар гүлденіп жатыр, олардың икемділігінің кілті жоғары білікті мамандарды пайдалану болып табылады. Сонымен бірге, ғылыми-техникалық ілгерілеу қарқыны қазір мынаны талап етіп отыр: мемлекеттердің, адами ресурс¬тардың ғылыми-техникалық әлеуетін ғылым дамуының басым бағыттарына жұмылдыруды тездету, ғылым нәтижелерін осы заманғы өндірісте тиімді пайдалану. Қазіргі таңда өндірісте негізгі өзекті мәселелер мен мақсаттар білім мен біліктілікке назар аударады. Яғни білім, ғылым және тәжірибе мәселелерін қарастыру – маңызды тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты білім экономикасының мәнін анықтау мен нарықтағы ерекшелігін ажырату болып табылады, сонымен қатар, білім экономикасының нарықтың, өндіріс салалар мен мемлекеттің негізігі тақырыбы ретінде қарастырылуы, оның негізгі бағыттары, міндеттері және проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы мәліметтерді анықтап, жиынтыққа келтіру болып табылады. Міндеті: 1. білім экономикасының дамуының негізгі үрдістерін анықтау; 2. білімге негізделген экономиканың құқықтық және экономикалық аспектілерін талдау; 3. оның Қазақстандағы алатын ролі мен шетел мемлекеттерінен ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысының нысаны және пәні. Пәніне экономикалық мәселелер мен дамып жатқан елдердің білімге негізделген экономикасын көтеретін ұлттық экономика нәтижелігін арттыру мақсатында маңызды алғышарттарды қалыптастырудың, қажетті жағдайларын белгілейтін әлеуметтік мәселелер зерттеу жатады. Нысанына білімге негізделген экономиканың құқықтық және экономикалық аспектілерін талдау, оған байланысты бағдарламалар мен стратегияларды қарастыру жатады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Жұмыстың тақырыбы оқу және ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заң және ғылым мен білімге байланысты стратегиялар мен бағдарламалар, Білім және ғылым министрлігінің бұйрықтары, Қазақстан Республикасы Президенті Жарғылары, оқу әдебиеттері пайдаланылды. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. Сондай-ақ, ақпараттық желілерді қолдана отырып әртүрлі мақалалар мен халықаралық отырыстардың мәтіндері қолданылған.
Сол бағытта әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы әрекет етеді. Жаңа экономикада бәсеке қабілеттіліктің басты құралдары болып инновациялар, идеялар, шеберлік және білім болып табылады, ол бұл адам капиталын интенсивті пайдалануды көздейді. Осының нәтижесі ретінде білім базасын сақтау және дамыту тек жұмыс күшінің жоғары білім деңгейі мен жақсы кәсиби дайындығы болғанда ғана мүмкін. Айта кету керек, қазір халықаралық рынокта икемді ұйымдар гүлденіп жатыр, олардың икемділігінің кілті жоғары білікті мамандарды пайдалану болып табылады. Сонымен бірге, ғылыми-техникалық ілгерілеу қарқыны қазір мынаны талап етіп отыр: мемлекеттердің, адами ресурс¬тардың ғылыми-техникалық әлеуетін ғылым дамуының басым бағыттарына жұмылдыруды тездету, ғылым нәтижелерін осы заманғы өндірісте тиімді пайдалану. Қазіргі таңда өндірісте негізгі өзекті мәселелер мен мақсаттар білім мен біліктілікке назар аударады. Яғни білім, ғылым және тәжірибе мәселелерін қарастыру – маңызды тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты білім экономикасының мәнін анықтау мен нарықтағы ерекшелігін ажырату болып табылады, сонымен қатар, білім экономикасының нарықтың, өндіріс салалар мен мемлекеттің негізігі тақырыбы ретінде қарастырылуы, оның негізгі бағыттары, міндеттері және проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы мәліметтерді анықтап, жиынтыққа келтіру болып табылады. Міндеті: 1. білім экономикасының дамуының негізгі үрдістерін анықтау; 2. білімге негізделген экономиканың құқықтық және экономикалық аспектілерін талдау; 3. оның Қазақстандағы алатын ролі мен шетел мемлекеттерінен ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысының нысаны және пәні. Пәніне экономикалық мәселелер мен дамып жатқан елдердің білімге негізделген экономикасын көтеретін ұлттық экономика нәтижелігін арттыру мақсатында маңызды алғышарттарды қалыптастырудың, қажетті жағдайларын белгілейтін әлеуметтік мәселелер зерттеу жатады. Нысанына білімге негізделген экономиканың құқықтық және экономикалық аспектілерін талдау, оған байланысты бағдарламалар мен стратегияларды қарастыру жатады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Жұмыстың тақырыбы оқу және ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Осы дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заң және ғылым мен білімге байланысты стратегиялар мен бағдарламалар, Білім және ғылым министрлігінің бұйрықтары, Қазақстан Республикасы Президенті Жарғылары, оқу әдебиеттері пайдаланылды. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. Сондай-ақ, ақпараттық желілерді қолдана отырып әртүрлі мақалалар мен халықаралық отырыстардың мәтіндері қолданылған.
1. Академик В.Л. Макаров. Экономика знаний: уроки для России//Наука и жизнь.- 1992 г. -№ 7,.; № 11, 1993 г
2. Алла Рогова. Экономика знаний: лекция. Россия//2007
3. Л.Д.Байкадамов. Экономика знаний: мировые тенденции и Россия// Вестник московского университета.- Серия 6.Экономика. – 2005. - №3. 100-110 стр.
4. Агентство Республики Казахстан по статистике. Статистический ежегодник – 2005. – Алматы, 2005. 348 б.
5. . Sustainable Development and the New Economy. OECD Forum 2001 (http://www.oecd.org/forum 2001)
6. Dunning J. Regions, Globalization and the Knowledge Economy/ Regions, Globalization and the Knowledge-Based Economy, Oxford, 2000. P. 8-10.
7. Building Knowledge Economies: Opportunities and Challenges for EU Accession Coutries. N.Y., 2002.
8. Биширова. Ы.Я. Влад высшего образования в социально-экономическое развитие страны// Вопросы экономики.-2005.-№17(185)
9. Т.С.Сарбасова, А.Қ.Сарбасова, Л.А.Бимендиева. Білім беру саласының әлеуметтік-экономикалық мәселелері. Оқу құралы.-Алматы.- 2007.-Қазақ университеті
10. Оразалы Сәбден. Бәсекелектік экономика. –Алматы.-2007.-9-10 бет. Экономика институты
11. Н.Ә.Назарбаев .Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауы// «Егемен Қазақстан» 2006 2-наурыз 6-бет.
12. . Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауы. «Егемен Қазақстан» 2005 2-наурыз 6-бет.
13. А.Арыстанбекова. Экономика, основанная на знаниях. Мировая экономика и международные отношения, 2008, №6, с.30-33
14. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы – Астана, 2009 ж.
15. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
16. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1999 жылғы 7 маусым № 389 -1
17.Сүлеймен МӘМЕТ. Білім мазмұны. Cұхбат. 2009-02-10// www.kazakhstan.com
18. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақста халғының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы// Егемен Қазақстан. – 2008. – 6 ақпан.- №12
19. Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ, Білім және ғылым министрі.Қазақстанның әлемдік рейтингтегі орны жоғарылап келеді // www.mіnplan.kz
20. Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ. Инновация – бәсекеге қабідеттілік. Егемен Қазақстан// 112-113 (25510) наурыз сәрсенбі.- 2009 жыл
21. elserik.blogspot.com/2007/07/blog-postl
22. Сарбасова, Т.С. Даулиева, Г.Р. Экономика образования: учебное пособие для студентов, магистрантов.-Алтамы: Қазақ университеті.- 2004.-38с.
23. Ильин Н.И. Механизм формирования воспроизводственной структуры национальной экономики, основанной на знаниях // Власть.- 2006.-№7.- 69-71 б.
24. Сулима С.В. конкурентоспособность вузов и их стратегия на рынке отр. услуг и продуктов. Бизнес и векторы образование: векторы развития. Материалы на междунар. науч.-прак. конф. – МАБ. –Алматы.- 2002. 174б
25. Б.Д.Тұрлыбеков. Қазақстан жоғары білім жүйесін әлеуметтік институт ретінде зерттеу (социологиялық талдау). Диссериция. –Түркістан.-2008. 27б
26. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11қазандағы N 1459 Жарлығы. Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы туралы //Егемен Қазақстан.-2008.-№13
2. Алла Рогова. Экономика знаний: лекция. Россия//2007
3. Л.Д.Байкадамов. Экономика знаний: мировые тенденции и Россия// Вестник московского университета.- Серия 6.Экономика. – 2005. - №3. 100-110 стр.
4. Агентство Республики Казахстан по статистике. Статистический ежегодник – 2005. – Алматы, 2005. 348 б.
5. . Sustainable Development and the New Economy. OECD Forum 2001 (http://www.oecd.org/forum 2001)
6. Dunning J. Regions, Globalization and the Knowledge Economy/ Regions, Globalization and the Knowledge-Based Economy, Oxford, 2000. P. 8-10.
7. Building Knowledge Economies: Opportunities and Challenges for EU Accession Coutries. N.Y., 2002.
8. Биширова. Ы.Я. Влад высшего образования в социально-экономическое развитие страны// Вопросы экономики.-2005.-№17(185)
9. Т.С.Сарбасова, А.Қ.Сарбасова, Л.А.Бимендиева. Білім беру саласының әлеуметтік-экономикалық мәселелері. Оқу құралы.-Алматы.- 2007.-Қазақ университеті
10. Оразалы Сәбден. Бәсекелектік экономика. –Алматы.-2007.-9-10 бет. Экономика институты
11. Н.Ә.Назарбаев .Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауы// «Егемен Қазақстан» 2006 2-наурыз 6-бет.
12. . Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президенті Қазақстан халқына Жолдауы. «Егемен Қазақстан» 2005 2-наурыз 6-бет.
13. А.Арыстанбекова. Экономика, основанная на знаниях. Мировая экономика и международные отношения, 2008, №6, с.30-33
14. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы – Астана, 2009 ж.
15. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы
16. «Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 1999 жылғы 7 маусым № 389 -1
17.Сүлеймен МӘМЕТ. Білім мазмұны. Cұхбат. 2009-02-10// www.kazakhstan.com
18. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақста халғының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты». Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы// Егемен Қазақстан. – 2008. – 6 ақпан.- №12
19. Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ, Білім және ғылым министрі.Қазақстанның әлемдік рейтингтегі орны жоғарылап келеді // www.mіnplan.kz
20. Жансейіт ТҮЙМЕБАЕВ. Инновация – бәсекеге қабідеттілік. Егемен Қазақстан// 112-113 (25510) наурыз сәрсенбі.- 2009 жыл
21. elserik.blogspot.com/2007/07/blog-postl
22. Сарбасова, Т.С. Даулиева, Г.Р. Экономика образования: учебное пособие для студентов, магистрантов.-Алтамы: Қазақ университеті.- 2004.-38с.
23. Ильин Н.И. Механизм формирования воспроизводственной структуры национальной экономики, основанной на знаниях // Власть.- 2006.-№7.- 69-71 б.
24. Сулима С.В. конкурентоспособность вузов и их стратегия на рынке отр. услуг и продуктов. Бизнес и векторы образование: векторы развития. Материалы на междунар. науч.-прак. конф. – МАБ. –Алматы.- 2002. 174б
25. Б.Д.Тұрлыбеков. Қазақстан жоғары білім жүйесін әлеуметтік институт ретінде зерттеу (социологиялық талдау). Диссериция. –Түркістан.-2008. 27б
26. Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11қазандағы N 1459 Жарлығы. Қазақстан Республикасында бiлiм берудi дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы туралы //Егемен Қазақстан.-2008.-№13
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1. БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Білім экономикасының мазмұны және негізгі белгілері 5
1.2 Білімге негізделген экономиканың рыноктық ерекшеліктері 8
1.3 Қоғамның білім әлеуетінің мәні және оған әсер етуші факторлар 11
2. БІЛІМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РЫНОКТЫҚ БӨЛІГІ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Инновация және бәсекеге қабілеттілік – білім экономикасының 14
негізгі элементтері
2.2 Білім экономикасының рыногының экономикалық аспектілері 30
2.3 Білімге негізделген экономиканың құқықтық аспектілірі 38
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКАНЫҢ
ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫҚТАРЫ
3.1 Білімге негізделген экономика жүйесіндегі мемлекет, оқу орны
және фирманың экономикалық өзара қатынасы 42
3.2 ҚР экономикалық өсудің сапасы мен динамикасының 44
инновациялық-технологиялық дамуға тәуелділігі
3.3 Қазақстан Республикасының білім экономикасындағы реформалардың49
маңыздылығы мен ұлттық байлықтағы қалыптастырудағы ролі
59
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
66
ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілгі. Әр заманның өз мінезі, өз талабы бар.
Қазіргі болашаққа ұмтылған қадамды – білім экономикасына ұмтылған қадам
деуге болады. Бүгінгі дамудың жалғыз жолы – инновациялық жол.
Сол бағытта әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы әрекет етеді. Жаңа
экономикада бәсеке қабілеттіліктің басты құралдары болып инновациялар,
идеялар, шеберлік және білім болып табылады, ол бұл адам капиталын
интенсивті пайдалануды көздейді. Осының нәтижесі ретінде білім базасын
сақтау және дамыту тек жұмыс күшінің жоғары білім деңгейі мен жақсы кәсиби
дайындығы болғанда ғана мүмкін. Айта кету керек, қазір халықаралық рынокта
икемді ұйымдар гүлденіп жатыр, олардың икемділігінің кілті жоғары білікті
мамандарды пайдалану болып табылады. Сонымен бірге, ғылыми-техникалық
ілгерілеу қарқыны қазір мынаны талап етіп отыр: мемлекеттердің, адами
ресурстардың ғылыми-техникалық әлеуетін ғылым дамуының басым бағыттарына
жұмылдыруды тездету, ғылым нәтижелерін осы заманғы өндірісте тиімді
пайдалану. Қазіргі таңда өндірісте негізгі өзекті мәселелер мен мақсаттар
білім мен біліктілікке назар аударады. Яғни білім, ғылым және тәжірибе
мәселелерін қарастыру – маңызды тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты білім экономикасының мәнін
анықтау мен нарықтағы ерекшелігін ажырату болып табылады, сонымен қатар,
білім экономикасының нарықтың, өндіріс салалар мен мемлекеттің негізігі
тақырыбы ретінде қарастырылуы, оның негізгі бағыттары, міндеттері және
проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы мәліметтерді анықтап,
жиынтыққа келтіру болып табылады. Міндеті: 1. білім экономикасының дамуының
негізгі үрдістерін анықтау; 2. білімге негізделген экономиканың құқықтық
және экономикалық аспектілерін талдау; 3. оның Қазақстандағы алатын ролі
мен шетел мемлекеттерінен ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысының нысаны және пәні. Пәніне экономикалық мәселелер мен
дамып жатқан елдердің білімге негізделген экономикасын көтеретін ұлттық
экономика нәтижелігін арттыру мақсатында маңызды алғышарттарды
қалыптастырудың, қажетті жағдайларын белгілейтін әлеуметтік мәселелер
зерттеу жатады. Нысанына білімге негізделген экономиканың құқықтық және
экономикалық аспектілерін талдау, оған байланысты бағдарламалар мен
стратегияларды қарастыру жатады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Жұмыстың тақырыбы оқу және
ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Осы дипломдық жұмысты жазу
барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заң және
ғылым мен білімге байланысты стратегиялар мен бағдарламалар, Білім және
ғылым министрлігінің бұйрықтары, Қазақстан Республикасы Президенті
Жарғылары, оқу әдебиеттері пайдаланылды. Қазақстан Республикасының
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы.
Сондай-ақ, ақпараттық желілерді қолдана отырып әртүрлі мақалалар мен
халықаралық отырыстардың мәтіндері қолданылған.
Диплом жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік негізі.
Білім экономикасы өндіріс экономикасы ғана емес, бұл – білімді өндірудің
бүкіл тетігін – университет, іргелі ғылым, коммуникация, патенттік жүйе,
қолданбалы ғылым, зерттеулерді қамтыған орасан зор кешен болып
табылғандықтан, бұл жұмыстың жазылу әдіснамалық негізі оның мазмұнын аша
отырып, экономикалық негіздерін шолып, оның толық әлеуметтік маңыздылығын
анықтау. Білім экономикасының рыноктық бөлігі, оның құқықтық және
экономикалық аспектілері қаралып, мемлекеттік экономикасының дамуына әсері
ететін факторларды талдау. Сонымен қоса, білім экономикасының әлеуетін
анықтайтын даму бырысындағы нәтижелерді қолдану, оны Қазақстанда ары қарай
дамуын жүзеге асыратын стратегиялар мен бағдарламаларды қолдану.
Диплом жұмысында қол жеткізілген қарытындылар мен нәтижелерді, сондай-
ақ ғылыми тұжырымдарды іс-тәжірибеде сынақ ретінде қолдануға болады.
Қазіргі болашаққа ұмтылған қадамды – білім экономикасына ұмтылған қадам
деуге болады. Бүгінгі дамудың жалғыз жолы – инновациялық жол. Бұл
дегеніміз – Қазақстан экономикасының ғылыми білімге, инновациялық
технологияларға, жоғары білікті өндіргіш күшке негізделуі тиіс дегендік.
Атап айтқанда, табиғи ресурстарды жаңаша игеруге, оларды мүмкіндігінше
республикада өңдеуге, мүмкіндігінше қосымша құн жасауға, жаңа жұмыс
орындарын ашуға, ғылыми ауқымды технологияларды барынша аз енгізуге
негізделген, тұлғаның шығармашылық қабілеттілігі мен белсенділігін қажет
етпейтін шикізаттық экономикадан “өңдеуші және өндіруші” экономикаға өту
деген сөз. Осы диплом жұмысындағы қорытындыларды қолдана отыра, білімге
негізделген экономиканың нарықтағы және қоғамдық ортада бар болған
мәселелерді қарастырып, оның кемшіліктері мен артықшылықтарын саралай
отыра, негізгі мақсаттар анықталды. Яғни, экономика тұрғысынан оның
жеткілікті қаржылануы мен оның нәтижелерін тиімді пайдалану, ал мемлекет
пен құқық тұрғысынан заңдық күші бар бұйрықтар мен жарғыларды қолдану
арқылы реттелуін қамтамасыз ету тиіс.
Диплом жұмысының құрылымы 3 тараудан және 9 бөлімнен тұрады. 68 беттен, 5
кестеден және 12 суреттен тұрады.
Кімде-кім
менің идеяларымды ала отыра,
оны қолданып,
мені кедейлетпейді.
Менің шамымнан
жарық ала отыра,
мені
қараңғылыққа апармайды.
Томас Джефферсон
1. БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Білім экономикасының мазмұны және негізгі белгілері
Білім экономикасы терминін ғылым айналысына астроамерикандық ғалым
Фрицем Махлупом (1962) экономиканың бір секторында қолдану үшін енгізген.
Қазіргі таңда білімге негізделген экономика терминімен қатарлас
қолданылады, білім шешуші рол ойнайтын экономика түрін анықтайды, ал
білімді өндіру дамудың негізгі көзі болып табылады. Кең мағынада қолданылып
жүрген инновациялық экономика, жоғары технологиялық өркениет, білім
қоғамы, ақпараттық қоғам білім экономикасы мағынасына жақын.
Дамыған елдердегі білім беру жүйесінің жағдайы материалды емес
өндіріске бағытталып келе жатқан экономиканың қазіргі сипатымен анықталады.
Материалдарды игіліктер өндірісі бұл жерде міндетті түрде сақталады, бірақ
оның тиімділігі бәрінен бұрын жаңа технологияларды жұмыс күшінің білімін,
біліктілігін, басқару әдістерін пайдалумен байланысты. Сондай-ақ барлық
байланысқан өндіріс білімнің дамуына негізделеді және білім экономикасының
негізгі элементі болып табылады. [1]
Сол бағытта әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы әрекет етеді. Жаңа
экономикада бәсеке қабілеттіліктің басты құралдары болып инновациялар,
идеялар, шеберлік және білім табылады, ол бұл адам капиталын интенсивті
пайдалануды көздейді. Осының нәтижесі ретінде білім базасын сақтау және
дамыту тек жұмыс күшінің жоғары білім деңгейі мен жақсы кәсиби дайындығы
болғанда ғана мүмкін. Айта кету керек, қазір халықаралық рынокта икемді
ұйымдар гүлденіп жатыр, олардың икемділігінің кілті жоғары білікті
мамандарды пайдалану болып табылады.
Білім экономикасы әлі ғылыми жасақталмаған, әйтсе де оның жекелеген
элементтерінің зерттеулері бар: жаңа экономикалық, ақпараттық
технологиялар, бәрінен бұрын бағдарламалық қамтамасыз ету; интеллектуалды
меншік; адам капиталы мәселелері бойынша.
Профессор Колесовтың пікірі бойынша, білім экономикасы:
• бұл бірінші кезекке интеллектуалды ресурстардың мәні шығатын
экономика мен қоғамның қандай да бір даму деңгейі;
• бұл жаңа білім өндірістік жинақталатын және тиімді пайдаланатын,
білімге сұраныста, ұсыныста бар, болатын білім басқа өндіріс факторларын
пайдалануды барынша тиімді ететін қоғам. [3]
Білім экономикасын басқа экономистер біліммен байланысты экономиканың
жалпы деңгейінің сипатамасы деп көрсетеді; сөз білім өндірісі саласы туралы
емес, білімді қоғамды ұйымдастыру құралы, өнім, фактор ретінде қарастыратын
жалпы экономика туралы болып отыр.
Білімнің рөлі тұрғысында көзқараста өркениет дамуының төмендегідей
кезеңділігі ұсынылады:
• антикалық өркениет, негізгі мазмұны мәнді салыстыру болып табылады. Бұл –
түрлі мәндерді салыстыру арқылы философия, музыкада, математикада және
тағы басқа айтарлықтай нәтижедерге қол жеткізілген дәуір;
• орта ғасыр өркениеті. Бұл жерде сұрақ-жауап, мәжбүрлеп сұрау білім алудың
негізгі әдісі болып табылады. Білім бірыңғай болу қажет деген ұран жүзеге
асырылады;
• жаңа уақыт. Негізгі мазмұны – тану, қоғамның міндеті - әркімнің
идеологиясы жалпы идеолигиямен сәйкес келуі, немесе идеологиялық
сәйкестік;
• постиндустриалды қоғам немесе білім қоғамы, білімнің негізгі мазмұны –
таным. Бұл – тек ақпарат алу ғана емес, бұл ақпатратты салыстыру, оны
білім жүйесіне кіргізу. Таным – бұл адамның когнетивті мүмкіндігі мен
эмоционалды мүмкіндігінің үйлесуі арқылы мәнін түсіну. Адамдардың
когнетивті мүмкіндігі түрлінше, сондықтан – бұл индевидуалдық дәуірі
индустриалды қоғамға индивид қоғамға сәйкес болуы қажет, бұл жерде
қоғамдық құрылымға – басқаша талаптар. [3]
Білім экономикасының маңызды белгілерін атап өтейік:
• білім экономикасы және ғаламдану процестері мен инновацияны тарату
арасында өзара байланыс бар деп саналады. Осы жерден – білім экономикасының
маңызды белгісіне өндірістік процестің материалды жағынан материалды емес
бөлігіне ауысуын айтуға болады. АҚШ білім экономикасын дамытудағы
жетістігіне жұмыс күшінің әлемдік рыногының ғаламдану процесстері себеп
болды, немесе Американдық әлеуетінің 34 – әлемнің басқа елдерінен
келгендер.[3]
АҚШ-та ғылымды кең ауқымды мемлекеттік қаржыландыру жүзеге асырылады,
Еуропалық Одақта да бұл жағдай байқалады. Айталық, білімді дамытуға, НИОКР-
ге Скандинавия елдерінде ұлттық бюджеттің 6-7% жұмсалады, және бұл олардың
білім экономикасын айтарлықтай алға жылжытты. Оңтүстік – Батыс Азия
елдерінде де ғылыми – техникалық дамуға үлкен көлемде қаражат бөлінеді.
Қазақстан Республикасында білімге мемлекеттік бюджет шығындарының – 2002
жылы – 15,1 %, 2004 жылы - 18,6% жұмсалды. [2];
• оның маңызды белгісі болып тауардың индивидуалдығы табылады. Бұл
репликациялық бөлігі азаяды, ал жаңы мәндердің жасалуы негізгі процесс
болып табылатындығын білдіреді. Оған дәлел ретінде мысалы, кітаптың аты
көбейген сайын, ол оның тиражы азайып барады. Book on demand – пайда болды
– талап бойынша кітаптар, бір ғана оқырманға арналған кітаптар. Сәйкесінше,
әрбір жаңа тауардың пайда болуы ерекше тауар – білімді талап етеді. Ал
әрбір жаңа экземпляр жеткілікті ресурстар үшін ғана. Осылайшы, қазіргі
білім – ол жеке қажеттіліктер туралы білім және бұл білім баға бойынша
сұраныс икемділігі сияқты жалпы білімнен ерекшеленеді;
• екінші белгінің салдары ретіндегі – мәмілелер индивидуал изоциясы. Ол
тауарға баға да индивидуалды және тек берілген трансакция шеңберінде әрекет
ететіндігін білдіреді. Басқаша айтқанда, баға әмбебап категория ретінде өз
мәнін жоғалтады. Бұл жерден – экономикалық теорияға жаңа талаптар; баға мен
сан әлемінде әрекет ететін фирма өмір сүре алмайды. Жаңа экономикада фирма
индивидуалды мәмле әлемінде, индивидуалды трансакция және индивидуалды баға
әлемінде әрекет етеді. Сандық экономиканың орнына сапалы экономикада жұмыс
істейміз. Бұл әзірге экономикалық теорияда жоқ, оны жасау керек, өйткені
түрлі сапалы мәндер ерекше математиканы, басқа білімді қажет етеді деп
санайды . Бұл жерде сапа деп түрлі мәндер арасындағы айырма деп
түсіндіріледі;
• кеселі белгі - әлемнің сызықсыздығы. Егер бір мән екінші мәнге қосылса,
түрлі мәндер бір – бірімен өзгерістермен біріксе әлем сызықты. Бірақ жеке
мәндер болғанда, бір мәннің екінші мәнге бірігуі болмайды. Әзірге барлық
қазіргі теориялар мәндердің шексіз санына сүйенеді. Мысалы, көп сандар мен
бір-бірімен біріктірілген мәндердің экономикасы ретінде магистрал туралы
теорема. Бұл тұрғыда әлемнің сызықсыздығы – заттар мүдделерін бір-бірімен
үйлесімсіздігі және өлшемдердің стандартты еместігі;
• бұл экономиканы тағы факторлардың жекелігі ерекшелейді. Экономика
капиталды және жұмыссыздар санының ұлғаюын емес, нақты қандай да бір ерекше
жеке қажеттілікті қанағаттандыра алатын, оның жеке өндірісін ұйымдастыра
білетін және жаңа нәрсе ойлап табуға қабілетті жұмысшыны талап етеді.
Басқаша айтқанда, бұл ерекше өнерді талап ететін өзгеше, жалғыз технология.
Бұл жағдайда бәсекенің ролі өзгереді, болмаса шекті жекелілік жағдайында
бәсеке не шеше алады? Бұл жерде, жаңа экономикада – білім ролі түгелімен
өзгереді, өйткені, егер де басқа да жоқ білімді сатып алуға болатын болса,
онда бұл өзің үшін салынған ең жақсы салым болып табылады;
• білім экономикасы қажеттіліктер экономикасының бөлігі ретінде
қарастырылады. Адамның қажеттілігінің бес деңгейін бөліп көрсетеді:
физиологиялық, қауіпсіздікке қажеттілік, қажетті әлеуметтік қатынастарға
қажеттілік, сыйлауға қажеттілік, өзіңді дамытуға қажеттілік. Қазіргі
жағдайда тағы екі барынша жоғары деңгейдегі қажеттілік және ішкі ортадағы
қажеттілік. Әзірге біздің экономика екі төменгі деңгейді қанағаттандырады –
физикалық қажеттілік және қауіпсіздік. Білім экономикасы өз дамуын адамның
физиологиялық қажеттілігі мен қауіпсіздігін тез арада анағаттандыруға
бағытталады;
• соңғысы, меншік мәселесі. Адамның объективті меншігі бесінші деңгейге
жататын білімге қажеттілік бар деп саналады. Бұл меншік өз даму процесінде
объективті – субъективті, яғни адамның интеллектуалды менщігіне дейін
дамиды (яғни бұл адамның өзі жасайтынының бәрі). Сонда тауар адам оның
өндірісіне салған білімнің, материалды бейнесі болып табылады. Бұл жерден –
тауар өндіріске жұмсалған білім ғана, қандай да бір тауардың нақты құнын
көрсететін болады.
Қорытындыда білім экономикасына қозғалыс бұл объективті процесс деп
атап айтуымызға болады. Бірақта қазір оны технологиялық тұрғыдан қарастыру
басымырақ. Бұл феноменді экономикалық теория және қоғамдық қатынастар
тұрғысынан талдау қажет. Бұл келесі сәттерді ескерудің қажеттілігін
білдіреді: қоғам, тұлғалар, ғылым және бизнес мүдделерінің айтарлықтай
сәйкессіздігі. Бұл оларждың өзара әрекетінің тиімді меанизм тиімділігінің
жоқтығымен байланысты; табыстардағы Ресейлік теңсіздікке білімнің
коммерциялануы – экономикалық дамудағы айтарлықтай кедергі.
Білім экономикасының дамуы үшін кедергілерге қоғамдық сектор
экономикасының жеткіліксіз дамуы, тұрғындар табысының төменгі деңгейі,
халықтың барлық талаптары үшін білімге қол жеткізудің төмендігі.
1.2 Білімге негізделген экономиканың рыноктық ерекшеліктері.
Жаңа жүзжылдықтың басталысымен дамыған мемлекеттерде білім экономикасы
(the knowledge-based economy), яғни ақпараттық және коммуникациялық
технология сферасындағы жаңа жетістіктерге негізделген білім болып
табылады. [5] Бұл термин құндылығы жоғарылай бастаған білім өзектілігі
байлықтың негізгі көзі екенжігін дәлелдейді.
Басында байлық деп жер немесе табиғи ресуртар саналатын. Кейін ол
капитал болды. Индустриалды революция нәтижесінде кәсібибіліктілік пен
технологияның ролі аса бастады. Дүниежүзілік рыноктардың енуімен білім мен
тәжірибенің құндылығы бәсекеге қабілеттіліктің негізі ретінде өсті.
Өндірістік масштабтың өзектілігі инновация мен білімнің пайда болуына орын
берді. [14]
Британдық экономист Дж. Даннингтің айтуы бойынша, соңғы үшжүз жылдықта
рыноктық экономикадағы байлықтың негізгі көзі табиғи активтерден (жер және
салыстылмалы квалификациялық емес еңбек) материалды ресурстар (ғимарат және
құрал-жабдық, қаражат) арқылы материалды емес ресуртарға (білім және
ақпарат) өтті және ең алдымен адамдар мен кәсіпорындарда қалыптасады. [6]
Ғаламдану дұниежүзілік масштаб бойынша білімнің тез таралуын
мазмұндайды. Негізгісі осы бүгінгі күнгі интернационалдық вектор болып
табылады.
Трансұлттық корпорациялардың дамуы халықаралық білім трансмиссиясына
салым алып келді. Алғашында, (1950-1980 жж.) ТҰК-ң экспансиясы солардың
технологиясына негізделді, американдық компаниялар алға алды. Ғаламдану
техногияны мемлекетаралық қашықтықты қысқартты. Еуропа мен Жапония білім
қоры бойынша АҚШ-ты қуып жетті. Бұл әлемдік политика мен экономика
конфигурациясын өзгертеді.
Танымал британдық социолог Э. Гидденс анықтауы бойынша, білімге
негізделген экономиканың енуі шаруашылық дамуын түбегейлі өзгертеді.
Артықшылықты аграрлық даму деңгейінде болған жеке мемлекеттер мен аймақтар
дәстүрлі индустриализация деңгейіне қарамастан білім экономикасына секіруге
тура келеді. Ең жарық мысал - Банголордағы Үнді Силикон даласы. Бүгінгі
таңдағы индустриалды жетістіктердің шарттарынан ескі стиль экномикалық өсу
индикаторы ретінде өз мағынасын жоғалтады.
Соңғы жылдары халықаралық ұйымдар мен академиялық орталықтардың
пайындауы бойынша, мемлекеттің білімді қабылдау қабілеті мен қолданылуы
бәсекеқабілеттіліктің негізгі факторы болып табылады. Нағыз осы
қабілеттілік кедейшілік пен гүлденудің шекарасын анықтайды.
БҰҰ сарапшыларының айтуы бойынша, білімге негізделген экономика – бұл
экономикада білімді жасау, тарату және қолдану мемлекеттің шаруашылық
дамуын және халықаралық бәсекеқабілеттігін қамтамасыз етеді. Осымен бірге
білім салалар, барлық секторлар және экономикалық үрдістерді байытады.
Әрине, бұрында да кез-келген экономика білімге негізделген болатын. Ал
қазір өндіріс үрдістерінде түбегейлі өзгерістер орын алды. Инновация оның
үзілмес бөлігі болып, ал ақпарттық ресурстар кең мағынада қоғамдық байлықты
жасауда ең негізгі орын алады.
Дүниежүзілік банктің сарапшылары білімге негізделген экономиканың төрт
негізін қарастырады:
білім мен оқу (білім және кәсіби дайындығы бар, білімді жасау, қалыптастыру
және қолдану қабілеті бар халықтың бар болуы);
динамикалық инновалиялық инфрақұрылым (коммуникация, ақпаратты сараптау мен
таратуды орындайтын радиодан бастап Интернетке дейін барлық ресуртармен
қамтамасыз ету);
экономикалық стимулдар және институционалды режим (білімнің оңай қозғалуын
және ақпараттық-коммуникацялық технология мен кәсіпорынның дамуын
қамтамасыз ететін жалпыэкономикалық ортаның бар болуы);
инновациялық жүйе (білімді жасау мен оның ортаға енуімен айналысатын
зерттеу орталықтарының торы, институттар, университеттер және жеке фирмалар
мен ұйымдардыңбар болуы).
Білім әрқашан да шарушылық жетістіктер мен қоғамдық-экономикалық
дамудың негізі және қозғаушы күші болып келеді. Бірақ-та бүгінгі таңда кім
тез және тиімді қолданады, соны негізгі бәсекелік артықшылықпен қамтамасыз
етеді. Осылардың өзі мемлекеттің дамуын негіздейді. ЭЫДҰ мемлекеттерінің
экономикасы білім мен ақпараттық технологияға маңызды деңгейде негізделген.
Жоғарытехнология салалары және оған инвестиция салу болып табылғандықтан,
жоғары кәсіби еңбек пен өсудің нәтижесінде еңбектің өнімділігі артады.
Дамудың жаңа теориясы шегінде (new growth theory) шетел мамандарының
қорытындылары бойынша, білімді және техногияны қаржыландыру еңбектің
өнімділігі мен экономикалық дамудың стимулы ретінде қарастырады. Бұнда
ретттеу мен өңдеуді, жоғарғы және кәсіби оқу жүйесін, қисынды ұйымды
басқару құрылымын инвестициялауды басым айтады.
Экономиканың біліммен айналысуы білімді және кәсіби еңбектің
құндылығының өсуімен сипатталады, ал үкімет саясаты адам капиталының
дамуына шоғырланады. ЭЫДҰ елдерінде орта білімі бар жұмыссыздықтың орташа
деңгейі 10,5% -ға тең келеді, ал университеттік білімі бар -3,8%.
Білімге негізделген экономиканың өлшенуі кешенді қатынастардың бірі БҰҰ-
ның сарапшылары өңдеді. Ол - Дамуға арналған білім деп аталатын
бағдарлама (2004 Knowledge for Development – K4D). Олар 76 көсеткішті
мемлекет аралық салыстырма үшін ұсынды.
Әлемдік тәжірибенің сенімді көрсетуі бойынша, тұрақты дамыту үшін
экономиканың ғылыми секторын дамыту керек. Соңғы онжылдықта АҚШ,
Ұлыбритания және Францияда әскери зеттеулердің бөлігі қысқартылғаны
анықталды да, ғылым іргетасына қаржыландыруын өсіргені көрінеді. АҚШ-тың
жеке секторларының зерттеулері мен өңдеулерінде негізгі артықшылықтары
фармацевтика, электроника, программалық қамсыздандыру және байланыс болып
табылады. Еуропалық елдерде білім және технология саласы, жақында ғана
стратегиялық болып саналған – авиация, энергетика, қарулы күш, өз
позициясын ақпарат, медицина, биотехнологияға орын берді, және ҒЗҰКШ
бағыттары дәстүрлі салаға айналды. Ең жаңа артықшылық нанотехнология
облысындағы бағдарламалар болып табылады.
ХХ ғ. соңғы онжылдығында ЭЫДҰ елдерінде өнімді шығару мен экпорттаудың
жоғары технологиясы екі есе ұлғайды, 20-25%-ға жетті. Білім, коммуникация
және ақпарат салалары одан да тез дамыды. Басқа есептеулер бойынша, осы
елдерде ЖІӨ 50%-дан астамы білімге негізделген салаларға бағытталған.
Ғылымның жүйесінің дәстүрлі қарастырылуы бойынша, білімнің алғашқы жаңа
жасалып шығарылуы университеттер мен мемлекеттік лабораториялар арқылы
жүзеге асады. Бұл білім - жеке және саудалық нәтижелерден өзге. Білімге
негізделген экономика ғылым мен технологияның арасын жақындата түсті.
Дүниежүзілік банктің Білімге негізделген экономика: ЕО-қа түсетін
мемлекеттерге тартулар мен артықшылықтар баяндамасында, білімге
негізделген экономиканың өсуі орталықтандырылған ұйымдық экономиканы
нарықтыққа өтуді қамтамасыз ететін мемлекеттерге үлкен артықшылықтар береді
. [7]
ЮНЕСКО бас директоры Коичиро Мацуура өзінің басылымдарында ақпарат
(information) және білім (knowledge) сөздерінің сапалы түрде
айырмашылығын сипаттайды. Оның жазуы бойынша: білім мен ақпараттың жолы
оқыту модельдері, мәдениетті айтылымдар және қоғамдық қатынастардың өсуі ,
сонымен қоса кедейшілік деңгейін тиімді қысқарту мен әлемді сақтауды
қамтамасыз етеді. Білім қоғамдық трансформациясының негізгі күшіне
айналды, - деп жазған.
1.3 Қоғамның білім әлеуетінің мәні және оған әсер етуші факторлар
Халықтың және жұмыс күшінің білім әлеуеті ғылыми-техникалық қызмет
нәтижелерінің материалды емес қорлану процесінде қалыптасады. Бұл қорлану,
оның негізгі бөлігі екі туыстас сала – білім жіне ғылыми зерттеу шеңберінде
жүзеге асады. Соңғысы материалды емес инвестициялық кешеннің ядросы ретінде
қарастырылады.
Материалды емес (НИОКР) және білім саласындағы еңбек төлемдері мен
олардың материалды жабдықталуына шығындармен емес, басқа экономикалық
өлшемдерде – яғни, бұл салада жұмыс істеушілердің жеке қызмет процесінде
жасалады.
Білім әлеуеті – жұмыс күші мен жинақталған білім, дағды және тәжірибе.
Адамдардың дағдысы және қабілеттілігі қор, яғни жинақ бола алатындығын
білуіміз қажет. К.Маркстің өзі жұмыс күшінің ұдайы өндірісі оның өнері,
ұрпақтан ұрпаққа берілетін қорлануды да қамтиды,-деп көрсеткен.
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әлемде білім төңкерісі орын алды. Ал жиында
ҒТР-ң әлеуметтік салдарының бірі ретінде саналған білім қазір елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуның шешуші факторы ретінде қарастырылады.
Төңкерістің бірінші көрінісі – білімнің демократиялануы, оған кез-
келгеннің қол жеткізе алуы. Жоғары оқуға қол жеткізу мүмкіндігінің оның
жалпылығына қарай өсуі туралы жариялай отырып дамыған елдер ары қарай жылжи
бастады. ХХ ғ. 50-жалдарының аяғы 60-жылдардың басында үзіліссіз білім алу
идеясы қалыптасады. Бұл идеяның мәні білімнің ескеруімен байланысты кәсіби
икемділікті көтеруге емес, білімнің берер бағытында – адам үшін оның
құндылығын барынша тереңінен түсінуде. Білім әлеуетіне әсер етуші
факторлар:
өндірістік құндылық. Ол қызметкерлердің өмірі бойынша жинақталған біліміне,
тәдірибесіне, мәдениетіне арықарайғы үйренуіне байланысты өседі;
қандай да бір нақты білімнің құнсыздануы, ол шегеру (амортизация).
Сондықтан жағымды ретінде айта кету керек, ол бұл жаңа ғылыми ақпараттың
оянуы, білімнің орта деңгейін көтеру есебінен пайдаланылатын білім қорын
тұрақты өсіру болып табылады;
жұмыскердің физикалық қартаюы, ауыру, өлімі және жұмыс күші құрамынан шығып
қалу формасындағы жұмыс күшінің физикалық тозуы;
Осы қарастырған мәліметтер “білім экономикасына” жатады. Ал бұл термиді
“білім беру экономикасымен” ажыратып қарасайық.
Білім беру – қоғамның әлеуметтік-кәсәптік құрылымын қалыптастырушы,
мәдениетті ұдайы өндіруші, жинақталған әлеуметтік тәжірибені, адамгершілік,
мораль қағидаларын жалғастырушы, индивидтердің әлеуметтендіруін қамтамасыз
етуші институт болып табылады. Сондай-ақ, білім беру индивидтердің,
қоғамның интеллектуалды және әлеуметік-психологиялық потенциалын
қалыптастырады; жанама түрде, білім беру индивидтің дене және психологиялық
жағдайына әсер етеді; адам капиталының моральдық тозуының орнын толтылады,
адам капиталы потенциалының жойылуының алдын алады (жұмыссыздар,
зейнеткерлер), ұлттық қауіпсіздікті және қоғамда демократияныі сақталуын,
оның күшеюін қамтамасыз етеді.
Яғни оның қызметтері жан-жақты, кең аспектіні қамтиды. Осы тұрғыда біз
білім берудің атқаратын қызметтерінің жиынтығы оның индивидке және қоғамға
нақты әсер ету спектрін түгел қамтиды деген тұжырым жасаймыз.
Ал білім экономикасы, яғни білімге негізделген экономика –
интеллектуалды ресуртардың мәні шығатын экономика мен қоғамның қанда да бір
даму деңгейі, мемлекеттің бәсекеқабілеттілігінің дамуын қамтамасыз ететін
білім мен ақпараттың жасалуы мен тиімді пайдалануы болып табылады.
Яғни білімге негізделген экономика жауапкершілігі жоғары болып келетін,
мемлекет деңгейінде жүзеге асатын күрделі сала болып келеді. Ғылыми
зерттерлер, жаңа технологиялардың ашылуы, және олырды қаржыландыру –бәрі
білімге негізделген экономиканың үрдістері болады. Ал білім беру
экономикасы осы білім экономикасының бөлігі болып келеді десе болады. Жалпы
білімнің дамуы және білім беруден басталады. Яғни кәсіби біліктілікті
арттыру, тәжірибелі мамандарды даярлау бәсекеқабілеттілікті дамытады.
Сондай-ақ олардың ақпарат жасау мен инновация, технологияны дамытуды
қамтамыз ететін ғылыми зерттеу жұмыстары және оны тиімді пайдалану орын
алады.
Дүниежүзілік банк БҰҰ-ң дамыту бағдарламалары мәліметтері бойынша,
қазіргі уақытта әлемде жинақталған материалдар игілік және физикалық
капитал жалпы байлықтың тек 16%-н ғана құрайды, табиғи байлық -20%, адам
капиталы, яғни адамға жинақталған салым - 64% .[8]
Білім потенциалды барлығына жатады, өйткені әркімге тек жеке берілуі
мүмкін: білімнің шығу көзіне тек тәуелсіз бір нәрсені білуге тек жеке өз
алдына болады.
С. Полозков, Т. Семеновтың мақалалары негізінде жасалған білім мен
ақпарат әсерлерінің айырмашылығы төменде көрсетелген. [9]
Білімнің ролі туралы:
білім, оқып-үйрену және ақпараттық технологиялар арқылы білімнің өсуіне,
оларды берілуімен таралуына қоғамның дамуы тәуелді;
білім – басты ресурс және ғылыми сыйымды өнімдер мен қызметтер жасауға
негізделген ғаламдық бәсеке күшеюде;
тікелей материалды құндылықтармен байланыссыз интеллектуалды капитал
құнының тұтақты өсуі байқалады. Сөз адам және құрылымдық капитал жөнінде
болып отыр – бұл тіркелген патенттердің, жұмыс көрсетілімдері мен
әдістерінің болуы, фирманы ұйымдастыру жүйесі және т.б.;
өндіріс – бастысы олардың өндірісі емес жаңа бөлшектер мен құрылымдарды
жасау уақыты болып табылатын интеллектуалды мәселеге бет бұрды;
нақты коллективтің күрделі инженерлік және ғылыми міндеттерді шеше білуінің
өсуі;
мемлекет пен жеке фирмалардың жалпы шығындарындағы ҒЗҰКШ (НИОКР) үлесінің
өсуі, сондай-ақ жоғары ғылыми фирмалардың капитализациясының тұрақты өсуі.
Мұның бәрі интеллектуалды еңбекке, адам капиталына негізделген экономикаға
куә болады. “Фабрика трубаларының”, олардың жапай өндірісінің экономикасы
келмеске кеткен.
Ақпараттың және ақпараттық технологиялардың дамуы басқаша құбылыстарды
тудырды:
жаңа техникалық мүмкіндіктер жылдам байланыс мәселесін шешті, ол электронды
және қор биржаларындағы алып-сатар ойындарын кеңейтті;
Forex жүйесінің арқасында валюта биржасында компьютері бар кез-келген адам
ойнай алады, яғни адамдар саны және алып-сату құралдары өсті.
электронды есептеу жүйесі оффшорлы аймақтарды өз байлықтарын жасыруға,
салықтан жалтаруға мүмкіндік береді;
ақпараттық жаңа көздері туындады, соның ішінде көпшілік ақпарат құралдары
ақпаратты беруде айтарлықтай үлес алады;
бәсекелік күресте “тұтыну қоғамында” қажеттіліктер саналы түрде ойдан
шығарылады және көбіне жасанды сипатта болады. Көп тауарларда бастысы нақты
тұтыну сапасы емес, нақты қасиеттерімен әлсіз байланыста болатын олардың
белгілік қалыптасуы – бренд болып отыр;
көрсетілген фактілерге сәйкес өндіруші ұсыныс қисығына да, сұраныс қисығына
да және пайдалылықтың нақты қызметіне де әсер етеді;
ақпаратты тарадудың болмаған техникалық мүмкіндіктерінің салдарынан әлемде
тұрақсыдық өсуде. Дүниежүзінде көшкін тәрізді процестер байқалып жатыр.
Мысалы, Оңтүстік – Шығыс азия елдеріндегі қаржы дағдарысы;
Жоғарыда келтірілген білім мен ақпарат әсерлерінің әр түрлілігі туралы
мәліметтер қоғамды ақпараттандыру мен білім экономикасын қалыптастырудың
түрлі салдарына куә болады:
адам ғылым дамуы нәтижесінде өзін табиңат апаттарынан, жаппай эпидемиядан
қорғады. Рыноктың ғаламдануы адамды халықаралық валюта курстарының
ауытқуына тәуелділікке алып келді;
адамның жақсы жағдайы оның еңбек сүйгіштігіне және талантына байланысты
емес, ұлттық ақша бірлігінің көтерілуі мен төмендеуіне тәуелді;
білім экономикасы адам тану мәдениеті мен шығармашылық еңбекті алып жүретін
ой еңбегінің адамдарын алға шығарды. Ақпараттық қоғам бәрінен бұрын
көпшілік мәдениеттің және мәжбүрлеуші жаңа қажеттіліктер жарнамасының
тұтынушысын қалыптастырды. Сәйкесінше, жаңа технологияларды жапай енгізу
қайшылыққа толы. Мысалы, білімнің барлық мәселерін тек барлық мектептерді,
соның ішінде ауылдық мектептерді компьютерлендіру есебінен шешуге болмайды;
баларға физика, математиканың қажеті жоқтығы туралы, тек шет тілі мен
Интернетпен жұмыс істей білу қажет деп санауға болмайды.
Көрсетілген мәліметтерге байланысты көбісі жаңа адамгершілік климатын
қалыптастыру қажет деп санайды. Болмаса дамудың әлеуметтік әлеуеті тек
заңнамалық құралдар мен экономикалық құралдар арқылы жүзеге аса алмайды,
оған тағы қоғамның адамгершілік консолидациясы қажет.
2. БІЛІМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РЫНОКТЫҚ БӨЛІГІ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Инновация және бәсекеге қабілеттілік – білім экономикасының негізгі
элементтері
Бәсекеге қабілеттілік ұғымының әртүрлі анықтамалары бар. Мысалы,
америка авторларының пікірінше ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы
ұлттық экономиканың басқа елдерде өндірілетін тауарлар және қызмет
түрлерімен бәсекелестік күрес жағдайындағы тауар және қызмет түрлерін
өндіруі мен тұтынуына қабілеттілігі, бұған қоса мұның нәтижесінде
халықаралық экологиялық стандартты сақтай отырып, халықтың өмір сүру
деңгейі артуға тиіс. Ресейдің бірқатар ғалымдарының пікірінше білім
деңгейі- экономикалық инфрақұрылым-өмір сапасы күрделі жүйесіндегі
интерактивті байланыстар болмаған жағдайда өздігінен алғанда аса маңызды
болып табылатын сыртқы сауданың оң балансы да, оң төлем балансы да, алтын
–валюта қорының өсуі де бәсекеге қабілеттіліктің абсолютті жеткілікті
критерийлері бола алмайды. Қаралып отырған проблеманың Ресей экономикасы
үшін XX ғасырдың 90-жылдары өзектілігінің артуы ресейлік зерттеушілерінің
назарының дәстүрлі тиімділік проблемасынан бәсекеге қабілеттілік
проблемасына ойысуына әкелді. Ресейлік зерттеулер арасында РФ Сараптау
институты мен Сауда-өнеркәсіптік палатысының баяндамасы, РФ Монополияға
қарсы саяат министрлігінің еңбектері, сондай-ақ ғалымдардың бірқатар
монографиялық зерттеулері ерекше қызығушылық тудырады.
Елдің бәсекеге қабілеттілік индикаторы, бірінші кезекте, азаматтардың
өмір сүру деңгейі мен сапасының көтерілуі, тұрақтылық, мемлекеттің айқын
болашағы, елде заңдардың сақталу деңгейі және тағы басқалар болып табылады.
Соңғы есепте шығатыны – тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым, ресурстарды пайдалану тиімділігі және
халықтың өмір сүру деңгейі де жоғары.
Өз уақытысында мемлекеттің бісекеге қабілеттілігі едәуір көлемде
өндірістің негізгі үш факторы – табиғи ресурстар, еңбек ресуртары және
капиталға байланысты болады. Өндіріс пен техникалық прогрестің дамуымен
байланысты бәсекеге қабілеттілігі, бірінші кезекте, жоғары деңгейдегі елдің
инфрақұрылымы, оның ғылыми әлеуеті, халықтың білім деңгейі сияқты факторлар
анықтай бастады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибеде көсеткендей өндіріс
факторларының болуы маңызды, бірақ табысты бәсеке жағдайына жеткіліксіз.
Оған, сонымен қатар, өнімге деген белгілі бір сұраныс, сыбайлас және қызмет
көрсету саларында ішкі бәсекелестік, фирманың стратегиясы мен құрылымы және
ішкі салалық бәсеке қажет.
Нақты ұлттық бәсекеге қабілеттілігі өнеркәсіптің жаңалықтарды өндіріске
енгізу қабілеттілігі мен модернизациялануына тәуелді. Көріп отырңан нарық
қысымы мен талабының нәтижесінде компаниялар әлемдік нарықтағы ең күшті
бәсекелестерімен күресте өздерінің артықшылықтарын ұлғайтып отырады. Олар
нақты ішкі күшті бақталастардың, агрессивті жеткізушілер мен жергілікті
талапшыл тұтынушылардың болуынан пайда алады.
Қазіргі әлемдік ауқымдағы бәсеке өсіп отырған экономикалық жағдайда
мемлекеттердің рөлі маңызды бола түсуде. Бәсекелестік күрестің негізі
білімді қалыптастыру мен меңгеруге қарай ығысқан сайын мемлекеттің өсе
түседі. Бәсекелестік артықшылық күшті жасақталған үдерістер арқылы
қалыптасады және қолдау табады.
Ұйымдардың ұлттық құндылықтарындағы, мәдениетіндегі, экономика
құрылымдағы және тарихи дамуындағы ерекшеліктер – бұлардың бәрі табысты
бәсеке қабілеттілігіне жетуге өз үлесін қосады. Әр елдің бәсекеге
қабілеттілік құрылымда күшті айырмашылықтар болады, себебі, бірде-бір
мемлекет барлық салаларда немесе ең болмағанда көпшілігінде бісекеге
бәсекеге қабілетті бола аламайды. [10]
Елдің бәсекеге қабілеттілігі немен анықталады? М.Портердің пікірінше
Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың
өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресуртарды
пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурстарын пайдаланудағы
өнімділік олардың жалақысымен анықталады, ал капиталды пайдаланудағы
өнімділікті анықтайтын табыс.
Портердің көзқарасынша, егер ел бісекеге қабілеттіліктің
артықшылықтарына ие болса, онда фирма бәсеке қабілеттілігінің
артықшылықтарын барлық түрде алады, яғни экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі фирмалар мен салалардың халықаралық тұжырымдамасындағы
сұрақтың анықтаушысы болады.
Портердің теориясына сәйкес экономиканың бәсекеге қабілеттілігі алты
детерминантпен анықталады:
d1 – факторлық жағдайлар, яғни, аймақта қажетті (еңбек, интеллектуалды,
өндірістік, қаржылық) өндіріс факторларының бар болуы;
d2 – сұраныс жағдайы – бұл аймақтағы бағаланып отырған өнімге белсенді
сұраныс, яғни, бәсекеге қабілетті өнім арқашанда ішкі нарықтағы сұраныстан
басталады;
d3 – ұқсас салалардың ықпалы - өндірістің жандануына қажетті бәсекеге
қабілетті, қолдаушы салардың аймақта болуы;
d4 – фирмалардың стратегиясы мен бақталасуы: белсенді бәсекелестік
күрес өндірісті оптимизациялау стратегиясын дұрыс таңдауға көмектеседі;
d5 – үкіметтің ықпалы - өндііс процесіне көмектесетін немесе кедергі
келтіретін институционалды жағдай;
d6 – жағдай әсері – жаңартпаларды күшейту үшін қолдану аумағын
алмастыру, жаңашылдықты қолданудың артуын қодау.
Сонымен, бәсекеге қабілетті экономика бірқатар айрықша сипаттамаларды
иеленеді (шамамен 100). Оның шамамен 13 жалпы, яғни оларсыз бәсекеге
қабілетті экономика құрылмас еді, немесе жалпы кестеде көрсетілген
сипаттамалардың 29-ы жүйелі-функционалды жүктемелер мен бәсекеге
қабілеттіліктің детерминанттары бойынша топтастырылған. (1-кесте)
Жалпы айрықша сипаттамалар АҚШ экономикасында – 64, Германияда – 52,
Жапонияда – 54.
1-кесте
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің алты детерминанты*
Бәсекеге Бәсекеге қабілеттілік сипаттамасы
қабілеттілік
детерминанты-
ның атауы
Жүйелі – Атауы
функционалды
жүктемесі
d1 – факторлық d1 анықтайтын А11- факторлық қызметті жаңалауға көлемді
жағдайлар бастапқы инвестициялар, A12- иненсивті ғылыми
сипаттамалар зерттеулер, A13- білімге көлемді
инвестициялар, A14- білікті жұмысшылар,
А15- жұмысшылырдың жоғары жалақысы
Жүйеқұраушы С13- транспорт инфрақұрылымың дамуы, C14-
қасиеті коммуникациялар инфрақұрылымының дамуы
Интегративті d11- факторлық фағдайлар жасаудың
қасиеті механизмі
Динамикалық Е11- өндірісті автоматтандыру құлшынысы
бағыталауы
d2 – сұраныс d2 анықтайтын А22 – ыңғайлылық пен қанағаттандыруды
жағдайы бастапқы қамтуға бағытталған үміт тауарлары, A23 –
сипаттармалар сұраныс басқа кәсіпорындар мен салалардың
инвестициясына әсер етеді.
Интегративті D23 – сұраныстың басқа аймақтарға
қасиеті интеграциялануы
Динамикалық E21 – сұраныстың артуы инновацияны
бағыталуы ынталандырады
Шектеуші жағадай G21 – ішкі нарықтың үлкен көлемі
d3 – ұқсас d3 анықтайтын A32 – машина жасау
салалардың бастапқы
ықпалы сипаттамалар
d3 анықтайтын C31 – инновацияға қолайлы жағдай, C32 –
жүйеқұрайшы көшбасшы көптеген басқа салалармен
қасиеті байланысты
Интегративті D31 – салаларды кластерлеу бүкіл
қасиеті экономиканы қамтиды
d4 – d4 анықтайтын А41 – жалпылама өнжірістің өнімін
фирмалардың бастапқы стандарттау, A44 – өндіріс жұмысшыларының
стратегиясы менсипаттамар жоғары уәждемесі, A45 – өндірістік –
ықпалдасуы экономикалық ой туындамасын көпшіліктің
мойындағандығы (сол экономикада)
Интегративті D41 – экономиканың бәсекеге негізделуі
қасиеті
d5 – үкіметтің d5 анықтайтын А52 – білімге инвестициялар, A53 –
ықпалы бастапқы ғылымға инвестициялар, A55- бәсекені
сипаттамалары қорғау
Интегративті d52 – жаңартпалы дамытуда қолдау
қасиеті
d6 – жағдай d6 шығу A61 – жанжалды ахуал (соғыс)
әсері мінездемесі
Жүйелі – Атауы
функционалды
жүктемесі
d6 анықтайтын C61 – жанжалды (соғыс) уақыттың тиімді
жүйеқұраушы технологияны іздеуге әсері
қасиеті
Интегративті D61 – ғылыми зерттеудің, технологияның
қасиеті деңгейін көтеру
*Дерек көзі: Оразалы Сәбден. Бәсекелектік экономика. –Алматы.-2007.
Экономика институты
Бірнеше детерминанттарынан білімге инвестиция, ғылымға инвестицияны
көруге болады. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін осы шараларды да жүзеге
асырырады. Ал мемлекет тарапынан құқықтық бақылау, бәсекені қорғау мен
ғылыми зерттеудің, технологияның деңгейін көтеру функциялары орындалу тиіс
екенен байқауға болады.
1-сурет. Елдердің бәсекелік артықшылықтар детерминанттары
Бұл факторлар компаниялардың пайда болатын және бәсекелесуді үйренетін
ұлттық ортаның пайда болуын анықтайды. Ромб суретінде көрсетілгендей әрбәр
шың және тұтастай – халықаралық масштабтағы бәсекеде жетістікке жетуде
маңызды болатындығын көрсетеді: ресурстар мен білікті жұмыс күшіне қол
жетімділік саладағы бәсекелік артықшылығын қамтамасыз етуде қажетті;
компанияға сезілетіндей қолайлы мүмкіндіктерді қалыптастыратын ақпараттар
және олар өздерінің ресурстары мен қыөметкерлерінің біліктілігін қолданатын
бағыттар; компания иегерлері, менеджерлер және жекелей қызметкерлердің
мақсаттары және өте маңыздысы, компанияны салымдар жасау мен жаңартпаларды
енгізуге мәжбүрлейтін қысымның болуы.
Салада бәсекеге қабілеттіліктің болуы ол бір елге айтарлықтай
артықшылықтар беретін және белгілі бір салада бәсекелік артықшылығының көзі
болып саналатын омпанияның сол немесе басқа фирмалардың басқару тәжірибесі
мен ұйымдастыру моделі аумағыгдағы едәуір жетістіктерін біріктірудегі
нәтижесі.
М.Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегіндегі қалыптасқан
теориялық ұстанымға сәйкес жекелеген уақыт аралығындағы дамуын анықтайтын
негізгі төрт қозғалыс күшіне немесе ынтаға сәйкестендірілген ұлттық
экономиканының бәсекегег қабілеттілігінің ерекше төрт сатысы бөліп
көрсетіледі.
2-сурет. Ұлттық экономиканының бәсекеге қабілеттілігінің даму сатылары
Өндіріс факторлары негізіндегі бәсеке
Іс жүзінде барлық ұлттық салалар әлемдік нарықта ойдағыдай әрекет
етуде, бәсеке күресіндегі өзінің артықшылықтарына негізгі өндіріс
факторларының арқасында жетуде: табиғи ресурстар, ауыл шаруашылығы
мәдениетіндегі өнімді өсіруге қолайлы жағдай, жартылай білікті арзан жұмыс
күші. Осындай экономикада ел ішіндегі фирмалар арасындағы бісеке қарапайым
және қол жетімді технологияны талап ететін салаларда өнімнің бағасын
төмендету негізінде айрықша жүреді. Өндіріс факторына сүйемелденген
экономикада ішкі нарыққа бағдарланған салалар ауқымы импорттық тауарларды
алмастыратын отандық алмастырушыларды құру арқылы кеңейтіледі. Алайда,
алмастырушы тауарларды өндіретін отандық салалардың бәсекеге қабілеттілік
деңгейге әлемдік нарыққа шығу үшін жеткілікті дәрежеде емес, ал кейбір
импорттық шектеулерде экономиканың тиімділігі төмендеуі мүмкін.
Инвестиция негізінде бәсекенің дамуы
Экономиканың бәсекелік артықшылығы ұлттық фирмалардың агрессивті
инвестициялауға дайындығы мен қабілетіне негізделеді. Фирмалар
қаражаттарын әлемдік нарықтан сатып алуға болатсын соңғы, тиімді жабдықтар
мен үздік технологияларға салады. Инвестиция көлемінің өсімі алдыңғы
қатарлы жаңа факторлардың (ғылым сйымдылығы жоғары жаңа технологиялар,
алдын-ала құрамдық байытылған материалдар және т.б.). Құрылуы мен қазіргі
заманғы инфрақұрылымның дамуына алып келеді. Осы сатыда жетудің айтарлықтай
жағдайы ұлттық фирмалардың тәуекелге байланысты іс-әрекеттердің жеңіл
қабылдауы болып табылады, сондай-ақ, аутсайдерлер санының өсімі көптеген
салалардың ішкі бәсекесін күшейтеді.
Инвестиция негізінде бәсеке қабілеттлігін арттыру жоғары капитал
сыйымдылық, көлемді өндіоістің есебінен едәуір үнемдеу, стандартталған өнім
сияқты әлбеттегі мінездемесіне сәйкес белгілі класстардағы салаларда ғана
мүмкін.
Мемлекет бұл саладағы факторларды құру мен оны көтеруді инвестициялау
бағытында басты рол ойнайды, алайда фирманың осы саладағы белсенділігі де
артта түсу қажет.
Жаңартпа енгізу негізінде бәсекені дамыту
Факторлық шығын есебінен ұлттық экономиканың бәсеке арттықшылығын
қамтамасыз ету сирек жағдай бола түсуде. Енді факторлардың болуы емес,
керісінше, олардың жетіспеуі жаңа технологияларды енгізуді ынталандыра
отырып, бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне алып келеді. Университеттер, ғылыми
мекемелер мен инфрақұрылымдық ұйымдар санының өсуімен құрылымдырының
күрделенуі жүруде. Нақты салалардың қажеттілігін бағдарлану дәрежесі өсе
түскен өндіріс факторларында жаңа механизмдердің қалыптасуы мен соңғы
үлгіде жарақтандырулар пайда болды.
Фирмалар ғаламдық стратегиялар жасауда , халықаралық жеткізулер мен қызмет
көрсетудің өзіндік жүйесін жасауда. Өндірісті щетелге шығаруға мүмкіндіктер
туындайды.
Дамыған елдер арасында Ұлыбритания жаңартпа енгізу сатысына 19
ғасырдың 1 жартысында жетті, АҚШ, Германия және Швеция 19-20 жүз жылдықтың
бірнеше он жылдық аралығында жетті, Италия мен Жапония бұл сатыға иек 20
жүз жылдықтың 70 жылдары жетті.
Байлық негізіндегі бәсеке
Байлық негізіндегі бәсекелестік сатысының алғашқы үшеуінен
айырмашылығы соңғы есепте өндірістің құлдыоауына алып келеді. Экономиканың
күшпен жылжуы ол молшлыққа жеткен болып табылады. Байлықтың арасында жылжып
отырған экономиканның басты проблемасы негізінді құрылып , жаулап алынған
ұстанымдар мен артықшылықтардың қабілеттіліктерін жоғалта бастауында болып
тұр.
Осы сатыда фирмалар халықаралық бәскелер өздерінің позицмясын жоғалта
бастайды. Бұл басты бейнеде өздернің бұрынғы ұстанымын күшейтуге емес ,
сақтап қалуға көбірек көңіл бөлу нәтижесінде компанияның инвестициялауға
деген қызушылығы төмендеуінен болады.
Экономика аясы бәсеке артықшылықтарын жоғалту есбінен алғашында базисті
салалар мен соңғы өнім өндірісінде , сосын буып-түйю бұйымдарын шығару
саласында және сонында машина жасауда тарылады. Сол уақыттағы салалрдың
үлкен сатысында қатысты жаңартпа енгізу сатысы бәсеке қабілеттілігіне
жағдай жасау кезінде, байлық сатысы, керісінше, өзінің бәсеке
артықшылықтарын жоғарғы деңгейде ұстап тура алатын салалр аясы тарыла
түседі.
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін көтеру: проблемалары мен шешу
жолдары
Президенттің наурыздағы Жолдауында қойылған Қазақстанның бәсекеге
қабілеттілігін көтеру мен әлем мемлекеттерінің арасында бәсекеге қабілетті
елу елдің қатарына кіру тапсырмасы бірқатар ғылыми, әдістемелік және
тәжірибелік мәселелердің шешілуін талап етеді. Аталған тапсырма қалыптасқан
шаруашылық тәжірибеден бастап тұрғындардың менталитетінің ерекшеліктеріне
кейінгі отандық әлеуметтік-экономикалық базистің жиынтық ерекшеліктерін
ескеретін Қазақстанның ұлттық даму моделінің түпнұсқасын жасап шығаруды
талап етеді. Осылайша, Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті елдер
қатарына кірудегі бағыты мен жолы ұлттық даму моделінің ерекшеліктерін
паралельді құрастыру қажеттілігін ескере отырып, жасалуы керек. [11]
Өзіміз көріп отырғандай, факторлық жағдай, үкімет ықпалы және жағдай
әсер бәсекеге қабілетті детерминанттарыннан экономиканың білімге және
ғылымға деген байланысын және дамыту үшін арнайы қаражат керек екенін
көруге болады.
Дүниежүзілік банктің баяндамасында Білімге негізделген экономиканы
құру: ЕО түсуші мемлекеттерге шақыру мен артықшылықтары, білімге
негізделген экономика орталықтандырылған басқарушылықтан нарықтық кезеңге
өтуде дамушы мемлекеттерге дамуға мүмкіншілік береді делінген. Осы
мүмкіншіліктерді жүзеге асыру үшін жеке корпорацияларды, кіші және орта
кәсіпкерліктерді біріктіретін, ғалымдарды, зерттеушілерді, қоғамдық
ұйымдарды, ақпараттық құрал-жабдықтарды біріктіретін көпсатылы жалпы ұлттық
стратегияны құру керек. Өйткені стратегияны бәсекегеқабілетті және
құбылмалы ортаның шарттарын ұстанатын жаһандық экономиканада жүзеге асыруға
тура келеді.
Баяндамада айтылуы бойынша, көп мемлекеттердің тәжірибесінен білім
экономикасының шақыруларының сипаттамаларын қорытындылауға болады. Жеке
кәсіпкерліктің белсенділігі үшін анық және болжанатын құқықтық, жүйіелі
және саяси шектікті қалыптастыру қажет. Мемлекет пен жеке сектордың тепе-
теңдігін орнату тәуелді түрде қажет. Үкіметтің негізгі міндеті бірізді
макроэкономикалық және фискалды саясатты жүзеге асыратын бәсеке,
қаржыландыру мен сауда-саттыққа жағымды ортаның шарттарын қалыптастыру,
инфрақұрылым мен адам капиталын дамыта отыра, экономикалық өсуді тежейтін
негізгі құрылымдық шектеулерді жеке сектормен бірге жеңу. Өтпелі
экономикалы мемлекеттерге инновациялық экономиканың нысанын және қоғамдық
белсенділікті құра отыра, білімге негізделген экономиканы қалыптастырады.
Қазақстанның бәсеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1. БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Білім экономикасының мазмұны және негізгі белгілері 5
1.2 Білімге негізделген экономиканың рыноктық ерекшеліктері 8
1.3 Қоғамның білім әлеуетінің мәні және оған әсер етуші факторлар 11
2. БІЛІМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РЫНОКТЫҚ БӨЛІГІ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Инновация және бәсекеге қабілеттілік – білім экономикасының 14
негізгі элементтері
2.2 Білім экономикасының рыногының экономикалық аспектілері 30
2.3 Білімге негізделген экономиканың құқықтық аспектілірі 38
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКАНЫҢ
ДАМЫТУДЫҢ БАСЫМДЫҚТАРЫ
3.1 Білімге негізделген экономика жүйесіндегі мемлекет, оқу орны
және фирманың экономикалық өзара қатынасы 42
3.2 ҚР экономикалық өсудің сапасы мен динамикасының 44
инновациялық-технологиялық дамуға тәуелділігі
3.3 Қазақстан Республикасының білім экономикасындағы реформалардың49
маңыздылығы мен ұлттық байлықтағы қалыптастырудағы ролі
59
ҚОРЫТЫНДЫ
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
66
ҚОСЫМША
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілгі. Әр заманның өз мінезі, өз талабы бар.
Қазіргі болашаққа ұмтылған қадамды – білім экономикасына ұмтылған қадам
деуге болады. Бүгінгі дамудың жалғыз жолы – инновациялық жол.
Сол бағытта әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы әрекет етеді. Жаңа
экономикада бәсеке қабілеттіліктің басты құралдары болып инновациялар,
идеялар, шеберлік және білім болып табылады, ол бұл адам капиталын
интенсивті пайдалануды көздейді. Осының нәтижесі ретінде білім базасын
сақтау және дамыту тек жұмыс күшінің жоғары білім деңгейі мен жақсы кәсиби
дайындығы болғанда ғана мүмкін. Айта кету керек, қазір халықаралық рынокта
икемді ұйымдар гүлденіп жатыр, олардың икемділігінің кілті жоғары білікті
мамандарды пайдалану болып табылады. Сонымен бірге, ғылыми-техникалық
ілгерілеу қарқыны қазір мынаны талап етіп отыр: мемлекеттердің, адами
ресурстардың ғылыми-техникалық әлеуетін ғылым дамуының басым бағыттарына
жұмылдыруды тездету, ғылым нәтижелерін осы заманғы өндірісте тиімді
пайдалану. Қазіргі таңда өндірісте негізгі өзекті мәселелер мен мақсаттар
білім мен біліктілікке назар аударады. Яғни білім, ғылым және тәжірибе
мәселелерін қарастыру – маңызды тақырып болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мақсаты білім экономикасының мәнін
анықтау мен нарықтағы ерекшелігін ажырату болып табылады, сонымен қатар,
білім экономикасының нарықтың, өндіріс салалар мен мемлекеттің негізігі
тақырыбы ретінде қарастырылуы, оның негізгі бағыттары, міндеттері және
проблемалары, оларды жетілдіру жолдары туралы мәліметтерді анықтап,
жиынтыққа келтіру болып табылады. Міндеті: 1. білім экономикасының дамуының
негізгі үрдістерін анықтау; 2. білімге негізделген экономиканың құқықтық
және экономикалық аспектілерін талдау; 3. оның Қазақстандағы алатын ролі
мен шетел мемлекеттерінен ерекшеліктерін көрсету.
Диплом жұмысының нысаны және пәні. Пәніне экономикалық мәселелер мен
дамып жатқан елдердің білімге негізделген экономикасын көтеретін ұлттық
экономика нәтижелігін арттыру мақсатында маңызды алғышарттарды
қалыптастырудың, қажетті жағдайларын белгілейтін әлеуметтік мәселелер
зерттеу жатады. Нысанына білімге негізделген экономиканың құқықтық және
экономикалық аспектілерін талдау, оған байланысты бағдарламалар мен
стратегияларды қарастыру жатады.
Тақырыптың ғылыми зерттеліну дәрежесі. Жұмыстың тақырыбы оқу және
ғылыми әдебиеттерде қарастырылу дәрежесі кең. Осы дипломдық жұмысты жазу
барысында Қазақстан Республикасының Конституциясы, Білім туралы заң және
ғылым мен білімге байланысты стратегиялар мен бағдарламалар, Білім және
ғылым министрлігінің бұйрықтары, Қазақстан Республикасы Президенті
Жарғылары, оқу әдебиеттері пайдаланылды. Қазақстан Республикасының
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы.
Сондай-ақ, ақпараттық желілерді қолдана отырып әртүрлі мақалалар мен
халықаралық отырыстардың мәтіндері қолданылған.
Диплом жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік негізі.
Білім экономикасы өндіріс экономикасы ғана емес, бұл – білімді өндірудің
бүкіл тетігін – университет, іргелі ғылым, коммуникация, патенттік жүйе,
қолданбалы ғылым, зерттеулерді қамтыған орасан зор кешен болып
табылғандықтан, бұл жұмыстың жазылу әдіснамалық негізі оның мазмұнын аша
отырып, экономикалық негіздерін шолып, оның толық әлеуметтік маңыздылығын
анықтау. Білім экономикасының рыноктық бөлігі, оның құқықтық және
экономикалық аспектілері қаралып, мемлекеттік экономикасының дамуына әсері
ететін факторларды талдау. Сонымен қоса, білім экономикасының әлеуетін
анықтайтын даму бырысындағы нәтижелерді қолдану, оны Қазақстанда ары қарай
дамуын жүзеге асыратын стратегиялар мен бағдарламаларды қолдану.
Диплом жұмысында қол жеткізілген қарытындылар мен нәтижелерді, сондай-
ақ ғылыми тұжырымдарды іс-тәжірибеде сынақ ретінде қолдануға болады.
Қазіргі болашаққа ұмтылған қадамды – білім экономикасына ұмтылған қадам
деуге болады. Бүгінгі дамудың жалғыз жолы – инновациялық жол. Бұл
дегеніміз – Қазақстан экономикасының ғылыми білімге, инновациялық
технологияларға, жоғары білікті өндіргіш күшке негізделуі тиіс дегендік.
Атап айтқанда, табиғи ресурстарды жаңаша игеруге, оларды мүмкіндігінше
республикада өңдеуге, мүмкіндігінше қосымша құн жасауға, жаңа жұмыс
орындарын ашуға, ғылыми ауқымды технологияларды барынша аз енгізуге
негізделген, тұлғаның шығармашылық қабілеттілігі мен белсенділігін қажет
етпейтін шикізаттық экономикадан “өңдеуші және өндіруші” экономикаға өту
деген сөз. Осы диплом жұмысындағы қорытындыларды қолдана отыра, білімге
негізделген экономиканың нарықтағы және қоғамдық ортада бар болған
мәселелерді қарастырып, оның кемшіліктері мен артықшылықтарын саралай
отыра, негізгі мақсаттар анықталды. Яғни, экономика тұрғысынан оның
жеткілікті қаржылануы мен оның нәтижелерін тиімді пайдалану, ал мемлекет
пен құқық тұрғысынан заңдық күші бар бұйрықтар мен жарғыларды қолдану
арқылы реттелуін қамтамасыз ету тиіс.
Диплом жұмысының құрылымы 3 тараудан және 9 бөлімнен тұрады. 68 беттен, 5
кестеден және 12 суреттен тұрады.
Кімде-кім
менің идеяларымды ала отыра,
оны қолданып,
мені кедейлетпейді.
Менің шамымнан
жарық ала отыра,
мені
қараңғылыққа апармайды.
Томас Джефферсон
1. БІЛІМГЕ НЕГІЗДЕЛГЕН ЭКОНОМИКА ТЕОРИЯСЫ, ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Білім экономикасының мазмұны және негізгі белгілері
Білім экономикасы терминін ғылым айналысына астроамерикандық ғалым
Фрицем Махлупом (1962) экономиканың бір секторында қолдану үшін енгізген.
Қазіргі таңда білімге негізделген экономика терминімен қатарлас
қолданылады, білім шешуші рол ойнайтын экономика түрін анықтайды, ал
білімді өндіру дамудың негізгі көзі болып табылады. Кең мағынада қолданылып
жүрген инновациялық экономика, жоғары технологиялық өркениет, білім
қоғамы, ақпараттық қоғам білім экономикасы мағынасына жақын.
Дамыған елдердегі білім беру жүйесінің жағдайы материалды емес
өндіріске бағытталып келе жатқан экономиканың қазіргі сипатымен анықталады.
Материалдарды игіліктер өндірісі бұл жерде міндетті түрде сақталады, бірақ
оның тиімділігі бәрінен бұрын жаңа технологияларды жұмыс күшінің білімін,
біліктілігін, басқару әдістерін пайдалумен байланысты. Сондай-ақ барлық
байланысқан өндіріс білімнің дамуына негізделеді және білім экономикасының
негізгі элементі болып табылады. [1]
Сол бағытта әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы әрекет етеді. Жаңа
экономикада бәсеке қабілеттіліктің басты құралдары болып инновациялар,
идеялар, шеберлік және білім табылады, ол бұл адам капиталын интенсивті
пайдалануды көздейді. Осының нәтижесі ретінде білім базасын сақтау және
дамыту тек жұмыс күшінің жоғары білім деңгейі мен жақсы кәсиби дайындығы
болғанда ғана мүмкін. Айта кету керек, қазір халықаралық рынокта икемді
ұйымдар гүлденіп жатыр, олардың икемділігінің кілті жоғары білікті
мамандарды пайдалану болып табылады.
Білім экономикасы әлі ғылыми жасақталмаған, әйтсе де оның жекелеген
элементтерінің зерттеулері бар: жаңа экономикалық, ақпараттық
технологиялар, бәрінен бұрын бағдарламалық қамтамасыз ету; интеллектуалды
меншік; адам капиталы мәселелері бойынша.
Профессор Колесовтың пікірі бойынша, білім экономикасы:
• бұл бірінші кезекке интеллектуалды ресурстардың мәні шығатын
экономика мен қоғамның қандай да бір даму деңгейі;
• бұл жаңа білім өндірістік жинақталатын және тиімді пайдаланатын,
білімге сұраныста, ұсыныста бар, болатын білім басқа өндіріс факторларын
пайдалануды барынша тиімді ететін қоғам. [3]
Білім экономикасын басқа экономистер біліммен байланысты экономиканың
жалпы деңгейінің сипатамасы деп көрсетеді; сөз білім өндірісі саласы туралы
емес, білімді қоғамды ұйымдастыру құралы, өнім, фактор ретінде қарастыратын
жалпы экономика туралы болып отыр.
Білімнің рөлі тұрғысында көзқараста өркениет дамуының төмендегідей
кезеңділігі ұсынылады:
• антикалық өркениет, негізгі мазмұны мәнді салыстыру болып табылады. Бұл –
түрлі мәндерді салыстыру арқылы философия, музыкада, математикада және
тағы басқа айтарлықтай нәтижедерге қол жеткізілген дәуір;
• орта ғасыр өркениеті. Бұл жерде сұрақ-жауап, мәжбүрлеп сұрау білім алудың
негізгі әдісі болып табылады. Білім бірыңғай болу қажет деген ұран жүзеге
асырылады;
• жаңа уақыт. Негізгі мазмұны – тану, қоғамның міндеті - әркімнің
идеологиясы жалпы идеолигиямен сәйкес келуі, немесе идеологиялық
сәйкестік;
• постиндустриалды қоғам немесе білім қоғамы, білімнің негізгі мазмұны –
таным. Бұл – тек ақпарат алу ғана емес, бұл ақпатратты салыстыру, оны
білім жүйесіне кіргізу. Таным – бұл адамның когнетивті мүмкіндігі мен
эмоционалды мүмкіндігінің үйлесуі арқылы мәнін түсіну. Адамдардың
когнетивті мүмкіндігі түрлінше, сондықтан – бұл индевидуалдық дәуірі
индустриалды қоғамға индивид қоғамға сәйкес болуы қажет, бұл жерде
қоғамдық құрылымға – басқаша талаптар. [3]
Білім экономикасының маңызды белгілерін атап өтейік:
• білім экономикасы және ғаламдану процестері мен инновацияны тарату
арасында өзара байланыс бар деп саналады. Осы жерден – білім экономикасының
маңызды белгісіне өндірістік процестің материалды жағынан материалды емес
бөлігіне ауысуын айтуға болады. АҚШ білім экономикасын дамытудағы
жетістігіне жұмыс күшінің әлемдік рыногының ғаламдану процесстері себеп
болды, немесе Американдық әлеуетінің 34 – әлемнің басқа елдерінен
келгендер.[3]
АҚШ-та ғылымды кең ауқымды мемлекеттік қаржыландыру жүзеге асырылады,
Еуропалық Одақта да бұл жағдай байқалады. Айталық, білімді дамытуға, НИОКР-
ге Скандинавия елдерінде ұлттық бюджеттің 6-7% жұмсалады, және бұл олардың
білім экономикасын айтарлықтай алға жылжытты. Оңтүстік – Батыс Азия
елдерінде де ғылыми – техникалық дамуға үлкен көлемде қаражат бөлінеді.
Қазақстан Республикасында білімге мемлекеттік бюджет шығындарының – 2002
жылы – 15,1 %, 2004 жылы - 18,6% жұмсалды. [2];
• оның маңызды белгісі болып тауардың индивидуалдығы табылады. Бұл
репликациялық бөлігі азаяды, ал жаңы мәндердің жасалуы негізгі процесс
болып табылатындығын білдіреді. Оған дәлел ретінде мысалы, кітаптың аты
көбейген сайын, ол оның тиражы азайып барады. Book on demand – пайда болды
– талап бойынша кітаптар, бір ғана оқырманға арналған кітаптар. Сәйкесінше,
әрбір жаңа тауардың пайда болуы ерекше тауар – білімді талап етеді. Ал
әрбір жаңа экземпляр жеткілікті ресурстар үшін ғана. Осылайшы, қазіргі
білім – ол жеке қажеттіліктер туралы білім және бұл білім баға бойынша
сұраныс икемділігі сияқты жалпы білімнен ерекшеленеді;
• екінші белгінің салдары ретіндегі – мәмілелер индивидуал изоциясы. Ол
тауарға баға да индивидуалды және тек берілген трансакция шеңберінде әрекет
ететіндігін білдіреді. Басқаша айтқанда, баға әмбебап категория ретінде өз
мәнін жоғалтады. Бұл жерден – экономикалық теорияға жаңа талаптар; баға мен
сан әлемінде әрекет ететін фирма өмір сүре алмайды. Жаңа экономикада фирма
индивидуалды мәмле әлемінде, индивидуалды трансакция және индивидуалды баға
әлемінде әрекет етеді. Сандық экономиканың орнына сапалы экономикада жұмыс
істейміз. Бұл әзірге экономикалық теорияда жоқ, оны жасау керек, өйткені
түрлі сапалы мәндер ерекше математиканы, басқа білімді қажет етеді деп
санайды . Бұл жерде сапа деп түрлі мәндер арасындағы айырма деп
түсіндіріледі;
• кеселі белгі - әлемнің сызықсыздығы. Егер бір мән екінші мәнге қосылса,
түрлі мәндер бір – бірімен өзгерістермен біріксе әлем сызықты. Бірақ жеке
мәндер болғанда, бір мәннің екінші мәнге бірігуі болмайды. Әзірге барлық
қазіргі теориялар мәндердің шексіз санына сүйенеді. Мысалы, көп сандар мен
бір-бірімен біріктірілген мәндердің экономикасы ретінде магистрал туралы
теорема. Бұл тұрғыда әлемнің сызықсыздығы – заттар мүдделерін бір-бірімен
үйлесімсіздігі және өлшемдердің стандартты еместігі;
• бұл экономиканы тағы факторлардың жекелігі ерекшелейді. Экономика
капиталды және жұмыссыздар санының ұлғаюын емес, нақты қандай да бір ерекше
жеке қажеттілікті қанағаттандыра алатын, оның жеке өндірісін ұйымдастыра
білетін және жаңа нәрсе ойлап табуға қабілетті жұмысшыны талап етеді.
Басқаша айтқанда, бұл ерекше өнерді талап ететін өзгеше, жалғыз технология.
Бұл жағдайда бәсекенің ролі өзгереді, болмаса шекті жекелілік жағдайында
бәсеке не шеше алады? Бұл жерде, жаңа экономикада – білім ролі түгелімен
өзгереді, өйткені, егер де басқа да жоқ білімді сатып алуға болатын болса,
онда бұл өзің үшін салынған ең жақсы салым болып табылады;
• білім экономикасы қажеттіліктер экономикасының бөлігі ретінде
қарастырылады. Адамның қажеттілігінің бес деңгейін бөліп көрсетеді:
физиологиялық, қауіпсіздікке қажеттілік, қажетті әлеуметтік қатынастарға
қажеттілік, сыйлауға қажеттілік, өзіңді дамытуға қажеттілік. Қазіргі
жағдайда тағы екі барынша жоғары деңгейдегі қажеттілік және ішкі ортадағы
қажеттілік. Әзірге біздің экономика екі төменгі деңгейді қанағаттандырады –
физикалық қажеттілік және қауіпсіздік. Білім экономикасы өз дамуын адамның
физиологиялық қажеттілігі мен қауіпсіздігін тез арада анағаттандыруға
бағытталады;
• соңғысы, меншік мәселесі. Адамның объективті меншігі бесінші деңгейге
жататын білімге қажеттілік бар деп саналады. Бұл меншік өз даму процесінде
объективті – субъективті, яғни адамның интеллектуалды менщігіне дейін
дамиды (яғни бұл адамның өзі жасайтынының бәрі). Сонда тауар адам оның
өндірісіне салған білімнің, материалды бейнесі болып табылады. Бұл жерден –
тауар өндіріске жұмсалған білім ғана, қандай да бір тауардың нақты құнын
көрсететін болады.
Қорытындыда білім экономикасына қозғалыс бұл объективті процесс деп
атап айтуымызға болады. Бірақта қазір оны технологиялық тұрғыдан қарастыру
басымырақ. Бұл феноменді экономикалық теория және қоғамдық қатынастар
тұрғысынан талдау қажет. Бұл келесі сәттерді ескерудің қажеттілігін
білдіреді: қоғам, тұлғалар, ғылым және бизнес мүдделерінің айтарлықтай
сәйкессіздігі. Бұл оларждың өзара әрекетінің тиімді меанизм тиімділігінің
жоқтығымен байланысты; табыстардағы Ресейлік теңсіздікке білімнің
коммерциялануы – экономикалық дамудағы айтарлықтай кедергі.
Білім экономикасының дамуы үшін кедергілерге қоғамдық сектор
экономикасының жеткіліксіз дамуы, тұрғындар табысының төменгі деңгейі,
халықтың барлық талаптары үшін білімге қол жеткізудің төмендігі.
1.2 Білімге негізделген экономиканың рыноктық ерекшеліктері.
Жаңа жүзжылдықтың басталысымен дамыған мемлекеттерде білім экономикасы
(the knowledge-based economy), яғни ақпараттық және коммуникациялық
технология сферасындағы жаңа жетістіктерге негізделген білім болып
табылады. [5] Бұл термин құндылығы жоғарылай бастаған білім өзектілігі
байлықтың негізгі көзі екенжігін дәлелдейді.
Басында байлық деп жер немесе табиғи ресуртар саналатын. Кейін ол
капитал болды. Индустриалды революция нәтижесінде кәсібибіліктілік пен
технологияның ролі аса бастады. Дүниежүзілік рыноктардың енуімен білім мен
тәжірибенің құндылығы бәсекеге қабілеттіліктің негізі ретінде өсті.
Өндірістік масштабтың өзектілігі инновация мен білімнің пайда болуына орын
берді. [14]
Британдық экономист Дж. Даннингтің айтуы бойынша, соңғы үшжүз жылдықта
рыноктық экономикадағы байлықтың негізгі көзі табиғи активтерден (жер және
салыстылмалы квалификациялық емес еңбек) материалды ресурстар (ғимарат және
құрал-жабдық, қаражат) арқылы материалды емес ресуртарға (білім және
ақпарат) өтті және ең алдымен адамдар мен кәсіпорындарда қалыптасады. [6]
Ғаламдану дұниежүзілік масштаб бойынша білімнің тез таралуын
мазмұндайды. Негізгісі осы бүгінгі күнгі интернационалдық вектор болып
табылады.
Трансұлттық корпорациялардың дамуы халықаралық білім трансмиссиясына
салым алып келді. Алғашында, (1950-1980 жж.) ТҰК-ң экспансиясы солардың
технологиясына негізделді, американдық компаниялар алға алды. Ғаламдану
техногияны мемлекетаралық қашықтықты қысқартты. Еуропа мен Жапония білім
қоры бойынша АҚШ-ты қуып жетті. Бұл әлемдік политика мен экономика
конфигурациясын өзгертеді.
Танымал британдық социолог Э. Гидденс анықтауы бойынша, білімге
негізделген экономиканың енуі шаруашылық дамуын түбегейлі өзгертеді.
Артықшылықты аграрлық даму деңгейінде болған жеке мемлекеттер мен аймақтар
дәстүрлі индустриализация деңгейіне қарамастан білім экономикасына секіруге
тура келеді. Ең жарық мысал - Банголордағы Үнді Силикон даласы. Бүгінгі
таңдағы индустриалды жетістіктердің шарттарынан ескі стиль экномикалық өсу
индикаторы ретінде өз мағынасын жоғалтады.
Соңғы жылдары халықаралық ұйымдар мен академиялық орталықтардың
пайындауы бойынша, мемлекеттің білімді қабылдау қабілеті мен қолданылуы
бәсекеқабілеттіліктің негізгі факторы болып табылады. Нағыз осы
қабілеттілік кедейшілік пен гүлденудің шекарасын анықтайды.
БҰҰ сарапшыларының айтуы бойынша, білімге негізделген экономика – бұл
экономикада білімді жасау, тарату және қолдану мемлекеттің шаруашылық
дамуын және халықаралық бәсекеқабілеттігін қамтамасыз етеді. Осымен бірге
білім салалар, барлық секторлар және экономикалық үрдістерді байытады.
Әрине, бұрында да кез-келген экономика білімге негізделген болатын. Ал
қазір өндіріс үрдістерінде түбегейлі өзгерістер орын алды. Инновация оның
үзілмес бөлігі болып, ал ақпарттық ресурстар кең мағынада қоғамдық байлықты
жасауда ең негізгі орын алады.
Дүниежүзілік банктің сарапшылары білімге негізделген экономиканың төрт
негізін қарастырады:
білім мен оқу (білім және кәсіби дайындығы бар, білімді жасау, қалыптастыру
және қолдану қабілеті бар халықтың бар болуы);
динамикалық инновалиялық инфрақұрылым (коммуникация, ақпаратты сараптау мен
таратуды орындайтын радиодан бастап Интернетке дейін барлық ресуртармен
қамтамасыз ету);
экономикалық стимулдар және институционалды режим (білімнің оңай қозғалуын
және ақпараттық-коммуникацялық технология мен кәсіпорынның дамуын
қамтамасыз ететін жалпыэкономикалық ортаның бар болуы);
инновациялық жүйе (білімді жасау мен оның ортаға енуімен айналысатын
зерттеу орталықтарының торы, институттар, университеттер және жеке фирмалар
мен ұйымдардыңбар болуы).
Білім әрқашан да шарушылық жетістіктер мен қоғамдық-экономикалық
дамудың негізі және қозғаушы күші болып келеді. Бірақ-та бүгінгі таңда кім
тез және тиімді қолданады, соны негізгі бәсекелік артықшылықпен қамтамасыз
етеді. Осылардың өзі мемлекеттің дамуын негіздейді. ЭЫДҰ мемлекеттерінің
экономикасы білім мен ақпараттық технологияға маңызды деңгейде негізделген.
Жоғарытехнология салалары және оған инвестиция салу болып табылғандықтан,
жоғары кәсіби еңбек пен өсудің нәтижесінде еңбектің өнімділігі артады.
Дамудың жаңа теориясы шегінде (new growth theory) шетел мамандарының
қорытындылары бойынша, білімді және техногияны қаржыландыру еңбектің
өнімділігі мен экономикалық дамудың стимулы ретінде қарастырады. Бұнда
ретттеу мен өңдеуді, жоғарғы және кәсіби оқу жүйесін, қисынды ұйымды
басқару құрылымын инвестициялауды басым айтады.
Экономиканың біліммен айналысуы білімді және кәсіби еңбектің
құндылығының өсуімен сипатталады, ал үкімет саясаты адам капиталының
дамуына шоғырланады. ЭЫДҰ елдерінде орта білімі бар жұмыссыздықтың орташа
деңгейі 10,5% -ға тең келеді, ал университеттік білімі бар -3,8%.
Білімге негізделген экономиканың өлшенуі кешенді қатынастардың бірі БҰҰ-
ның сарапшылары өңдеді. Ол - Дамуға арналған білім деп аталатын
бағдарлама (2004 Knowledge for Development – K4D). Олар 76 көсеткішті
мемлекет аралық салыстырма үшін ұсынды.
Әлемдік тәжірибенің сенімді көрсетуі бойынша, тұрақты дамыту үшін
экономиканың ғылыми секторын дамыту керек. Соңғы онжылдықта АҚШ,
Ұлыбритания және Францияда әскери зеттеулердің бөлігі қысқартылғаны
анықталды да, ғылым іргетасына қаржыландыруын өсіргені көрінеді. АҚШ-тың
жеке секторларының зерттеулері мен өңдеулерінде негізгі артықшылықтары
фармацевтика, электроника, программалық қамсыздандыру және байланыс болып
табылады. Еуропалық елдерде білім және технология саласы, жақында ғана
стратегиялық болып саналған – авиация, энергетика, қарулы күш, өз
позициясын ақпарат, медицина, биотехнологияға орын берді, және ҒЗҰКШ
бағыттары дәстүрлі салаға айналды. Ең жаңа артықшылық нанотехнология
облысындағы бағдарламалар болып табылады.
ХХ ғ. соңғы онжылдығында ЭЫДҰ елдерінде өнімді шығару мен экпорттаудың
жоғары технологиясы екі есе ұлғайды, 20-25%-ға жетті. Білім, коммуникация
және ақпарат салалары одан да тез дамыды. Басқа есептеулер бойынша, осы
елдерде ЖІӨ 50%-дан астамы білімге негізделген салаларға бағытталған.
Ғылымның жүйесінің дәстүрлі қарастырылуы бойынша, білімнің алғашқы жаңа
жасалып шығарылуы университеттер мен мемлекеттік лабораториялар арқылы
жүзеге асады. Бұл білім - жеке және саудалық нәтижелерден өзге. Білімге
негізделген экономика ғылым мен технологияның арасын жақындата түсті.
Дүниежүзілік банктің Білімге негізделген экономика: ЕО-қа түсетін
мемлекеттерге тартулар мен артықшылықтар баяндамасында, білімге
негізделген экономиканың өсуі орталықтандырылған ұйымдық экономиканы
нарықтыққа өтуді қамтамасыз ететін мемлекеттерге үлкен артықшылықтар береді
. [7]
ЮНЕСКО бас директоры Коичиро Мацуура өзінің басылымдарында ақпарат
(information) және білім (knowledge) сөздерінің сапалы түрде
айырмашылығын сипаттайды. Оның жазуы бойынша: білім мен ақпараттың жолы
оқыту модельдері, мәдениетті айтылымдар және қоғамдық қатынастардың өсуі ,
сонымен қоса кедейшілік деңгейін тиімді қысқарту мен әлемді сақтауды
қамтамасыз етеді. Білім қоғамдық трансформациясының негізгі күшіне
айналды, - деп жазған.
1.3 Қоғамның білім әлеуетінің мәні және оған әсер етуші факторлар
Халықтың және жұмыс күшінің білім әлеуеті ғылыми-техникалық қызмет
нәтижелерінің материалды емес қорлану процесінде қалыптасады. Бұл қорлану,
оның негізгі бөлігі екі туыстас сала – білім жіне ғылыми зерттеу шеңберінде
жүзеге асады. Соңғысы материалды емес инвестициялық кешеннің ядросы ретінде
қарастырылады.
Материалды емес (НИОКР) және білім саласындағы еңбек төлемдері мен
олардың материалды жабдықталуына шығындармен емес, басқа экономикалық
өлшемдерде – яғни, бұл салада жұмыс істеушілердің жеке қызмет процесінде
жасалады.
Білім әлеуеті – жұмыс күші мен жинақталған білім, дағды және тәжірибе.
Адамдардың дағдысы және қабілеттілігі қор, яғни жинақ бола алатындығын
білуіміз қажет. К.Маркстің өзі жұмыс күшінің ұдайы өндірісі оның өнері,
ұрпақтан ұрпаққа берілетін қорлануды да қамтиды,-деп көрсеткен.
ХХ ғасырдың соңғы ширегінде әлемде білім төңкерісі орын алды. Ал жиында
ҒТР-ң әлеуметтік салдарының бірі ретінде саналған білім қазір елдің
әлеуметтік-экономикалық дамуның шешуші факторы ретінде қарастырылады.
Төңкерістің бірінші көрінісі – білімнің демократиялануы, оған кез-
келгеннің қол жеткізе алуы. Жоғары оқуға қол жеткізу мүмкіндігінің оның
жалпылығына қарай өсуі туралы жариялай отырып дамыған елдер ары қарай жылжи
бастады. ХХ ғ. 50-жалдарының аяғы 60-жылдардың басында үзіліссіз білім алу
идеясы қалыптасады. Бұл идеяның мәні білімнің ескеруімен байланысты кәсіби
икемділікті көтеруге емес, білімнің берер бағытында – адам үшін оның
құндылығын барынша тереңінен түсінуде. Білім әлеуетіне әсер етуші
факторлар:
өндірістік құндылық. Ол қызметкерлердің өмірі бойынша жинақталған біліміне,
тәдірибесіне, мәдениетіне арықарайғы үйренуіне байланысты өседі;
қандай да бір нақты білімнің құнсыздануы, ол шегеру (амортизация).
Сондықтан жағымды ретінде айта кету керек, ол бұл жаңа ғылыми ақпараттың
оянуы, білімнің орта деңгейін көтеру есебінен пайдаланылатын білім қорын
тұрақты өсіру болып табылады;
жұмыскердің физикалық қартаюы, ауыру, өлімі және жұмыс күші құрамынан шығып
қалу формасындағы жұмыс күшінің физикалық тозуы;
Осы қарастырған мәліметтер “білім экономикасына” жатады. Ал бұл термиді
“білім беру экономикасымен” ажыратып қарасайық.
Білім беру – қоғамның әлеуметтік-кәсәптік құрылымын қалыптастырушы,
мәдениетті ұдайы өндіруші, жинақталған әлеуметтік тәжірибені, адамгершілік,
мораль қағидаларын жалғастырушы, индивидтердің әлеуметтендіруін қамтамасыз
етуші институт болып табылады. Сондай-ақ, білім беру индивидтердің,
қоғамның интеллектуалды және әлеуметік-психологиялық потенциалын
қалыптастырады; жанама түрде, білім беру индивидтің дене және психологиялық
жағдайына әсер етеді; адам капиталының моральдық тозуының орнын толтылады,
адам капиталы потенциалының жойылуының алдын алады (жұмыссыздар,
зейнеткерлер), ұлттық қауіпсіздікті және қоғамда демократияныі сақталуын,
оның күшеюін қамтамасыз етеді.
Яғни оның қызметтері жан-жақты, кең аспектіні қамтиды. Осы тұрғыда біз
білім берудің атқаратын қызметтерінің жиынтығы оның индивидке және қоғамға
нақты әсер ету спектрін түгел қамтиды деген тұжырым жасаймыз.
Ал білім экономикасы, яғни білімге негізделген экономика –
интеллектуалды ресуртардың мәні шығатын экономика мен қоғамның қанда да бір
даму деңгейі, мемлекеттің бәсекеқабілеттілігінің дамуын қамтамасыз ететін
білім мен ақпараттың жасалуы мен тиімді пайдалануы болып табылады.
Яғни білімге негізделген экономика жауапкершілігі жоғары болып келетін,
мемлекет деңгейінде жүзеге асатын күрделі сала болып келеді. Ғылыми
зерттерлер, жаңа технологиялардың ашылуы, және олырды қаржыландыру –бәрі
білімге негізделген экономиканың үрдістері болады. Ал білім беру
экономикасы осы білім экономикасының бөлігі болып келеді десе болады. Жалпы
білімнің дамуы және білім беруден басталады. Яғни кәсіби біліктілікті
арттыру, тәжірибелі мамандарды даярлау бәсекеқабілеттілікті дамытады.
Сондай-ақ олардың ақпарат жасау мен инновация, технологияны дамытуды
қамтамыз ететін ғылыми зерттеу жұмыстары және оны тиімді пайдалану орын
алады.
Дүниежүзілік банк БҰҰ-ң дамыту бағдарламалары мәліметтері бойынша,
қазіргі уақытта әлемде жинақталған материалдар игілік және физикалық
капитал жалпы байлықтың тек 16%-н ғана құрайды, табиғи байлық -20%, адам
капиталы, яғни адамға жинақталған салым - 64% .[8]
Білім потенциалды барлығына жатады, өйткені әркімге тек жеке берілуі
мүмкін: білімнің шығу көзіне тек тәуелсіз бір нәрсені білуге тек жеке өз
алдына болады.
С. Полозков, Т. Семеновтың мақалалары негізінде жасалған білім мен
ақпарат әсерлерінің айырмашылығы төменде көрсетелген. [9]
Білімнің ролі туралы:
білім, оқып-үйрену және ақпараттық технологиялар арқылы білімнің өсуіне,
оларды берілуімен таралуына қоғамның дамуы тәуелді;
білім – басты ресурс және ғылыми сыйымды өнімдер мен қызметтер жасауға
негізделген ғаламдық бәсеке күшеюде;
тікелей материалды құндылықтармен байланыссыз интеллектуалды капитал
құнының тұтақты өсуі байқалады. Сөз адам және құрылымдық капитал жөнінде
болып отыр – бұл тіркелген патенттердің, жұмыс көрсетілімдері мен
әдістерінің болуы, фирманы ұйымдастыру жүйесі және т.б.;
өндіріс – бастысы олардың өндірісі емес жаңа бөлшектер мен құрылымдарды
жасау уақыты болып табылатын интеллектуалды мәселеге бет бұрды;
нақты коллективтің күрделі инженерлік және ғылыми міндеттерді шеше білуінің
өсуі;
мемлекет пен жеке фирмалардың жалпы шығындарындағы ҒЗҰКШ (НИОКР) үлесінің
өсуі, сондай-ақ жоғары ғылыми фирмалардың капитализациясының тұрақты өсуі.
Мұның бәрі интеллектуалды еңбекке, адам капиталына негізделген экономикаға
куә болады. “Фабрика трубаларының”, олардың жапай өндірісінің экономикасы
келмеске кеткен.
Ақпараттың және ақпараттық технологиялардың дамуы басқаша құбылыстарды
тудырды:
жаңа техникалық мүмкіндіктер жылдам байланыс мәселесін шешті, ол электронды
және қор биржаларындағы алып-сатар ойындарын кеңейтті;
Forex жүйесінің арқасында валюта биржасында компьютері бар кез-келген адам
ойнай алады, яғни адамдар саны және алып-сату құралдары өсті.
электронды есептеу жүйесі оффшорлы аймақтарды өз байлықтарын жасыруға,
салықтан жалтаруға мүмкіндік береді;
ақпараттық жаңа көздері туындады, соның ішінде көпшілік ақпарат құралдары
ақпаратты беруде айтарлықтай үлес алады;
бәсекелік күресте “тұтыну қоғамында” қажеттіліктер саналы түрде ойдан
шығарылады және көбіне жасанды сипатта болады. Көп тауарларда бастысы нақты
тұтыну сапасы емес, нақты қасиеттерімен әлсіз байланыста болатын олардың
белгілік қалыптасуы – бренд болып отыр;
көрсетілген фактілерге сәйкес өндіруші ұсыныс қисығына да, сұраныс қисығына
да және пайдалылықтың нақты қызметіне де әсер етеді;
ақпаратты тарадудың болмаған техникалық мүмкіндіктерінің салдарынан әлемде
тұрақсыдық өсуде. Дүниежүзінде көшкін тәрізді процестер байқалып жатыр.
Мысалы, Оңтүстік – Шығыс азия елдеріндегі қаржы дағдарысы;
Жоғарыда келтірілген білім мен ақпарат әсерлерінің әр түрлілігі туралы
мәліметтер қоғамды ақпараттандыру мен білім экономикасын қалыптастырудың
түрлі салдарына куә болады:
адам ғылым дамуы нәтижесінде өзін табиңат апаттарынан, жаппай эпидемиядан
қорғады. Рыноктың ғаламдануы адамды халықаралық валюта курстарының
ауытқуына тәуелділікке алып келді;
адамның жақсы жағдайы оның еңбек сүйгіштігіне және талантына байланысты
емес, ұлттық ақша бірлігінің көтерілуі мен төмендеуіне тәуелді;
білім экономикасы адам тану мәдениеті мен шығармашылық еңбекті алып жүретін
ой еңбегінің адамдарын алға шығарды. Ақпараттық қоғам бәрінен бұрын
көпшілік мәдениеттің және мәжбүрлеуші жаңа қажеттіліктер жарнамасының
тұтынушысын қалыптастырды. Сәйкесінше, жаңа технологияларды жапай енгізу
қайшылыққа толы. Мысалы, білімнің барлық мәселерін тек барлық мектептерді,
соның ішінде ауылдық мектептерді компьютерлендіру есебінен шешуге болмайды;
баларға физика, математиканың қажеті жоқтығы туралы, тек шет тілі мен
Интернетпен жұмыс істей білу қажет деп санауға болмайды.
Көрсетілген мәліметтерге байланысты көбісі жаңа адамгершілік климатын
қалыптастыру қажет деп санайды. Болмаса дамудың әлеуметтік әлеуеті тек
заңнамалық құралдар мен экономикалық құралдар арқылы жүзеге аса алмайды,
оған тағы қоғамның адамгершілік консолидациясы қажет.
2. БІЛІМ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ РЫНОКТЫҚ БӨЛІГІ, ОНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
2.1 Инновация және бәсекеге қабілеттілік – білім экономикасының негізгі
элементтері
Бәсекеге қабілеттілік ұғымының әртүрлі анықтамалары бар. Мысалы,
америка авторларының пікірінше ұлттық бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы
ұлттық экономиканың басқа елдерде өндірілетін тауарлар және қызмет
түрлерімен бәсекелестік күрес жағдайындағы тауар және қызмет түрлерін
өндіруі мен тұтынуына қабілеттілігі, бұған қоса мұның нәтижесінде
халықаралық экологиялық стандартты сақтай отырып, халықтың өмір сүру
деңгейі артуға тиіс. Ресейдің бірқатар ғалымдарының пікірінше білім
деңгейі- экономикалық инфрақұрылым-өмір сапасы күрделі жүйесіндегі
интерактивті байланыстар болмаған жағдайда өздігінен алғанда аса маңызды
болып табылатын сыртқы сауданың оң балансы да, оң төлем балансы да, алтын
–валюта қорының өсуі де бәсекеге қабілеттіліктің абсолютті жеткілікті
критерийлері бола алмайды. Қаралып отырған проблеманың Ресей экономикасы
үшін XX ғасырдың 90-жылдары өзектілігінің артуы ресейлік зерттеушілерінің
назарының дәстүрлі тиімділік проблемасынан бәсекеге қабілеттілік
проблемасына ойысуына әкелді. Ресейлік зерттеулер арасында РФ Сараптау
институты мен Сауда-өнеркәсіптік палатысының баяндамасы, РФ Монополияға
қарсы саяат министрлігінің еңбектері, сондай-ақ ғалымдардың бірқатар
монографиялық зерттеулері ерекше қызығушылық тудырады.
Елдің бәсекеге қабілеттілік индикаторы, бірінші кезекте, азаматтардың
өмір сүру деңгейі мен сапасының көтерілуі, тұрақтылық, мемлекеттің айқын
болашағы, елде заңдардың сақталу деңгейі және тағы басқалар болып табылады.
Соңғы есепте шығатыны – тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабілеттілігі
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым, ресурстарды пайдалану тиімділігі және
халықтың өмір сүру деңгейі де жоғары.
Өз уақытысында мемлекеттің бісекеге қабілеттілігі едәуір көлемде
өндірістің негізгі үш факторы – табиғи ресурстар, еңбек ресуртары және
капиталға байланысты болады. Өндіріс пен техникалық прогрестің дамуымен
байланысты бәсекеге қабілеттілігі, бірінші кезекте, жоғары деңгейдегі елдің
инфрақұрылымы, оның ғылыми әлеуеті, халықтың білім деңгейі сияқты факторлар
анықтай бастады. Сонымен қатар, әлемдік тәжірибеде көсеткендей өндіріс
факторларының болуы маңызды, бірақ табысты бәсеке жағдайына жеткіліксіз.
Оған, сонымен қатар, өнімге деген белгілі бір сұраныс, сыбайлас және қызмет
көрсету саларында ішкі бәсекелестік, фирманың стратегиясы мен құрылымы және
ішкі салалық бәсеке қажет.
Нақты ұлттық бәсекеге қабілеттілігі өнеркәсіптің жаңалықтарды өндіріске
енгізу қабілеттілігі мен модернизациялануына тәуелді. Көріп отырңан нарық
қысымы мен талабының нәтижесінде компаниялар әлемдік нарықтағы ең күшті
бәсекелестерімен күресте өздерінің артықшылықтарын ұлғайтып отырады. Олар
нақты ішкі күшті бақталастардың, агрессивті жеткізушілер мен жергілікті
талапшыл тұтынушылардың болуынан пайда алады.
Қазіргі әлемдік ауқымдағы бәсеке өсіп отырған экономикалық жағдайда
мемлекеттердің рөлі маңызды бола түсуде. Бәсекелестік күрестің негізі
білімді қалыптастыру мен меңгеруге қарай ығысқан сайын мемлекеттің өсе
түседі. Бәсекелестік артықшылық күшті жасақталған үдерістер арқылы
қалыптасады және қолдау табады.
Ұйымдардың ұлттық құндылықтарындағы, мәдениетіндегі, экономика
құрылымдағы және тарихи дамуындағы ерекшеліктер – бұлардың бәрі табысты
бәсеке қабілеттілігіне жетуге өз үлесін қосады. Әр елдің бәсекеге
қабілеттілік құрылымда күшті айырмашылықтар болады, себебі, бірде-бір
мемлекет барлық салаларда немесе ең болмағанда көпшілігінде бісекеге
бәсекеге қабілетті бола аламайды. [10]
Елдің бәсекеге қабілеттілігі немен анықталады? М.Портердің пікірінше
Бәсекеге қабілеттілік тұжырымдамасы тек ресурстарды пайдаланудың
өнімділігіне ғана негізделеді. Елдегі өмір сүру деңгейінің өсімі ресуртарды
пайдалану өнімділігіне тікелей байланысты. Адам ресурстарын пайдаланудағы
өнімділік олардың жалақысымен анықталады, ал капиталды пайдаланудағы
өнімділікті анықтайтын табыс.
Портердің көзқарасынша, егер ел бісекеге қабілеттіліктің
артықшылықтарына ие болса, онда фирма бәсеке қабілеттілігінің
артықшылықтарын барлық түрде алады, яғни экономиканың бәсекеге
қабілеттілігі фирмалар мен салалардың халықаралық тұжырымдамасындағы
сұрақтың анықтаушысы болады.
Портердің теориясына сәйкес экономиканың бәсекеге қабілеттілігі алты
детерминантпен анықталады:
d1 – факторлық жағдайлар, яғни, аймақта қажетті (еңбек, интеллектуалды,
өндірістік, қаржылық) өндіріс факторларының бар болуы;
d2 – сұраныс жағдайы – бұл аймақтағы бағаланып отырған өнімге белсенді
сұраныс, яғни, бәсекеге қабілетті өнім арқашанда ішкі нарықтағы сұраныстан
басталады;
d3 – ұқсас салалардың ықпалы - өндірістің жандануына қажетті бәсекеге
қабілетті, қолдаушы салардың аймақта болуы;
d4 – фирмалардың стратегиясы мен бақталасуы: белсенді бәсекелестік
күрес өндірісті оптимизациялау стратегиясын дұрыс таңдауға көмектеседі;
d5 – үкіметтің ықпалы - өндііс процесіне көмектесетін немесе кедергі
келтіретін институционалды жағдай;
d6 – жағдай әсері – жаңартпаларды күшейту үшін қолдану аумағын
алмастыру, жаңашылдықты қолданудың артуын қодау.
Сонымен, бәсекеге қабілетті экономика бірқатар айрықша сипаттамаларды
иеленеді (шамамен 100). Оның шамамен 13 жалпы, яғни оларсыз бәсекеге
қабілетті экономика құрылмас еді, немесе жалпы кестеде көрсетілген
сипаттамалардың 29-ы жүйелі-функционалды жүктемелер мен бәсекеге
қабілеттіліктің детерминанттары бойынша топтастырылған. (1-кесте)
Жалпы айрықша сипаттамалар АҚШ экономикасында – 64, Германияда – 52,
Жапонияда – 54.
1-кесте
Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің алты детерминанты*
Бәсекеге Бәсекеге қабілеттілік сипаттамасы
қабілеттілік
детерминанты-
ның атауы
Жүйелі – Атауы
функционалды
жүктемесі
d1 – факторлық d1 анықтайтын А11- факторлық қызметті жаңалауға көлемді
жағдайлар бастапқы инвестициялар, A12- иненсивті ғылыми
сипаттамалар зерттеулер, A13- білімге көлемді
инвестициялар, A14- білікті жұмысшылар,
А15- жұмысшылырдың жоғары жалақысы
Жүйеқұраушы С13- транспорт инфрақұрылымың дамуы, C14-
қасиеті коммуникациялар инфрақұрылымының дамуы
Интегративті d11- факторлық фағдайлар жасаудың
қасиеті механизмі
Динамикалық Е11- өндірісті автоматтандыру құлшынысы
бағыталауы
d2 – сұраныс d2 анықтайтын А22 – ыңғайлылық пен қанағаттандыруды
жағдайы бастапқы қамтуға бағытталған үміт тауарлары, A23 –
сипаттармалар сұраныс басқа кәсіпорындар мен салалардың
инвестициясына әсер етеді.
Интегративті D23 – сұраныстың басқа аймақтарға
қасиеті интеграциялануы
Динамикалық E21 – сұраныстың артуы инновацияны
бағыталуы ынталандырады
Шектеуші жағадай G21 – ішкі нарықтың үлкен көлемі
d3 – ұқсас d3 анықтайтын A32 – машина жасау
салалардың бастапқы
ықпалы сипаттамалар
d3 анықтайтын C31 – инновацияға қолайлы жағдай, C32 –
жүйеқұрайшы көшбасшы көптеген басқа салалармен
қасиеті байланысты
Интегративті D31 – салаларды кластерлеу бүкіл
қасиеті экономиканы қамтиды
d4 – d4 анықтайтын А41 – жалпылама өнжірістің өнімін
фирмалардың бастапқы стандарттау, A44 – өндіріс жұмысшыларының
стратегиясы менсипаттамар жоғары уәждемесі, A45 – өндірістік –
ықпалдасуы экономикалық ой туындамасын көпшіліктің
мойындағандығы (сол экономикада)
Интегративті D41 – экономиканың бәсекеге негізделуі
қасиеті
d5 – үкіметтің d5 анықтайтын А52 – білімге инвестициялар, A53 –
ықпалы бастапқы ғылымға инвестициялар, A55- бәсекені
сипаттамалары қорғау
Интегративті d52 – жаңартпалы дамытуда қолдау
қасиеті
d6 – жағдай d6 шығу A61 – жанжалды ахуал (соғыс)
әсері мінездемесі
Жүйелі – Атауы
функционалды
жүктемесі
d6 анықтайтын C61 – жанжалды (соғыс) уақыттың тиімді
жүйеқұраушы технологияны іздеуге әсері
қасиеті
Интегративті D61 – ғылыми зерттеудің, технологияның
қасиеті деңгейін көтеру
*Дерек көзі: Оразалы Сәбден. Бәсекелектік экономика. –Алматы.-2007.
Экономика институты
Бірнеше детерминанттарынан білімге инвестиция, ғылымға инвестицияны
көруге болады. Бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін осы шараларды да жүзеге
асырырады. Ал мемлекет тарапынан құқықтық бақылау, бәсекені қорғау мен
ғылыми зерттеудің, технологияның деңгейін көтеру функциялары орындалу тиіс
екенен байқауға болады.
1-сурет. Елдердің бәсекелік артықшылықтар детерминанттары
Бұл факторлар компаниялардың пайда болатын және бәсекелесуді үйренетін
ұлттық ортаның пайда болуын анықтайды. Ромб суретінде көрсетілгендей әрбәр
шың және тұтастай – халықаралық масштабтағы бәсекеде жетістікке жетуде
маңызды болатындығын көрсетеді: ресурстар мен білікті жұмыс күшіне қол
жетімділік саладағы бәсекелік артықшылығын қамтамасыз етуде қажетті;
компанияға сезілетіндей қолайлы мүмкіндіктерді қалыптастыратын ақпараттар
және олар өздерінің ресурстары мен қыөметкерлерінің біліктілігін қолданатын
бағыттар; компания иегерлері, менеджерлер және жекелей қызметкерлердің
мақсаттары және өте маңыздысы, компанияны салымдар жасау мен жаңартпаларды
енгізуге мәжбүрлейтін қысымның болуы.
Салада бәсекеге қабілеттіліктің болуы ол бір елге айтарлықтай
артықшылықтар беретін және белгілі бір салада бәсекелік артықшылығының көзі
болып саналатын омпанияның сол немесе басқа фирмалардың басқару тәжірибесі
мен ұйымдастыру моделі аумағыгдағы едәуір жетістіктерін біріктірудегі
нәтижесі.
М.Портердің Халықаралық бәсеке атты еңбегіндегі қалыптасқан
теориялық ұстанымға сәйкес жекелеген уақыт аралығындағы дамуын анықтайтын
негізгі төрт қозғалыс күшіне немесе ынтаға сәйкестендірілген ұлттық
экономиканының бәсекегег қабілеттілігінің ерекше төрт сатысы бөліп
көрсетіледі.
2-сурет. Ұлттық экономиканының бәсекеге қабілеттілігінің даму сатылары
Өндіріс факторлары негізіндегі бәсеке
Іс жүзінде барлық ұлттық салалар әлемдік нарықта ойдағыдай әрекет
етуде, бәсеке күресіндегі өзінің артықшылықтарына негізгі өндіріс
факторларының арқасында жетуде: табиғи ресурстар, ауыл шаруашылығы
мәдениетіндегі өнімді өсіруге қолайлы жағдай, жартылай білікті арзан жұмыс
күші. Осындай экономикада ел ішіндегі фирмалар арасындағы бісеке қарапайым
және қол жетімді технологияны талап ететін салаларда өнімнің бағасын
төмендету негізінде айрықша жүреді. Өндіріс факторына сүйемелденген
экономикада ішкі нарыққа бағдарланған салалар ауқымы импорттық тауарларды
алмастыратын отандық алмастырушыларды құру арқылы кеңейтіледі. Алайда,
алмастырушы тауарларды өндіретін отандық салалардың бәсекеге қабілеттілік
деңгейге әлемдік нарыққа шығу үшін жеткілікті дәрежеде емес, ал кейбір
импорттық шектеулерде экономиканың тиімділігі төмендеуі мүмкін.
Инвестиция негізінде бәсекенің дамуы
Экономиканың бәсекелік артықшылығы ұлттық фирмалардың агрессивті
инвестициялауға дайындығы мен қабілетіне негізделеді. Фирмалар
қаражаттарын әлемдік нарықтан сатып алуға болатсын соңғы, тиімді жабдықтар
мен үздік технологияларға салады. Инвестиция көлемінің өсімі алдыңғы
қатарлы жаңа факторлардың (ғылым сйымдылығы жоғары жаңа технологиялар,
алдын-ала құрамдық байытылған материалдар және т.б.). Құрылуы мен қазіргі
заманғы инфрақұрылымның дамуына алып келеді. Осы сатыда жетудің айтарлықтай
жағдайы ұлттық фирмалардың тәуекелге байланысты іс-әрекеттердің жеңіл
қабылдауы болып табылады, сондай-ақ, аутсайдерлер санының өсімі көптеген
салалардың ішкі бәсекесін күшейтеді.
Инвестиция негізінде бәсеке қабілеттлігін арттыру жоғары капитал
сыйымдылық, көлемді өндіоістің есебінен едәуір үнемдеу, стандартталған өнім
сияқты әлбеттегі мінездемесіне сәйкес белгілі класстардағы салаларда ғана
мүмкін.
Мемлекет бұл саладағы факторларды құру мен оны көтеруді инвестициялау
бағытында басты рол ойнайды, алайда фирманың осы саладағы белсенділігі де
артта түсу қажет.
Жаңартпа енгізу негізінде бәсекені дамыту
Факторлық шығын есебінен ұлттық экономиканың бәсеке арттықшылығын
қамтамасыз ету сирек жағдай бола түсуде. Енді факторлардың болуы емес,
керісінше, олардың жетіспеуі жаңа технологияларды енгізуді ынталандыра
отырып, бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне алып келеді. Университеттер, ғылыми
мекемелер мен инфрақұрылымдық ұйымдар санының өсуімен құрылымдырының
күрделенуі жүруде. Нақты салалардың қажеттілігін бағдарлану дәрежесі өсе
түскен өндіріс факторларында жаңа механизмдердің қалыптасуы мен соңғы
үлгіде жарақтандырулар пайда болды.
Фирмалар ғаламдық стратегиялар жасауда , халықаралық жеткізулер мен қызмет
көрсетудің өзіндік жүйесін жасауда. Өндірісті щетелге шығаруға мүмкіндіктер
туындайды.
Дамыған елдер арасында Ұлыбритания жаңартпа енгізу сатысына 19
ғасырдың 1 жартысында жетті, АҚШ, Германия және Швеция 19-20 жүз жылдықтың
бірнеше он жылдық аралығында жетті, Италия мен Жапония бұл сатыға иек 20
жүз жылдықтың 70 жылдары жетті.
Байлық негізіндегі бәсеке
Байлық негізіндегі бәсекелестік сатысының алғашқы үшеуінен
айырмашылығы соңғы есепте өндірістің құлдыоауына алып келеді. Экономиканың
күшпен жылжуы ол молшлыққа жеткен болып табылады. Байлықтың арасында жылжып
отырған экономиканның басты проблемасы негізінді құрылып , жаулап алынған
ұстанымдар мен артықшылықтардың қабілеттіліктерін жоғалта бастауында болып
тұр.
Осы сатыда фирмалар халықаралық бәскелер өздерінің позицмясын жоғалта
бастайды. Бұл басты бейнеде өздернің бұрынғы ұстанымын күшейтуге емес ,
сақтап қалуға көбірек көңіл бөлу нәтижесінде компанияның инвестициялауға
деген қызушылығы төмендеуінен болады.
Экономика аясы бәсеке артықшылықтарын жоғалту есбінен алғашында базисті
салалар мен соңғы өнім өндірісінде , сосын буып-түйю бұйымдарын шығару
саласында және сонында машина жасауда тарылады. Сол уақыттағы салалрдың
үлкен сатысында қатысты жаңартпа енгізу сатысы бәсеке қабілеттілігіне
жағдай жасау кезінде, байлық сатысы, керісінше, өзінің бәсеке
артықшылықтарын жоғарғы деңгейде ұстап тура алатын салалр аясы тарыла
түседі.
Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін көтеру: проблемалары мен шешу
жолдары
Президенттің наурыздағы Жолдауында қойылған Қазақстанның бәсекеге
қабілеттілігін көтеру мен әлем мемлекеттерінің арасында бәсекеге қабілетті
елу елдің қатарына кіру тапсырмасы бірқатар ғылыми, әдістемелік және
тәжірибелік мәселелердің шешілуін талап етеді. Аталған тапсырма қалыптасқан
шаруашылық тәжірибеден бастап тұрғындардың менталитетінің ерекшеліктеріне
кейінгі отандық әлеуметтік-экономикалық базистің жиынтық ерекшеліктерін
ескеретін Қазақстанның ұлттық даму моделінің түпнұсқасын жасап шығаруды
талап етеді. Осылайша, Қазақстан экономикасын бәсекеге қабілетті елдер
қатарына кірудегі бағыты мен жолы ұлттық даму моделінің ерекшеліктерін
паралельді құрастыру қажеттілігін ескере отырып, жасалуы керек. [11]
Өзіміз көріп отырғандай, факторлық жағдай, үкімет ықпалы және жағдай
әсер бәсекеге қабілетті детерминанттарыннан экономиканың білімге және
ғылымға деген байланысын және дамыту үшін арнайы қаражат керек екенін
көруге болады.
Дүниежүзілік банктің баяндамасында Білімге негізделген экономиканы
құру: ЕО түсуші мемлекеттерге шақыру мен артықшылықтары, білімге
негізделген экономика орталықтандырылған басқарушылықтан нарықтық кезеңге
өтуде дамушы мемлекеттерге дамуға мүмкіншілік береді делінген. Осы
мүмкіншіліктерді жүзеге асыру үшін жеке корпорацияларды, кіші және орта
кәсіпкерліктерді біріктіретін, ғалымдарды, зерттеушілерді, қоғамдық
ұйымдарды, ақпараттық құрал-жабдықтарды біріктіретін көпсатылы жалпы ұлттық
стратегияны құру керек. Өйткені стратегияны бәсекегеқабілетті және
құбылмалы ортаның шарттарын ұстанатын жаһандық экономиканада жүзеге асыруға
тура келеді.
Баяндамада айтылуы бойынша, көп мемлекеттердің тәжірибесінен білім
экономикасының шақыруларының сипаттамаларын қорытындылауға болады. Жеке
кәсіпкерліктің белсенділігі үшін анық және болжанатын құқықтық, жүйіелі
және саяси шектікті қалыптастыру қажет. Мемлекет пен жеке сектордың тепе-
теңдігін орнату тәуелді түрде қажет. Үкіметтің негізгі міндеті бірізді
макроэкономикалық және фискалды саясатты жүзеге асыратын бәсеке,
қаржыландыру мен сауда-саттыққа жағымды ортаның шарттарын қалыптастыру,
инфрақұрылым мен адам капиталын дамыта отыра, экономикалық өсуді тежейтін
негізгі құрылымдық шектеулерді жеке сектормен бірге жеңу. Өтпелі
экономикалы мемлекеттерге инновациялық экономиканың нысанын және қоғамдық
белсенділікті құра отыра, білімге негізделген экономиканы қалыптастырады.
Қазақстанның бәсеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz