Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас арқылы дамуы
МАЗМҰНЫ
1 Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас
арқылы дамуының психологиялық негіздері
1.1 Қарым-қатынас процесінде тұлғаның танымдық іс-әрекетінің
даму ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
2. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас процесіндегі
маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 24
3. Қарым–қатынастың танымдық іс–әрекетке ықпалының
психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Бірінші бөлімнің тұжырымы
2 Тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым–қатынас арқылы
дамытуды эксперименттік тұрғыда зерттеу
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, әдістемелері және
бағдарламасы ... ... ... ..60
2.2 Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің дамуына қарым-қатынас
ықпалының маңыздылығын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3. Психологиялық зерттеу нәтижелерін өңдеудің статистикалық
талдау әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..90
Екінші бөлімнің тұжырымы
3 Танымдық іс-әрекетті қарым-қатынас арқылы дамыту
жолдары
1. Қарым–қатынас арқылы тұлғаның танымдық іс–әрекетін
дамыту бағдарламасының тиімділігін
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2. Тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым-қатынас арқылы дамытуға
арналған эксперименттің психологиялық маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ...103
3. Танымдық іс-әрекеттің дамуын жеке дара психокоррекциялық
жұмыстар негізінде нақтылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...114
Үшінші бөлімнің тұжырымы
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...123
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 133
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қарым-қатынас – адамның басқа
адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен іс-әрекетте өзара
қатынасының дамуы ретінде көрініс береді. Қарым-қатынас - адамзат
қатынасының күрделі түрі. Кез - келген қарым-қатынас адамдар арасындағы жай
байланыс қана емес, біріккен іс-әрекет процесінде адамдардың бірін - бірі
қабылдауы және ақпарат алмасуы болып табылады. Сондықтан қарым-қатынас
процесінде тұлғааралық өзара байланыстар анықталады.
Қарым-қатынас - адамзат үшін әртүрлі деңгейде, әртүрлі кезеңде
қалыптастыруды қажет ететін құбылыс. Қарым-қатынасты білім мен біліктілік,
дағды және адамның ішкі құндылықтарына негізделген мәдени сауаттылық,
танымдық іс-әрекет дамуының деңгейі ретінде қарастыруға болады. Тұлғаның
жеке бас қасиеттері қарым-қатынас процесінде дамиды. Қарым-қатынас оның
танымдық іс-әрекетіне ықпал етіп, психикалық процестерінің қалыптасуына
негіз болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қарым-қатынас - қоғам дамуының құралы
және негізі болып табылатын мәдениет деңгейін бейнелейтін тарихи дамудың
нәтижесі. Қарым-қатынас мәселесі теориялық, эксперименттік және қолданбалы
зерттеулерде мағынасы тұрғысынан психологиялық іс-әрекет, тұлға, сана т.б.
ұғымдармен байланысты.
Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы жайлы теория мен тәжірибе танымдық
іс–әрекет пен қарым–қатынас мәселесінде байланыс тауып, өзара қиылысады.
Қарым–қатынас танымдық іс–әрекеттің дамуында басты көрсеткіш әрі фактор
болып табылады.
Қазіргі таңда психология ғылымында кеңес психологтарының
еңбектерінен жоғары психикалық қызметтің пайда болуы мен танымдық
іс–әрекеттің дамуы (Л.С. Выготский, Л.И. Божович, В.В. Давыдов, А.Н.
Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, А.В. Брушлинский, О.К. Тихомиров,), тұлғаның жас
және жеке даралық даму ерекшеліктері (Б.Г. Ананьев, В.С. Мерлин, Л.И.
Божович, И.Э. Бекешкина), қарым-қатынас мәселесі туралы зерттеулер (Б.Г.
Ананьев, Г.М. Андреева, А.Б. Добрович, А.А. Бодалев, А.А. Леонтьев, М.И.
Лисина, Б.Ф. Ломов, В.А. Кан–Калик, Ю.П. Тимофеев, Н.Д. Творогова, Ю.Л.
Ханин, Е.О. Смирнова т.б.) психикалық жаңа білімді қалыптастыру тәсілі
және тұлғаның әлеуметтік әрекеттену факторы екендігін көреміз.
Қарым-қатынас мәселесінің мән-мағынасын, тұлға дамуында маңыздылығын,
қолданылу аясы туралы қазақстандық психолог ғалымдардың (С.М. Жақыпов, Ә.Ж.
Алдамұратов, С.Қ. Бердібаева, Х.Т. Шерьязданова, Н.А. Ладзина, Н.Қ.
Тоқсанбаева, Ү.А. Уақпаева, С.А. Елеусізова т.б.) да еңбектерінің алатын
орны ерекше. Сонымен қатар, тұлғаның дамуы мен қалыптасуында өз халқының
тарихы мен ұлттық құндылықтарды пайдалану белсенділігі (М.М. Мұқанов, Қ.Б.
Жарықбаев, С.М. Жақыпов, С.Қ. Бердібаева, Л.К. Көмекбаева т.б.) жоғарылап,
оны қолдануға деген қызығушылық артып келеді.
Адамның бүкіл өмірі басқа адамдармен қарым-қатынаста өтеді. Ол қарым-
қатынаста іс-әрекеттің нақты мақсаттарын жүзеге асырады. Олар: қарым-
қатынаста өзара қабылдау, өзара бағалау, әңгімелесушілердің өзара
әсерлесуін реттеу, ақпарат алмасу.
Қарым-қатынас пен даму – қатарлас және бір-бірлеріне тәуелсіз
құбылыстар ғана емес, олар өзара байланыста тұратын процесс. Олардың
психологиялық байланыстылығының негізі процестердің рухани бірлігі болып
табылады. Қарым–қатынас тиімділігі бірлескен іс-әрекет қатынасының
жақсаруына қаншалықты негіз болуына байланысты.
Өзіндік заттық және топішілік белсенділіктің тұлғааралық жақтарының
өзара әрекеттестіктерінде ашылатын, бірлескен іс-әрекеттің ұйымдастырылу
формасы мен мазмұны топта тұлғааралық қабылдау дамуының жетекші
детерминанты болып табылады. Қарым-қатынас тұлғаның өз замандастары мен
өзін танудың маңызды құралы ретінде де қарастарылады. Әрине қарым-қатынас
тек тұлғаалардың бір-бірімен өзара пікір алысуы үшін ғана емес, танымдық іс-
әрекеттің дамуында маңыздылығы туралы теориялық тұжырымдарды эксперименттік
көрсеткіштердің нәтижелері көрсетеді.
Тұлғаның танымдық және интеллектуалды әрекеттерінің дамуында
қарым–қатынас ереекше орынға ие, тұлғаның сөйлеу әрекеті қарым–қатынас
процесінде дамиды, ал тұлғаның қарым–қатынас қабілеті танымдық іс–әрекеттің
дамуына ықпал етеді.
Бұл бағытта қарым–қатынас процесі коммуникативті, диалогты, жүйелі
болуы қажет. Онда тұлғаның дамуына арнайы ұйымдастырған іс-әрекет арқылы
тұлға тек білімді ғана игеріп қоймай, сонымен қатар мінез-құлықтың өнегелі
өлшемдерін игереді, қарым-қатынас қабілеттерін меңгереді, өзіндік бағасын
жоғарылатады, сана сезімі дамиды. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаға
бағдарланған іс–әрекет тұлғаның тек білім алуына ғана емес, сонымен қатар
оның сана–сезіміне, тұлғалық қасиеттерінің дамуына да ықпал етеді. Осы
мәселені шешудегі маңызды фактор–бірлескен іс-әрекетке қатысушылардың
субьект-субьекттік өзара үйлесімді психологиялық жағдаймен қаруландыру
нәтижесінде танымдық белсенділігін арттыру.
Тұлғаның дамуында бірлескен танымдық іс-әрекет немесе жекеленген
психологиялық ықпалдың тиімділігін қарастыру оның кез-келген бірлескен
іс-әрекетінен, ол мейлі танымдық немесе дамытушылық іс-шаралар болсын, екі
жақты субъектілер әрекетінің түрлі формалары мен өзара әрекеттестігінде
көрінеді.
Қазіргі жағдайда нарықтық қатынастың дамуы және бәсекелесуде
кез келген мамандықтарда субьект-обьекттік әрекеттесуде адами фактордың
рөлі және субьект-субьекттік кәсіби қарым-қатынасы күшейе бастады. Әсіресе
соңғысының тиімділігі кәсіби мамандардың іс-әрекетінің нәтижесіне қатты
әсерін тигізеді. Осы орайда бәсекелесу жағдайында тұлғаның болашақ мамандық
иегері ретінде кәсіби қарым-қатынастың тиімді формаларын меңгеруі қазіргі
таңда маңызды болып табылады.
Қарым-қатынас мәселесінің жалпы психологиялық зерттеудің заты
ретінде енуі арқылы тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктеріне
оның ықпалын қарастыруға мүмкіндік туады. Аттитюдтар, талаптану және тб.
дәстүрлі тұлғалық ерекшеліктер ғана емес, қарым-қатынастың танымдық іс-
әрекеттің дамуына ықпалы – субьектінің психикалық процестерінің
қалыптасуының маңызды факторы. Қазіргі ұсынылып отырған жұмыс осындай
әрекетті табуды тарату болып табылады.
Зерттеу мақсаты: тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-қатынас арқылы
дамытудың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: тұлғаның қарым-қатынас процесіндегі танымдық іс-
әрекет ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: тұлғаның танымдық іс-әрекетін арнайы ұйымдастырылған
қарым-қатынас арқылы дамыту процесі
Зерттеу болжамы. Тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-қатынас арқылы
дамытуға арнайы бағдарлама құрылып, жүйелі психологиялық жұмыстар
жүргізілсе, онда танымдық іс–әрекеттің даму сапасы артады.
Жалпы болжам төмендегі жеке болжамдармен нақтыланады:
1. Тұлғаның танымдық және интеллектуалды әрекеттерінің дамуына ықпал
жасалса, қарым–қатынас маңыздылығы артады.
2. Тұлғаның сөйлеу әрекетін дамытса, қарым–қатынас процесі мен танымдық
іс–әрекеттің дұрыс жетілуіне көмектеседі.
3. Тұлғаның қарым–қатынас қабілеті танымдық іс–әрекеттің дамуына ықпал
етеді.
4. Қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін анықтау мен оны
тәжірибеде қолдану тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму деңгейін
арттырады.
Зерттеудің қойылған мақсаты мен ұсынылған жорамалдарға сәйкес мына
төмендегідей зерттеу міндеттері қарастырылды:
- Танымдық іс-әрекеттің қарым-қатынас арқылы дамуының негізгі
ерекшеліктері мен маңыздылығын теориялық тұрғыда зерттеу.
- Танымдық іс-әрекеттің дамуына қарым-қатынас ықпалының
психологиялық ерекшеліктерін анықтау.
- Тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым–қатынас арқылы дамыту
ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелік кешен құрастыру және
тиімділігін эксперименттік зерттеу негізінде дәлелдеу.
- Алынған нәтижелер негізінде қарым–қатынас процесіне арналған
арнайы бағдарлама құрастыру, оны өңдеу және тиімділігін бағалау.
Зерттеу жұмысының теориялық–әдіснамалық негіздері ретінде Л.С.
Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.В. Брушлинский тұлғаның психикалық дамуы
туралы, А.Н. Леонтьевтің іс–әрекеттің дамуы жайлы тұжырымдамасы, М.И.
Лисина, К.А. Абульханова-Славская, Г.М. Андреева, А.В. Мудрик, А.А.
Леонтьев, Е.О. Смирнова, Х.Т. Шерьязданованың тұлғалық дамудағы
қарым–қатынас ерекшеліктері туралы мәселелері, Б.Ф. Ломовтың танымдық
іс–әрекет пен қарым–қатынас мәселесі туралы, А.Б. Добрович, Ю.Л. Ханин
бірлескен іс–әрекеттегі қарым–қатынас психологиясы, Қ.Б. Жарықбаевтың
тұлғаның этнопсихологиялық ерекшеліктері, С.М. Жақыповтың бірлескен
диалогты танымдық іс–әрекет жайлы және белсенді оқыту әдістері туралы
тұжырымдамасы, Ә. Алдамұратовтың тілдік конструкцияларды меңгеру
психологиясы, С.Қ. Бердібаеваның творчестволық іс–әрекеттің
этнопсихологиясы және Н.Қ. Тоқсанбаеваның танымдық іс–әрекеттің құрылымы
туралы еңбектері және т.б. зерттеу мәселесін шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеу әдістері
1. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық еңбектерге теориялық
талдау
2. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму деңгейін анықтауға
бағытталған әдістемелер – Түсініктерді салыстыру, Интеллектік
лабилділігі немесе ауыса білу іскерлігі, Сөйлеу жағдайын
бақылау картасы және танымдық іс-әрекетті тұлғаның қарым-
қатынас деңгейінде анықтауға бағытталған әдістемелер – Қарым-
қатынас деңгейін анықтау, Сізге вербалды емес қарым-қатынас
нені білдіреді?, Басқа адамдарға ықпал ете аласыз ба?.
3. Мәліметтерді математикалық және статистикалық талдау әдістемелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
1. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің дамуына қарым-қатынас ықпалының
психологиялық негіздері теориялық талдау арқылы зерттелінді.
2. Алғаш рет тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым–қатынас арқылы дамыту
мен қалыптастыру ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелік кешен
құрастырылып, оның тиімділігі эксперименттік зерттеу негізінде
дәлелденді.
3. Бірлескен іс-әрекетте қарым-қатынас арқылы тұлғаның танымдық іс-
әрекетін дамыту факторлары айқындалды.
4. Алғаш рет тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым-қатынас арқылы
дамытудың арнайы бағдарламасы ұсынылды
Зерттеудің теориялық мәні
Психология ғылымындағы қарым–қатынас пен танымдық іс–әрекет мәселесіне
байланысты тұлғаның дамуы мен қалыптасуындағы маңыздылығына теориялық
сипаттама жасалды. Қарым-қатынастың тұлғаның индивидуалды-психологиялық
ерекшеліктерін білуге мүмкіндік туғызатындығы анықталды. Қарым–қатынас
барысындағы бірлескен іс–әрекеттің мақсаттары мен мотивтері танымдық
іс–әрекеттің дамуы үшін қажетті жағдай жасайды және даму жолдарын
көрсетеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: теориялық нәтижелердің
негізінде диагностикалық әдістер кешені мен қарым-қатынас арқылы танымдық
іс-әрекетті дамытуға арналған арнайы бағдарлама эксперимент ретінде
қолданылып, тиімді зерттеу жүргізуге мүмкіндік береді.
Диссертация нәтижелері тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-қатынас
арқылы дамыту вербалды бейнелеу қажеттігімен байланысты ақпаратты сөзбен
жеткізу мен қабылдау және кәсіби мамандыққа бейімдеу мақсатында қолдануға
болады. Сондай–ақ алынған мәліметтер топтағы психологиялық ахуал мен
психологиялық сәйкестік мәселесімен байланысты тәжірибелік өңделулерге
бағытталуы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-
қатынастың ықпалы негізінде дамытудың өзіндік ерекшеліктері бар:
- танымдық іс-әрекеттің дамуына қарым-қатынастың ықпалын анықтау,
тұлғаның кейбір қарым-қатынас қиындықтарын ұғынуы басқа да психологиялық
ерекшеліктерінің себептерімен де байланыстылығы анықталды;
- зерттеудің негізгі әдістерін іріктеу, талдау, өлшемдерін өңдеу
қарым–қатынас процесінің танымдық іс–әрекетіне ықпал ету деңгейінде
анықтауға болады;
- бірлескен іс-әрекетті қарым-қатынас арқылы ұйымдастыру тұлғаның
танымдық іс-әрекетінің дамуына ықпал жасайды;
- белсенді әдістердің көмегімен тұлғаның қарым-қатынас қабілетін көтеру
психологиялық тұрғыдан танымдық іс-әрекеттің даму маңыздылығы артып, тиімді
болып табылады.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысында
қарастырылған мәселелер және зерттеудің тұжырымдары мен нәтижелері
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция жинақтарында және Ұлт
тағылымы, Ізденіс, Қазақстан жоғары мектебі, Әл Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің хабаршысы, БГУнун жарчысы журналдарының баспа
беттерінде жарық көрген.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымша тіркелген
материалдардан тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС АРҚЫЛЫ
ДАМУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қарым - қатынас процесінде тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму
ерекшеліктерін талдау
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев дәстүрлі 2007
жылғы 28-шы ақпандағы Қазақстан халқына жолдауында республикадағы
әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайларға кеңінен талдау жасап, елдің болашақ
мамандарын дайындау процесінде кәсіптік білім берудің көкейкесті
мәселелерін атап көрсетті [1, 1 б]. Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа
бет алған кезеңіндегі туындаған экономикалық, әлеуметтік қиындықтар
тұлғаның адамгершілік қадір-қасиетінің төмендеуіне, салауатты өмір сүру
ережелерінің бұзылуына өз әсерін тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты
өмірін қамтамасыз етуге ықпал жасайтын – қарым-қатынас. Әрбір адам өзіндік
тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну арқылы өзін-өзі танып, басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Тұлғаның қалыптасуында негізгі факторлардың бірі – ол қарым-қатынас.
Қарым-қатынас адамды толық түсінуге, оның рухани-адамгершілік қасиеттерін,
дамуын, жетілуін және индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерін білуге
мүмкіндік туғызады. Тарихи қоғамдағы обьективті талаптар және қоғамның
дамуындағы әлеуметтік заңдар тұлғаның қалыптасуын анықтайды.
Қазақтың көрнекті ғалымы, профессор Қ.Б. Жарықбаев былай деген:
Адамның психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық
тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре
алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға
ие болады [2, 66 б]. Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғынуда
оның бағытын көрсететін компоненттермен қатар (әлеуметтік орта, білімі,
нақтылы кәсібі және т.б.) танымдық ерекшеліктерін де толық меңгеруімізді
талап етеді.
Психологиялық сөздікте қарым-қатынасқа мынадай анықтама берілген:
Қарым-қатынас – бірлескен іс-әрекеттегі қажеттіліктен туындаған адамдар
арасында ақпарат алмасу, байланыс орнату және оны дамытудың күрделі, көп
жоспарлы процесі. Мұнда ол қарым-қатынас бойынша серіктердің өзара
әрекет, қабылдау және түсінудің бірдей стратегиясын жасау болып табылады.
Сондықтан қарым-қатынас – біріншіден, бірлескен іс-әрекеттегі қажеттіліктен
пайда болатын адамдар арасында бірнеше жоспарлы байланыстарды орнату мен
дамытудың күрделі процесі. Ол ақпарат алмасу, өзара әрекеттесудің бірыңғай
стратегиясын өңдеу, серіктесті қабылдау және түсінуден тұрады. Ал
екіншіден, бірлескен іс-әрекет қажеттіліктерінен туындайтын күй және мінез-
құлық пен серіктестің тұлғалық-мәндік құрылымдарына бағытталған екі немесе
одан да көп субьектілердің өзара әрекеттерінің белгілік құралдарымен жүзеге
асырылады. Мұнда ол заттық және эмоциялық аспектілерде өзара хабарлама
алмасудан тұрады [3, 435 б]. Сондықтан қарым-қатынаста адам өзінің жеке
дара ерекшеліктерін меңгеретіндігі байқалады.
Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі туралы психолог
Н.Қ. Тоқсанбаева: Қарым-қатынас, бұл белгілі-бір өзара қатынас
қалыптастыру мақсатындағы мазмұны мен идеялармен, қызығулармен,
көзқарастармен, көңіл-күйлермен және т.б. өзара әрекеттермен дамиды.
Қарым-қатынасты зерттеуде мына нәрселерге сүйенеміз:
- біріншіден, қарым-қатынас іс-әрекеттің ерекше типі –коммуникациялық іс-
әрекет;
- екіншіден, қарым-қатынас – кез-келген іс-әрекеттің іске асырылу шарты;
- үшіншіден, қарым-қатынас – арнайы берілген іс-әрекеттің нәтижесі деп,
қарым – қатынасты зерттеуде іс–әрекеттің маңыздылығына түсініктеме
берген [4, 345 б]. Осы түсініктемелерден адам өмірінде қарым-
қатынастың қаншалықты мәнге ие екендігі көрінеді.
Қарым-қатынас еңбек пен танымның жиынтығы ретінде сананың дамуына
сүйеніп, адам іс-әрекеті түрінің маңызды триадасына кіреді. Қарым-қатынас
адам және тұлғааралық қатынас туралы ақпарат тасымалдап, тұлғаның ішкі
дүниесінің өзгеруіне мүмкіндік туғызатын адам іс-әрекеті мен мінез-құлқын
реттейтін, коммуникация құралы болып табылады [5, 13 б]. Мұнда қарым-
қатынас коммуникативтік қызмет атқаратындығы туралы айтылады.
Тұлғаның даму процесі – бұл, біріншіден, адамның Басқалардан (үлкен
әріппен) әлемнің ақиқатына бейімделу процесі;
Екіншіден, тұлғаның даму процесі – бұл тұлға құрылымының
аннигиляциясы;
Үшіншіден, тұлғаның даму процесі – бұл мазмұндыдан мазмұнсыз қатынасқа
қоғалыс [6, 399 б].
Тұлғаның дамуы мен қалыптасуы – оның ортамен өзара қарым- қатынасының
нәтижесі. Яғни, баланың жеке басы қалай қалыптасатынын анықтау үшін ата-
ана-бала, педагог- бала, бала-бала және т.б. қарым-қатынастар
жүйесінде оның қарым-қатынас сипатын нақты зерттеуді қажет етеді [7, 27
б].
Қарым-қатынасты Б.Г. Ананьев адамдардың әрекеттесуі мен әр түрлі нақты
қарым-қатынас жағдайларында болатын, ақпаратта көрінетін, коммуникация және
адамның ішкі дүниесінің қайта жаңаруымен бір уақыттағы әлеуметтік және
индивидуалды құбылыс ретінде қарастырды. Мұнда психолог тұлғааралық қарым-
қатынас пен ішкі жағдайдың байланысын бақылады, сонымен қатар тұлғаның
қалыпты дамуына қажетті қарым-қатынастың қолайлы санын анықтауға
тырысты. Қарым-қатынастың тұлғаның психикалық әлемінің қалыптасуына
ықпалын және адамның басқа кәсіби іс-әрекет түрлерімен қарым-қатынас
байланысының негізгі бағыттарын айқындады.
Х.Т. Шерьязданова қарым-қатынас процесін ұйымдастыруды баланың
психикалық және тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін құрал ретінде зерттеді.
Оның еңбегінде қарым-қатынасты ұйымдастыру мен қолдау болатын жағдайлар,
сонымен қатар қарым-қатынастың тұлға дамуындағы рөлі сипатталған [8].
Ал Г.М. Андрееваның еңбегінде қарым-қатынас құрылымының әлеуметтік-
перцептивті, интерактивті және коммуникативті компоненттері ерекшеленген
[9]. Қарым-қатынас – адамның іс-әрекетінің кез келген түрінің (еңбек,
оқу, ойын) ажырамас құрамды бөлігі. Сондықтан жоғарыда айтылған комоненттер
іс-әрекеттің орындалу шарттары болып табылады.
Адам басқа адамдармен қарым-қатынас пен өзара әрекет нәтижесінде тұлға
болып қалыптасады. Қарым-қатынас түсінігі коммуникация ұғымына жақын. Қарым-
қатынас акты келесі компоненттер бойынша талданады және бағаланады:
адресант – қарым-қатынас субьектісі, адресат – хабарлама кімге бағытталған,
хабарлама – хабардың берілетін мазмұны, код – хабарлама жіберілетін құрал,
байланыс каналы және нәтиже – қарым-қатынас нәтижесінде қол жеткізілгендер.
Тұлға - бұл басқа адамдардың арасында белгілі позицияны иеленетін
қоғамдық іс-әрекеттің себепші субьектісі ретіндегі адам. Тұлғаның
психологиялық ерекшеліктері ол неге талпынады және неден қашады, сонымен
қатар ұғыну, ұйымшылдық дәрежесі, оның белсенділігінің интенсивті және
қорытынды нәтижесі, өмірлік тапсырманы шешуге сәйкес бағытталуынан
көрінеді [10, 24 б].
Әрбір жеке адамға тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі
өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті, білімі мен тәрбиесі бар екенін ескере
отырып, қарым-қатынасқа деген ынтасын арттыру – олардың жеке басылық
қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға мүмкіндік жасау
болып табылады. Дамудың барлық кезеңінде баланың ортаға дағдылануы және
мінез құлқының сапалы үлгілерін меңгеруі, жеке басының психикалық
қасиеттері қалыптаса бастайды. Адамның психикасы тіршіліктің барлық
кезеңінде үздіксіз дамиды. Кеңес психологтарының (А.Н. Леонтьев,
Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн) теорияларына сәйкес баланың психикалық
дамуы әлеуметтік ситуациямен анықталады, бұған оның қоғамдағы орны,
үлкендер және құрбыларымен қарым-қатынас жүйесі жатады.
Дамудың әлеуметтік жағдайы кездейсоқ құрылмайды, бала және оның
айналасындағылар арасындағы жанды өзара әрекеттестік процесінде жасалады.
Бір жас кезеңінен екіншісіне өту дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруімен
байланысты. Сонымен, мектепке дейінгі бала - ойын баласы, яғни оның
айналасындағылармен қарым-қатынас жүйесін анықтайды. Оқушы – басқаша
айтқанда қарым-қатынас жүйесінде болатын білім алушы бала, ал ересек
–белгілі еңбек әрекетіндегі қарым- қатынасқа түсуші кәсіби маман иесі.
Жеке адамның асоциалды мінез-құлқы тұлғаның ортамен өзара қарым-
қатынасының бұзылу нәтижесі болып табылады. Осыдан мынадай тұжырым жасауға
болады: 1) тұлғаның оны қоршаған адамдармен өзара қарым-қатынастарының
деформациясы - өмірдің белгілі бір жағдайларының салдары, 2) өзара қарым-
қатынастар деформациясы қиын бала тұлғасы құрылымының күрделілігін
анықтайды. Біздің көзқарасымыз бойынша тұлғалық қасиеттердің қарым-қатынас
тиімділігіне ықпал ететін немесе кедергі жасайтын жақтары бар.
Л.С. Выготскийдің жоғары психикалық қызметтердің пайда болуы мен
табиғаты жайлы еңбектері және С.Л. Рубинштейннің психиканың саналы сыртқы
заттық іс-әрекетке қатынасы туралы теориялары психология ғылымында тұлға
мәселесінде ерекше маңызды орын алады.
Белгілі кеңес психологы А.Н. Леонтьевтің тұлғаның әртүрлі кезеңдерінде
психикалық дамуды зерттеу арқылы ең алдымен оның қарым-қатынас
ерекшеліктері туралы алынған түсініктері маңызды болып табылады [11, 8 б].
Ол тұлғаның қоғаммен қарым-қатынас жүйесін толығымен айқындайтын және
психикалық дамуда басты орын алатын іс-әрекеттердің сәйкес түрлері және
жетекші іс-әрекеті туралы пайымдаған.
Адамдарды басқару оның табиғатының талаптарына қарама-қарсы
басымдықпен, манипулияция жасау, күштеп объектіге әсер етуі емес,
керісінше, оның жеке даралық ерекшелігін максималды есепке алу болып
табылады. Осыған орай адамдарды басқару бойынша іс-әрекеттің екі түрі
ұсынылады. Олар: біріншіден, кәсіби жүзеге асырылатын - педагог, психолог,
тәрбиеші, офицер және тб. Екіншіден, кәсіби іс-әрекеттің тиімді қажеттілігі
жағдайының бірден бір бөлігі ретінде орындалатын ұжым және ұйымдардың
жетекшілері. Адамдарды басқару қызметтік іс-әрекеттің гностикалық,
прогностикалық, жобалау, коммуникативті-ақпараттық, мотивациялық, басшылық,
ұйымдарда, оқыту, тәрбиелеу, бақылау, бағалау, түзету сияқты түрлері
бойынша ажыратылады.
Тіршілік немесе іс-әрекет тұтастай құралмайды, бірақ механикалық іс-
әрекеттің жеке түрлерінен тұрады. Берілген кезеңде іс-әрекеттің бір түрлері
жетекші болып табылады және тұлғаның ары қарайғы дамуында үлкен мәнге ие,
ал қалғандарының мәні төменірек көрінеді. Даму процесінде олардың
бірнешеуі басты орында болса, қалғандары бағынышты рөл атқарады. Сондықтан
да психика дамуын жалпы іс-әрекетке байланыстылықта емес, жетекші іс-
әрекетке қатыстылығына қарай қарастыру қажет.
Жетекші іс-әрекет – бұл қарапайым емес, дамуда жиі кедесетін тұлғаның
көп уақытын жұмсайтын іс-әрекет. Келесі үш белгімен сипатталатын тұлғаның
іс-әрекетін біз жетекші деп атай аламыз. Оның себебі:
– біріншіден, жетекші іс-әрекет – формада пайда болатын және онда іс-
әрекеттің басқа, жаңа түрлері дараланатын іс-әрекет;
– екіншіден, жетекші іс-әрекет – жеке психикалық процестер қайта
құрылатын немесе қалыптасатын іс-әрекет;
– үшіншіден, жетекші іс-әрекет – берілген даму кезеңінде байқалатын
бала тұлғасының негізгі психологиялық өзгерістері едәуір байланысты болатын
іс-әрекет.
Психикалық дамудың әрбір сатысы баланың осы кезеңдегі шындықтағы
белгілі жетекші қатынасымен сипатталып, оның белгілі іс-әрекетінің жетекші
түрі болып саналады. Ал жетекші іс-әрекет – бұл жай ғана іс-әрекет емес,
сол кезеңде жиі кездесетін дамуға түрткі жасайтын іс-әрекет [12, 505 б].
Мысалы, мектепке дейінгі кезеңде жетекші іс–әрекет ойын болса, мектеп
кезеңінде сабақ болып саналады. Бірақ бала мектеп қабырғасында ойын
ойнамайды деуге болмайды, ол танымдық, спорттық және т.б. түрлерімен
алмастырылады.
М.И. Лисина тұлғалық дамуда баланың барлық қарым-қатынас түрлерінде
танымдық даму процесі жүретіндігін атап өткен [13, 11 б]. Оның пікірінше,
қарым-қатынас – баланың қалыпты психикалық дамуының маңызды факторы және
ажырамайтын шарты. Қоршаған адамдармен қарым-қатынас қажеттілігі адамда
бастапқы мәні бар маңызды табыс болып табылады. Ол қарым-қатынасты іс-
әрекет ретінде түсінудің негізгі ережесін ұсынды. Олар:
1. Қарым-қатынас іс-әрекетінің заты немесе обьектісі бірлескен іс-
әрекеттегі серіктес және қарым-қатынас потенциалының субьект ретіндегі
басқа адам болып табылады.
2. Қарым-қатынас әрбір іс-әрекет сияқты адамның қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған. Қарым-қатынастағы қажеттілік басқа адамды
бағалауға, өзінің тұлғасын және өзін бағалауға талпынудан тұрады. Сол
берілген бағасын анықтауға қарым-қатынас мотиві басқа адам немесе, дәлірек,
адамның сол қасиеттері туралы түсінігі үшін баланың үлкендермен өзара
әрекетке түсуі болып табылады.
3. Қарым-қатынас іс-әрекетінің бірлігі – қарым-қатынас әрекеті обьект
ретінде басқа адамға айтылған немесе соған бағытталған тұтастай акт.
4. Қарым-қатынас құралы әрбір қатысушының басқа адамдармен өзара
әрекетінің көмегі арқылы өзінің әрекетін құрауы және өз үлесін қосатын
операция болып саналады. Ерекшеленген қарым-қатынас құралының көмегі
арқылы балалар үлкендермен өзара әрекетін жүзеге асырады, олар
экспрессивті-мимикалық, заттық-қозғалысты және сөздік.
Осыған сәйкес тұлға өзге адаммен бірлескен іс-әрекетте қарым-қатынас
арқылы өзін танытады және өзгені тануы да осы процесте жүзеге асырылады.
Сол себепті іс-әрекет пен қарым-қатынас тікелей тұлға мәселесімен
байланыстырылады.
Әлеуметтік психологияда өзара әрекет қарым-қатынастың үш
координатының бірі ретінде қарастырылады. Оның басқа координаттары:
коммуникация немесе топ арасында ақпарат алмасу, сонымен қатар тұлғааралық
қабылдау, түсіну. Ол жай ғана қарапайым қолма – қол субьектінің таным
акты емес, кең көлемді – өзара түсінісудің негізі ретінде адамдардың бірін
– бірі қабылдауы. Ал өзара әрекет – бірлескен іс-әрекетті ұйымдастырудың
белгілі формасы [9, 198 б].
Тұлға қалыптасуында негізгі орындардың бірі ретінде оның басқалармен
қарым-қатынас жасау қабілеті болып саналады. Қарым-қатынас арқылы тұлға
өзін көрсете алады, сонымен қатар жеке дара ерекшеліктерінің ашылуына,
психикалық қасиеттерінің, танымдық белсенділігінің артуына ықпал етеді.
Әлеуметтік психология қарым-қатынас процесінде тұлғаның дамуын, қарым-
қатынасын және іс-әрекетін зерттейді. Тұлға және қарым-қатынас-
психологиялық білімнің осы маңызды саласының негізгі түсініктері. Басқа
адамдармен қарым- қатынас процесінде тұлға адами мәдениетті, тарихи даму
және жалпылама түсініктерде, еңбек дағдыларында, мінез-құлық ережелерінде
т.с.с жинақталған тәжірибені игереді. Адамды зерттей отырып, әлеуметтік,
қоғамдық психологиямен айналыспау мүмкін емес. Бірақ басқа ғылымдарға
қарағанда, әлеуметтік психология психологияның арнайы тармағы ретінде
басқалармен бірлесе жасалатын, тікелей ұжымдық формада болатын адам
өмірінің осындай көріністерін зерттейді. Іс-әрекет тұлға белсенділігінің
көрінуі мен формасы және адам болмысын сипаттайтын маңызды категория болып
саналады.
Психология саласында іс-әрекет, тұлға және қарым-қатынас категориялары
бірге қарастырылады. Сондықтан да Б.Ф. Ломовтың еңбегінде қарым-қатынас
іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде сипатталады. Ол іс-әрекеттің субъектісі
ретінде әлеуметтік-мәдени тәжірибені, қоғамдық пайдалы, танымдық,
теоретикалық және практикалық іс-әрекеттің әр түрлері мен формаларындағы
сананы, мақсатты игеруі арқылы тұлға ретінде қалыптасуына, дамуы мен
шыңдалуына бағытталған. Тұлға – іс-әрекет пен қарым-қатынаста жүзеге
асатын, әлеуметтік қатынастар жүйесінің тұрақты субъектісі дегенді
А.В.Петровский бекер айтпаған.
Басқа адамдармен тікелей қарым - қатынасты тұлғааралық қажет ету -
адамның негізгі әлеуметтік қажеттіліктерінің бірі. Басқа адамдармен қарым-
қатынас орната отырып, адам танымдық жаңа әсерлер, жаңа ақпараттар
қажеттілігін қанағаттандырады. Осы екі өзара үздіксіз байланысқан
қажеттіліктер адамның алғашқы күндерінен оның психикалық дамуын –анықтап,
бірлескен іс - әрекетте қарым – қатынас қажеттілігіне қызмет етеді.
Сонымен қатар, қарым-қатынас адам өмірінің маңызды шынайы жақтарын құрайды
[14, 36 б]. Сондықтан да адам психикасын, солардың ішінде танымдық
процестерді ары қарай зерттеу, оларды қарым-қатынас контекстінде, яғни тек
субъект-объект қатынасында ғана емес, субъект-субъект қатынасы
жоспарында қарастыру маңыздылығы пайда болды.
Субьект-субьектінің кез келген арақатынасы субьект-объектінің
арақатынасымен тығыз байланысты. Бұл процесс өзіндік таным, өзіндік сана-
сезім, өзін-өзі бақылау т.б. кездерде субьект өзін басқалармен араласу
барысында, яғни таным объектісіне айналады. Бірақ оның таным объектісі
болуы үшін ол субьект болып құралуы керек. Анығырақ айтсақ, іс-әрекет
арқылы өзінің қасиеттерін, күйлерін т.б. таниды. Сана мен іс-әрекеттің
бірігу принципі осы ұғыммен байланысты анықталады [15, 125 б].
Қарым-қатынас процесі барысында, яғни адамның басқа адамдармен өзара
әрекетінің арнайы формасында: түсініктермен, идеялармен, қызығушылықтармен,
нұсқаулармен және т.б алмасу жүзеге асады. Қарым-қатынаста нақты индивид
басқа адамдар жасаған, рухани байлық қорын игереді, осыған орай оның
жекелік тәжірибесінің шектелуі жойылады; сонымен қатар қарым-қатынас арқылы
ол осы қорға өз жасағандарын енгізеді. Осы орайда тұлға өмірінде қарым-
қатынас маңызды орын алатынын көруге болады. Бұдан баланың танымдық
дамуының тікелей қарым-қатынасқа тәуелділігі байқалады.
Танымдық іс-әрекеттің қарым-қатынас процесіне ықпал ететін өзіндік
ерекшеліктері ретінде өзара әрекеттесетін субъектілердің дүниетанымдық
айырмашылықтарын санауға болады. Субъектінің дүниетанымын қайта жасау
ұмтылыстарының кең тараған түрі субъектінің семантикалық кеңістіктерін
қайта жасау әдістерін қолдану болып табылады. Бұл әдіс қабылданатын
объектілер (жіктеу техникасы, субъективті шкалаға енгізу, ассоциациялар,
семантикалық дифференциал, триадалық салыстыру) мен субъективті ұқсастықтың
негізі болып табылатын іргелі факторларды ерекшелеу мен олардың өңделуінде
тікелей алғашқы субъективті жақындықты белгілеу арқылы жүзеге асырылады
Белгілі қазақ психологы С.Қ. Бердібаева субьектіні белсенділіктің,
тұтастықтың (жүйеліктің) жоғарғы деңгейіндегі адам ретінде қарастырды.
Субьект – жоғары жүйелік тұтастық. Субьект ұғымы өте кең мағынаға ие, ол
табиғи, әлеуметтік, қоғамдық, индивидуалдылықтың бірлігінде үздіксіз
дамиды. Біз болмысты (адамдар, заттар әлемі) танимыз, оларға әсер етеміз,
оны іс-әрекет процесінде өзгертеміз [16, 11 б].
Қарым-қатынас процесіне қатысушылар саналы тіршілік иесі ретінде
көрінеді. Қарым-қатынастың перцептивті процестерге ықпалы ең алдымен
қабылданатын ақпараттың селекциясы мен ұйымдастырылуы, оны бағалау мен
түзетуде, сонымен қатар бақылау бағдарларын қалыптастыру мен субъективті
шкалалар құру стратегиясында көрініс табады.
Б.Ф. Ломовтың пікірінше қарым-қатынас әлеуметтік-тарихи категория
ретінде күрделі динамикалық жүйе болып табылады [17]. Қарым-қатынасты
талдау бірқатар әртүрлі деңгейлер мен өлшемдерді ерекшелеуге мүмкіндік
береді. Қарым-қатынас деңгейлері, өлшемдері және детерминанттары туралы
мәселені қарастырмастан бұрын, бастыны ерекшелейік: қарым-қатынас
субъектілердің өзара әрекеттестігі процесі ретінде болады. Қарым-қатынаста
субъект ретінде оларға тән адамдардың субъективті әлемі деп атауға
болатын қасиеттері байқалады.
Кеңістікті елестетулерді қайта жаңғырту барысында қарым- қатынас қандай
да бір объектілердің орналасуына қарай бағалауға, сонымен қатар кеңістікті
- уақыттық тасымалдау процесстеріне ықпал етеді; сонымен қатар, ол қайта
жаңғыртылатын бейнелердің түзелуін қамтамасыз етеді.
Вербалды материалды қайта жаңғырту барысында қарым-қатынас оны тексеру
және түзеудің, сонымен қатар ұмытылғандарды айқындаудың маңызды шарты
ретінде болады, қарым-қатынас процесінде қайта жаңғырту стратегиясы
қалыптасады, жаңғыртылған материалдар бөлімдеріне қатысты болжамдар
жасалады және тексеріледі, оның реттелуі жүзеге асырылады. Түсініктерді
игеру процесінде қарым-қатынасқа орай жалпылау және абстракциялау базасы
кеңейеді (индивидуалды іс-әрекетпен салыстырғанда), сол сияқты ол
игерілетін білімдерді таңдау және реттеуге септігін тигізеді.
Қарым-қатынас түрлі аспектілерде қандай да міндеттерді қарастыру және
олардың шешімдерін табу стратегиясын алмастыру үшін қолайлы жағдайлар
жасайды. Осылайша, қарым-қатынас, ең алдымен, таным процестерінің
ұйымдастырылуы мен реттелуіне ықпал етеді.
Қарым-қатынас оған қатысушылар арасында қызметтерді бөлу, мәселені шешу
бойынша, рөлдерді алмастыру бойынша, өзара ықпалдастық, бақылау, өзара
түзеу және толықтыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін, ашық және қозғалысты
жүйе ретінде болады. Қарым-қатынас әрқашанда нақты-ситуативті сипатта
болады және оның қатысушылары арасында әрекет қалыптасуы бойынша өтеді.
Қарым-қатынас - қатарлас дамудағы индивидуалды іс-әрекеттердің қосылысы
немесе жинақталуы емес, дәлірек айтқанда субъектілердің өзара әрекеттестігі
болып табылады. Сондықтан да оған енгізілген актілердің (әрекетер немесе
операциялар) барлығы қосарланған және ерекше қасиеттерге ие болады.
Кез келген танымдық процесте кезеңнен кезеңге өту барысында
ынтымақтастық және ақпарат тасымалдануы жүзеге асырылады. Қарым-қатынас
жағдайларында жеке жүретін танымдық процеске тұлғалық қарым-қатынас арқылы
серіктесінен алған ақпарат тартылады. Онда ең алдымен қарым-қатынас
жағдайында танымдық процестер динамикасының өзгешелігі мен жоғары
тиімділігі анықталады.
Қарым-қатынас процесі барысында вербалды және вербалды емес құралдар
арасындағы қатынас бірлесіп шешілетін мәселелер сипатымен, сонымен қатар
бірлескен іс-әрекет жағдайларымен анықталады және ол өте динамикалы
өзгермелі болып келеді.
Қатысушылар әрекеттерінің уақыт бойынша үйлесімді болуы қарым-қатынас
процесінің маңызды сипаты болып табылады. Қарым-қатынастың соңғы кезеңінде
бірлескен іс-әрекет нәтижелерін сәйкестендіру, оларды бақылау және түзету
жүзеге асырылады. Ол жеке алғанда, қарым-қатынас процесінде түсініктерден,
шешімдерден, принциптерден және бірлескен әрекет стратегияларының үйлесімді
қалыптасуынан байқалады. Қарым-қатынас процесінің нақты динамикасы қарым-
қатынас тақырыбы мен оған қатысушы адамдардың ерекшеліктеріне байланысты
[17, 57 б].
Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жағдайларында ақпаратты жалпылау
және абстракциялау, білімдерді талдау және жинақтау жүзеге асырылады. Осы
арқылы индивидуалды ойлаудың өзінде де ішкі диалогты жеңіл байқауға болады.
Тұлғаның ойлау әрекетін дамыту арқылы оның дүниетанымдық білімі мен
көзқарасын өрістетуге болады. Ойлау туралы қазақтың белгілі ғалымы
Ә. Алдамұратов Жалпы психология атты оқулығында, ол – әлеуметтік
жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы
дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі деген [18, 11 б]. Бұл
бейнелеу адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады.
Қарым-қатынас және ойлау процесстерінің құрылымдарында көптеген ортақ
ерекшеліктер бар. Оны О.К. Тихомиров Адамның ойлау әрекетінің құрылымы
еңбегінде ойлауды бірқатар, таным теориясы, логика, психология, әлеуметтану
және тб. ғылыми пәндердің зерттеу обьектісі ретінде қарастырды [19, 17 б].
Бұл тәсілдердің көп түрлілігі мен зерттелетін обьектінің күрделілігі
ойлау терминінің түрлі мағынада қолданылуына, зерттеу обьектісінің кейбір
сипаттамаларын ғана тіркеуге әкеледі. Осыған байланысты мағынасы жиі
қолданылатын үш терминді ерекшелеуге болады. Олар:
а) ойлау - білім ретінде (ой-сезімге қарағанда, ұғымды білім );
б) ойлау – процесс ретінде, білім меңгеріледі (білімсізден білімге
ауысу танымы ретінде);
в) ойлау – адам қабілетінің бірі ретінде (ақыл – сенім, ерікке
қарағанда).
Психология ойлауды бәрінен бұрын процесс, индивидтің танымдық
іс–әрекеті ретінде қарастырады. Сондықтан қарым-қатынастың ойлау процесіне
ықпалы түрлі факторлар жүйесіне байланысты, олар шешілетін есептің
күрделілігі, адамдардың ақыл-ой қабілеттері және білім деңгейлері, бірлесіп
есеп шешушілер мотивациялары, тұлғалық ерекшеліктері және т.б. тұрады.
Бірлескен іс–әрекетті қалыптастыру мәселесін нақтылауда ойлау мен
қарым–қатынас процесі байланыста жүреді. Осы байланыс туралы профессор С.М.
Жақыповтың пайымдауынша индивидтердің бір–бірімен қарым–қатынас процесі
барысында жинақталған білімдерінің бірлескен іс–әрекетке қатысатын
адамдардың білімдерімен алмасуы, олардың жалпы мақсатқа бағытталған
қарым–қатынас процесін құрайды. Бірлескен-диалогты танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру субьектілердің өзара әрекеті (бірлескен әрекет) т.б. және
қарым-қатынас процесінде жүзеге асырылады [20, 63 б].
Тіл құрал ретінде қарым-қатынас пен іс-әрекетте сөйлеу арқылы жүзеге
асырылады. Сөйлеу түсінігі сөйлеу әрекетімен қатар, өнім немесе нәтиже
сияқты сөйлеу әрекетінің (сөйлесу және жазу) өнімді процестерінің
нәтижесінде пайда болатын нақты материалды болжайды, яғни олар: жиынтығы
мәтін немесе контекст деп аталатын, қабылдау мен түсіну объектісі ретінде
қызмет ететін, сөйлеу әрекетінің рецептивті процестері жасалатын белгілі
сөйлеу мен пікірлер. Осы сипаттаманы Б.В. Беляев Ойлау, тіл және сөйлеудің
өзара қатынасы туралы еңбегінде қарастырып, қабылдау мен сөйлеуді түсіну
процестерін немесе сөйлеудің мазмұндылығы, түсініктілігі, айқындылығы және
әсерсіздігін зерттеу барысында, сөйлеу мен ойлау арасындағы өзара қарым-
қатынасты анықтау жағдайларында сөйлеу әрекетінің өнімді болып
табылатындығын талдайды [21, 12 б].
А.Н. Леонтьев өз еңбектерінде адам санасының қоғамдық қатынаста
қалыптасатынын айтып өткен [22, 141 б]. Оның пікірінше, қазіргі таңда
субьект қоғамдық субьект ретінде қарастырылады, субьекті мен табиғаттың
қатынасы қатынас ретінде, бірақ оның табиғатқа деген қатынасы тікелей
қатынас емес, жанама түрдегі материалдық және қоғамдық қатынас болып
табылады. Адамның психикасының тарихы мен адам санасының басталуына адамның
еңбек әрекетінің пайда болуын немесе адамның қоғамдық еңбегін жатқызуға
болады. Еңбектің даму процесімен тілдің даму сәті де мәнді орын алады. Тек
қана тіл сананың адами формасының пайда болуы мен дамуын анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Қарым–қатынастың ойлауға әсер етуіне себеп болатын негізгі
детерминанты ретінде ақпараттардың жалпы қоры, индивидуалды танымдық
процестердің динамикасын реттеудің өзіне тән ерекше механизмі, міндеттерді
шешудің бірлескен стратегиялары мен іс–әрекеттің топ үшін ортақ стилі
қарастырылады. Ойлау мен қарым–қатынастың өзара күрделі байланысы
субъектінің жалпы қорытындыдағы ақпараттардың жинақталу процесінен
көрінеді. Ойлау мен қарым–қатынастың өзара байланыс мәселесі бірлескен
ойлау әрекетіндегі мақсаттық құрылым мен мағыналардың жалпы қорының өзара
байланыс мәселесінде нақтылануын С.М. Жақыпов айтып өткен [20].
Ал К.К. Байчинскаяның көзқарасына қарағанда бұл ойлаудың іс-
әрекеттік, бірізді таралуына кедергі болады [23, 6 б]. Оның теориялық
талдауы бойынша ойлау психологиясы туралы жинақталған тұжырымдар ойлау
процесінің шығуына қатысты, онда жаңа психологиялық детерминанттардың пайда
болуы бізді бұл екі мәселе ойлау психологиясында өз бетінше дербес
қарастырылады деген қорытынды жасауға жетеледі.
Адамның ойлау әрекетінің болмысы мен шынайылығы дыбысты анық сөз
арқылы жеткізеді. Сөйлеу күрделі психикалық құбылыс ретінде адамның ойының
шындығын, болмысын білдіреді. Біз басқа адамзатпен тіл арқылы өзара қарым-
қатынас жасаймыз.
Естіртіп сөйлеу өзгелермен қатынас жасаудың коммуникацияның құралы
болып есептелінсе, үнсіз сөйлеу ойланып-толғанудың құралы болып саналады.
Ниеттің үнсіз талабына бұрылып, қайта оралуы шет тілін үйрену кезінде, не
есеп шығаруда т.б. жиі кездеседі. Себебі М. Мұқанов пікірінше, мәселені
шешерде ойлану үнсіз сөйлеуді қажет етіп, кейін осының өзі соның шешілуіне
түрткі бола алады. Ал мәселе өзінен-өзі жеңіл келіп, ойланбаған жағдайда
ниет, яғни ішкі жоспар бірден тіл сөздеріне айналып, коммуникацияға
жіберіледі. Соңғы жағдайда ниеттің сөз қабығына енуін мәтін деп атайды.
Ғылымда ой мен тіл тығыз байланысты дегенде бұлардың бір–бірінсіз қызмет
ете алмайтынын ғана айтпай, ой сөйлеу арқылы түзеліп, жөнделіп тұратынын да
қарастырады [24, 29 б]. Осы орайда сөз мәнге емес, мағынаға ие
болатындығы байқалады.
Тілдің жалпы мағынасының өзінде белгі жүйесі, адамның қарым-қатынасы,
ойлауы және сөйлеуіне қызмет ететін құралы ретінде анықталады. Тіл арқылы
дүниені тану жүзеге асырылады. Тілде тұлғаның өзіндік санасы ақиқатталады.
Тіл ақпаратты сақтау және жеткізу, сонымен қатар адам мінез-құлқын
басқарудың өзіндік әлеуметтік құралы болып табылады [25, 14 б].
Баланың психикасы алғаш ересектермен қарым-қатынас процесінде қалыптаса
бастайды. Ересектер балаға мың жылдар бойы жинақталған жалпы адамзаттық
тәжірибені сіңіреді және осы тәжірибені игеру процесінде балада тек жаңа
білімдер ғана емес, сонымен қатар мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін игерудің
негізі қаланады. Заттық іс-әрекет және қарым-қатынаста қалыптасатын
психикалық процестер өз дамуы барысында біртіндеп қысқартылады,
жинақталады және әлеуметтік жаратылыс белгілері жасырын болатындығы
соншалық, арнайы талдауды қажет ете бастайтын белсенді көңіл немесе ырықты
есте сақтау ерекшелігін игереді. Сондықтан да кейбір жағдайларда ғалымдар
баланың дамуы қарым-қатынастың шынайы сыртқы формаларында емес, оның
тамыры психика түбінде жатады деп тұжырымдайтын психикалық өмірдің негізгі
қасиеттері ретінде баяндалады.
А.Р. Лурия өз зерттеулерінде жоғары психикалық функциялардың табиғатын
тек дұрыс бағалау қажеттігі емес, сонымен қатар әр қадам сайын тіл арқылы
жүзеге асатын, психикалық іс-әрекеттердің күрделі түрлерінің қалыптасуына
жетелейтін күрделі процесті бақылау қажеттігі туралы тұжырым жасаған [26,
14 б]. Осыдан сөйлеу түсінігі өнім немесе нәтиже сияқты сөйлеу әрекетінің
(сөйлесу және жазу) өнімді процестері нәтижесінде пайда болатын нақты
материалды болжайтындығы, яғни жиынтығы мәтін немесе контекст деп аталатын,
сонымен қатар қабылдау мен түсіну объектісі ретінде қызмет ететін, сөйлеу
әрекетінің рецептивті процестері жасалатын белгілі бір сөйлеу мен пікірлер
болып табылады.
Қабылдау мен сөйлеуді түсіну прцестерін немесе сөйлеудің мазмұндылығын,
түсініктілігін, айқындылығы және әсерсіздігін зерттеу барысында
психологтардың сөйлеу мен ойлау арасындағы өзара қарым-қатынасты анықтау
жағдайларында нақты пікірлері, яғни сөйлеу әрекетінің өнімі болып
табылатындығы туралы талдаулары жиі кездеседі.
Қарым-қатынастың адамдар арасындағы мақсатқа бағытталған байланысты
орнату және өзара қолдау көрсету екендігі белгілі. Қарым-қатынасқа түсетін
адам түсінігінде мұндай байланыс міндетті түрде тікелей немесе жанама
болады. Бірақ А.А.Леонтьев пікірінше, қарым-қатынасқа қатысушылар бір-
бірімен психологиялық түрде біріккен, сонымен қатар қарым-қатынас бұл
психологиялық ұйымшылдықты ұлғайтушы немесе кішірейтуші ретінде қызмет
атқарады [27, 8 б]. Мұндағы байланысты адамдар арасында өзара әрекеттесу
сипатынан, сонымен қатар өздерін өзгерту үшін де бағытталуына арналған
әрекеттерінен көруге болады. Бұдан олардың көздеген мақсаттарына түрлі
тәсілдермен қол жеткізуге мүмкіндігі анықталады. Мысалы, келісімді әрекет
жолы немесе оған қарама-қарсы, қызметтерді бөлу. Екінші жағдайда, тұлғаның
түрлі жақтарына ықпал ету арқылы оның құндылық бағдарына, эмоционалды
сферасына және т.б. немесе мінез-құлқын тікелей ынталандыруға болады.
Сондықтан қарым-қатынасқа қатысушыларды өзге де сипаттамалар – ортақ
қызығушылықтар, мотивтер, білім, ұстаным, мақсат, сондай-ақ, әлеуметтік
рөлдер жүйесі біріктіруі де мүмкін.
Тұлғааралық қарым-қатынастың детерминанттары болып саналатын жекелік
қасиеттерді, мінездемелерді, қасиеттерді қанғаттанарлық деп айту қиын,
тұлғааралық баға белгісі қарым-қатынас мазмұны, жанама өзара әрекетпен
анықталатыны, ал басқаның тұлғалық қасиеттері тек бағалаудың абсолютті
өлшемін күшейтетіні әлеуметтік перцепция бағытындағы еңбектерде жанама
дәлел ретінде қызмет етуі мүмкін.
М. Мұқановтың пікірінше тілдің ойды тиісті мөлшермен бөлуі ұлттардың
әрқайсысына тән, олардың негізгі қасиеті болып саналады және бұл бірлік
этно және лингвопсихологияларының өзіндік меншіктері болып есептелінеді
[24]. Сондықтан тіл қарым-қатынас процесінде ойды сөз арқылы жеткізу
қызметін атқарады. Ал кез келген ұлттардың өзіндік тілінің қай-қайсысы
болса да, олардың негізгі қызметі сол біреудің ойын өзгелерге тасу болып
табылады. Ойды этно және лингвопсихологиясы тұрғысынан дәлелдеудің өзін
алып қарасақ, олар әр түрлі тақырыптарға жатпайды, бір мәселе болып
саналады. Бұл жерде айта кететін мәселе: қазіргі кезде этнопсихология қоғам
психологиясының бір бөлшегіне, ал лингвопсихология тіл мен психологияның
шекарасы болып есептелсе де, осылардың арасында бірлік бар. Осы бірлік әр
ұлт тілі ойды өзінше, өзінің ерекшелігіне қарай біреуі басқаларына белгілі
мөлшермен жеткізетінінде.
Психикалық процестердің құрылымын анықтайтын тұлғаның когнитивті стилі
оның барлық тіршілік жағдайларында әр түрлі тапсырмаларды шешу барысында іс-
әрекеттің мазмұнына сәйкес тұрақты өзіндік қабылдауы мен танымынан
көрінеді. Когнитивті стиль субъектінің, қабылдаудан бастап есте сақтау мен
жеке тұлға қорғанысына дейінгі барлық танымдық құрылымының деңгейінен
өтеді [28, 18 б].
Қарым-қатынаста тұлғалардың ақпаратты қабылдауы тікелей қабылданатын
белгілермен байланысты емес, керісінше әр түрлі ақпараттардың ықпал етуінің
зерттелетін процеске абстракциялануы психофизикада объектіні классикалық
идеализациялау жақтарының бірі болады. Оның бірлескен іс-әрекет ықпалына
да, қарым-қатынастың сенсорлы процестеріне де қатысы бар [29, 71 б].
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру ойлау, сөйлеу, есте сақтау,
сезім, эмоциялармен бірге байланыстыруды талап етеді. Ол қарым-қатынаста
танымдық іс-әрекеттердің бір-бірімен ұштастырыла дамитынын көрсетеді.
Танымдық іс-әрекеттің қарым-қатынаста қабылдау көрсеткіштеріне:
ситуацияны талдауға даярлығы, таңдаған мақсаттың сипаты, ішкі практикалық
шешімнің танымдық тапсырмасын ажырата білу, танымдық шешімді сол маңызды
мақсатқа жету үшін берілген практикалық ситуацияға қолдануға
қабілеттілігі , оның жетістікке жететін шарты болатын танымды сол
практикалық тапсырмамен байланыста кою жатады. Ал тұлғаның танымдық
тапсырманы шешудегі өзара әрекеттесу көрсеткіштері ретінде серіктесінің
әрекетімен мүдделену; өзінің жүру әрекетін серіктесінің қызығушылығымен
түзету қабілеттілігі; құрбысының ұсынысын, шешімін қабыл алмау емес,
керісінше қабылдау даярлығы; өзінің бағытынан құрбысымен жалпы мақсатқа
бағытталған әрекетін түсіндіре білу қабілеттілігі; айтылғандарға,
түсіндірулерге, құрбысының толықтыруларына тәуелді өзінің іс-әрекет
нәтижесін түзетуге даярлығы есептеледі [30, 10 б].
Олай болса, танымдық тапсырманы шешу С.М. Жақыповтың серіктер
арасындағы бірлескен-диалогты танымдық іс-әрекет тұжырымдамасы бойынша
субьектілердің бірлескен танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас процесінде
жүзеге асырылатындығы болып табылады. Басқа адамды қабылдау, оның сыртқы
белгілерінің көрінуі, индивидтің қабылдайтын олардың жеке қасиеттерімен
қатынасы және оның ішкі әлемі мен мінез-құлқын сол негізде түсінуінің
жүзеге асырылуы қарым-қатынас процесінде орындалады.
Кеңес одағының ғалымы А.А. Бодалев адамдардың бірін-бірі тану
пихологиясына қатысты жұмыстар мазмұнын қарастыра отырып, психология
ғылымында осы түпнұсқалы бағытты сипаттайтын белгілі бір тенденцияларды
нақты көруге мүмкіндік берді [31]. Ол тенденциялардың біріншісі
төмендегідей түйінделеді, яғни адамдардың бірін-бірі тану психологиясының
маңыздылығын айқындай келе, зерттеушілер назарының нысанына айналатын
феноменологиялар, заңдылықтар мен механизмдер туралы білімдері
біртіндеп кеңейе бастайды. Ол адамды тұлға ретінде қабылдау
ерекшеліктерін және онымен өзара әрекеттестіктегі адамдардан сол адамның
тұлға туралы түсініктерінің қалыптасу басымдылықтары бойынша зерттеді.
Осылайша адамдардың адами келбетті және қарапайым затты қабылдау
ерекшеліктері салыстырмалы түрде қарастырылды.
А.А.Бодалев еңбектерінен 18-25 жас аралықтарында өзге адамды түсіну
және қабылдауда болатын өзгерістері анықталды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас
арқылы дамуының психологиялық негіздері
1.1 Қарым-қатынас процесінде тұлғаның танымдық іс-әрекетінің
даму ерекшеліктерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 8
2. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас процесіндегі
маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 24
3. Қарым–қатынастың танымдық іс–әрекетке ықпалының
психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Бірінші бөлімнің тұжырымы
2 Тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым–қатынас арқылы
дамытуды эксперименттік тұрғыда зерттеу
2.1 Зерттеудің мақсаты, міндеттері, әдістемелері және
бағдарламасы ... ... ... ..60
2.2 Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің дамуына қарым-қатынас
ықпалының маңыздылығын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3. Психологиялық зерттеу нәтижелерін өңдеудің статистикалық
талдау әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..90
Екінші бөлімнің тұжырымы
3 Танымдық іс-әрекетті қарым-қатынас арқылы дамыту
жолдары
1. Қарым–қатынас арқылы тұлғаның танымдық іс–әрекетін
дамыту бағдарламасының тиімділігін
көрсету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
2. Тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым-қатынас арқылы дамытуға
арналған эксперименттің психологиялық маңыздылығы
... ... ... ... ... ... ...103
3. Танымдық іс-әрекеттің дамуын жеке дара психокоррекциялық
жұмыстар негізінде нақтылау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...114
Үшінші бөлімнің тұжырымы
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...123
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 133
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қарым-қатынас – адамның басқа
адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен іс-әрекетте өзара
қатынасының дамуы ретінде көрініс береді. Қарым-қатынас - адамзат
қатынасының күрделі түрі. Кез - келген қарым-қатынас адамдар арасындағы жай
байланыс қана емес, біріккен іс-әрекет процесінде адамдардың бірін - бірі
қабылдауы және ақпарат алмасуы болып табылады. Сондықтан қарым-қатынас
процесінде тұлғааралық өзара байланыстар анықталады.
Қарым-қатынас - адамзат үшін әртүрлі деңгейде, әртүрлі кезеңде
қалыптастыруды қажет ететін құбылыс. Қарым-қатынасты білім мен біліктілік,
дағды және адамның ішкі құндылықтарына негізделген мәдени сауаттылық,
танымдық іс-әрекет дамуының деңгейі ретінде қарастыруға болады. Тұлғаның
жеке бас қасиеттері қарым-қатынас процесінде дамиды. Қарым-қатынас оның
танымдық іс-әрекетіне ықпал етіп, психикалық процестерінің қалыптасуына
негіз болады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қарым-қатынас - қоғам дамуының құралы
және негізі болып табылатын мәдениет деңгейін бейнелейтін тарихи дамудың
нәтижесі. Қарым-қатынас мәселесі теориялық, эксперименттік және қолданбалы
зерттеулерде мағынасы тұрғысынан психологиялық іс-әрекет, тұлға, сана т.б.
ұғымдармен байланысты.
Тұлғаның қалыптасуы мен дамуы жайлы теория мен тәжірибе танымдық
іс–әрекет пен қарым–қатынас мәселесінде байланыс тауып, өзара қиылысады.
Қарым–қатынас танымдық іс–әрекеттің дамуында басты көрсеткіш әрі фактор
болып табылады.
Қазіргі таңда психология ғылымында кеңес психологтарының
еңбектерінен жоғары психикалық қызметтің пайда болуы мен танымдық
іс–әрекеттің дамуы (Л.С. Выготский, Л.И. Божович, В.В. Давыдов, А.Н.
Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, А.В. Брушлинский, О.К. Тихомиров,), тұлғаның жас
және жеке даралық даму ерекшеліктері (Б.Г. Ананьев, В.С. Мерлин, Л.И.
Божович, И.Э. Бекешкина), қарым-қатынас мәселесі туралы зерттеулер (Б.Г.
Ананьев, Г.М. Андреева, А.Б. Добрович, А.А. Бодалев, А.А. Леонтьев, М.И.
Лисина, Б.Ф. Ломов, В.А. Кан–Калик, Ю.П. Тимофеев, Н.Д. Творогова, Ю.Л.
Ханин, Е.О. Смирнова т.б.) психикалық жаңа білімді қалыптастыру тәсілі
және тұлғаның әлеуметтік әрекеттену факторы екендігін көреміз.
Қарым-қатынас мәселесінің мән-мағынасын, тұлға дамуында маңыздылығын,
қолданылу аясы туралы қазақстандық психолог ғалымдардың (С.М. Жақыпов, Ә.Ж.
Алдамұратов, С.Қ. Бердібаева, Х.Т. Шерьязданова, Н.А. Ладзина, Н.Қ.
Тоқсанбаева, Ү.А. Уақпаева, С.А. Елеусізова т.б.) да еңбектерінің алатын
орны ерекше. Сонымен қатар, тұлғаның дамуы мен қалыптасуында өз халқының
тарихы мен ұлттық құндылықтарды пайдалану белсенділігі (М.М. Мұқанов, Қ.Б.
Жарықбаев, С.М. Жақыпов, С.Қ. Бердібаева, Л.К. Көмекбаева т.б.) жоғарылап,
оны қолдануға деген қызығушылық артып келеді.
Адамның бүкіл өмірі басқа адамдармен қарым-қатынаста өтеді. Ол қарым-
қатынаста іс-әрекеттің нақты мақсаттарын жүзеге асырады. Олар: қарым-
қатынаста өзара қабылдау, өзара бағалау, әңгімелесушілердің өзара
әсерлесуін реттеу, ақпарат алмасу.
Қарым-қатынас пен даму – қатарлас және бір-бірлеріне тәуелсіз
құбылыстар ғана емес, олар өзара байланыста тұратын процесс. Олардың
психологиялық байланыстылығының негізі процестердің рухани бірлігі болып
табылады. Қарым–қатынас тиімділігі бірлескен іс-әрекет қатынасының
жақсаруына қаншалықты негіз болуына байланысты.
Өзіндік заттық және топішілік белсенділіктің тұлғааралық жақтарының
өзара әрекеттестіктерінде ашылатын, бірлескен іс-әрекеттің ұйымдастырылу
формасы мен мазмұны топта тұлғааралық қабылдау дамуының жетекші
детерминанты болып табылады. Қарым-қатынас тұлғаның өз замандастары мен
өзін танудың маңызды құралы ретінде де қарастарылады. Әрине қарым-қатынас
тек тұлғаалардың бір-бірімен өзара пікір алысуы үшін ғана емес, танымдық іс-
әрекеттің дамуында маңыздылығы туралы теориялық тұжырымдарды эксперименттік
көрсеткіштердің нәтижелері көрсетеді.
Тұлғаның танымдық және интеллектуалды әрекеттерінің дамуында
қарым–қатынас ереекше орынға ие, тұлғаның сөйлеу әрекеті қарым–қатынас
процесінде дамиды, ал тұлғаның қарым–қатынас қабілеті танымдық іс–әрекеттің
дамуына ықпал етеді.
Бұл бағытта қарым–қатынас процесі коммуникативті, диалогты, жүйелі
болуы қажет. Онда тұлғаның дамуына арнайы ұйымдастырған іс-әрекет арқылы
тұлға тек білімді ғана игеріп қоймай, сонымен қатар мінез-құлықтың өнегелі
өлшемдерін игереді, қарым-қатынас қабілеттерін меңгереді, өзіндік бағасын
жоғарылатады, сана сезімі дамиды. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаға
бағдарланған іс–әрекет тұлғаның тек білім алуына ғана емес, сонымен қатар
оның сана–сезіміне, тұлғалық қасиеттерінің дамуына да ықпал етеді. Осы
мәселені шешудегі маңызды фактор–бірлескен іс-әрекетке қатысушылардың
субьект-субьекттік өзара үйлесімді психологиялық жағдаймен қаруландыру
нәтижесінде танымдық белсенділігін арттыру.
Тұлғаның дамуында бірлескен танымдық іс-әрекет немесе жекеленген
психологиялық ықпалдың тиімділігін қарастыру оның кез-келген бірлескен
іс-әрекетінен, ол мейлі танымдық немесе дамытушылық іс-шаралар болсын, екі
жақты субъектілер әрекетінің түрлі формалары мен өзара әрекеттестігінде
көрінеді.
Қазіргі жағдайда нарықтық қатынастың дамуы және бәсекелесуде
кез келген мамандықтарда субьект-обьекттік әрекеттесуде адами фактордың
рөлі және субьект-субьекттік кәсіби қарым-қатынасы күшейе бастады. Әсіресе
соңғысының тиімділігі кәсіби мамандардың іс-әрекетінің нәтижесіне қатты
әсерін тигізеді. Осы орайда бәсекелесу жағдайында тұлғаның болашақ мамандық
иегері ретінде кәсіби қарым-қатынастың тиімді формаларын меңгеруі қазіргі
таңда маңызды болып табылады.
Қарым-қатынас мәселесінің жалпы психологиялық зерттеудің заты
ретінде енуі арқылы тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму ерекшеліктеріне
оның ықпалын қарастыруға мүмкіндік туады. Аттитюдтар, талаптану және тб.
дәстүрлі тұлғалық ерекшеліктер ғана емес, қарым-қатынастың танымдық іс-
әрекеттің дамуына ықпалы – субьектінің психикалық процестерінің
қалыптасуының маңызды факторы. Қазіргі ұсынылып отырған жұмыс осындай
әрекетті табуды тарату болып табылады.
Зерттеу мақсаты: тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-қатынас арқылы
дамытудың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: тұлғаның қарым-қатынас процесіндегі танымдық іс-
әрекет ерекшеліктері.
Зерттеу пәні: тұлғаның танымдық іс-әрекетін арнайы ұйымдастырылған
қарым-қатынас арқылы дамыту процесі
Зерттеу болжамы. Тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-қатынас арқылы
дамытуға арнайы бағдарлама құрылып, жүйелі психологиялық жұмыстар
жүргізілсе, онда танымдық іс–әрекеттің даму сапасы артады.
Жалпы болжам төмендегі жеке болжамдармен нақтыланады:
1. Тұлғаның танымдық және интеллектуалды әрекеттерінің дамуына ықпал
жасалса, қарым–қатынас маңыздылығы артады.
2. Тұлғаның сөйлеу әрекетін дамытса, қарым–қатынас процесі мен танымдық
іс–әрекеттің дұрыс жетілуіне көмектеседі.
3. Тұлғаның қарым–қатынас қабілеті танымдық іс–әрекеттің дамуына ықпал
етеді.
4. Қарым-қатынастың психологиялық ерекшеліктерін анықтау мен оны
тәжірибеде қолдану тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму деңгейін
арттырады.
Зерттеудің қойылған мақсаты мен ұсынылған жорамалдарға сәйкес мына
төмендегідей зерттеу міндеттері қарастырылды:
- Танымдық іс-әрекеттің қарым-қатынас арқылы дамуының негізгі
ерекшеліктері мен маңыздылығын теориялық тұрғыда зерттеу.
- Танымдық іс-әрекеттің дамуына қарым-қатынас ықпалының
психологиялық ерекшеліктерін анықтау.
- Тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым–қатынас арқылы дамыту
ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелік кешен құрастыру және
тиімділігін эксперименттік зерттеу негізінде дәлелдеу.
- Алынған нәтижелер негізінде қарым–қатынас процесіне арналған
арнайы бағдарлама құрастыру, оны өңдеу және тиімділігін бағалау.
Зерттеу жұмысының теориялық–әдіснамалық негіздері ретінде Л.С.
Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.В. Брушлинский тұлғаның психикалық дамуы
туралы, А.Н. Леонтьевтің іс–әрекеттің дамуы жайлы тұжырымдамасы, М.И.
Лисина, К.А. Абульханова-Славская, Г.М. Андреева, А.В. Мудрик, А.А.
Леонтьев, Е.О. Смирнова, Х.Т. Шерьязданованың тұлғалық дамудағы
қарым–қатынас ерекшеліктері туралы мәселелері, Б.Ф. Ломовтың танымдық
іс–әрекет пен қарым–қатынас мәселесі туралы, А.Б. Добрович, Ю.Л. Ханин
бірлескен іс–әрекеттегі қарым–қатынас психологиясы, Қ.Б. Жарықбаевтың
тұлғаның этнопсихологиялық ерекшеліктері, С.М. Жақыповтың бірлескен
диалогты танымдық іс–әрекет жайлы және белсенді оқыту әдістері туралы
тұжырымдамасы, Ә. Алдамұратовтың тілдік конструкцияларды меңгеру
психологиясы, С.Қ. Бердібаеваның творчестволық іс–әрекеттің
этнопсихологиясы және Н.Қ. Тоқсанбаеваның танымдық іс–әрекеттің құрылымы
туралы еңбектері және т.б. зерттеу мәселесін шешуге мүмкіндік берді.
Зерттеу әдістері
1. Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық еңбектерге теориялық
талдау
2. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму деңгейін анықтауға
бағытталған әдістемелер – Түсініктерді салыстыру, Интеллектік
лабилділігі немесе ауыса білу іскерлігі, Сөйлеу жағдайын
бақылау картасы және танымдық іс-әрекетті тұлғаның қарым-
қатынас деңгейінде анықтауға бағытталған әдістемелер – Қарым-
қатынас деңгейін анықтау, Сізге вербалды емес қарым-қатынас
нені білдіреді?, Басқа адамдарға ықпал ете аласыз ба?.
3. Мәліметтерді математикалық және статистикалық талдау әдістемелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
1. Тұлғаның танымдық іс-әрекетінің дамуына қарым-қатынас ықпалының
психологиялық негіздері теориялық талдау арқылы зерттелінді.
2. Алғаш рет тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым–қатынас арқылы дамыту
мен қалыптастыру ерекшеліктерін анықтайтын әдістемелік кешен
құрастырылып, оның тиімділігі эксперименттік зерттеу негізінде
дәлелденді.
3. Бірлескен іс-әрекетте қарым-қатынас арқылы тұлғаның танымдық іс-
әрекетін дамыту факторлары айқындалды.
4. Алғаш рет тұлғаның танымдық іс–әрекетін қарым-қатынас арқылы
дамытудың арнайы бағдарламасы ұсынылды
Зерттеудің теориялық мәні
Психология ғылымындағы қарым–қатынас пен танымдық іс–әрекет мәселесіне
байланысты тұлғаның дамуы мен қалыптасуындағы маңыздылығына теориялық
сипаттама жасалды. Қарым-қатынастың тұлғаның индивидуалды-психологиялық
ерекшеліктерін білуге мүмкіндік туғызатындығы анықталды. Қарым–қатынас
барысындағы бірлескен іс–әрекеттің мақсаттары мен мотивтері танымдық
іс–әрекеттің дамуы үшін қажетті жағдай жасайды және даму жолдарын
көрсетеді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: теориялық нәтижелердің
негізінде диагностикалық әдістер кешені мен қарым-қатынас арқылы танымдық
іс-әрекетті дамытуға арналған арнайы бағдарлама эксперимент ретінде
қолданылып, тиімді зерттеу жүргізуге мүмкіндік береді.
Диссертация нәтижелері тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-қатынас
арқылы дамыту вербалды бейнелеу қажеттігімен байланысты ақпаратты сөзбен
жеткізу мен қабылдау және кәсіби мамандыққа бейімдеу мақсатында қолдануға
болады. Сондай–ақ алынған мәліметтер топтағы психологиялық ахуал мен
психологиялық сәйкестік мәселесімен байланысты тәжірибелік өңделулерге
бағытталуы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Тұлғаның танымдық іс-әрекетін қарым-
қатынастың ықпалы негізінде дамытудың өзіндік ерекшеліктері бар:
- танымдық іс-әрекеттің дамуына қарым-қатынастың ықпалын анықтау,
тұлғаның кейбір қарым-қатынас қиындықтарын ұғынуы басқа да психологиялық
ерекшеліктерінің себептерімен де байланыстылығы анықталды;
- зерттеудің негізгі әдістерін іріктеу, талдау, өлшемдерін өңдеу
қарым–қатынас процесінің танымдық іс–әрекетіне ықпал ету деңгейінде
анықтауға болады;
- бірлескен іс-әрекетті қарым-қатынас арқылы ұйымдастыру тұлғаның
танымдық іс-әрекетінің дамуына ықпал жасайды;
- белсенді әдістердің көмегімен тұлғаның қарым-қатынас қабілетін көтеру
психологиялық тұрғыдан танымдық іс-әрекеттің даму маңыздылығы артып, тиімді
болып табылады.
Зерттеу жұмысының талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысында
қарастырылған мәселелер және зерттеудің тұжырымдары мен нәтижелері
халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция жинақтарында және Ұлт
тағылымы, Ізденіс, Қазақстан жоғары мектебі, Әл Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университетінің хабаршысы, БГУнун жарчысы журналдарының баспа
беттерінде жарық көрген.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымша тіркелген
материалдардан тұрады.
1 ТҰЛҒАНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС АРҚЫЛЫ
ДАМУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қарым - қатынас процесінде тұлғаның танымдық іс-әрекетінің даму
ерекшеліктерін талдау
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев дәстүрлі 2007
жылғы 28-шы ақпандағы Қазақстан халқына жолдауында республикадағы
әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайларға кеңінен талдау жасап, елдің болашақ
мамандарын дайындау процесінде кәсіптік білім берудің көкейкесті
мәселелерін атап көрсетті [1, 1 б]. Қазіргі еліміздің өркениетті нарыққа
бет алған кезеңіндегі туындаған экономикалық, әлеуметтік қиындықтар
тұлғаның адамгершілік қадір-қасиетінің төмендеуіне, салауатты өмір сүру
ережелерінің бұзылуына өз әсерін тигізуде. Мұндай жағдайда тұлғаның қалыпты
өмірін қамтамасыз етуге ықпал жасайтын – қарым-қатынас. Әрбір адам өзіндік
тәрбие, өзіндік бағалау, өзіндік түсіну арқылы өзін-өзі танып, басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түседі.
Тұлғаның қалыптасуында негізгі факторлардың бірі – ол қарым-қатынас.
Қарым-қатынас адамды толық түсінуге, оның рухани-адамгершілік қасиеттерін,
дамуын, жетілуін және индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерін білуге
мүмкіндік туғызады. Тарихи қоғамдағы обьективті талаптар және қоғамның
дамуындағы әлеуметтік заңдар тұлғаның қалыптасуын анықтайды.
Қазақтың көрнекті ғалымы, профессор Қ.Б. Жарықбаев былай деген:
Адамның психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін ортасына қоғамдық
тікелей әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре
алмайды. Өйткені оның психикасы тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау
процесінде ғана қалыптасады, қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға
ие болады [2, 66 б]. Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғынуда
оның бағытын көрсететін компоненттермен қатар (әлеуметтік орта, білімі,
нақтылы кәсібі және т.б.) танымдық ерекшеліктерін де толық меңгеруімізді
талап етеді.
Психологиялық сөздікте қарым-қатынасқа мынадай анықтама берілген:
Қарым-қатынас – бірлескен іс-әрекеттегі қажеттіліктен туындаған адамдар
арасында ақпарат алмасу, байланыс орнату және оны дамытудың күрделі, көп
жоспарлы процесі. Мұнда ол қарым-қатынас бойынша серіктердің өзара
әрекет, қабылдау және түсінудің бірдей стратегиясын жасау болып табылады.
Сондықтан қарым-қатынас – біріншіден, бірлескен іс-әрекеттегі қажеттіліктен
пайда болатын адамдар арасында бірнеше жоспарлы байланыстарды орнату мен
дамытудың күрделі процесі. Ол ақпарат алмасу, өзара әрекеттесудің бірыңғай
стратегиясын өңдеу, серіктесті қабылдау және түсінуден тұрады. Ал
екіншіден, бірлескен іс-әрекет қажеттіліктерінен туындайтын күй және мінез-
құлық пен серіктестің тұлғалық-мәндік құрылымдарына бағытталған екі немесе
одан да көп субьектілердің өзара әрекеттерінің белгілік құралдарымен жүзеге
асырылады. Мұнда ол заттық және эмоциялық аспектілерде өзара хабарлама
алмасудан тұрады [3, 435 б]. Сондықтан қарым-қатынаста адам өзінің жеке
дара ерекшеліктерін меңгеретіндігі байқалады.
Психологиядағы қарым-қатынас мәселесі туралы психолог
Н.Қ. Тоқсанбаева: Қарым-қатынас, бұл белгілі-бір өзара қатынас
қалыптастыру мақсатындағы мазмұны мен идеялармен, қызығулармен,
көзқарастармен, көңіл-күйлермен және т.б. өзара әрекеттермен дамиды.
Қарым-қатынасты зерттеуде мына нәрселерге сүйенеміз:
- біріншіден, қарым-қатынас іс-әрекеттің ерекше типі –коммуникациялық іс-
әрекет;
- екіншіден, қарым-қатынас – кез-келген іс-әрекеттің іске асырылу шарты;
- үшіншіден, қарым-қатынас – арнайы берілген іс-әрекеттің нәтижесі деп,
қарым – қатынасты зерттеуде іс–әрекеттің маңыздылығына түсініктеме
берген [4, 345 б]. Осы түсініктемелерден адам өмірінде қарым-
қатынастың қаншалықты мәнге ие екендігі көрінеді.
Қарым-қатынас еңбек пен танымның жиынтығы ретінде сананың дамуына
сүйеніп, адам іс-әрекеті түрінің маңызды триадасына кіреді. Қарым-қатынас
адам және тұлғааралық қатынас туралы ақпарат тасымалдап, тұлғаның ішкі
дүниесінің өзгеруіне мүмкіндік туғызатын адам іс-әрекеті мен мінез-құлқын
реттейтін, коммуникация құралы болып табылады [5, 13 б]. Мұнда қарым-
қатынас коммуникативтік қызмет атқаратындығы туралы айтылады.
Тұлғаның даму процесі – бұл, біріншіден, адамның Басқалардан (үлкен
әріппен) әлемнің ақиқатына бейімделу процесі;
Екіншіден, тұлғаның даму процесі – бұл тұлға құрылымының
аннигиляциясы;
Үшіншіден, тұлғаның даму процесі – бұл мазмұндыдан мазмұнсыз қатынасқа
қоғалыс [6, 399 б].
Тұлғаның дамуы мен қалыптасуы – оның ортамен өзара қарым- қатынасының
нәтижесі. Яғни, баланың жеке басы қалай қалыптасатынын анықтау үшін ата-
ана-бала, педагог- бала, бала-бала және т.б. қарым-қатынастар
жүйесінде оның қарым-қатынас сипатын нақты зерттеуді қажет етеді [7, 27
б].
Қарым-қатынасты Б.Г. Ананьев адамдардың әрекеттесуі мен әр түрлі нақты
қарым-қатынас жағдайларында болатын, ақпаратта көрінетін, коммуникация және
адамның ішкі дүниесінің қайта жаңаруымен бір уақыттағы әлеуметтік және
индивидуалды құбылыс ретінде қарастырды. Мұнда психолог тұлғааралық қарым-
қатынас пен ішкі жағдайдың байланысын бақылады, сонымен қатар тұлғаның
қалыпты дамуына қажетті қарым-қатынастың қолайлы санын анықтауға
тырысты. Қарым-қатынастың тұлғаның психикалық әлемінің қалыптасуына
ықпалын және адамның басқа кәсіби іс-әрекет түрлерімен қарым-қатынас
байланысының негізгі бағыттарын айқындады.
Х.Т. Шерьязданова қарым-қатынас процесін ұйымдастыруды баланың
психикалық және тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін құрал ретінде зерттеді.
Оның еңбегінде қарым-қатынасты ұйымдастыру мен қолдау болатын жағдайлар,
сонымен қатар қарым-қатынастың тұлға дамуындағы рөлі сипатталған [8].
Ал Г.М. Андрееваның еңбегінде қарым-қатынас құрылымының әлеуметтік-
перцептивті, интерактивті және коммуникативті компоненттері ерекшеленген
[9]. Қарым-қатынас – адамның іс-әрекетінің кез келген түрінің (еңбек,
оқу, ойын) ажырамас құрамды бөлігі. Сондықтан жоғарыда айтылған комоненттер
іс-әрекеттің орындалу шарттары болып табылады.
Адам басқа адамдармен қарым-қатынас пен өзара әрекет нәтижесінде тұлға
болып қалыптасады. Қарым-қатынас түсінігі коммуникация ұғымына жақын. Қарым-
қатынас акты келесі компоненттер бойынша талданады және бағаланады:
адресант – қарым-қатынас субьектісі, адресат – хабарлама кімге бағытталған,
хабарлама – хабардың берілетін мазмұны, код – хабарлама жіберілетін құрал,
байланыс каналы және нәтиже – қарым-қатынас нәтижесінде қол жеткізілгендер.
Тұлға - бұл басқа адамдардың арасында белгілі позицияны иеленетін
қоғамдық іс-әрекеттің себепші субьектісі ретіндегі адам. Тұлғаның
психологиялық ерекшеліктері ол неге талпынады және неден қашады, сонымен
қатар ұғыну, ұйымшылдық дәрежесі, оның белсенділігінің интенсивті және
қорытынды нәтижесі, өмірлік тапсырманы шешуге сәйкес бағытталуынан
көрінеді [10, 24 б].
Әрбір жеке адамға тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі
өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті, білімі мен тәрбиесі бар екенін ескере
отырып, қарым-қатынасқа деген ынтасын арттыру – олардың жеке басылық
қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға мүмкіндік жасау
болып табылады. Дамудың барлық кезеңінде баланың ортаға дағдылануы және
мінез құлқының сапалы үлгілерін меңгеруі, жеке басының психикалық
қасиеттері қалыптаса бастайды. Адамның психикасы тіршіліктің барлық
кезеңінде үздіксіз дамиды. Кеңес психологтарының (А.Н. Леонтьев,
Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн) теорияларына сәйкес баланың психикалық
дамуы әлеуметтік ситуациямен анықталады, бұған оның қоғамдағы орны,
үлкендер және құрбыларымен қарым-қатынас жүйесі жатады.
Дамудың әлеуметтік жағдайы кездейсоқ құрылмайды, бала және оның
айналасындағылар арасындағы жанды өзара әрекеттестік процесінде жасалады.
Бір жас кезеңінен екіншісіне өту дамудың әлеуметтік жағдайының өзгеруімен
байланысты. Сонымен, мектепке дейінгі бала - ойын баласы, яғни оның
айналасындағылармен қарым-қатынас жүйесін анықтайды. Оқушы – басқаша
айтқанда қарым-қатынас жүйесінде болатын білім алушы бала, ал ересек
–белгілі еңбек әрекетіндегі қарым- қатынасқа түсуші кәсіби маман иесі.
Жеке адамның асоциалды мінез-құлқы тұлғаның ортамен өзара қарым-
қатынасының бұзылу нәтижесі болып табылады. Осыдан мынадай тұжырым жасауға
болады: 1) тұлғаның оны қоршаған адамдармен өзара қарым-қатынастарының
деформациясы - өмірдің белгілі бір жағдайларының салдары, 2) өзара қарым-
қатынастар деформациясы қиын бала тұлғасы құрылымының күрделілігін
анықтайды. Біздің көзқарасымыз бойынша тұлғалық қасиеттердің қарым-қатынас
тиімділігіне ықпал ететін немесе кедергі жасайтын жақтары бар.
Л.С. Выготскийдің жоғары психикалық қызметтердің пайда болуы мен
табиғаты жайлы еңбектері және С.Л. Рубинштейннің психиканың саналы сыртқы
заттық іс-әрекетке қатынасы туралы теориялары психология ғылымында тұлға
мәселесінде ерекше маңызды орын алады.
Белгілі кеңес психологы А.Н. Леонтьевтің тұлғаның әртүрлі кезеңдерінде
психикалық дамуды зерттеу арқылы ең алдымен оның қарым-қатынас
ерекшеліктері туралы алынған түсініктері маңызды болып табылады [11, 8 б].
Ол тұлғаның қоғаммен қарым-қатынас жүйесін толығымен айқындайтын және
психикалық дамуда басты орын алатын іс-әрекеттердің сәйкес түрлері және
жетекші іс-әрекеті туралы пайымдаған.
Адамдарды басқару оның табиғатының талаптарына қарама-қарсы
басымдықпен, манипулияция жасау, күштеп объектіге әсер етуі емес,
керісінше, оның жеке даралық ерекшелігін максималды есепке алу болып
табылады. Осыған орай адамдарды басқару бойынша іс-әрекеттің екі түрі
ұсынылады. Олар: біріншіден, кәсіби жүзеге асырылатын - педагог, психолог,
тәрбиеші, офицер және тб. Екіншіден, кәсіби іс-әрекеттің тиімді қажеттілігі
жағдайының бірден бір бөлігі ретінде орындалатын ұжым және ұйымдардың
жетекшілері. Адамдарды басқару қызметтік іс-әрекеттің гностикалық,
прогностикалық, жобалау, коммуникативті-ақпараттық, мотивациялық, басшылық,
ұйымдарда, оқыту, тәрбиелеу, бақылау, бағалау, түзету сияқты түрлері
бойынша ажыратылады.
Тіршілік немесе іс-әрекет тұтастай құралмайды, бірақ механикалық іс-
әрекеттің жеке түрлерінен тұрады. Берілген кезеңде іс-әрекеттің бір түрлері
жетекші болып табылады және тұлғаның ары қарайғы дамуында үлкен мәнге ие,
ал қалғандарының мәні төменірек көрінеді. Даму процесінде олардың
бірнешеуі басты орында болса, қалғандары бағынышты рөл атқарады. Сондықтан
да психика дамуын жалпы іс-әрекетке байланыстылықта емес, жетекші іс-
әрекетке қатыстылығына қарай қарастыру қажет.
Жетекші іс-әрекет – бұл қарапайым емес, дамуда жиі кедесетін тұлғаның
көп уақытын жұмсайтын іс-әрекет. Келесі үш белгімен сипатталатын тұлғаның
іс-әрекетін біз жетекші деп атай аламыз. Оның себебі:
– біріншіден, жетекші іс-әрекет – формада пайда болатын және онда іс-
әрекеттің басқа, жаңа түрлері дараланатын іс-әрекет;
– екіншіден, жетекші іс-әрекет – жеке психикалық процестер қайта
құрылатын немесе қалыптасатын іс-әрекет;
– үшіншіден, жетекші іс-әрекет – берілген даму кезеңінде байқалатын
бала тұлғасының негізгі психологиялық өзгерістері едәуір байланысты болатын
іс-әрекет.
Психикалық дамудың әрбір сатысы баланың осы кезеңдегі шындықтағы
белгілі жетекші қатынасымен сипатталып, оның белгілі іс-әрекетінің жетекші
түрі болып саналады. Ал жетекші іс-әрекет – бұл жай ғана іс-әрекет емес,
сол кезеңде жиі кездесетін дамуға түрткі жасайтын іс-әрекет [12, 505 б].
Мысалы, мектепке дейінгі кезеңде жетекші іс–әрекет ойын болса, мектеп
кезеңінде сабақ болып саналады. Бірақ бала мектеп қабырғасында ойын
ойнамайды деуге болмайды, ол танымдық, спорттық және т.б. түрлерімен
алмастырылады.
М.И. Лисина тұлғалық дамуда баланың барлық қарым-қатынас түрлерінде
танымдық даму процесі жүретіндігін атап өткен [13, 11 б]. Оның пікірінше,
қарым-қатынас – баланың қалыпты психикалық дамуының маңызды факторы және
ажырамайтын шарты. Қоршаған адамдармен қарым-қатынас қажеттілігі адамда
бастапқы мәні бар маңызды табыс болып табылады. Ол қарым-қатынасты іс-
әрекет ретінде түсінудің негізгі ережесін ұсынды. Олар:
1. Қарым-қатынас іс-әрекетінің заты немесе обьектісі бірлескен іс-
әрекеттегі серіктес және қарым-қатынас потенциалының субьект ретіндегі
басқа адам болып табылады.
2. Қарым-қатынас әрбір іс-әрекет сияқты адамның қажеттілігін
қанағаттандыруға бағытталған. Қарым-қатынастағы қажеттілік басқа адамды
бағалауға, өзінің тұлғасын және өзін бағалауға талпынудан тұрады. Сол
берілген бағасын анықтауға қарым-қатынас мотиві басқа адам немесе, дәлірек,
адамның сол қасиеттері туралы түсінігі үшін баланың үлкендермен өзара
әрекетке түсуі болып табылады.
3. Қарым-қатынас іс-әрекетінің бірлігі – қарым-қатынас әрекеті обьект
ретінде басқа адамға айтылған немесе соған бағытталған тұтастай акт.
4. Қарым-қатынас құралы әрбір қатысушының басқа адамдармен өзара
әрекетінің көмегі арқылы өзінің әрекетін құрауы және өз үлесін қосатын
операция болып саналады. Ерекшеленген қарым-қатынас құралының көмегі
арқылы балалар үлкендермен өзара әрекетін жүзеге асырады, олар
экспрессивті-мимикалық, заттық-қозғалысты және сөздік.
Осыған сәйкес тұлға өзге адаммен бірлескен іс-әрекетте қарым-қатынас
арқылы өзін танытады және өзгені тануы да осы процесте жүзеге асырылады.
Сол себепті іс-әрекет пен қарым-қатынас тікелей тұлға мәселесімен
байланыстырылады.
Әлеуметтік психологияда өзара әрекет қарым-қатынастың үш
координатының бірі ретінде қарастырылады. Оның басқа координаттары:
коммуникация немесе топ арасында ақпарат алмасу, сонымен қатар тұлғааралық
қабылдау, түсіну. Ол жай ғана қарапайым қолма – қол субьектінің таным
акты емес, кең көлемді – өзара түсінісудің негізі ретінде адамдардың бірін
– бірі қабылдауы. Ал өзара әрекет – бірлескен іс-әрекетті ұйымдастырудың
белгілі формасы [9, 198 б].
Тұлға қалыптасуында негізгі орындардың бірі ретінде оның басқалармен
қарым-қатынас жасау қабілеті болып саналады. Қарым-қатынас арқылы тұлға
өзін көрсете алады, сонымен қатар жеке дара ерекшеліктерінің ашылуына,
психикалық қасиеттерінің, танымдық белсенділігінің артуына ықпал етеді.
Әлеуметтік психология қарым-қатынас процесінде тұлғаның дамуын, қарым-
қатынасын және іс-әрекетін зерттейді. Тұлға және қарым-қатынас-
психологиялық білімнің осы маңызды саласының негізгі түсініктері. Басқа
адамдармен қарым- қатынас процесінде тұлға адами мәдениетті, тарихи даму
және жалпылама түсініктерде, еңбек дағдыларында, мінез-құлық ережелерінде
т.с.с жинақталған тәжірибені игереді. Адамды зерттей отырып, әлеуметтік,
қоғамдық психологиямен айналыспау мүмкін емес. Бірақ басқа ғылымдарға
қарағанда, әлеуметтік психология психологияның арнайы тармағы ретінде
басқалармен бірлесе жасалатын, тікелей ұжымдық формада болатын адам
өмірінің осындай көріністерін зерттейді. Іс-әрекет тұлға белсенділігінің
көрінуі мен формасы және адам болмысын сипаттайтын маңызды категория болып
саналады.
Психология саласында іс-әрекет, тұлға және қарым-қатынас категориялары
бірге қарастырылады. Сондықтан да Б.Ф. Ломовтың еңбегінде қарым-қатынас
іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде сипатталады. Ол іс-әрекеттің субъектісі
ретінде әлеуметтік-мәдени тәжірибені, қоғамдық пайдалы, танымдық,
теоретикалық және практикалық іс-әрекеттің әр түрлері мен формаларындағы
сананы, мақсатты игеруі арқылы тұлға ретінде қалыптасуына, дамуы мен
шыңдалуына бағытталған. Тұлға – іс-әрекет пен қарым-қатынаста жүзеге
асатын, әлеуметтік қатынастар жүйесінің тұрақты субъектісі дегенді
А.В.Петровский бекер айтпаған.
Басқа адамдармен тікелей қарым - қатынасты тұлғааралық қажет ету -
адамның негізгі әлеуметтік қажеттіліктерінің бірі. Басқа адамдармен қарым-
қатынас орната отырып, адам танымдық жаңа әсерлер, жаңа ақпараттар
қажеттілігін қанағаттандырады. Осы екі өзара үздіксіз байланысқан
қажеттіліктер адамның алғашқы күндерінен оның психикалық дамуын –анықтап,
бірлескен іс - әрекетте қарым – қатынас қажеттілігіне қызмет етеді.
Сонымен қатар, қарым-қатынас адам өмірінің маңызды шынайы жақтарын құрайды
[14, 36 б]. Сондықтан да адам психикасын, солардың ішінде танымдық
процестерді ары қарай зерттеу, оларды қарым-қатынас контекстінде, яғни тек
субъект-объект қатынасында ғана емес, субъект-субъект қатынасы
жоспарында қарастыру маңыздылығы пайда болды.
Субьект-субьектінің кез келген арақатынасы субьект-объектінің
арақатынасымен тығыз байланысты. Бұл процесс өзіндік таным, өзіндік сана-
сезім, өзін-өзі бақылау т.б. кездерде субьект өзін басқалармен араласу
барысында, яғни таным объектісіне айналады. Бірақ оның таным объектісі
болуы үшін ол субьект болып құралуы керек. Анығырақ айтсақ, іс-әрекет
арқылы өзінің қасиеттерін, күйлерін т.б. таниды. Сана мен іс-әрекеттің
бірігу принципі осы ұғыммен байланысты анықталады [15, 125 б].
Қарым-қатынас процесі барысында, яғни адамның басқа адамдармен өзара
әрекетінің арнайы формасында: түсініктермен, идеялармен, қызығушылықтармен,
нұсқаулармен және т.б алмасу жүзеге асады. Қарым-қатынаста нақты индивид
басқа адамдар жасаған, рухани байлық қорын игереді, осыған орай оның
жекелік тәжірибесінің шектелуі жойылады; сонымен қатар қарым-қатынас арқылы
ол осы қорға өз жасағандарын енгізеді. Осы орайда тұлға өмірінде қарым-
қатынас маңызды орын алатынын көруге болады. Бұдан баланың танымдық
дамуының тікелей қарым-қатынасқа тәуелділігі байқалады.
Танымдық іс-әрекеттің қарым-қатынас процесіне ықпал ететін өзіндік
ерекшеліктері ретінде өзара әрекеттесетін субъектілердің дүниетанымдық
айырмашылықтарын санауға болады. Субъектінің дүниетанымын қайта жасау
ұмтылыстарының кең тараған түрі субъектінің семантикалық кеңістіктерін
қайта жасау әдістерін қолдану болып табылады. Бұл әдіс қабылданатын
объектілер (жіктеу техникасы, субъективті шкалаға енгізу, ассоциациялар,
семантикалық дифференциал, триадалық салыстыру) мен субъективті ұқсастықтың
негізі болып табылатын іргелі факторларды ерекшелеу мен олардың өңделуінде
тікелей алғашқы субъективті жақындықты белгілеу арқылы жүзеге асырылады
Белгілі қазақ психологы С.Қ. Бердібаева субьектіні белсенділіктің,
тұтастықтың (жүйеліктің) жоғарғы деңгейіндегі адам ретінде қарастырды.
Субьект – жоғары жүйелік тұтастық. Субьект ұғымы өте кең мағынаға ие, ол
табиғи, әлеуметтік, қоғамдық, индивидуалдылықтың бірлігінде үздіксіз
дамиды. Біз болмысты (адамдар, заттар әлемі) танимыз, оларға әсер етеміз,
оны іс-әрекет процесінде өзгертеміз [16, 11 б].
Қарым-қатынас процесіне қатысушылар саналы тіршілік иесі ретінде
көрінеді. Қарым-қатынастың перцептивті процестерге ықпалы ең алдымен
қабылданатын ақпараттың селекциясы мен ұйымдастырылуы, оны бағалау мен
түзетуде, сонымен қатар бақылау бағдарларын қалыптастыру мен субъективті
шкалалар құру стратегиясында көрініс табады.
Б.Ф. Ломовтың пікірінше қарым-қатынас әлеуметтік-тарихи категория
ретінде күрделі динамикалық жүйе болып табылады [17]. Қарым-қатынасты
талдау бірқатар әртүрлі деңгейлер мен өлшемдерді ерекшелеуге мүмкіндік
береді. Қарым-қатынас деңгейлері, өлшемдері және детерминанттары туралы
мәселені қарастырмастан бұрын, бастыны ерекшелейік: қарым-қатынас
субъектілердің өзара әрекеттестігі процесі ретінде болады. Қарым-қатынаста
субъект ретінде оларға тән адамдардың субъективті әлемі деп атауға
болатын қасиеттері байқалады.
Кеңістікті елестетулерді қайта жаңғырту барысында қарым- қатынас қандай
да бір объектілердің орналасуына қарай бағалауға, сонымен қатар кеңістікті
- уақыттық тасымалдау процесстеріне ықпал етеді; сонымен қатар, ол қайта
жаңғыртылатын бейнелердің түзелуін қамтамасыз етеді.
Вербалды материалды қайта жаңғырту барысында қарым-қатынас оны тексеру
және түзеудің, сонымен қатар ұмытылғандарды айқындаудың маңызды шарты
ретінде болады, қарым-қатынас процесінде қайта жаңғырту стратегиясы
қалыптасады, жаңғыртылған материалдар бөлімдеріне қатысты болжамдар
жасалады және тексеріледі, оның реттелуі жүзеге асырылады. Түсініктерді
игеру процесінде қарым-қатынасқа орай жалпылау және абстракциялау базасы
кеңейеді (индивидуалды іс-әрекетпен салыстырғанда), сол сияқты ол
игерілетін білімдерді таңдау және реттеуге септігін тигізеді.
Қарым-қатынас түрлі аспектілерде қандай да міндеттерді қарастыру және
олардың шешімдерін табу стратегиясын алмастыру үшін қолайлы жағдайлар
жасайды. Осылайша, қарым-қатынас, ең алдымен, таным процестерінің
ұйымдастырылуы мен реттелуіне ықпал етеді.
Қарым-қатынас оған қатысушылар арасында қызметтерді бөлу, мәселені шешу
бойынша, рөлдерді алмастыру бойынша, өзара ықпалдастық, бақылау, өзара
түзеу және толықтыру мүмкіндігін қамтамасыз ететін, ашық және қозғалысты
жүйе ретінде болады. Қарым-қатынас әрқашанда нақты-ситуативті сипатта
болады және оның қатысушылары арасында әрекет қалыптасуы бойынша өтеді.
Қарым-қатынас - қатарлас дамудағы индивидуалды іс-әрекеттердің қосылысы
немесе жинақталуы емес, дәлірек айтқанда субъектілердің өзара әрекеттестігі
болып табылады. Сондықтан да оған енгізілген актілердің (әрекетер немесе
операциялар) барлығы қосарланған және ерекше қасиеттерге ие болады.
Кез келген танымдық процесте кезеңнен кезеңге өту барысында
ынтымақтастық және ақпарат тасымалдануы жүзеге асырылады. Қарым-қатынас
жағдайларында жеке жүретін танымдық процеске тұлғалық қарым-қатынас арқылы
серіктесінен алған ақпарат тартылады. Онда ең алдымен қарым-қатынас
жағдайында танымдық процестер динамикасының өзгешелігі мен жоғары
тиімділігі анықталады.
Қарым-қатынас процесі барысында вербалды және вербалды емес құралдар
арасындағы қатынас бірлесіп шешілетін мәселелер сипатымен, сонымен қатар
бірлескен іс-әрекет жағдайларымен анықталады және ол өте динамикалы
өзгермелі болып келеді.
Қатысушылар әрекеттерінің уақыт бойынша үйлесімді болуы қарым-қатынас
процесінің маңызды сипаты болып табылады. Қарым-қатынастың соңғы кезеңінде
бірлескен іс-әрекет нәтижелерін сәйкестендіру, оларды бақылау және түзету
жүзеге асырылады. Ол жеке алғанда, қарым-қатынас процесінде түсініктерден,
шешімдерден, принциптерден және бірлескен әрекет стратегияларының үйлесімді
қалыптасуынан байқалады. Қарым-қатынас процесінің нақты динамикасы қарым-
қатынас тақырыбы мен оған қатысушы адамдардың ерекшеліктеріне байланысты
[17, 57 б].
Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жағдайларында ақпаратты жалпылау
және абстракциялау, білімдерді талдау және жинақтау жүзеге асырылады. Осы
арқылы индивидуалды ойлаудың өзінде де ішкі диалогты жеңіл байқауға болады.
Тұлғаның ойлау әрекетін дамыту арқылы оның дүниетанымдық білімі мен
көзқарасын өрістетуге болады. Ойлау туралы қазақтың белгілі ғалымы
Ә. Алдамұратов Жалпы психология атты оқулығында, ол – әлеуметтік
жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы
дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі деген [18, 11 б]. Бұл
бейнелеу адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады.
Қарым-қатынас және ойлау процесстерінің құрылымдарында көптеген ортақ
ерекшеліктер бар. Оны О.К. Тихомиров Адамның ойлау әрекетінің құрылымы
еңбегінде ойлауды бірқатар, таным теориясы, логика, психология, әлеуметтану
және тб. ғылыми пәндердің зерттеу обьектісі ретінде қарастырды [19, 17 б].
Бұл тәсілдердің көп түрлілігі мен зерттелетін обьектінің күрделілігі
ойлау терминінің түрлі мағынада қолданылуына, зерттеу обьектісінің кейбір
сипаттамаларын ғана тіркеуге әкеледі. Осыған байланысты мағынасы жиі
қолданылатын үш терминді ерекшелеуге болады. Олар:
а) ойлау - білім ретінде (ой-сезімге қарағанда, ұғымды білім );
б) ойлау – процесс ретінде, білім меңгеріледі (білімсізден білімге
ауысу танымы ретінде);
в) ойлау – адам қабілетінің бірі ретінде (ақыл – сенім, ерікке
қарағанда).
Психология ойлауды бәрінен бұрын процесс, индивидтің танымдық
іс–әрекеті ретінде қарастырады. Сондықтан қарым-қатынастың ойлау процесіне
ықпалы түрлі факторлар жүйесіне байланысты, олар шешілетін есептің
күрделілігі, адамдардың ақыл-ой қабілеттері және білім деңгейлері, бірлесіп
есеп шешушілер мотивациялары, тұлғалық ерекшеліктері және т.б. тұрады.
Бірлескен іс–әрекетті қалыптастыру мәселесін нақтылауда ойлау мен
қарым–қатынас процесі байланыста жүреді. Осы байланыс туралы профессор С.М.
Жақыповтың пайымдауынша индивидтердің бір–бірімен қарым–қатынас процесі
барысында жинақталған білімдерінің бірлескен іс–әрекетке қатысатын
адамдардың білімдерімен алмасуы, олардың жалпы мақсатқа бағытталған
қарым–қатынас процесін құрайды. Бірлескен-диалогты танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру субьектілердің өзара әрекеті (бірлескен әрекет) т.б. және
қарым-қатынас процесінде жүзеге асырылады [20, 63 б].
Тіл құрал ретінде қарым-қатынас пен іс-әрекетте сөйлеу арқылы жүзеге
асырылады. Сөйлеу түсінігі сөйлеу әрекетімен қатар, өнім немесе нәтиже
сияқты сөйлеу әрекетінің (сөйлесу және жазу) өнімді процестерінің
нәтижесінде пайда болатын нақты материалды болжайды, яғни олар: жиынтығы
мәтін немесе контекст деп аталатын, қабылдау мен түсіну объектісі ретінде
қызмет ететін, сөйлеу әрекетінің рецептивті процестері жасалатын белгілі
сөйлеу мен пікірлер. Осы сипаттаманы Б.В. Беляев Ойлау, тіл және сөйлеудің
өзара қатынасы туралы еңбегінде қарастырып, қабылдау мен сөйлеуді түсіну
процестерін немесе сөйлеудің мазмұндылығы, түсініктілігі, айқындылығы және
әсерсіздігін зерттеу барысында, сөйлеу мен ойлау арасындағы өзара қарым-
қатынасты анықтау жағдайларында сөйлеу әрекетінің өнімді болып
табылатындығын талдайды [21, 12 б].
А.Н. Леонтьев өз еңбектерінде адам санасының қоғамдық қатынаста
қалыптасатынын айтып өткен [22, 141 б]. Оның пікірінше, қазіргі таңда
субьект қоғамдық субьект ретінде қарастырылады, субьекті мен табиғаттың
қатынасы қатынас ретінде, бірақ оның табиғатқа деген қатынасы тікелей
қатынас емес, жанама түрдегі материалдық және қоғамдық қатынас болып
табылады. Адамның психикасының тарихы мен адам санасының басталуына адамның
еңбек әрекетінің пайда болуын немесе адамның қоғамдық еңбегін жатқызуға
болады. Еңбектің даму процесімен тілдің даму сәті де мәнді орын алады. Тек
қана тіл сананың адами формасының пайда болуы мен дамуын анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Қарым–қатынастың ойлауға әсер етуіне себеп болатын негізгі
детерминанты ретінде ақпараттардың жалпы қоры, индивидуалды танымдық
процестердің динамикасын реттеудің өзіне тән ерекше механизмі, міндеттерді
шешудің бірлескен стратегиялары мен іс–әрекеттің топ үшін ортақ стилі
қарастырылады. Ойлау мен қарым–қатынастың өзара күрделі байланысы
субъектінің жалпы қорытындыдағы ақпараттардың жинақталу процесінен
көрінеді. Ойлау мен қарым–қатынастың өзара байланыс мәселесі бірлескен
ойлау әрекетіндегі мақсаттық құрылым мен мағыналардың жалпы қорының өзара
байланыс мәселесінде нақтылануын С.М. Жақыпов айтып өткен [20].
Ал К.К. Байчинскаяның көзқарасына қарағанда бұл ойлаудың іс-
әрекеттік, бірізді таралуына кедергі болады [23, 6 б]. Оның теориялық
талдауы бойынша ойлау психологиясы туралы жинақталған тұжырымдар ойлау
процесінің шығуына қатысты, онда жаңа психологиялық детерминанттардың пайда
болуы бізді бұл екі мәселе ойлау психологиясында өз бетінше дербес
қарастырылады деген қорытынды жасауға жетеледі.
Адамның ойлау әрекетінің болмысы мен шынайылығы дыбысты анық сөз
арқылы жеткізеді. Сөйлеу күрделі психикалық құбылыс ретінде адамның ойының
шындығын, болмысын білдіреді. Біз басқа адамзатпен тіл арқылы өзара қарым-
қатынас жасаймыз.
Естіртіп сөйлеу өзгелермен қатынас жасаудың коммуникацияның құралы
болып есептелінсе, үнсіз сөйлеу ойланып-толғанудың құралы болып саналады.
Ниеттің үнсіз талабына бұрылып, қайта оралуы шет тілін үйрену кезінде, не
есеп шығаруда т.б. жиі кездеседі. Себебі М. Мұқанов пікірінше, мәселені
шешерде ойлану үнсіз сөйлеуді қажет етіп, кейін осының өзі соның шешілуіне
түрткі бола алады. Ал мәселе өзінен-өзі жеңіл келіп, ойланбаған жағдайда
ниет, яғни ішкі жоспар бірден тіл сөздеріне айналып, коммуникацияға
жіберіледі. Соңғы жағдайда ниеттің сөз қабығына енуін мәтін деп атайды.
Ғылымда ой мен тіл тығыз байланысты дегенде бұлардың бір–бірінсіз қызмет
ете алмайтынын ғана айтпай, ой сөйлеу арқылы түзеліп, жөнделіп тұратынын да
қарастырады [24, 29 б]. Осы орайда сөз мәнге емес, мағынаға ие
болатындығы байқалады.
Тілдің жалпы мағынасының өзінде белгі жүйесі, адамның қарым-қатынасы,
ойлауы және сөйлеуіне қызмет ететін құралы ретінде анықталады. Тіл арқылы
дүниені тану жүзеге асырылады. Тілде тұлғаның өзіндік санасы ақиқатталады.
Тіл ақпаратты сақтау және жеткізу, сонымен қатар адам мінез-құлқын
басқарудың өзіндік әлеуметтік құралы болып табылады [25, 14 б].
Баланың психикасы алғаш ересектермен қарым-қатынас процесінде қалыптаса
бастайды. Ересектер балаға мың жылдар бойы жинақталған жалпы адамзаттық
тәжірибені сіңіреді және осы тәжірибені игеру процесінде балада тек жаңа
білімдер ғана емес, сонымен қатар мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін игерудің
негізі қаланады. Заттық іс-әрекет және қарым-қатынаста қалыптасатын
психикалық процестер өз дамуы барысында біртіндеп қысқартылады,
жинақталады және әлеуметтік жаратылыс белгілері жасырын болатындығы
соншалық, арнайы талдауды қажет ете бастайтын белсенді көңіл немесе ырықты
есте сақтау ерекшелігін игереді. Сондықтан да кейбір жағдайларда ғалымдар
баланың дамуы қарым-қатынастың шынайы сыртқы формаларында емес, оның
тамыры психика түбінде жатады деп тұжырымдайтын психикалық өмірдің негізгі
қасиеттері ретінде баяндалады.
А.Р. Лурия өз зерттеулерінде жоғары психикалық функциялардың табиғатын
тек дұрыс бағалау қажеттігі емес, сонымен қатар әр қадам сайын тіл арқылы
жүзеге асатын, психикалық іс-әрекеттердің күрделі түрлерінің қалыптасуына
жетелейтін күрделі процесті бақылау қажеттігі туралы тұжырым жасаған [26,
14 б]. Осыдан сөйлеу түсінігі өнім немесе нәтиже сияқты сөйлеу әрекетінің
(сөйлесу және жазу) өнімді процестері нәтижесінде пайда болатын нақты
материалды болжайтындығы, яғни жиынтығы мәтін немесе контекст деп аталатын,
сонымен қатар қабылдау мен түсіну объектісі ретінде қызмет ететін, сөйлеу
әрекетінің рецептивті процестері жасалатын белгілі бір сөйлеу мен пікірлер
болып табылады.
Қабылдау мен сөйлеуді түсіну прцестерін немесе сөйлеудің мазмұндылығын,
түсініктілігін, айқындылығы және әсерсіздігін зерттеу барысында
психологтардың сөйлеу мен ойлау арасындағы өзара қарым-қатынасты анықтау
жағдайларында нақты пікірлері, яғни сөйлеу әрекетінің өнімі болып
табылатындығы туралы талдаулары жиі кездеседі.
Қарым-қатынастың адамдар арасындағы мақсатқа бағытталған байланысты
орнату және өзара қолдау көрсету екендігі белгілі. Қарым-қатынасқа түсетін
адам түсінігінде мұндай байланыс міндетті түрде тікелей немесе жанама
болады. Бірақ А.А.Леонтьев пікірінше, қарым-қатынасқа қатысушылар бір-
бірімен психологиялық түрде біріккен, сонымен қатар қарым-қатынас бұл
психологиялық ұйымшылдықты ұлғайтушы немесе кішірейтуші ретінде қызмет
атқарады [27, 8 б]. Мұндағы байланысты адамдар арасында өзара әрекеттесу
сипатынан, сонымен қатар өздерін өзгерту үшін де бағытталуына арналған
әрекеттерінен көруге болады. Бұдан олардың көздеген мақсаттарына түрлі
тәсілдермен қол жеткізуге мүмкіндігі анықталады. Мысалы, келісімді әрекет
жолы немесе оған қарама-қарсы, қызметтерді бөлу. Екінші жағдайда, тұлғаның
түрлі жақтарына ықпал ету арқылы оның құндылық бағдарына, эмоционалды
сферасына және т.б. немесе мінез-құлқын тікелей ынталандыруға болады.
Сондықтан қарым-қатынасқа қатысушыларды өзге де сипаттамалар – ортақ
қызығушылықтар, мотивтер, білім, ұстаным, мақсат, сондай-ақ, әлеуметтік
рөлдер жүйесі біріктіруі де мүмкін.
Тұлғааралық қарым-қатынастың детерминанттары болып саналатын жекелік
қасиеттерді, мінездемелерді, қасиеттерді қанғаттанарлық деп айту қиын,
тұлғааралық баға белгісі қарым-қатынас мазмұны, жанама өзара әрекетпен
анықталатыны, ал басқаның тұлғалық қасиеттері тек бағалаудың абсолютті
өлшемін күшейтетіні әлеуметтік перцепция бағытындағы еңбектерде жанама
дәлел ретінде қызмет етуі мүмкін.
М. Мұқановтың пікірінше тілдің ойды тиісті мөлшермен бөлуі ұлттардың
әрқайсысына тән, олардың негізгі қасиеті болып саналады және бұл бірлік
этно және лингвопсихологияларының өзіндік меншіктері болып есептелінеді
[24]. Сондықтан тіл қарым-қатынас процесінде ойды сөз арқылы жеткізу
қызметін атқарады. Ал кез келген ұлттардың өзіндік тілінің қай-қайсысы
болса да, олардың негізгі қызметі сол біреудің ойын өзгелерге тасу болып
табылады. Ойды этно және лингвопсихологиясы тұрғысынан дәлелдеудің өзін
алып қарасақ, олар әр түрлі тақырыптарға жатпайды, бір мәселе болып
саналады. Бұл жерде айта кететін мәселе: қазіргі кезде этнопсихология қоғам
психологиясының бір бөлшегіне, ал лингвопсихология тіл мен психологияның
шекарасы болып есептелсе де, осылардың арасында бірлік бар. Осы бірлік әр
ұлт тілі ойды өзінше, өзінің ерекшелігіне қарай біреуі басқаларына белгілі
мөлшермен жеткізетінінде.
Психикалық процестердің құрылымын анықтайтын тұлғаның когнитивті стилі
оның барлық тіршілік жағдайларында әр түрлі тапсырмаларды шешу барысында іс-
әрекеттің мазмұнына сәйкес тұрақты өзіндік қабылдауы мен танымынан
көрінеді. Когнитивті стиль субъектінің, қабылдаудан бастап есте сақтау мен
жеке тұлға қорғанысына дейінгі барлық танымдық құрылымының деңгейінен
өтеді [28, 18 б].
Қарым-қатынаста тұлғалардың ақпаратты қабылдауы тікелей қабылданатын
белгілермен байланысты емес, керісінше әр түрлі ақпараттардың ықпал етуінің
зерттелетін процеске абстракциялануы психофизикада объектіні классикалық
идеализациялау жақтарының бірі болады. Оның бірлескен іс-әрекет ықпалына
да, қарым-қатынастың сенсорлы процестеріне де қатысы бар [29, 71 б].
Қабылдау процесін дамытып, қалыптастырып отыру ойлау, сөйлеу, есте сақтау,
сезім, эмоциялармен бірге байланыстыруды талап етеді. Ол қарым-қатынаста
танымдық іс-әрекеттердің бір-бірімен ұштастырыла дамитынын көрсетеді.
Танымдық іс-әрекеттің қарым-қатынаста қабылдау көрсеткіштеріне:
ситуацияны талдауға даярлығы, таңдаған мақсаттың сипаты, ішкі практикалық
шешімнің танымдық тапсырмасын ажырата білу, танымдық шешімді сол маңызды
мақсатқа жету үшін берілген практикалық ситуацияға қолдануға
қабілеттілігі , оның жетістікке жететін шарты болатын танымды сол
практикалық тапсырмамен байланыста кою жатады. Ал тұлғаның танымдық
тапсырманы шешудегі өзара әрекеттесу көрсеткіштері ретінде серіктесінің
әрекетімен мүдделену; өзінің жүру әрекетін серіктесінің қызығушылығымен
түзету қабілеттілігі; құрбысының ұсынысын, шешімін қабыл алмау емес,
керісінше қабылдау даярлығы; өзінің бағытынан құрбысымен жалпы мақсатқа
бағытталған әрекетін түсіндіре білу қабілеттілігі; айтылғандарға,
түсіндірулерге, құрбысының толықтыруларына тәуелді өзінің іс-әрекет
нәтижесін түзетуге даярлығы есептеледі [30, 10 б].
Олай болса, танымдық тапсырманы шешу С.М. Жақыповтың серіктер
арасындағы бірлескен-диалогты танымдық іс-әрекет тұжырымдамасы бойынша
субьектілердің бірлескен танымдық іс-әрекетінің қарым-қатынас процесінде
жүзеге асырылатындығы болып табылады. Басқа адамды қабылдау, оның сыртқы
белгілерінің көрінуі, индивидтің қабылдайтын олардың жеке қасиеттерімен
қатынасы және оның ішкі әлемі мен мінез-құлқын сол негізде түсінуінің
жүзеге асырылуы қарым-қатынас процесінде орындалады.
Кеңес одағының ғалымы А.А. Бодалев адамдардың бірін-бірі тану
пихологиясына қатысты жұмыстар мазмұнын қарастыра отырып, психология
ғылымында осы түпнұсқалы бағытты сипаттайтын белгілі бір тенденцияларды
нақты көруге мүмкіндік берді [31]. Ол тенденциялардың біріншісі
төмендегідей түйінделеді, яғни адамдардың бірін-бірі тану психологиясының
маңыздылығын айқындай келе, зерттеушілер назарының нысанына айналатын
феноменологиялар, заңдылықтар мен механизмдер туралы білімдері
біртіндеп кеңейе бастайды. Ол адамды тұлға ретінде қабылдау
ерекшеліктерін және онымен өзара әрекеттестіктегі адамдардан сол адамның
тұлға туралы түсініктерінің қалыптасу басымдылықтары бойынша зерттеді.
Осылайша адамдардың адами келбетті және қарапайым затты қабылдау
ерекшеліктері салыстырмалы түрде қарастырылды.
А.А.Бодалев еңбектерінен 18-25 жас аралықтарында өзге адамды түсіну
және қабылдауда болатын өзгерістері анықталды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz