Білім беру саласының дамуы
КІРІСПЕ
1 БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Білім беру қызметі қоғамдық саланың немесе сектордың маңызды категориясы ретінде
1.2 Білім беру . бәсекеқабілеттілікті арттырудың негізгі факторы ретінде
1.3 Қазіргі экономикалық даму шеңберіндегі білім берудің өлшемдері мен элементтері
2 ҚР.ДА БЕРУ БІЛІМ ҚЫЗМЕТІ НАРЫҒЫНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Отандық білім беру саласындағы рыноктық өзгерістер үдерісі
2.2 ҚР.да білім беру саласын қаржыландыру мәселелері
2.3. Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайын талдау
3 Отандық білім беруді заманауи әлемдік тәжірибеге сүйене отырып дамыту перспективасы
3.1 Білім беру саласын инновациялық дамытудың отандық және шетелдік тәжірибелері
3.2 Білім беру қызметі рыногын ілгері дамытудағы инвестициялаудың ролі
ҚОРЫТЫНДЫ
1 БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Білім беру қызметі қоғамдық саланың немесе сектордың маңызды категориясы ретінде
1.2 Білім беру . бәсекеқабілеттілікті арттырудың негізгі факторы ретінде
1.3 Қазіргі экономикалық даму шеңберіндегі білім берудің өлшемдері мен элементтері
2 ҚР.ДА БЕРУ БІЛІМ ҚЫЗМЕТІ НАРЫҒЫНЫҢ ТРАНСФОРМАЦИЯЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Отандық білім беру саласындағы рыноктық өзгерістер үдерісі
2.2 ҚР.да білім беру саласын қаржыландыру мәселелері
2.3. Қазақстанның білім беру нарығының қазіргі жағдайын талдау
3 Отандық білім беруді заманауи әлемдік тәжірибеге сүйене отырып дамыту перспективасы
3.1 Білім беру саласын инновациялық дамытудың отандық және шетелдік тәжірибелері
3.2 Білім беру қызметі рыногын ілгері дамытудағы инвестициялаудың ролі
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: ХХІ ғасыр - жаһандық жаналықтар ғасыры ғана емес, білімнің дәуірлеу ғасыры да, өйткені ол қазіргі кезде мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ әлемдік нарықтағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап, халықтың өмір сүру сапасымен деңгейін көтеруде айрықша маңызды рөл атқарады. Өз кезегінде әлемдік қауымдастықтың бір мүшесі ретінде еліміз бұл мәселелерден тысқары қала алмайды. Қазақстан Республикасы өз егемендігін алған уақыттан бастап, білім беру жүйесі жаңа кезеңге көшті. Білім берудің оқулықтары жаңа стандартқа сай жасалуда. Білім беру мазмұны - жеке адамның біліктілігі мен жан-жақты дамуын қалыптастыру үшін негіз болып табылатын білім берудің әрбір деңгейі бойынша білімдер жүйесі (кешені). Осы жерден Республикамыздың білім беру деңгейінің сапалығы туралы жаңа ұсыныс кеңестердің жүзеге асыру қажеттілігін байқаймыз.
Қазақстан жоғары білімнің стратегиялық міндеттері ұлттық білім беру жүйесіндегі жетістіктерді сақтай отырып, оны әлемдік білім беру үрдісінің ең озық үлгілеріне сәйкестендіруге негізделеді. Тәуелсіз мемлекетіміздің білім беру жүйесі мынадай екі түрлі маңызды процесті жүзеге асыруға бағытталған:
‒ ұлттық білім беруді жаңа арнаға салу;
‒ әлемдік білім кеңістігімен ықпалдасу.
Елбасымыз кезекті Жолдауында «Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар» - деп атап өткен болатын. Осы мәселені шешу үшін төмендегідей міндеттерді де көрсетіп өтті. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда елімізде ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамтуды жоспарға қойып берді. Ал орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керектігін атап өтті. Мектеп түлектері үш тілді қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиістігі де айтылды. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеретіні сеніммен нақтыланды [1 ].
Бүгінгі күні білім беру жағдайы, күйі, болашағы жаңа кезеңге жол ашпақ. Көптеген оқу-орындарының оның ішінде мектептер, колледждер, университеттер, оқу негіздері ашылды. Қазіргі уақытта білім берудің мазмұнына талдау жасау өте қиын.
Диссертация жұмысының зерттелу деңгейі. Білім беру саласындағы әр түрлі мәселелерді зерттеуге көптеген ғалымдар үлесін қосқан. Осы саланы зерттеп тануға Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, Шеденов У.К., Даулиева Ғ.Р., Джумамбаев С.К., Сарбасова Т.С., Сарбасова А.К., Бимендиева Л.А., Бейсенбаев Ж.Т., Мухтарова К.С. А.А.Абишев, С.А.Абдыманапов, Е.Б.Аймагамбетов, Р.А.Алшанов, К.А.Сагадиев, Р.К.Сатова, Ж.К.Туймебаев және т.б. отандық ғалымдар үлесін қосқан.
Қазақстан жоғары білімнің стратегиялық міндеттері ұлттық білім беру жүйесіндегі жетістіктерді сақтай отырып, оны әлемдік білім беру үрдісінің ең озық үлгілеріне сәйкестендіруге негізделеді. Тәуелсіз мемлекетіміздің білім беру жүйесі мынадай екі түрлі маңызды процесті жүзеге асыруға бағытталған:
‒ ұлттық білім беруді жаңа арнаға салу;
‒ әлемдік білім кеңістігімен ықпалдасу.
Елбасымыз кезекті Жолдауында «Біздің болашаққа барар жолымыз қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар» - деп атап өткен болатын. Осы мәселені шешу үшін төмендегідей міндеттерді де көрсетіп өтті. Ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда елімізде ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамтуды жоспарға қойып берді. Ал орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керектігін атап өтті. Мектеп түлектері үш тілді қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиістігі де айтылды. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеретіні сеніммен нақтыланды [1 ].
Бүгінгі күні білім беру жағдайы, күйі, болашағы жаңа кезеңге жол ашпақ. Көптеген оқу-орындарының оның ішінде мектептер, колледждер, университеттер, оқу негіздері ашылды. Қазіргі уақытта білім берудің мазмұнына талдау жасау өте қиын.
Диссертация жұмысының зерттелу деңгейі. Білім беру саласындағы әр түрлі мәселелерді зерттеуге көптеген ғалымдар үлесін қосқан. Осы саланы зерттеп тануға Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, Шеденов У.К., Даулиева Ғ.Р., Джумамбаев С.К., Сарбасова Т.С., Сарбасова А.К., Бимендиева Л.А., Бейсенбаев Ж.Т., Мухтарова К.С. А.А.Абишев, С.А.Абдыманапов, Е.Б.Аймагамбетов, Р.А.Алшанов, К.А.Сагадиев, Р.К.Сатова, Ж.К.Туймебаев және т.б. отандық ғалымдар үлесін қосқан.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: ХХІ ғасыр - жаһандық жаналықтар
ғасыры ғана емес, білімнің дәуірлеу ғасыры да, өйткені ол қазіргі кезде
мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ
әлемдік нарықтағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап, халықтың өмір
сүру сапасымен деңгейін көтеруде айрықша маңызды рөл атқарады. Өз кезегінде
әлемдік қауымдастықтың бір мүшесі ретінде еліміз бұл мәселелерден тысқары
қала алмайды. Қазақстан Республикасы өз егемендігін алған уақыттан бастап,
білім беру жүйесі жаңа кезеңге көшті. Білім берудің оқулықтары жаңа
стандартқа сай жасалуда. Білім беру мазмұны - жеке адамның біліктілігі мен
жан-жақты дамуын қалыптастыру үшін негіз болып табылатын білім берудің
әрбір деңгейі бойынша білімдер жүйесі (кешені). Осы жерден Республикамыздың
білім беру деңгейінің сапалығы туралы жаңа ұсыныс кеңестердің жүзеге асыру
қажеттілігін байқаймыз.
Қазақстан жоғары білімнің стратегиялық міндеттері ұлттық білім беру
жүйесіндегі жетістіктерді сақтай отырып, оны әлемдік білім беру үрдісінің
ең озық үлгілеріне сәйкестендіруге негізделеді. Тәуелсіз мемлекетіміздің
білім беру жүйесі мынадай екі түрлі маңызды процесті жүзеге асыруға
бағытталған:
‒ ұлттық білім беруді жаңа арнаға салу;
‒ әлемдік білім кеңістігімен ықпалдасу.
Елбасымыз кезекті Жолдауында Біздің болашаққа барар жолымыз
қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты.
ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы
мықты азаматтар - деп атап өткен болатын. Осы мәселені шешу үшін
төмендегідей міндеттерді де көрсетіп өтті. Ұлттық білім берудің барлық
буынының сапасын жақсартуда елімізде ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға
қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі
біліммен 100 пайыз қамтуды жоспарға қойып берді. Ал орта білім жүйесінде
жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керектігін атап өтті. Мектеп түлектері үш тілді қазақ,
орыс және ағылшын тілдерін білуге тиістігі де айтылды. Оларды оқыту
нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең
талдау машығын игеретіні сеніммен нақтыланды [1 ].
Бүгінгі күні білім беру жағдайы, күйі, болашағы жаңа кезеңге жол
ашпақ. Көптеген оқу-орындарының оның ішінде мектептер, колледждер,
университеттер, оқу негіздері ашылды. Қазіргі уақытта білім берудің
мазмұнына талдау жасау өте қиын.
Диссертация жұмысының зерттелу деңгейі. Білім беру саласындағы әр
түрлі мәселелерді зерттеуге көптеген ғалымдар үлесін қосқан. Осы саланы
зерттеп тануға Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, Шеденов У.К., Даулиева
Ғ.Р., Джумамбаев С.К., Сарбасова Т.С., Сарбасова А.К., Бимендиева Л.А.,
Бейсенбаев Ж.Т., Мухтарова К.С. А.А.Абишев, С.А.Абдыманапов,
Е.Б.Аймагамбетов, Р.А.Алшанов, К.А.Сагадиев, Р.К.Сатова, Ж.К.Туймебаев және
т.б. отандық ғалымдар үлесін қосқан.
Нарықтық экономика шартында білім беру жүйесін басқару, қаржылық
қолдау көрсету мәселелері Критский М., А.Панкрухин , С.Г.Струмилин,
Н.А.Синицин, Бушмарин И.В., В.П.Тихомиров, Ишина И.В, М.Х.Тусеева,
В.М.Филиппов, Т.Шульц, Капелюшников Р.И., Албегова И.М., Леонова Т.Г.,
Емцов Р.Г., Нойт. және т.б. отандық және ресейлік ғалымдардың еңбектерінде
зерттелінген.
Білім беру саласының ұлттық экономикадағы және елдің бәсекеге
қабілеттілігін анықтаудағы білім берудің орнын Толстобров М.Ю., Чистякова
О.В., Портер М.Э., Киченко Л.П. Е.С.Попова Cулима С.В. Житовская И.Г.,
Крылова И., Cкоров Г.Е., Д.Х. Байдрахманов және т.б.б отандық және шетелдік
ғалымдар зерттеуге үлесін қосқан.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертация жұмысының
мақсаты отандық білім беру саласының бүгінгі жағдайы мен өзекті
мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның нарықтық қатынас жағдайындағы
құрылымдық өзгерістері және білім саласының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
бағыттары бойынша теориялық-әдіснамалық және іс-тәжірибелік тұрғыдан
ұсыныстар дайындау болып табылады. Алға қойылған мақсатқа жету үшін
келесідей міндеттер орындалады:
‒ білім саласын дамыту мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде, сондай-ақ әлемдік нарықтағы, әлемдік
қоғамдастықтағы орнын айқындаудың алғышарты ретінде зерттеледі, оның
қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық тұрғыдан баға беріледі;
‒ білім беру саласында мемлекеттік бағдарламалардың орнын анықтау және
осы саланы қаржыландыру мәселелерін теориялық тәжірибелік тұрғыдан
талдау;
‒ білім саласын арттырудағы шетелдік тәжірибелер мен экономикалық
көзқараста зерттелініп, оны Қазақстан Республикасында қолдану
ерекшеліктері сараланады.
Диссертация жұмысының зерттеу нысаны. Республиканың, ішінара аймақтар
мен облыстардың білім беру қызметі мен мекемелері, оның жекелеген салалары
диссертация жұмысының объектісі болып табылады.
Диссертация жұмысының зерттеу пәні. Отандық білім беруді дамыту
шаралары, оны қаржылық қамтамасыз ету мәселелері және білім саласындағы
экономикалық қатынастар диссертация жұмысының зерттеу пәні болып табылады.
Диссертация жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік
негізі. Білім саласын дамыту тақырыбына арналған шетелдік және отандық
монографиялық еңбектер мен оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары, шетелдік
және отандық ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-теориялық, ғылыми-
практикалық конференциялар материалдары, Қазақстан Республикасының
Конституциясы және соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары,
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР
Ұлттық Статистика Агентінің статистикалық деректері , ҚР Білім және ғылым
және Қаржы министрліктерінің материалдары, мерзімді басылым мақалалары
зерттеудің әдіснамалық, теориялық, сондай-ақ іс-тәжірибелік негізін
құрайды.
Зерттеу жұмысында дәстүрлі салыстыру, статистика-экономикалық талдау
және логикалық талдау, SWOT- талдау әдісі қолданылды.
Диссертация жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы.
Диссертация жұмысында қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелерді, сондай-
ақ ғылыми тұжырымдамаларды іс-тәжірибелерді сынақ ретінде қолдануға болады.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар.
‒ білім беру теориялық мәні мен мазмұны;
‒ білім беруді заманауи әлемдік тәжірибеге сүйене отырып дамытуда
мемлекет саясатының ролі;
‒ Отандық білім беру жүйесін дамыту перспективалары;
‒ білім беру жүйесін дамытуда инновациялық ендірулердің
маңыздылығы.
Диссертация жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысының бірінші
бөлімінде автор білім беру саласы дамуының теориялық аспектілері
қарастырған. Екінші бөлімінде отандық білім беру саласындағы рыноктық
өзгерістер үдерісі, ҚР-дағы білім берудегі қаржыландыру мәселелері мен
білім беру қызметі нарығының қазіргі жағдайы қарастырылған. Үшінші бөлім
отандық білім беруді заманауи әлемдік тәжірибеге сүйене отырып дамыту
перспективасы мен отандық білім беруді жетілдірудің инновациялық
үдерістерін зерттелген, сонымен қоса шетел тәжірибелері де қарастырылған.
Қазіргі таңдағы Отандық білім беру саласындағы өзекті мәселелер
айқындалған, шешу жолдары да көрсетіліп отыр.
1 БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Білім беру қызметі қоғамдық саланың немесе сектордың маңызды
категориясы ретінде
“Білім беру қызметі” категориясының өзіндік ерекшелігін “тауар”,
“қызмет” ұғымдары мен қызмет қасиеттерін жүйелеу нақтылайды.
Экономикалық әдебиетте “қызмет” ұғымының жалпыға бірдей қалыптасқан
анықтамасы жоқ, мұның өзі осы ұғымның күрделілігін көрсететін жағдай.
Қазіргі әдебиеттерде қызметті “жаңа материалды-заттай өнім
жасамайтын, бірақ бұрыннан бар өнімнің сапасын өзгертетін іс-әрекет
түрлері” ретінде түсіндіретін анықтамасы кездеседі. Келесі зерттеушілер
қызметті “бір жақ екінші жаққа ұсынатын кез келген іс-әрекет немесе игілік”
ретінде қарастырады және қызметтің сезілмейтіндігін көрсетеді.
Ө.Қ.Шеденов және Д.К.Ильясов қызметті материалды игілік түріндегі
еңбек өніміне және іс-әрекет түріндегі еңбекті тұтынуға байланысты өндіруші
мен тұтынушы арасындағы қатынастар жүйесі ретінде қарастырады [2,24 б.].
Соңғы жылдары американдық зерттеуші Т.Хиллдің анықтамасы кең танымал
болып отыр. Оның пікірінше, “қызмет ‒ алдын ала келісім бойынша бірінші
экономикалық бірліктің іс-әрекеті нәтижесінде тұлғаның немесе екінші
экономикалық бірлікке тиесілі тауар жағдайының өзгеруі”. Кейбір авторлар
қызметті “нәтижесі пайдалы әсер түрінде адамның қажеттілігін
қанағаттандыратын мақсатты бағытталған іс-әрекет” ретінде анықтайды [3,14]
Келтірілген анықтамаларды қызмет ұғымының мазмұнына әр түрлі
түсініктеме берілуіне қарамастан, біз барлық авторларға тән ортақ ұқсастық
байқаймыз. Яғни заттай және заттай емес өнімдердің арасындағы айырмашылық
жойылып, олар пайдалылық белгісі бойынша біріктірілініп отырады. Осы
негізде біз қызметті қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған
экономикалық пайдалы іс-әрекеттің нәтижесі ретінде қарастыруға болаыд.
Қазіргі экономика ғылымында қажеттіліктерді қанағаттандыратын және
рынокқа пайдалану, тұтыну, сатып алу т.б. мақсатта ұсынылатын кез келген
нәрсе тауар ретінде қарастырылады, яғни тауар дегеніміз айырбас үшін
өндірілген ерекше экономикалық игілік. Демек, тауар ұғымы заттың физикалық
қасиеттерімен шектелмейді. Осы тұрғыда қызмет тұтыну және айырбас құны бар
ерекше заттан тыс тауар болып табылады. Қызметтің құны оны өндіруге кеткен
ресурстар шығынын, сондай-ақ балама шығындарды бейнелейді және сұраныс пен
ұсыныстың ара қатынасымен анықталады.
Қызметтің ерекше тауар ретіндегі сипаты оның келесідей
ерекшеліктерінен туындайды:
Қызмет білінбейді - яғни, оның пайдалы әсерін тек тұтынудан соң ғана
бағалауға болады; қызмет қызмет көрсету көзінен немесе субъектіден
ажырамайды (тұтастығы) - егер материалды - заттай түрдегі тауар өндірушіден
бөлек дербес өмір сүрсе қызмет өндірушіден бөлектене алмайды; қызметті
өндіру және тұтыну бір мезгілде қатар жүреді; қызмет сапасы өзгермелі-яғни
қызмет сапасы қызмет көрсетушінің біліктілігіне, қызмет көрсету уақытына,
орнына тәуелді; қызметтің индивидуалдылығы, адрестілігі – әр тұтынушының
өзіндік ерекшеліктерін, оның талап-тілегін қызмет көрсетуде ескеруді қажет
етеді; қызметтің тауардан ерекшелігі – қызметтер бірін-бірі өзара
алмастырмайды. [3,43 б.]. Қызметтің ерекше қасиеттерін талдай келе, қысқаша
қорытынды жасауға болады:
Ескерту – дерек көзі негізінде автормен құрастырылған[3]
1 сурет - Қызметтің негізгі қасиеттері мен негізгі нәтижелері
Білім беру қызметі ұғымы бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде
қарастырылады.
А.Панкрухин білім беру қызметін материалды емес қызмет категориясына
жатқызады және оның нәтижесі ретінде клиенттің мүлдем жаңа сфера бойынша
білім, дағды, іскерлікке ие болуын немесе тұлғаның өзгеруін, оның дамуын,
бар потенциалдың көтерілуін көрсетеді. Келесі зерттеушінің пікірінше,
білім беру қызметі – үлкен шығынды қажет ететін, әрі тез арада материалды
нәтиже әкелмейтін адамның, қоғамның, мемлекеттің іс-әрекетінің күрделі
жиынтығы [4, 99 б.]
Отандық зерттеушілер білім беру қызметін оқу орындарының сұранысты
қанағаттандыруға бағытталған оқыту, басқару, қаржы-шаруашылық іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қарастырады.
Келтірілген анықтамаларда білім беру қызметінің мазмұны қызмет
ұғымымен салыстырмалы түрде талданады,яғни білім беру қызметінің іс-әрекет
және іс-әрекетінің нәтижесі ретінде қарастыру байқалады.
Қазіргі жаңа экономикалық көзқарастарды ескеріп біз білім беру
қызметін осы саладағы іс-әрекеттің адам капиталын қалыптастыруға деген жеке
және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған кешенді нәтижесі
ретінде қарастырамыз. Бұл қызметті тек білім білімді және басқа да нақты
ақпаратты жалғастырушы адам еңбегі ретінде түсіну ағаттық болар еді,
өйткені оның өзіндік белгілі бір құрылымы бар: осы білім мен ақпараттың
заттай формасы – оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары, техникалық-
материалды жабдықтар, т.с.с. білім беру еңбегінің тиімділігін арттыруға
жағдай жасаушы барлық элементтер. Олардың барлығы түптеп келгенде білім
беру қызметін құрайды. Демек, бұл қызмет еңбек пен капиталдың бірлігінде
өндіріледі.
Еңбек өнімі ретінде бұл қызмет экономикалық табиғаты бойынша
экономиканың басқа салаларындағы еңбек өнімімен бір тектес, демек тұтыну
құны және құн қасиеттерімен сипатталатын тауар формасында жүзеге асады. Ал
экономикалық категория ретінде білім беру қызметі оны өндіруге, бөлуге,
айырбастауға және тұтынуға байланысты туындайтын экономикалық қатынастарды
көрсетеді.
Білім беру қызметі қызметтің жалпы қасиеттерімен қатар келесідей
маңызды ерекше қасиеттерге ие:
‒ білім беру қызметі өндіруші мен тұтынушының тікелей өзара еңбек
ынтымақтастығында өндіріледі және өткізіледі;
‒ білім беру қызметі сапасының өзгеру бейімділігі жоғары, бұл жағдай
орындаушы тұлға және бастапқы материал - оқушының мінез-құлқы
өзгеруімен түсіндіріледі;
‒ білім беру қызметі индивидке жан-жақты, кешенді әсер ету арқылы
тұтынушының сапалық тұрғыда өзгеруіне әкелетін қызмет, яғни, білім
беру қызметінің нәтижесінде индивидтің дүниетанымы, кәсіптік
біліктілігі, интеллект дәрежеі, әлеуметтік ортадағы қарым-қатынасы,
т.б. елеулі түрде өзгереді;
‒ білім беру қызметінің нәтижесі уақыт легімен сипатталады, яғни,
нәтиже кейінге ысырылған, жедел көрінбейді, біраз уақыт өткен соң
ғана білінеді;
‒ білім беру қызметі сенім тауарлары категориясына жатады, яғни
тұтынушының тәуекелділігі жоғары;
‒ білім беру қызметінің тапсырушылары көп жағдайда потенциалды
тұтынушы емес (оқушылар, жасөспірімдер) олардың ата-анасы, туыстар
болып табылады, бұл жағдай қажеттіліктер мен артықшылықтардың орын
ауысуына әкеледі;
‒ білім беру қызметі адамның іргелі құқықтарының бірі білім алу құқын
қамтамасыз етумен тығыз байланысты;
‒ білім беру қызметі экономикалық тұрғыда тауарлар әлемінде
оқшауланған, біртөбе тауар – адам капиталына ауысады. Басқаша
айтқанда бұл қызмет адам капиталын ұдайы өндіру элементіне айналады.
Сондықтан, білім беру қызметі материалды деуге болады (материалды
және заттандырылған немесе заттай ұғымдары бір мазмұнды емес)
[3,16].
Білім беру қызметінің маңызды ерекше қасиеттерінің бірі – оның екі
жақты табиғатында. Аталған қызмет бір жағынан, жеке игіліктің қасиеттеріне
ие, яғни, индивидтің білімге деген қажеттілігімен, еңбек рыногымен,
индивидтің болашақ табысымен байланысты, ал екінші жағынан, ол тұтыну
бәсекесіздігі және тұтынудан шығарылмау арқылы сипатталатын қоғамдық игілік
қасиеттеріне ие.
Білім беру қызметінің ерекше сипатты белгілері, әсіресе оның екі
жақты табиғаты оны қоғамдық сектордың іргелі категориясы ретінде анықтауға
мүмкіндік беріп отыр. Аталған қызмет аралас қоғамдық, соның ішінде
әлеуметтік маңызды қоғамдық игілік. Әлеуметтік маңызды қоғамдық игіліктер
таза жеке игіліктің және оң экстерналды әсеріне байланысты қоғамдық игілік
қасиеттерін біріктіреді. Таза қоғамдық игіліктерден айырмашылығы оларды тек
мемлекет ғана емес, жеке сектор да қамтамасыз ете алады, алайда, белгілі
себептерге байланысты осы игіліктер мемлекеттік секторда басымырақ
өндіріледі. Дамыған елдердегі қоғамдық игіліктерді мемлекеттік өндіру
масштабын талдауда келесі басымдықтар белгіленеді: бірінші ретте -
әлеуметтік маңызды қоғамдық игіліктер, екінші орында - таза қоғамдық
игіліктер.
Білім беру қызметінің қызметінің жеке және қоғамдық игілік
деңгейлерін Г.Беккердің жалпы және арнайы адам капиталы ілімі
логикасында анықтауға болады деп ойлаймыз. Білім беру қызметінің жеке
игілік деңгейі - арнайы кәсіпті, біліктілікті қамтамасыз ететін арнайы
кәсіптік білім, ал оның қоғамдық деңгейі - жалпы, іргелі білім мен дағдыны
қалыптастыратын жалпы орта білім.
Жалпы орта білім индивидке білімін жалғастыруға мүмкіндік береді,
оның дүниетаным жүйесін әрекетін, мақсатын таңдауға саналы,болашақ іс-
әрекетін, мақсатын таңдауға саналы мотивтер жүйесін қалыптастырады. Білім
деңгейлері арасындағы сабақтастық тұрғысында заман талабына сәйкес жоғары
біліктіліктің негіздері іргелі орта білім арқылы қаланады. Жұмысшылардың
жалақысын, еңбек өнімділігін білім деңгейімен салыстыра отырып,
С.К.Струмилин мынадай тұжырымға келеді: бір жылда қол жеткен қарапайым
сауаттылық жұмысшы өнімділігін 30%-ға арттырады. Орташа есеппен бірнеше
жылдар қатарынан орта білімнің бір жылы заводтағы оқуға қарағанда
біліктілікті шамамен 2,6 есеге көтерді [5, 266 б.].
Жалпы орта білімнің үлкен маңыздылығына қарамастан, білім беру
қызметінің осы деңгейі рынок шарасыздығы орын алатын звено және біздің
ойымызша, бұл жағдайды бірнеше себептермен түсіндіруге болады:
‒ жалпы орта білім басқа білім деңгейлеріне қарағанда ұзақ уақытты
қамтиды;
‒ аталған деңгей білім беру процнсінің құрамдас бөлігі және оның
еңбек рыногындағы дербестігі бүгінде бірте-бірте тарылуда;
‒ адамдардың бәрі бірдей балаларына орта білімді қамтамасыз
ететіндігіне сенім жоқ, бұл сенімсіздік индивидтердің қаржы
тапшылығына және менмендікке байланысты;
‒ білім беру қызметін тұтынушылар:балалар, жасөспірімдер экономикалық
тұрғыда шарасыз.
Білім беру қызметінің әртектілігі білімнің әр түрлі деңгейлерін
қамтамасыз етуде мемлекет рөлінің әр түрлі болуына әкеледі. Айтар болсақ,
мемлекет жалпы орта білімді, орта бастауыш кәсіптік білімді толық, ал
мектепке дейінгі және жоғары білімді ішінара қамтамасыз етуі мүмкін.
Кейбір мәліметтер, бірқатар экономикалық бірлестік және даму ұйымы
елдерінде және Ресей Федерациясында ең басым қаржыландыратын деңгей
міндетті орта білім екендігін көрсетеді.
Осы реттегі экономикалық маңыздылығын гистерезис құбылысында айқындау
білім беру қызметі өндірісін қаржыландыру көлемінің төмендеуі кумуляция
және кешігу әсерлері нәтижесінде ЖҰӨ өсіміне бір мезгілде емес, айтарлықтай
ұзақ уақыт әсер ететінін көрсетіп отыр. Десек те, мемлекет ресурстардың
шектеулілігі және аталған қызметке қажеттіліктің артуы дихотомиясы
тұрғысында оны шексіз көлемде қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан да
мемлекеттік қаржыландырудың оптималды көлемін анықтау қажет.
Қазіргі экономика ғылымында қандай да болмасын игілік өндіру
тиімділігі мәселесі ресурстарды оптималды бөлу мәселесі ретінде шешіледі.
Сондықтан, мемлекеттің білім беру саясатына әсер етуші басты қағидаларды
білу қажет. Мемлекет әділеттілік және тиімділік, қоғамдық ұтымдылық пен
қоғамдық шығындар арақатынасын ескере отыра, тұтынушылардың әрі
өндірушілерді субсидиялау, тікелей мемлекеттік қаржыландыру процедураларын
іске асырады.
Жалпы алғанда, қалыпты қызмет етуші рыноктық экономика, сондай-ақ
трансформациялық орта жағдайында да мемлекеттік білім беру саясатындағы
басым экономикалық әсер әлеуметтік маңызды қоғамдық игіліктерді тікелей
мемлекеттік өндіру болып табылады. Осыған байланысты, қазіргі өркениеттің
дамуында әлеуметтік саланы мемлекеттік қаржыландыру өспелі тенденциясында
атап өткен жөн.
1.2 Білім беру - бәсекеқабілеттілікті арттырудың негізгі факторы
ретінде
Ұлттық білім жүйесінің дамуы үшін институционалдық тәсілін қолдану
қажеттілігін ескере отырып, білімді басқару сферасындағы түбегейлі
өзгерістерді жүзеге асыру үшін сыртқы және ішкі факторлардың әсерін, атап
айтар болсақ, жаһандану, ақпараттану, Болон процесінің талаптарын ескеру
қажет. Осындай тұрақсыз жағдайларда жоғарғы білім берудің ұлттық жүйелері
ішкі және сыртқы ортаның өзгерістеріне икемді, қабілетті және төзімді болуы
тиіс, мұның өзі білім беру сферасын басқарудың тиімді модельдерін іздеуді
талап етеді.Білім беруді дамыту елдің болашақта экономикалық, саяси және
әлеуметтік-мәдени дамуының негізі болуы тиіс. Дүниежүзілік экономиканың
дамуының жаңа кезеңінде қоғамның білімге зор мән беруі, оны табыс көзіне
айналдыру тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету және халықтың әл-
ауқатын арттыру үшін маңызы зор. Білім экономикалық дамудың маңызды
факторына айналды.
Қазіргі таңда білім беру саласының тұрақты экономикалық даму және
ұлттық бәсеке қабілеттілікті арттырудың факторы ретіндегі маңыздылығы талас
тудырмайтыны анық. Шектелген ресурстарды тиімді пайдалануға деген
қажеттіліктің артуы, халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі, жаhанды
бәсеке қысымының үдеуі жағдайында мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ең
алдымен оның технологиялық бәсекеге, басқаша айтқанда жаңа білімді жедел
өндіру, ендіру және бейімдеуге қабілеттілігімен айқындалады және өз
кезегінде, білім беру саласындағы іс-әрекетке тікелей тәуелді, өйткені
білімге жұмсалған шығындар адам капиталын қалыптастыру, жетілдіру және
жинақтау арқылы экономиканың жаңа идеяларды өндіру қабілетін, оның ғылым
сыйымдылығы жоғары өндірістердегі салыстырмалы артықшылықтарын арттырады.
Қазақстан Республикасы 2030 - Даму стратегиясында, ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа жолдауларында, Гумилев атындағы Еуразия
Ұлттық университеті аудиториясында оқыған дәрісінде білім экономикасына
баса назар аударылуының түпкі себебі де осында. Ұлттық экономиканың
бәсекелестік қабілеттілігі тұрғысында барлық әлеуметтік топтар үшін сапалы
білімге қол жетуді қамтамасыз ету ерекше маңызға ие.
Еліміздің саяси, экономикалық, мәдени, қоғамдық өміріндегі
өзгерістерге сай жоғары оқу орындарының үлкен жауапкершілікті сезініп,
білікті, өз ісінің шебері, бәсекеге қабілетті, кең ауқымды, жан-жақты
дамыған маман дайындауға ұмтылуы, өзінің бүкіл қызметін осы бағытта құруы
заңды құбылыс, өйткені қоғам өзінің әлеуметтік-экономикалық және рухани
дамуының мазмұны мен сипаттарының өзгеруіне және еңбек сапасына талаптың
жоғарылауына байланысты өз ісін жетік білетін, кәсібилігі мол мамандарды
қажет етіп отыр.
Бәсекеқабілеттілік термині әр түрлі әдебиеттерде әр қалай
сипатталынады. М.Ю. Толстобровтың берген анықтамасына тоқталсақ,
бәсекеқабілеттілік – бұл белгілі орта заңдарының жұмыс жасау жағдайында,
субъектінің өзіне ұқсас субъектілерімен салыстырғанда, мақсатты қол
жеткізудегі күресте, қабілеті мен басымдықтарының жиынтығы [6, 20 б.].
Бәсекеқабілеттілік термині жасалынатын өнімге де, экономикалық
жүйелер элементіне де қатысты айтылады. Яғни, қазіргі кезде көптеген
ғалымдар өнімнің, жекелей кәсіпорындардың, қалалардың, аймақтардың
елдердің, технологиялардың, қызметкерлердің, нормативті құжаттардың да
бәсекеқабілеттілігіне көп көңіл бөліп жатыр. Осылайша, бұл термин тауар,
кәсіпорын, технология, сала немесе аймақ, тұтас ел деңгейінде қарастырылуы
мүмкін. Зерттеуші ғалымдар атап өткендей, бәсікеқабілетті объект – бизнес
жоба шеңберінде жасалып, бәсекелі нарықта пайда әкелетін өнім [7].
Бәсекеге қабілеттілік дәрежесі жағынан көтерілу, тек жеке
көрсеткіштердің жақсаруынан ғана емес, толықтай алғанда соңғы жылдарғы
мемлекеттің экономикалық саясатына, жекелеп айтсақ тоқырауға қарсы жасалған
шараларға, сонымен қатар ҮИИДМБ, Бинестің жол картасы – 2020,
Қазақстанды индустриаландыру картасы, 2020 жылға дейінгі стратегиялық
жоспарға және де білім беру саласындағы Қазақстан Республикасында білім
беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына
байланысты.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында Бәсекеге қабілетті, дамыған мемлекет
болу үшін, біз, сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек... Қазіргі
әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғаны қашан.
Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи
өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. Сондай-ақ,
балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық
сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыздың қазіргі заманға
бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды [8] деп атап көрсетті.
Бүгінгі күнде қоғам мен мемлекет дамуының басты тетігі білім беру
болып отыр. Рухани, мәдени саламыздың нығаюына, адами қасиеттердің
жоғарылауына, жеке адамның сапалық ерекшелігінің өрлеуіне білімнің ғана
құдіреті жететіні айқындалып келеді. Нақты айтар болсақ, елдің өркендеуі,
тұғырының берік болуы да білімге келіп тіреледі. Заманымызың заңғар
жазушысы М.Әуезов айтып кеткендей Халықпен халықты, адам мен адамды
теңестіретін білім болмақ. Жолдауда Білім және кәсіби машық заманауи
білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары
атты бөлімінен білім беру мәселесіне баса көңіл бөлінгендігін байқаймыз.
Орта және жоғары білім берудің оқу жоспарының бағыттылығы мен
басымдылықтарын оларға тәжірибелік машықтарға үйрету бойынша және
тәжірибелік біліктілікке ие болу бағдарламаларын қосып, өзгерту деген
ұсыныстары көрсетілген. Бұдан алдымызда бүгінгі заман талабына сай
қазақстандық білім беру жүйесін дамыту міндетінің тұрғанын мойындалып отыр.
Қазақстанның білім беру жүйесі санға ғана емес, сапаға негізделуі – бүгінгі
күн талабы. Еліміздің болашағының бүгінгіден де нұрлырақ болуына ықпал
етіп, алға апаратын күші білімге байланыстылығы айқын көрінуде. Білім мен
ғылымның дамуы - адамзат өркениетінің өлшемі. Білім саласы үнемі жетіліп,
жаңарып отыруды қажет етеді. Біз өмір сүріп отырған қазіргі кезең – бұл
жаңа дәуір, жаңа көзқарасты, жаңашылдықты талап ететін кезең. Соның ішінде,
білім саласында болып жатқан жаңа өзгерістердің мәні мен маңызы зор.
Жоғары білім жүйесі аймақтың бәсекеқабілеттілік деңгейінің
жоғарылауына және оның аспектілеріне әсер етеді. Халықтың өмір сүру
дәрежесі, аймақтың инвестициялық және мәдени тартымдылығы, экономикалық
саласының дамуына негізделе отырып аймақтың бәсекеқабілеттілігімен ажырамас
байланыста болады.
Аймақтың бәсекеқабілеттілігі бұл қазіргі уақытта нақты анықтамасы жоқ
күрделі түсінік. Ғылыми әдебиеттерде олар төмендегідей көрсетіледі:
‒ аймақтың жағдайын көрсететін ресурстарды тиімді пайдалану және
оларды көрсеткіштер жүйесі арқылы бейнелеу (Портер М., Чуб Б.А., Селезнев
А.З.);
‒ бәсекеқабілетті тауарларды мен қызметтерді өндіру қабілеті
(Васильева
З.А.); бәсекеқабілетті салалардың болуы (Смирнов В.В.) және аймақта жеке
тауарөндіруші әрекет етуі, аймақтық өкімет органдарының кәсіпорындардың
бәсеке артықшылықтарына қол жеткізуі мен сақтап қалуы үшін шарт құру
қабілеттілігі (Ермишина А.В.);
‒ аймақ халқының өмір сүру дәрежесінің жоғары деңгейін қамтамасыз
ету қабілеттілігі (Ушвицкий Л.И., Парахина В.Н., Шорохов В.П., Колькин
Л.Н., Васильева З.А.) [11].
М.Портер өзінің Халықаралық бәсеке атты еңбегінде өзінің бәсекелік
артықшылықтарына ие болатын бәсекеқабілеттілік дамуының 4 кезеңін
көрсетеді. Алғашқы үш кезең экономикалық өсуді қамтамасыз етеді, ал соңғысы
тоқырау мен құлдырауды ескертеді [11].
Аймақтың экономикалық потенциалын көтеру білім беру жүйесінің
дамуымен байланысты. Жоғары кәсіби білім беру – білім, ғылым, шаруашылық,
қаржылық және кәсіпкерліік қызметті біріктіретін көп функционалды жүйе. Ол
қоғамның әрі экономикалық әрі әлеуметтік өміріне қатысады және осы
саланың дамуы мен сақталуына әсерін тигізеді. Экономикалық потенциал
көзқарасы бойынша жоғары білікті білім беру инновациялық дамуды жеделдетеді
сонымен қатар экономикалық еңбек ресурстарымен қамтамасыз етеді. Білім
берудің сыртқы әсері қоғамның толық әл ауқатының өсуінен көрініс табады,
бұл әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ететін бірден бір фактор болып
табылады.
1 кесте - Аймақтың бәсекеқабілеттілігінің даму кезеңдері (М.Портер
бойынша [9, 163 б.])
Кезең Аймақтың бәсеке артықшылықтары
1 2
1.Өндіріс факторлары Өндіріс факторлары: табиғи ресурстар, тауарларды
негізі бойынша бәсеке өндіру үшін қолайлы ресурстар, квалификациялы жұмыс
күші
2.Инвестиция негізі Лицензия, технология және білімді басымдылықпен
бойынша бәсеке инвестициялау
3.Жаңашылдық негізі Өнімнің, өндіріс үрдісін, ұйымдық шешімдердің және
бойынша бәсеке инновацияның жаңа түрін жасау.
4.Байлық негізі бойынша Қалыптасқан байлық.
бәсеке
Білім беру жүйесі аймақтың бәсекеқабілеттілігін квалификациялы жұмыс
күшіне және квалификация дәрежесіне сұранысты қамтамасыз етуден бастап,
білім беру компоненттерін зерттеуді дамыту жолымен инновацияны қалыптастыру
мен енгізудің барлық сатысында бәсекелік артықшылықтарын қалыптастырады.
Елдердің бәсекеқабілеттіліктерін бағалаудағы білім беру саласының
қаншалықты үлесте ескеретінін қарасырып өтейік. Бүкіләлемдік экономикалық
форумның (Женева, Швейцария) ғаламдық бәсекеқабілеттілік индексін есептеу
әдісі бойынша 114 индикатор көрсеткіші бойынша 12 индекс жинақталады, ал 12
индекс 3 субиндекске біріктіріліп, осы үшеуінің негізінде жалпы индекс
анықталады.
1. кесте - Бәсекеқабілеттілік индексін құраушылар
Бастапқы шарттар Тиімділік факторлары Инновациялар және
даму факторлары
1 2 3
Институттар Жоғары және кәсіби даярлық Компаниялардың дамуы
Инфрақұрылым Тауарлар мен қызметтер Инновациялық әлеует
нарығының тиімділігі
Макроэкономикалық Еңбек нарығының тиімділігі
орта
Денсаулық және Қаржы нарығының дамығандығы
бастапқы білім
Технологиялық деңгейі
Нарық мөлшері
*Ескерту –дерек көзі негізінде автормен құрастырылған [10, 289 б.]
Жоғарыда кестеде көрсетілгендей субиндекстердің алғашқысы бастапқы
шарттар субиндекстері. Бұл субиндекс 4 индекстен тұрады және осы 4
индекстердің қатарына бастапқы білім кіріп отыр. Ал екінші субиндекс
тиімділік факторлары, оның құрамында 6 индекс бар болса, соның алғашқысы
жоғары және кәсіби даярлық екендігін көріп отырмыз. Үшінші субиндекс
инновациялар және даму индексі. Оның құрамына 2 индекс бар.
Жаһандану жағдайында ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің
тиімді дамуын базалық академиялық білімі мен тәжірибелік дағдысы бар
қазіргі заман талабына сай етіп жоғары квалификациялы мамандарды даярлаусыз
көзге елестету тіпті мүмкін емес. Білім беру адам бойында кәсіби
құзыреттілік мақсатында жүйелі түрде білім, білік, дағды қалыптастыратын
мемлекеттік негізгі әлеуметтік жүйелерінің бірі болып табылады.
Жоғары кәсіби білім беру мен аймақтың экономикалық дамуы төменде
суретте көрсетілген.
Аймақтағы кәсіби білім беру жүйесі мен әлеуметтік экономикалық жүйе
арасындағы байланысты ашып көрсетейік. Бұл жерде өзара байланысты 5
факторды бөліп көрсетуге болады: инновациялық, еңбек, аймақтың қаржылық
құзыреттілігі, кіші бизнестің дамуы және халықтың өмір сүру дәрежесін
көтеру.
2 сурет - Аймақтағы жоғары кәсіби білім беру жүйесі мен әлеуметтік-
экономикалық жүйе арасындағы байланыс сызбасы [11]
1. Аймақтың инновациялы құзыреттілігі ғылыми мектептер мен ғалымдар
санының өсуімен және де олардың арасындағы аймақтың-халықаралық деңгейдегі
байланыс дамуымен байланысты. Осының бәрі ғылыми жаңалықтар мен өнімдер
санының өсуіне, аймақтық инновациялық жүйенің құрылуына ықпал етеді. Тек
инновациялық құзыреттілік қана инновацияны ендіру мен дамыту арқылы
айтарлықтай мөлшерде аймақтың бәсекеқабілеттілігін көтеруге әсер етеді. Осы
себепті аймақ осы елдімекен міндеттерінің қатарында тұрған қандай да бір
мәселенің шешімін табу үшін зерттеу жүргізуге тапсырыс беруші ретінде
көрініс табады.
2. Аймақтың еңбек құзыреттілігі. Осы сурет шеңберінде жоғары білім
берудің 2 бағыты көрсетілген:
• аймақ экономикасы үшін кадрларды даярлау (бірінші және екінші
жоғары білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру, қайта даярлау және
біліктілігін көтеру)
• еңбек нарығына мектеп бітірушілерді шығару, кәсіби-
оқытушылар құрамы мен жоғары оқу орындарының басқа да қызметкерлеріне және
қызмет көрсету салаларында жұмыс орындарын ашу арқылы халықтың жұмыспен
қамту деңгейін көтеру.
Жоғары оқу орындарында ғылым мен инновацияның дамуы жаңа
технологиялар аз аймақтан жоғары технологиялы аймаққа көшуге, дамыған және
артта қалған аймақтардың жұмыс орындары санын өсіруге мүмкіндік беретін
дамудың дағдарысқа қарсы бағдарламасы ретінде көрініс табады.
3. Аймақтың қаржылық құзыреттілігі. Бұл жерде аймақтың бюджетіне
кіріс көзі ретінде білім беру жүйесінен түскен салықтық түсімдер мен шығыс
бөлігі ретінде білім берудің инфрақұрылымның дамуы (оқу үдерісі мен ғылыми
зерттеулерді қамтамасыз ететін техникалық, ақпараттық ресурстар) кіреді.
4. Шағын бизнестің дамуы төмендегідей жүзеге асады:
‒ Қызмет көрсету саласының дамуы;
‒ Бизнес инкубатор арқылы инновация саласында өзіндік
артықшылығымен ерекшеленетін жеке бизнес құру.
5. Халықтың өмір сүру дәрежесінің өсуі білім беру дәрежесінің
көтерілуіне, білім алу үрдісінде халықты әлеуметтендіру, табыс көзінің
өсуі, жоғары білімі бар адамдардың өмір сүру сапасы әсер етеді. Ендеше,
аймақ халқының өмір сүру дәрежесі жоғары білімі бар тұлғалардың үлесіне
байланысты екенін көруге болады [11].
Көрсетілген бес көрсеткіш өзара тығыз байланысты, сол себепті әрбір
көрсеткішпен байланыс барлық жүйеде көрсетіледі.
Жоғары білім беру жүйесінің аймақтың бәсекеқабілеттілігін көтерудегі
орнын төмендегідей бағалауға болады. Көрсетілген өзара байланысты
индивидтердің көрсеткіштері анықталады.
2. кесте - Аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің өзара
байланысы бойынша жоғары білім беру жұмысының нәтижелік көрсеткіші [11]
Бағаланатын блок Көрсеткіш Көрсеткіштің талдау мақсаты үшін
атауы орны
1 2 3
1.Инновациялық Аймақтағы Инновациялық өнім арылы аймақтың
құзыреттілігі инновациялық инновациялылық деңгейін сипаттайды
өнімдердің жалпы
үлесі
2.Аймақтың еңбек Аймақ Жалпы жұмыспен қамтылған адам
құзыреттілігі экономикасында санына жоғары білімі бар тұлғалар
жұмыспен қамтылған санына қатынасы арқылы аймақтың
жоғары білімі бар еңбек құзыреттілігінің сапасын
тұлғалар саны анықтайды
3 кестесінің жалғасы
1 2 3
3. Халықтың өмір Жоғары оқу орындарыХалықтың өмір сүру дәрежесін
сүру дәрежесінің түлектерінің саны, анықтау үшін бірден бір көрсеткіш
өсуі 1000 адамға қатысы ретінде қарастырады
4.Қаржылық Аймақтағы жоғары Жоғары білімге аймақтың шығынын
құзыреттілігі білімге көрсетеді
шоғырландырылған
бюджет шығындары
Ендігі кезекте ҚР аймақтарындағы білімі бар азаматтардың деңгейлерін
қарастырып өтейік. Егер Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігінің ақпарат көздеріне сүйенер болсақ бұл көрсеткіштерді
төмендегідей сипаттауға болады:
4 кесте - Аймақтар бөлінісінде алған білімінің деңгейі бойынша жұмыс
істейтін халық саны, 2014 ж. [12]
мың адам
Аймақ Білімі бар Соның ішінде:
халық саны
Жоғары және Орта кәсіптік Жалпы орта,
аяқталмаған (арнаулы) негізгі,
жоғары бастауыш
1 2 3 4 5
Жұмыспен қамтылған халық, барлығы
ҚР 8 575 976 2 947 111 2 772 784 2 856 081
Ақмола 420 662 96 835 180 873 142 954
Ақтөбе 413 214 147 941 177 435 87 838
Алматы 1 000 992 308 556 258 856 433 580
Атырау 280 314 101 119 94 651 84 544
БҚО 316 795 93 546 162 801 60 448
Жамбыл 547 706 136 240 186 512 224 954
Қарағанды 706 559 229 427 246 142 230 990
Қостанай 490 214 121 422 204 017 164 775
Қызылорда 334 719 96 277 100 161 138 281
Маңғыстау 260 914 88 930 104 335 67 649
ОҚО 1 187 776 342 110 214 430 631 236
Павлодар 417 986 102 774 205 107 110 105
СҚО 326 086 71 626 113 706 140 754
ШҚО 711 925 200 105 232 569 279 251
Алматы қаласы 749 174 533 725 180 672 34 777
Астана қаласы 410 940 276 478 110 517 23 945
Көріп отырғанымыздай, ОҚО мен Алматы облысында халықтың көп бөлігі
білімі бар азаматтардың қатарында және Алматы облысында басқа облыстармен
салысырғанда орта кәсіптік және жалпы орта білімі бар азаматтар деңгейі
жоғары. Ал ОҚО жалпы орта білімімен жүрген азаматтар деңгейі жоғары.
Жоғары және аяқталмаған жоғары білімі бар халықтың көпшілігі Алматы
қаласында тұрады екен. Аймақтар білімі бар халық сандарының жалпы саны мен
білім деңгейлері арасындағы қатынас осылай көрсетілуде.
Ұдайы үздіксіз инновация өндіріп отыруға қабілетті аймақтық
экономиканы қарастырғанда Б.Асхайм, А.Изаксен бойынша 3 аспектіні ескеру
керек:
‒ аймақтық құрылымдық басқарудың болуы;
‒ белгілі бір өнім түрін өндіруге аймақтық мамандану;
‒ аймақтық өнеркәсіптік және инновациялық құрылымдарының
орталығын дамыту арасындағы айырмашылық.
Аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін
төмендегідей үш негізгі фактор ескеріледі:
‒ аймақтың шаруашылық механизмінің қызмет ету тиімділігі (тауар
нарығындағы бәсекеге қабілеттілік немесе өндіріс қамтамасыз ететін
бәсекеқабілеттілік)
‒ аймақтың инвестициялық тартымдылығы (аймақта инновациялық және
инфрақұрылымдық әлеуеттің болуы)
‒ тұрғын халықтың жоғары өмір сүру деңгейіне жету.
Аймақтық бәсекеге қабілеттіліктің дербес статистикалық көрсеткіштер
жүйесін қалыптастыруда келесі жайттар есепке алынуы қажет:
‒ көрсеткіштер бәсекеге қабілеттілікті бағалауға қолжетімді болуы
керек;
‒ көрсеткіштер Қазақстан Республикасының аймақтық статистикасымен
әзірленуі керек;
‒ көрсеткішетр есебін аймақтық статистика ұзақ мерзімді жүзеге
асырылуы керек.
Бәсеке қабілеттіктің негізгі факторларын төмендегідей жіктеуге
болады:
1. сапалық белгілер бойынша: негізгі (табиғи ресурстар, климат, жұмыс
күшінің болуы, капитал) және уақыт өте пайда болатын факторлар (ақпарат
ағымы, ақпарат алмасу инфра құрылымы, ҒТР, білім беру мен денсаулық сақтау
саласының даму деңгейі).
2. Мамандану деңгейі бойынша: жалпы (капитал, еңбек, жалпы
инфрақұрылым) және мамандандырылған факторлар (нақты мамандыққа икемденген
қызметкер, білімнің белгілі бір саласындағы ақпарат қоры)
3. Шығу тегі бойынша: табиғи және қолдан жасалған. Бәсекелік
артықшылықтың жоғары деңгейіне ие болу үшін маңызды факторлар әрдайым
жасанды болып отырады. Олардың жеке білім мекемелері, кәсіби техникалық
оқыту бағдарламалары, зерттеу институттары.
3 сурет - Аймақтық бәсекегеқабілеттіліктің құрылымдық моделі [13, 52б.]
Менеджментті Дамыту Институтының елдің бәсекегеқабілеттілін модельдеу
үкімет ең нашар 20 көрсеткішті жақсартуға күш салса бәсекеге қабілеттілігі
қалай өзгеретінін анықтауға көмектеседі. Институт мамандары әлемдік
шаруашылықтағы елдердің бәсекеге қабілеттілігін зерттеу барысында бәсекеге
қабілеттіліктің Алтын ережесін қалыптастырды. Егер ел сол ережеге сүйенсе
бәсекеге қабілеттілігін сақтауға немесе көтеруге мүмкіндік алады. Осы
Алтын ереже құрылымында білім беру саласынын орнын көрсетіп өтейік.
Менеджментті дамыту институтының елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың Алтын ережесі төмендегідей құрылады:
‒ Тұрақты және болжамды заңнама;
‒ Экономикалық икемді жүйесі;
‒ Дәстүрлі технологиялық инфрақұрылымға инвестициялық тарту;
‒ Жеке жинақты және ішкі инвестицияларды ынталандыру;
‒ Шетелдік инвестицияны тарта отырып, экспорттық мүмкіндіктерді
арттыру;
‒ Басқару мен әкімшіліктің сапасын жеделдігін қамтамасыз ету;
‒ Жалақы, еңбек өнімділігі мен салықтардың өзара шарттастырылуы;
‒ Елдегі минималды және максималды жалақы арасындағы
айырмашылықты азайту және орта тапты күшейту;
‒ Білім саласына, әсіресе орта білімге және жұмысшылардың
біліктілігін
үздіксіз көтеруге ірі инвестициялар тарту.
Көріп отырғанымыздай, елдің бәсекге қабілеттілігін көтерудің негізгі
өзегі болып білім беру саласы болып отыр. Жұмысшылардың біліктілігі мен
білімі ел ішіндегі инновациялық идеялар мен өнеркәсіптің дамуының тетігі
болып табылады.
Қазақстан үшін маңызды шара 2005 жылы Әлемдік экономикалық Форумның
бәсеке қабілеттілікті анықтау тізімі кіруі мен 2007 жылы Менеджментті
Дамыту Институтымен келісімге қол қойылып, оның бәсекеге қабілеттілік
туралы жылдық есебіне енгізілуі болып табылады [14].
Осы аталған екі жүйе өзіндік әдістемесі бойынша өзгеше. Әлемдік
бәсекеге қабілеттіліктің индексі макродеңгейдегі экономикалық факторларға
назар аударады. Бірақ та экономиканың нақты секторын бағалаудың төмен
деңгейін қамтиды. Менеджментті Дамыту Институтының көрсеткіштер жүйесі
ұлттық бәсекегеқабілеттілік концепциясына фундаменталды ерекше әдіспен
қарауы және экономиканың нақты секторын өлшеуге көбірек икемделген.
Бүкіләлемдік экономикалық Форум да, Менеджментті Дамыту Институтының
да мақсаты дамушы елдерге даму сатыларынан мақсатты түрде өтуіне,
экономиканың жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр [15, 186 б.].
Әлемдік банктің әдістемесі бойынша аймақтың бәсекеге қабілеттілігі 4
негізгі көрсеткіш бойынша бағаланады. Олар:
‒ Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім;
‒ Өндірістік ресурстардың мөлшері (соның ішінде негізгі қорлармен
қамсыздану);
‒ Жан басына шаққандағы табиғи ресурстардың табиғи ресурстардың
мөлшері;
‒ Адам ресурстарының мөлшері, яғни білім деңгейлері.
Ал енді Отандық бәсекеге қабілеттілікті кешенді бағалаудың
ерекшелігіне тоқталып өтелік. Қазіргі таңда елімізде Қазақстан аймақтарын
жүйелі жинақтаушы рейтингтік бағалаумен маркетингтік талдамалық зерттеулер
орталығы (МТЗО) айналысады, бұл зерттеу орталығы ҚР дамытудың мемлекеттік
институттар тобына кіреді. МТЗО ҚР аймақтарының бәсекеге қабілеттілігін
даытудың негізгі көрсеткіштеріне төмендегілерді жатқызады:
1. Тұрғын халықтың өмір сапсы индексі – жан басына шаққандағы
ЖАӨ, халықтың сатып алу қабілеттілігін талдау, жұмыссыздық деңгейі,
күнкөріс минимумынан төмен табысты халық үлесу, халықтың тұрғын үймен
қамсыздандырылуы, медициналық қызмет көрсеткіштерінен құралады.
2. Өнімділік индексі – еңбек өнімділігі, аймақтардың инчестициялық
белсенділігін бағалау, аймақта ауыл шаруашылықтық және өнеркәсіптік
кәсіпорындарды үлестіру, адам капиталы көрсеткіштерінен құралады.
3. Инновациялық индекс – бұл келесідей көрсеткіштерден тұрады:
ғылыми зерттеуге кететін жиынтық шығын (жалпы шығындардан %-да),
технологиялық инновациялар шығындарының үлесі, ақпараттық технологиялар
шығынының үлесі, ғылыми қызметкерлер, докторанттардың 10мың адамға
шаққандағы саны, негізгі айпараттық технологиялардың болуы.
4. Инфрақұрылымдық даму индексі – келесідей көрсеткіштерден
тұрады: автокөлік жолдарының тығыздығы, теміржолдардың тығыздығы, аймақтың
кәсіпорындарда негізгі қорларының болуы, т.б.
Байқағанымыздай бәсекеге қабілеттілікті бағалауда Бүкіләлемдік
экономикалық Форум да, Менеджментті Дамыту Институтының да, сонымен қатар
Отандық маркетингтік талдамалық зерттеулер орталығы ұйымдарының барлығының
әдіснамаларында бәсекеге қабілеттілікті бағалау көрсеткіштерінің қатарында
білім беру саласы көрсеткіштері алынып отыр. Бұл дегеніміз білімнің ел
экономикасындағы алатын орнын айқындайды.
Қысқаша айтар болсақ, аймақтың бәсекеге қабілеттілігі –аймақтың
экономика субъектілерінің өнімді өндіру және әлеуметтік-экономикалық,
инфрақұрылымдық, инновациялық және инвестициялық факторлармен, сонымен
бірге халықтың жоғары өмірлік сапасын қамтамасыз ететін артықшылықпен
шарттастырылатын ішкі және сыртқы нарықтарда тиімді қызмет ету қабілеті.
Ал білім беру саласынынң аймақтық бәсекеге қабілеттілігін көтеруге әсер
ететінін айтып өттік. Тізбектей айтар болсақ, бібіл бберу саласын аймақтың
бәсекеге қабілеттілігін көтеруге ісер етеді, ал аймақтың бәсекеге
қабілеттілік дәрежесінің өсуі еліміздің бәсекеге қабілеттілік индексінің
өсуіне алып келеді.
Қорыта айтқанда, бәсекеге қабілеттіліктің барлық факторларының
қызметі адами әлеуетпен толығады. Адам мүмкіндіктерін жүзеге асырудың
маңызды бағыты ол еңбек, оны ынталандыру қажет және кәсіпкерлік ресурс.
Жоғары білікті мамандар барлық деңгейлер мен бағыттардың
бәсекеқабілеттілігін құрудың негізі болып отыр. Адам ресурс жоғары білімнің
нәтижесінде бірталай жетістіктерге жете алады, нәтижесінде аймақ
экономикасы көтеріліп бәсекеқабілеттілік деңгейі артады.
1.3 Қазіргі экономикалық даму шеңберіндегі білім берудің өлшемдері
мен элементтері
Постиндустриалды қоғам теориясына сәйкес, қоғамдық өндіріс үш негізгі
секторға жіктеледі: ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, қызмет көрсету саласы.
Дамыған елдердің экономикалық құрылымында орын алған объективті, сапалық
өзгерістер нәтижесінде үшінші сектор салалары өндірістің негізгі өнімі
ретінде білімді өндіріп, шаруашылықты өндірістің ең мәнді де, маңызды
ресурсымен жабдықтай бастады. Осы мағынады үшінші секторды экономиканың
бірінші секторы ретінде бағалауға болады. Жоғарыдағы үрдістер
біртұтастықта өндіріс экономикасының қызмет көрсету экономикасына
өзгеоуінің қазіргі тенденциясын анықтайды, яғни қоғамның даму деңгейі, оның
өркениеттілік дәрежесі бүгінде тек материалды игіліктер өндірісімен ғана
емес, сондай-ақ, қызмет көрсету, әсіресе білім беру саласының даму
деңгейімен анықталады.
Білім берудің қазіргі сипаттамасының теориялық негіздерін классикалық
политэкономия қағидалары құрайды.
Алғаш рет У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Дж.С.Милль, К.Маркс сияқты
басқа да классиктердің еңбектерінде білімнің халық және тұтас алғанда ел
үшін экономикалық маңыздылығы дәйектеліп, оқумен, үйренумен келген адамның
өндіргіш қабілеттерінің капитал элементі ретінде негіздеу байқалады.
Классикалық политэкономия өкілдерінің көзқарастарын талдау бірқатар тұжырым
жасауға мүмкіндік берді.
‒ олардың зерттеулерінде адамның сапасы – өндіріс тиімділігінің
маңызды факторы екендігі.
‒ адамның маңызды сапалары білім беру мен тәрбие арқылы
қалыптасатындығы;
‒ қабілеттілікті қалыптастыру шығындарды қажет ететіндігі;
‒ адамның қабілеттері капитал элементі екендігі;
‒ білім берудің экономикалық өсуге тікелей үлес қосатындығы
негізделді.
Неоклассикалық теория шеңберіндегі адам капиталы идеясының
эволюциясы, оның ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында тұтас бір концепция ретінде
қалыптасуы экономика ғылымында білім берудің жан-жақты, терең зерттелуіне
серпіліс берген жаңа бір белес болды. И.Фишер, Дж.Кларк, А.Маршалл,
В.Парето тағы басқа неоклассик-экономисттердің еңбектерінен бастау алатын
адам капиталы концепциясы әлемдік экономикадағы, өндіргіш күштер
құрылымындағы, қоғамның әлеуметтік жүйесіндегі өзгерістердің, қоғамдық
өндірістегі интеллектуалды-шығармашылық бастама ролінің экономикалық
теорияда пара-пар дәйектелуіне, жаңа жағдайларында қайта ұғынылуына,
дамыған елдерде аталған саланың теңдесіз дамуына теориялық-методологиялық
негізді құрады.
Білім беру мәселесі,оның тиімділігі сияқты бірқатар мәселелер
кеңестік экономика ғылымында да терең зерделеніп, салмақты теориялық-
методологиялық база қалыптасты. Ғылыми әдебиетке жасалған шолу негізінде
осы зерттеулерді шартты түрде екі бағытқа біріктіреміз: бірінші бағыттағы
еңбектер негізінен білім берудің экономикалық тиімділігін оның ұлттық табыс
және еңбек өнімділігінің өсуіндегі үлесін анықтау арқылы есептеуге
бағытталса, екінші бағыттағы еңбектерде осы саланың халық шаруашылығы
құрылымындағы инвестициялық салаға айналуы, материалды емес қорланудың
концептуалды мәселелері, білім қорының мөлшері, құрылымы және динамикасы,
білім деңгейінің біліктілікке әсер ету сипаты, еңбектің күрделену
мәселелері саяси экономикалық аспектіде негізделді.
Р.Солоудың, Э.Денисонның үлгілерінен бастау алатын экономикалық
өсудің қазіргі заманғы үлгілерінде (Барро, Мэнкью-Ромер-Уэйл, Левин-Ренелт,
т ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: ХХІ ғасыр - жаһандық жаналықтар
ғасыры ғана емес, білімнің дәуірлеу ғасыры да, өйткені ол қазіргі кезде
мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуде, сондай-ақ
әлемдік нарықтағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап, халықтың өмір
сүру сапасымен деңгейін көтеруде айрықша маңызды рөл атқарады. Өз кезегінде
әлемдік қауымдастықтың бір мүшесі ретінде еліміз бұл мәселелерден тысқары
қала алмайды. Қазақстан Республикасы өз егемендігін алған уақыттан бастап,
білім беру жүйесі жаңа кезеңге көшті. Білім берудің оқулықтары жаңа
стандартқа сай жасалуда. Білім беру мазмұны - жеке адамның біліктілігі мен
жан-жақты дамуын қалыптастыру үшін негіз болып табылатын білім берудің
әрбір деңгейі бойынша білімдер жүйесі (кешені). Осы жерден Республикамыздың
білім беру деңгейінің сапалығы туралы жаңа ұсыныс кеңестердің жүзеге асыру
қажеттілігін байқаймыз.
Қазақстан жоғары білімнің стратегиялық міндеттері ұлттық білім беру
жүйесіндегі жетістіктерді сақтай отырып, оны әлемдік білім беру үрдісінің
ең озық үлгілеріне сәйкестендіруге негізделеді. Тәуелсіз мемлекетіміздің
білім беру жүйесі мынадай екі түрлі маңызды процесті жүзеге асыруға
бағытталған:
‒ ұлттық білім беруді жаңа арнаға салу;
‒ әлемдік білім кеңістігімен ықпалдасу.
Елбасымыз кезекті Жолдауында Біздің болашаққа барар жолымыз
қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты.
ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы
мықты азаматтар - деп атап өткен болатын. Осы мәселені шешу үшін
төмендегідей міндеттерді де көрсетіп өтті. Ұлттық білім берудің барлық
буынының сапасын жақсартуда елімізде ауқымды жұмыс күтіп тұр. 2020 жылға
қарай Қазақстандағы 3-6 жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі
біліммен 100 пайыз қамтуды жоспарға қойып берді. Ал орта білім жүйесінде
жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту
деңгейіне жеткізу керектігін атап өтті. Мектеп түлектері үш тілді қазақ,
орыс және ағылшын тілдерін білуге тиістігі де айтылды. Оларды оқыту
нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең
талдау машығын игеретіні сеніммен нақтыланды [1 ].
Бүгінгі күні білім беру жағдайы, күйі, болашағы жаңа кезеңге жол
ашпақ. Көптеген оқу-орындарының оның ішінде мектептер, колледждер,
университеттер, оқу негіздері ашылды. Қазіргі уақытта білім берудің
мазмұнына талдау жасау өте қиын.
Диссертация жұмысының зерттелу деңгейі. Білім беру саласындағы әр
түрлі мәселелерді зерттеуге көптеген ғалымдар үлесін қосқан. Осы саланы
зерттеп тануға Я.Ә.Әубәкіровтың, К.Н.Нәрібаевтың, Шеденов У.К., Даулиева
Ғ.Р., Джумамбаев С.К., Сарбасова Т.С., Сарбасова А.К., Бимендиева Л.А.,
Бейсенбаев Ж.Т., Мухтарова К.С. А.А.Абишев, С.А.Абдыманапов,
Е.Б.Аймагамбетов, Р.А.Алшанов, К.А.Сагадиев, Р.К.Сатова, Ж.К.Туймебаев және
т.б. отандық ғалымдар үлесін қосқан.
Нарықтық экономика шартында білім беру жүйесін басқару, қаржылық
қолдау көрсету мәселелері Критский М., А.Панкрухин , С.Г.Струмилин,
Н.А.Синицин, Бушмарин И.В., В.П.Тихомиров, Ишина И.В, М.Х.Тусеева,
В.М.Филиппов, Т.Шульц, Капелюшников Р.И., Албегова И.М., Леонова Т.Г.,
Емцов Р.Г., Нойт. және т.б. отандық және ресейлік ғалымдардың еңбектерінде
зерттелінген.
Білім беру саласының ұлттық экономикадағы және елдің бәсекеге
қабілеттілігін анықтаудағы білім берудің орнын Толстобров М.Ю., Чистякова
О.В., Портер М.Э., Киченко Л.П. Е.С.Попова Cулима С.В. Житовская И.Г.,
Крылова И., Cкоров Г.Е., Д.Х. Байдрахманов және т.б.б отандық және шетелдік
ғалымдар зерттеуге үлесін қосқан.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертация жұмысының
мақсаты отандық білім беру саласының бүгінгі жағдайы мен өзекті
мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның нарықтық қатынас жағдайындағы
құрылымдық өзгерістері және білім саласының бәсекеге қабілеттілігін арттыру
бағыттары бойынша теориялық-әдіснамалық және іс-тәжірибелік тұрғыдан
ұсыныстар дайындау болып табылады. Алға қойылған мақсатқа жету үшін
келесідей міндеттер орындалады:
‒ білім саласын дамыту мемлекеттің тұрақты дамуы мен қауіпсіздігін
қамтамасыз етуде, сондай-ақ әлемдік нарықтағы, әлемдік
қоғамдастықтағы орнын айқындаудың алғышарты ретінде зерттеледі, оның
қазіргі жағдайына ғылыми-теориялық тұрғыдан баға беріледі;
‒ білім беру саласында мемлекеттік бағдарламалардың орнын анықтау және
осы саланы қаржыландыру мәселелерін теориялық тәжірибелік тұрғыдан
талдау;
‒ білім саласын арттырудағы шетелдік тәжірибелер мен экономикалық
көзқараста зерттелініп, оны Қазақстан Республикасында қолдану
ерекшеліктері сараланады.
Диссертация жұмысының зерттеу нысаны. Республиканың, ішінара аймақтар
мен облыстардың білім беру қызметі мен мекемелері, оның жекелеген салалары
диссертация жұмысының объектісі болып табылады.
Диссертация жұмысының зерттеу пәні. Отандық білім беруді дамыту
шаралары, оны қаржылық қамтамасыз ету мәселелері және білім саласындағы
экономикалық қатынастар диссертация жұмысының зерттеу пәні болып табылады.
Диссертация жұмысының әдіснамалық, теориялық және іс-тәжірибелік
негізі. Білім саласын дамыту тақырыбына арналған шетелдік және отандық
монографиялық еңбектер мен оқулықтар, сондай-ақ оқу құралдары, шетелдік
және отандық ғалымдардың диссертация жұмыстары мен ғылыми-теориялық, ғылыми-
практикалық конференциялар материалдары, Қазақстан Республикасының
Конституциясы және соған сәйкес Заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулылары,
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдаулары, ҚР
Ұлттық Статистика Агентінің статистикалық деректері , ҚР Білім және ғылым
және Қаржы министрліктерінің материалдары, мерзімді басылым мақалалары
зерттеудің әдіснамалық, теориялық, сондай-ақ іс-тәжірибелік негізін
құрайды.
Зерттеу жұмысында дәстүрлі салыстыру, статистика-экономикалық талдау
және логикалық талдау, SWOT- талдау әдісі қолданылды.
Диссертация жұмысының теориялық және іс-тәжірибелік маңыздылығы.
Диссертация жұмысында қол жеткізілген қорытындылар мен нәтижелерді, сондай-
ақ ғылыми тұжырымдамаларды іс-тәжірибелерді сынақ ретінде қолдануға болады.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар.
‒ білім беру теориялық мәні мен мазмұны;
‒ білім беруді заманауи әлемдік тәжірибеге сүйене отырып дамытуда
мемлекет саясатының ролі;
‒ Отандық білім беру жүйесін дамыту перспективалары;
‒ білім беру жүйесін дамытуда инновациялық ендірулердің
маңыздылығы.
Диссертация жұмысының құрылымы. Диссертация жұмысының бірінші
бөлімінде автор білім беру саласы дамуының теориялық аспектілері
қарастырған. Екінші бөлімінде отандық білім беру саласындағы рыноктық
өзгерістер үдерісі, ҚР-дағы білім берудегі қаржыландыру мәселелері мен
білім беру қызметі нарығының қазіргі жағдайы қарастырылған. Үшінші бөлім
отандық білім беруді заманауи әлемдік тәжірибеге сүйене отырып дамыту
перспективасы мен отандық білім беруді жетілдірудің инновациялық
үдерістерін зерттелген, сонымен қоса шетел тәжірибелері де қарастырылған.
Қазіргі таңдағы Отандық білім беру саласындағы өзекті мәселелер
айқындалған, шешу жолдары да көрсетіліп отыр.
1 БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Білім беру қызметі қоғамдық саланың немесе сектордың маңызды
категориясы ретінде
“Білім беру қызметі” категориясының өзіндік ерекшелігін “тауар”,
“қызмет” ұғымдары мен қызмет қасиеттерін жүйелеу нақтылайды.
Экономикалық әдебиетте “қызмет” ұғымының жалпыға бірдей қалыптасқан
анықтамасы жоқ, мұның өзі осы ұғымның күрделілігін көрсететін жағдай.
Қазіргі әдебиеттерде қызметті “жаңа материалды-заттай өнім
жасамайтын, бірақ бұрыннан бар өнімнің сапасын өзгертетін іс-әрекет
түрлері” ретінде түсіндіретін анықтамасы кездеседі. Келесі зерттеушілер
қызметті “бір жақ екінші жаққа ұсынатын кез келген іс-әрекет немесе игілік”
ретінде қарастырады және қызметтің сезілмейтіндігін көрсетеді.
Ө.Қ.Шеденов және Д.К.Ильясов қызметті материалды игілік түріндегі
еңбек өніміне және іс-әрекет түріндегі еңбекті тұтынуға байланысты өндіруші
мен тұтынушы арасындағы қатынастар жүйесі ретінде қарастырады [2,24 б.].
Соңғы жылдары американдық зерттеуші Т.Хиллдің анықтамасы кең танымал
болып отыр. Оның пікірінше, “қызмет ‒ алдын ала келісім бойынша бірінші
экономикалық бірліктің іс-әрекеті нәтижесінде тұлғаның немесе екінші
экономикалық бірлікке тиесілі тауар жағдайының өзгеруі”. Кейбір авторлар
қызметті “нәтижесі пайдалы әсер түрінде адамның қажеттілігін
қанағаттандыратын мақсатты бағытталған іс-әрекет” ретінде анықтайды [3,14]
Келтірілген анықтамаларды қызмет ұғымының мазмұнына әр түрлі
түсініктеме берілуіне қарамастан, біз барлық авторларға тән ортақ ұқсастық
байқаймыз. Яғни заттай және заттай емес өнімдердің арасындағы айырмашылық
жойылып, олар пайдалылық белгісі бойынша біріктірілініп отырады. Осы
негізде біз қызметті қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған
экономикалық пайдалы іс-әрекеттің нәтижесі ретінде қарастыруға болаыд.
Қазіргі экономика ғылымында қажеттіліктерді қанағаттандыратын және
рынокқа пайдалану, тұтыну, сатып алу т.б. мақсатта ұсынылатын кез келген
нәрсе тауар ретінде қарастырылады, яғни тауар дегеніміз айырбас үшін
өндірілген ерекше экономикалық игілік. Демек, тауар ұғымы заттың физикалық
қасиеттерімен шектелмейді. Осы тұрғыда қызмет тұтыну және айырбас құны бар
ерекше заттан тыс тауар болып табылады. Қызметтің құны оны өндіруге кеткен
ресурстар шығынын, сондай-ақ балама шығындарды бейнелейді және сұраныс пен
ұсыныстың ара қатынасымен анықталады.
Қызметтің ерекше тауар ретіндегі сипаты оның келесідей
ерекшеліктерінен туындайды:
Қызмет білінбейді - яғни, оның пайдалы әсерін тек тұтынудан соң ғана
бағалауға болады; қызмет қызмет көрсету көзінен немесе субъектіден
ажырамайды (тұтастығы) - егер материалды - заттай түрдегі тауар өндірушіден
бөлек дербес өмір сүрсе қызмет өндірушіден бөлектене алмайды; қызметті
өндіру және тұтыну бір мезгілде қатар жүреді; қызмет сапасы өзгермелі-яғни
қызмет сапасы қызмет көрсетушінің біліктілігіне, қызмет көрсету уақытына,
орнына тәуелді; қызметтің индивидуалдылығы, адрестілігі – әр тұтынушының
өзіндік ерекшеліктерін, оның талап-тілегін қызмет көрсетуде ескеруді қажет
етеді; қызметтің тауардан ерекшелігі – қызметтер бірін-бірі өзара
алмастырмайды. [3,43 б.]. Қызметтің ерекше қасиеттерін талдай келе, қысқаша
қорытынды жасауға болады:
Ескерту – дерек көзі негізінде автормен құрастырылған[3]
1 сурет - Қызметтің негізгі қасиеттері мен негізгі нәтижелері
Білім беру қызметі ұғымы бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде
қарастырылады.
А.Панкрухин білім беру қызметін материалды емес қызмет категориясына
жатқызады және оның нәтижесі ретінде клиенттің мүлдем жаңа сфера бойынша
білім, дағды, іскерлікке ие болуын немесе тұлғаның өзгеруін, оның дамуын,
бар потенциалдың көтерілуін көрсетеді. Келесі зерттеушінің пікірінше,
білім беру қызметі – үлкен шығынды қажет ететін, әрі тез арада материалды
нәтиже әкелмейтін адамның, қоғамның, мемлекеттің іс-әрекетінің күрделі
жиынтығы [4, 99 б.]
Отандық зерттеушілер білім беру қызметін оқу орындарының сұранысты
қанағаттандыруға бағытталған оқыту, басқару, қаржы-шаруашылық іс-әрекетінің
нәтижесі ретінде қарастырады.
Келтірілген анықтамаларда білім беру қызметінің мазмұны қызмет
ұғымымен салыстырмалы түрде талданады,яғни білім беру қызметінің іс-әрекет
және іс-әрекетінің нәтижесі ретінде қарастыру байқалады.
Қазіргі жаңа экономикалық көзқарастарды ескеріп біз білім беру
қызметін осы саладағы іс-әрекеттің адам капиталын қалыптастыруға деген жеке
және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған кешенді нәтижесі
ретінде қарастырамыз. Бұл қызметті тек білім білімді және басқа да нақты
ақпаратты жалғастырушы адам еңбегі ретінде түсіну ағаттық болар еді,
өйткені оның өзіндік белгілі бір құрылымы бар: осы білім мен ақпараттың
заттай формасы – оқу бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары, техникалық-
материалды жабдықтар, т.с.с. білім беру еңбегінің тиімділігін арттыруға
жағдай жасаушы барлық элементтер. Олардың барлығы түптеп келгенде білім
беру қызметін құрайды. Демек, бұл қызмет еңбек пен капиталдың бірлігінде
өндіріледі.
Еңбек өнімі ретінде бұл қызмет экономикалық табиғаты бойынша
экономиканың басқа салаларындағы еңбек өнімімен бір тектес, демек тұтыну
құны және құн қасиеттерімен сипатталатын тауар формасында жүзеге асады. Ал
экономикалық категория ретінде білім беру қызметі оны өндіруге, бөлуге,
айырбастауға және тұтынуға байланысты туындайтын экономикалық қатынастарды
көрсетеді.
Білім беру қызметі қызметтің жалпы қасиеттерімен қатар келесідей
маңызды ерекше қасиеттерге ие:
‒ білім беру қызметі өндіруші мен тұтынушының тікелей өзара еңбек
ынтымақтастығында өндіріледі және өткізіледі;
‒ білім беру қызметі сапасының өзгеру бейімділігі жоғары, бұл жағдай
орындаушы тұлға және бастапқы материал - оқушының мінез-құлқы
өзгеруімен түсіндіріледі;
‒ білім беру қызметі индивидке жан-жақты, кешенді әсер ету арқылы
тұтынушының сапалық тұрғыда өзгеруіне әкелетін қызмет, яғни, білім
беру қызметінің нәтижесінде индивидтің дүниетанымы, кәсіптік
біліктілігі, интеллект дәрежеі, әлеуметтік ортадағы қарым-қатынасы,
т.б. елеулі түрде өзгереді;
‒ білім беру қызметінің нәтижесі уақыт легімен сипатталады, яғни,
нәтиже кейінге ысырылған, жедел көрінбейді, біраз уақыт өткен соң
ғана білінеді;
‒ білім беру қызметі сенім тауарлары категориясына жатады, яғни
тұтынушының тәуекелділігі жоғары;
‒ білім беру қызметінің тапсырушылары көп жағдайда потенциалды
тұтынушы емес (оқушылар, жасөспірімдер) олардың ата-анасы, туыстар
болып табылады, бұл жағдай қажеттіліктер мен артықшылықтардың орын
ауысуына әкеледі;
‒ білім беру қызметі адамның іргелі құқықтарының бірі білім алу құқын
қамтамасыз етумен тығыз байланысты;
‒ білім беру қызметі экономикалық тұрғыда тауарлар әлемінде
оқшауланған, біртөбе тауар – адам капиталына ауысады. Басқаша
айтқанда бұл қызмет адам капиталын ұдайы өндіру элементіне айналады.
Сондықтан, білім беру қызметі материалды деуге болады (материалды
және заттандырылған немесе заттай ұғымдары бір мазмұнды емес)
[3,16].
Білім беру қызметінің маңызды ерекше қасиеттерінің бірі – оның екі
жақты табиғатында. Аталған қызмет бір жағынан, жеке игіліктің қасиеттеріне
ие, яғни, индивидтің білімге деген қажеттілігімен, еңбек рыногымен,
индивидтің болашақ табысымен байланысты, ал екінші жағынан, ол тұтыну
бәсекесіздігі және тұтынудан шығарылмау арқылы сипатталатын қоғамдық игілік
қасиеттеріне ие.
Білім беру қызметінің ерекше сипатты белгілері, әсіресе оның екі
жақты табиғаты оны қоғамдық сектордың іргелі категориясы ретінде анықтауға
мүмкіндік беріп отыр. Аталған қызмет аралас қоғамдық, соның ішінде
әлеуметтік маңызды қоғамдық игілік. Әлеуметтік маңызды қоғамдық игіліктер
таза жеке игіліктің және оң экстерналды әсеріне байланысты қоғамдық игілік
қасиеттерін біріктіреді. Таза қоғамдық игіліктерден айырмашылығы оларды тек
мемлекет ғана емес, жеке сектор да қамтамасыз ете алады, алайда, белгілі
себептерге байланысты осы игіліктер мемлекеттік секторда басымырақ
өндіріледі. Дамыған елдердегі қоғамдық игіліктерді мемлекеттік өндіру
масштабын талдауда келесі басымдықтар белгіленеді: бірінші ретте -
әлеуметтік маңызды қоғамдық игіліктер, екінші орында - таза қоғамдық
игіліктер.
Білім беру қызметінің қызметінің жеке және қоғамдық игілік
деңгейлерін Г.Беккердің жалпы және арнайы адам капиталы ілімі
логикасында анықтауға болады деп ойлаймыз. Білім беру қызметінің жеке
игілік деңгейі - арнайы кәсіпті, біліктілікті қамтамасыз ететін арнайы
кәсіптік білім, ал оның қоғамдық деңгейі - жалпы, іргелі білім мен дағдыны
қалыптастыратын жалпы орта білім.
Жалпы орта білім индивидке білімін жалғастыруға мүмкіндік береді,
оның дүниетаным жүйесін әрекетін, мақсатын таңдауға саналы,болашақ іс-
әрекетін, мақсатын таңдауға саналы мотивтер жүйесін қалыптастырады. Білім
деңгейлері арасындағы сабақтастық тұрғысында заман талабына сәйкес жоғары
біліктіліктің негіздері іргелі орта білім арқылы қаланады. Жұмысшылардың
жалақысын, еңбек өнімділігін білім деңгейімен салыстыра отырып,
С.К.Струмилин мынадай тұжырымға келеді: бір жылда қол жеткен қарапайым
сауаттылық жұмысшы өнімділігін 30%-ға арттырады. Орташа есеппен бірнеше
жылдар қатарынан орта білімнің бір жылы заводтағы оқуға қарағанда
біліктілікті шамамен 2,6 есеге көтерді [5, 266 б.].
Жалпы орта білімнің үлкен маңыздылығына қарамастан, білім беру
қызметінің осы деңгейі рынок шарасыздығы орын алатын звено және біздің
ойымызша, бұл жағдайды бірнеше себептермен түсіндіруге болады:
‒ жалпы орта білім басқа білім деңгейлеріне қарағанда ұзақ уақытты
қамтиды;
‒ аталған деңгей білім беру процнсінің құрамдас бөлігі және оның
еңбек рыногындағы дербестігі бүгінде бірте-бірте тарылуда;
‒ адамдардың бәрі бірдей балаларына орта білімді қамтамасыз
ететіндігіне сенім жоқ, бұл сенімсіздік индивидтердің қаржы
тапшылығына және менмендікке байланысты;
‒ білім беру қызметін тұтынушылар:балалар, жасөспірімдер экономикалық
тұрғыда шарасыз.
Білім беру қызметінің әртектілігі білімнің әр түрлі деңгейлерін
қамтамасыз етуде мемлекет рөлінің әр түрлі болуына әкеледі. Айтар болсақ,
мемлекет жалпы орта білімді, орта бастауыш кәсіптік білімді толық, ал
мектепке дейінгі және жоғары білімді ішінара қамтамасыз етуі мүмкін.
Кейбір мәліметтер, бірқатар экономикалық бірлестік және даму ұйымы
елдерінде және Ресей Федерациясында ең басым қаржыландыратын деңгей
міндетті орта білім екендігін көрсетеді.
Осы реттегі экономикалық маңыздылығын гистерезис құбылысында айқындау
білім беру қызметі өндірісін қаржыландыру көлемінің төмендеуі кумуляция
және кешігу әсерлері нәтижесінде ЖҰӨ өсіміне бір мезгілде емес, айтарлықтай
ұзақ уақыт әсер ететінін көрсетіп отыр. Десек те, мемлекет ресурстардың
шектеулілігі және аталған қызметке қажеттіліктің артуы дихотомиясы
тұрғысында оны шексіз көлемде қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан да
мемлекеттік қаржыландырудың оптималды көлемін анықтау қажет.
Қазіргі экономика ғылымында қандай да болмасын игілік өндіру
тиімділігі мәселесі ресурстарды оптималды бөлу мәселесі ретінде шешіледі.
Сондықтан, мемлекеттің білім беру саясатына әсер етуші басты қағидаларды
білу қажет. Мемлекет әділеттілік және тиімділік, қоғамдық ұтымдылық пен
қоғамдық шығындар арақатынасын ескере отыра, тұтынушылардың әрі
өндірушілерді субсидиялау, тікелей мемлекеттік қаржыландыру процедураларын
іске асырады.
Жалпы алғанда, қалыпты қызмет етуші рыноктық экономика, сондай-ақ
трансформациялық орта жағдайында да мемлекеттік білім беру саясатындағы
басым экономикалық әсер әлеуметтік маңызды қоғамдық игіліктерді тікелей
мемлекеттік өндіру болып табылады. Осыған байланысты, қазіргі өркениеттің
дамуында әлеуметтік саланы мемлекеттік қаржыландыру өспелі тенденциясында
атап өткен жөн.
1.2 Білім беру - бәсекеқабілеттілікті арттырудың негізгі факторы
ретінде
Ұлттық білім жүйесінің дамуы үшін институционалдық тәсілін қолдану
қажеттілігін ескере отырып, білімді басқару сферасындағы түбегейлі
өзгерістерді жүзеге асыру үшін сыртқы және ішкі факторлардың әсерін, атап
айтар болсақ, жаһандану, ақпараттану, Болон процесінің талаптарын ескеру
қажет. Осындай тұрақсыз жағдайларда жоғарғы білім берудің ұлттық жүйелері
ішкі және сыртқы ортаның өзгерістеріне икемді, қабілетті және төзімді болуы
тиіс, мұның өзі білім беру сферасын басқарудың тиімді модельдерін іздеуді
талап етеді.Білім беруді дамыту елдің болашақта экономикалық, саяси және
әлеуметтік-мәдени дамуының негізі болуы тиіс. Дүниежүзілік экономиканың
дамуының жаңа кезеңінде қоғамның білімге зор мән беруі, оны табыс көзіне
айналдыру тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету және халықтың әл-
ауқатын арттыру үшін маңызы зор. Білім экономикалық дамудың маңызды
факторына айналды.
Қазіргі таңда білім беру саласының тұрақты экономикалық даму және
ұлттық бәсеке қабілеттілікті арттырудың факторы ретіндегі маңыздылығы талас
тудырмайтыны анық. Шектелген ресурстарды тиімді пайдалануға деген
қажеттіліктің артуы, халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі, жаhанды
бәсеке қысымының үдеуі жағдайында мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігі ең
алдымен оның технологиялық бәсекеге, басқаша айтқанда жаңа білімді жедел
өндіру, ендіру және бейімдеуге қабілеттілігімен айқындалады және өз
кезегінде, білім беру саласындағы іс-әрекетке тікелей тәуелді, өйткені
білімге жұмсалған шығындар адам капиталын қалыптастыру, жетілдіру және
жинақтау арқылы экономиканың жаңа идеяларды өндіру қабілетін, оның ғылым
сыйымдылығы жоғары өндірістердегі салыстырмалы артықшылықтарын арттырады.
Қазақстан Республикасы 2030 - Даму стратегиясында, ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың жыл сайынғы халыққа жолдауларында, Гумилев атындағы Еуразия
Ұлттық университеті аудиториясында оқыған дәрісінде білім экономикасына
баса назар аударылуының түпкі себебі де осында. Ұлттық экономиканың
бәсекелестік қабілеттілігі тұрғысында барлық әлеуметтік топтар үшін сапалы
білімге қол жетуді қамтамасыз ету ерекше маңызға ие.
Еліміздің саяси, экономикалық, мәдени, қоғамдық өміріндегі
өзгерістерге сай жоғары оқу орындарының үлкен жауапкершілікті сезініп,
білікті, өз ісінің шебері, бәсекеге қабілетті, кең ауқымды, жан-жақты
дамыған маман дайындауға ұмтылуы, өзінің бүкіл қызметін осы бағытта құруы
заңды құбылыс, өйткені қоғам өзінің әлеуметтік-экономикалық және рухани
дамуының мазмұны мен сипаттарының өзгеруіне және еңбек сапасына талаптың
жоғарылауына байланысты өз ісін жетік білетін, кәсібилігі мол мамандарды
қажет етіп отыр.
Бәсекеқабілеттілік термині әр түрлі әдебиеттерде әр қалай
сипатталынады. М.Ю. Толстобровтың берген анықтамасына тоқталсақ,
бәсекеқабілеттілік – бұл белгілі орта заңдарының жұмыс жасау жағдайында,
субъектінің өзіне ұқсас субъектілерімен салыстырғанда, мақсатты қол
жеткізудегі күресте, қабілеті мен басымдықтарының жиынтығы [6, 20 б.].
Бәсекеқабілеттілік термині жасалынатын өнімге де, экономикалық
жүйелер элементіне де қатысты айтылады. Яғни, қазіргі кезде көптеген
ғалымдар өнімнің, жекелей кәсіпорындардың, қалалардың, аймақтардың
елдердің, технологиялардың, қызметкерлердің, нормативті құжаттардың да
бәсекеқабілеттілігіне көп көңіл бөліп жатыр. Осылайша, бұл термин тауар,
кәсіпорын, технология, сала немесе аймақ, тұтас ел деңгейінде қарастырылуы
мүмкін. Зерттеуші ғалымдар атап өткендей, бәсікеқабілетті объект – бизнес
жоба шеңберінде жасалып, бәсекелі нарықта пайда әкелетін өнім [7].
Бәсекеге қабілеттілік дәрежесі жағынан көтерілу, тек жеке
көрсеткіштердің жақсаруынан ғана емес, толықтай алғанда соңғы жылдарғы
мемлекеттің экономикалық саясатына, жекелеп айтсақ тоқырауға қарсы жасалған
шараларға, сонымен қатар ҮИИДМБ, Бинестің жол картасы – 2020,
Қазақстанды индустриаландыру картасы, 2020 жылға дейінгі стратегиялық
жоспарға және де білім беру саласындағы Қазақстан Республикасында білім
беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына
байланысты.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
атты Қазақстан халқына Жолдауында Бәсекеге қабілетті, дамыған мемлекет
болу үшін, біз, сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек... Қазіргі
әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғаны қашан.
Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи
өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. Сондай-ақ,
балаларымыздың, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық
сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет. Балаларымыздың қазіргі заманға
бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды [8] деп атап көрсетті.
Бүгінгі күнде қоғам мен мемлекет дамуының басты тетігі білім беру
болып отыр. Рухани, мәдени саламыздың нығаюына, адами қасиеттердің
жоғарылауына, жеке адамның сапалық ерекшелігінің өрлеуіне білімнің ғана
құдіреті жететіні айқындалып келеді. Нақты айтар болсақ, елдің өркендеуі,
тұғырының берік болуы да білімге келіп тіреледі. Заманымызың заңғар
жазушысы М.Әуезов айтып кеткендей Халықпен халықты, адам мен адамды
теңестіретін білім болмақ. Жолдауда Білім және кәсіби машық заманауи
білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары
атты бөлімінен білім беру мәселесіне баса көңіл бөлінгендігін байқаймыз.
Орта және жоғары білім берудің оқу жоспарының бағыттылығы мен
басымдылықтарын оларға тәжірибелік машықтарға үйрету бойынша және
тәжірибелік біліктілікке ие болу бағдарламаларын қосып, өзгерту деген
ұсыныстары көрсетілген. Бұдан алдымызда бүгінгі заман талабына сай
қазақстандық білім беру жүйесін дамыту міндетінің тұрғанын мойындалып отыр.
Қазақстанның білім беру жүйесі санға ғана емес, сапаға негізделуі – бүгінгі
күн талабы. Еліміздің болашағының бүгінгіден де нұрлырақ болуына ықпал
етіп, алға апаратын күші білімге байланыстылығы айқын көрінуде. Білім мен
ғылымның дамуы - адамзат өркениетінің өлшемі. Білім саласы үнемі жетіліп,
жаңарып отыруды қажет етеді. Біз өмір сүріп отырған қазіргі кезең – бұл
жаңа дәуір, жаңа көзқарасты, жаңашылдықты талап ететін кезең. Соның ішінде,
білім саласында болып жатқан жаңа өзгерістердің мәні мен маңызы зор.
Жоғары білім жүйесі аймақтың бәсекеқабілеттілік деңгейінің
жоғарылауына және оның аспектілеріне әсер етеді. Халықтың өмір сүру
дәрежесі, аймақтың инвестициялық және мәдени тартымдылығы, экономикалық
саласының дамуына негізделе отырып аймақтың бәсекеқабілеттілігімен ажырамас
байланыста болады.
Аймақтың бәсекеқабілеттілігі бұл қазіргі уақытта нақты анықтамасы жоқ
күрделі түсінік. Ғылыми әдебиеттерде олар төмендегідей көрсетіледі:
‒ аймақтың жағдайын көрсететін ресурстарды тиімді пайдалану және
оларды көрсеткіштер жүйесі арқылы бейнелеу (Портер М., Чуб Б.А., Селезнев
А.З.);
‒ бәсекеқабілетті тауарларды мен қызметтерді өндіру қабілеті
(Васильева
З.А.); бәсекеқабілетті салалардың болуы (Смирнов В.В.) және аймақта жеке
тауарөндіруші әрекет етуі, аймақтық өкімет органдарының кәсіпорындардың
бәсеке артықшылықтарына қол жеткізуі мен сақтап қалуы үшін шарт құру
қабілеттілігі (Ермишина А.В.);
‒ аймақ халқының өмір сүру дәрежесінің жоғары деңгейін қамтамасыз
ету қабілеттілігі (Ушвицкий Л.И., Парахина В.Н., Шорохов В.П., Колькин
Л.Н., Васильева З.А.) [11].
М.Портер өзінің Халықаралық бәсеке атты еңбегінде өзінің бәсекелік
артықшылықтарына ие болатын бәсекеқабілеттілік дамуының 4 кезеңін
көрсетеді. Алғашқы үш кезең экономикалық өсуді қамтамасыз етеді, ал соңғысы
тоқырау мен құлдырауды ескертеді [11].
Аймақтың экономикалық потенциалын көтеру білім беру жүйесінің
дамуымен байланысты. Жоғары кәсіби білім беру – білім, ғылым, шаруашылық,
қаржылық және кәсіпкерліік қызметті біріктіретін көп функционалды жүйе. Ол
қоғамның әрі экономикалық әрі әлеуметтік өміріне қатысады және осы
саланың дамуы мен сақталуына әсерін тигізеді. Экономикалық потенциал
көзқарасы бойынша жоғары білікті білім беру инновациялық дамуды жеделдетеді
сонымен қатар экономикалық еңбек ресурстарымен қамтамасыз етеді. Білім
берудің сыртқы әсері қоғамның толық әл ауқатының өсуінен көрініс табады,
бұл әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ететін бірден бір фактор болып
табылады.
1 кесте - Аймақтың бәсекеқабілеттілігінің даму кезеңдері (М.Портер
бойынша [9, 163 б.])
Кезең Аймақтың бәсеке артықшылықтары
1 2
1.Өндіріс факторлары Өндіріс факторлары: табиғи ресурстар, тауарларды
негізі бойынша бәсеке өндіру үшін қолайлы ресурстар, квалификациялы жұмыс
күші
2.Инвестиция негізі Лицензия, технология және білімді басымдылықпен
бойынша бәсеке инвестициялау
3.Жаңашылдық негізі Өнімнің, өндіріс үрдісін, ұйымдық шешімдердің және
бойынша бәсеке инновацияның жаңа түрін жасау.
4.Байлық негізі бойынша Қалыптасқан байлық.
бәсеке
Білім беру жүйесі аймақтың бәсекеқабілеттілігін квалификациялы жұмыс
күшіне және квалификация дәрежесіне сұранысты қамтамасыз етуден бастап,
білім беру компоненттерін зерттеуді дамыту жолымен инновацияны қалыптастыру
мен енгізудің барлық сатысында бәсекелік артықшылықтарын қалыптастырады.
Елдердің бәсекеқабілеттіліктерін бағалаудағы білім беру саласының
қаншалықты үлесте ескеретінін қарасырып өтейік. Бүкіләлемдік экономикалық
форумның (Женева, Швейцария) ғаламдық бәсекеқабілеттілік индексін есептеу
әдісі бойынша 114 индикатор көрсеткіші бойынша 12 индекс жинақталады, ал 12
индекс 3 субиндекске біріктіріліп, осы үшеуінің негізінде жалпы индекс
анықталады.
1. кесте - Бәсекеқабілеттілік индексін құраушылар
Бастапқы шарттар Тиімділік факторлары Инновациялар және
даму факторлары
1 2 3
Институттар Жоғары және кәсіби даярлық Компаниялардың дамуы
Инфрақұрылым Тауарлар мен қызметтер Инновациялық әлеует
нарығының тиімділігі
Макроэкономикалық Еңбек нарығының тиімділігі
орта
Денсаулық және Қаржы нарығының дамығандығы
бастапқы білім
Технологиялық деңгейі
Нарық мөлшері
*Ескерту –дерек көзі негізінде автормен құрастырылған [10, 289 б.]
Жоғарыда кестеде көрсетілгендей субиндекстердің алғашқысы бастапқы
шарттар субиндекстері. Бұл субиндекс 4 индекстен тұрады және осы 4
индекстердің қатарына бастапқы білім кіріп отыр. Ал екінші субиндекс
тиімділік факторлары, оның құрамында 6 индекс бар болса, соның алғашқысы
жоғары және кәсіби даярлық екендігін көріп отырмыз. Үшінші субиндекс
инновациялар және даму индексі. Оның құрамына 2 индекс бар.
Жаһандану жағдайында ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің
тиімді дамуын базалық академиялық білімі мен тәжірибелік дағдысы бар
қазіргі заман талабына сай етіп жоғары квалификациялы мамандарды даярлаусыз
көзге елестету тіпті мүмкін емес. Білім беру адам бойында кәсіби
құзыреттілік мақсатында жүйелі түрде білім, білік, дағды қалыптастыратын
мемлекеттік негізгі әлеуметтік жүйелерінің бірі болып табылады.
Жоғары кәсіби білім беру мен аймақтың экономикалық дамуы төменде
суретте көрсетілген.
Аймақтағы кәсіби білім беру жүйесі мен әлеуметтік экономикалық жүйе
арасындағы байланысты ашып көрсетейік. Бұл жерде өзара байланысты 5
факторды бөліп көрсетуге болады: инновациялық, еңбек, аймақтың қаржылық
құзыреттілігі, кіші бизнестің дамуы және халықтың өмір сүру дәрежесін
көтеру.
2 сурет - Аймақтағы жоғары кәсіби білім беру жүйесі мен әлеуметтік-
экономикалық жүйе арасындағы байланыс сызбасы [11]
1. Аймақтың инновациялы құзыреттілігі ғылыми мектептер мен ғалымдар
санының өсуімен және де олардың арасындағы аймақтың-халықаралық деңгейдегі
байланыс дамуымен байланысты. Осының бәрі ғылыми жаңалықтар мен өнімдер
санының өсуіне, аймақтық инновациялық жүйенің құрылуына ықпал етеді. Тек
инновациялық құзыреттілік қана инновацияны ендіру мен дамыту арқылы
айтарлықтай мөлшерде аймақтың бәсекеқабілеттілігін көтеруге әсер етеді. Осы
себепті аймақ осы елдімекен міндеттерінің қатарында тұрған қандай да бір
мәселенің шешімін табу үшін зерттеу жүргізуге тапсырыс беруші ретінде
көрініс табады.
2. Аймақтың еңбек құзыреттілігі. Осы сурет шеңберінде жоғары білім
берудің 2 бағыты көрсетілген:
• аймақ экономикасы үшін кадрларды даярлау (бірінші және екінші
жоғары білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру, қайта даярлау және
біліктілігін көтеру)
• еңбек нарығына мектеп бітірушілерді шығару, кәсіби-
оқытушылар құрамы мен жоғары оқу орындарының басқа да қызметкерлеріне және
қызмет көрсету салаларында жұмыс орындарын ашу арқылы халықтың жұмыспен
қамту деңгейін көтеру.
Жоғары оқу орындарында ғылым мен инновацияның дамуы жаңа
технологиялар аз аймақтан жоғары технологиялы аймаққа көшуге, дамыған және
артта қалған аймақтардың жұмыс орындары санын өсіруге мүмкіндік беретін
дамудың дағдарысқа қарсы бағдарламасы ретінде көрініс табады.
3. Аймақтың қаржылық құзыреттілігі. Бұл жерде аймақтың бюджетіне
кіріс көзі ретінде білім беру жүйесінен түскен салықтық түсімдер мен шығыс
бөлігі ретінде білім берудің инфрақұрылымның дамуы (оқу үдерісі мен ғылыми
зерттеулерді қамтамасыз ететін техникалық, ақпараттық ресурстар) кіреді.
4. Шағын бизнестің дамуы төмендегідей жүзеге асады:
‒ Қызмет көрсету саласының дамуы;
‒ Бизнес инкубатор арқылы инновация саласында өзіндік
артықшылығымен ерекшеленетін жеке бизнес құру.
5. Халықтың өмір сүру дәрежесінің өсуі білім беру дәрежесінің
көтерілуіне, білім алу үрдісінде халықты әлеуметтендіру, табыс көзінің
өсуі, жоғары білімі бар адамдардың өмір сүру сапасы әсер етеді. Ендеше,
аймақ халқының өмір сүру дәрежесі жоғары білімі бар тұлғалардың үлесіне
байланысты екенін көруге болады [11].
Көрсетілген бес көрсеткіш өзара тығыз байланысты, сол себепті әрбір
көрсеткішпен байланыс барлық жүйеде көрсетіледі.
Жоғары білім беру жүйесінің аймақтың бәсекеқабілеттілігін көтерудегі
орнын төмендегідей бағалауға болады. Көрсетілген өзара байланысты
индивидтердің көрсеткіштері анықталады.
2. кесте - Аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің өзара
байланысы бойынша жоғары білім беру жұмысының нәтижелік көрсеткіші [11]
Бағаланатын блок Көрсеткіш Көрсеткіштің талдау мақсаты үшін
атауы орны
1 2 3
1.Инновациялық Аймақтағы Инновациялық өнім арылы аймақтың
құзыреттілігі инновациялық инновациялылық деңгейін сипаттайды
өнімдердің жалпы
үлесі
2.Аймақтың еңбек Аймақ Жалпы жұмыспен қамтылған адам
құзыреттілігі экономикасында санына жоғары білімі бар тұлғалар
жұмыспен қамтылған санына қатынасы арқылы аймақтың
жоғары білімі бар еңбек құзыреттілігінің сапасын
тұлғалар саны анықтайды
3 кестесінің жалғасы
1 2 3
3. Халықтың өмір Жоғары оқу орындарыХалықтың өмір сүру дәрежесін
сүру дәрежесінің түлектерінің саны, анықтау үшін бірден бір көрсеткіш
өсуі 1000 адамға қатысы ретінде қарастырады
4.Қаржылық Аймақтағы жоғары Жоғары білімге аймақтың шығынын
құзыреттілігі білімге көрсетеді
шоғырландырылған
бюджет шығындары
Ендігі кезекте ҚР аймақтарындағы білімі бар азаматтардың деңгейлерін
қарастырып өтейік. Егер Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым
министрлігінің ақпарат көздеріне сүйенер болсақ бұл көрсеткіштерді
төмендегідей сипаттауға болады:
4 кесте - Аймақтар бөлінісінде алған білімінің деңгейі бойынша жұмыс
істейтін халық саны, 2014 ж. [12]
мың адам
Аймақ Білімі бар Соның ішінде:
халық саны
Жоғары және Орта кәсіптік Жалпы орта,
аяқталмаған (арнаулы) негізгі,
жоғары бастауыш
1 2 3 4 5
Жұмыспен қамтылған халық, барлығы
ҚР 8 575 976 2 947 111 2 772 784 2 856 081
Ақмола 420 662 96 835 180 873 142 954
Ақтөбе 413 214 147 941 177 435 87 838
Алматы 1 000 992 308 556 258 856 433 580
Атырау 280 314 101 119 94 651 84 544
БҚО 316 795 93 546 162 801 60 448
Жамбыл 547 706 136 240 186 512 224 954
Қарағанды 706 559 229 427 246 142 230 990
Қостанай 490 214 121 422 204 017 164 775
Қызылорда 334 719 96 277 100 161 138 281
Маңғыстау 260 914 88 930 104 335 67 649
ОҚО 1 187 776 342 110 214 430 631 236
Павлодар 417 986 102 774 205 107 110 105
СҚО 326 086 71 626 113 706 140 754
ШҚО 711 925 200 105 232 569 279 251
Алматы қаласы 749 174 533 725 180 672 34 777
Астана қаласы 410 940 276 478 110 517 23 945
Көріп отырғанымыздай, ОҚО мен Алматы облысында халықтың көп бөлігі
білімі бар азаматтардың қатарында және Алматы облысында басқа облыстармен
салысырғанда орта кәсіптік және жалпы орта білімі бар азаматтар деңгейі
жоғары. Ал ОҚО жалпы орта білімімен жүрген азаматтар деңгейі жоғары.
Жоғары және аяқталмаған жоғары білімі бар халықтың көпшілігі Алматы
қаласында тұрады екен. Аймақтар білімі бар халық сандарының жалпы саны мен
білім деңгейлері арасындағы қатынас осылай көрсетілуде.
Ұдайы үздіксіз инновация өндіріп отыруға қабілетті аймақтық
экономиканы қарастырғанда Б.Асхайм, А.Изаксен бойынша 3 аспектіні ескеру
керек:
‒ аймақтық құрылымдық басқарудың болуы;
‒ белгілі бір өнім түрін өндіруге аймақтық мамандану;
‒ аймақтық өнеркәсіптік және инновациялық құрылымдарының
орталығын дамыту арасындағы айырмашылық.
Аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін анықтау үшін
төмендегідей үш негізгі фактор ескеріледі:
‒ аймақтың шаруашылық механизмінің қызмет ету тиімділігі (тауар
нарығындағы бәсекеге қабілеттілік немесе өндіріс қамтамасыз ететін
бәсекеқабілеттілік)
‒ аймақтың инвестициялық тартымдылығы (аймақта инновациялық және
инфрақұрылымдық әлеуеттің болуы)
‒ тұрғын халықтың жоғары өмір сүру деңгейіне жету.
Аймақтық бәсекеге қабілеттіліктің дербес статистикалық көрсеткіштер
жүйесін қалыптастыруда келесі жайттар есепке алынуы қажет:
‒ көрсеткіштер бәсекеге қабілеттілікті бағалауға қолжетімді болуы
керек;
‒ көрсеткіштер Қазақстан Республикасының аймақтық статистикасымен
әзірленуі керек;
‒ көрсеткішетр есебін аймақтық статистика ұзақ мерзімді жүзеге
асырылуы керек.
Бәсеке қабілеттіктің негізгі факторларын төмендегідей жіктеуге
болады:
1. сапалық белгілер бойынша: негізгі (табиғи ресурстар, климат, жұмыс
күшінің болуы, капитал) және уақыт өте пайда болатын факторлар (ақпарат
ағымы, ақпарат алмасу инфра құрылымы, ҒТР, білім беру мен денсаулық сақтау
саласының даму деңгейі).
2. Мамандану деңгейі бойынша: жалпы (капитал, еңбек, жалпы
инфрақұрылым) және мамандандырылған факторлар (нақты мамандыққа икемденген
қызметкер, білімнің белгілі бір саласындағы ақпарат қоры)
3. Шығу тегі бойынша: табиғи және қолдан жасалған. Бәсекелік
артықшылықтың жоғары деңгейіне ие болу үшін маңызды факторлар әрдайым
жасанды болып отырады. Олардың жеке білім мекемелері, кәсіби техникалық
оқыту бағдарламалары, зерттеу институттары.
3 сурет - Аймақтық бәсекегеқабілеттіліктің құрылымдық моделі [13, 52б.]
Менеджментті Дамыту Институтының елдің бәсекегеқабілеттілін модельдеу
үкімет ең нашар 20 көрсеткішті жақсартуға күш салса бәсекеге қабілеттілігі
қалай өзгеретінін анықтауға көмектеседі. Институт мамандары әлемдік
шаруашылықтағы елдердің бәсекеге қабілеттілігін зерттеу барысында бәсекеге
қабілеттіліктің Алтын ережесін қалыптастырды. Егер ел сол ережеге сүйенсе
бәсекеге қабілеттілігін сақтауға немесе көтеруге мүмкіндік алады. Осы
Алтын ереже құрылымында білім беру саласынын орнын көрсетіп өтейік.
Менеджментті дамыту институтының елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттырудың Алтын ережесі төмендегідей құрылады:
‒ Тұрақты және болжамды заңнама;
‒ Экономикалық икемді жүйесі;
‒ Дәстүрлі технологиялық инфрақұрылымға инвестициялық тарту;
‒ Жеке жинақты және ішкі инвестицияларды ынталандыру;
‒ Шетелдік инвестицияны тарта отырып, экспорттық мүмкіндіктерді
арттыру;
‒ Басқару мен әкімшіліктің сапасын жеделдігін қамтамасыз ету;
‒ Жалақы, еңбек өнімділігі мен салықтардың өзара шарттастырылуы;
‒ Елдегі минималды және максималды жалақы арасындағы
айырмашылықты азайту және орта тапты күшейту;
‒ Білім саласына, әсіресе орта білімге және жұмысшылардың
біліктілігін
үздіксіз көтеруге ірі инвестициялар тарту.
Көріп отырғанымыздай, елдің бәсекге қабілеттілігін көтерудің негізгі
өзегі болып білім беру саласы болып отыр. Жұмысшылардың біліктілігі мен
білімі ел ішіндегі инновациялық идеялар мен өнеркәсіптің дамуының тетігі
болып табылады.
Қазақстан үшін маңызды шара 2005 жылы Әлемдік экономикалық Форумның
бәсеке қабілеттілікті анықтау тізімі кіруі мен 2007 жылы Менеджментті
Дамыту Институтымен келісімге қол қойылып, оның бәсекеге қабілеттілік
туралы жылдық есебіне енгізілуі болып табылады [14].
Осы аталған екі жүйе өзіндік әдістемесі бойынша өзгеше. Әлемдік
бәсекеге қабілеттіліктің индексі макродеңгейдегі экономикалық факторларға
назар аударады. Бірақ та экономиканың нақты секторын бағалаудың төмен
деңгейін қамтиды. Менеджментті Дамыту Институтының көрсеткіштер жүйесі
ұлттық бәсекегеқабілеттілік концепциясына фундаменталды ерекше әдіспен
қарауы және экономиканың нақты секторын өлшеуге көбірек икемделген.
Бүкіләлемдік экономикалық Форум да, Менеджментті Дамыту Институтының
да мақсаты дамушы елдерге даму сатыларынан мақсатты түрде өтуіне,
экономиканың жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр [15, 186 б.].
Әлемдік банктің әдістемесі бойынша аймақтың бәсекеге қабілеттілігі 4
негізгі көрсеткіш бойынша бағаланады. Олар:
‒ Жан басына шаққандағы жалпы аймақтық өнім;
‒ Өндірістік ресурстардың мөлшері (соның ішінде негізгі қорлармен
қамсыздану);
‒ Жан басына шаққандағы табиғи ресурстардың табиғи ресурстардың
мөлшері;
‒ Адам ресурстарының мөлшері, яғни білім деңгейлері.
Ал енді Отандық бәсекеге қабілеттілікті кешенді бағалаудың
ерекшелігіне тоқталып өтелік. Қазіргі таңда елімізде Қазақстан аймақтарын
жүйелі жинақтаушы рейтингтік бағалаумен маркетингтік талдамалық зерттеулер
орталығы (МТЗО) айналысады, бұл зерттеу орталығы ҚР дамытудың мемлекеттік
институттар тобына кіреді. МТЗО ҚР аймақтарының бәсекеге қабілеттілігін
даытудың негізгі көрсеткіштеріне төмендегілерді жатқызады:
1. Тұрғын халықтың өмір сапсы индексі – жан басына шаққандағы
ЖАӨ, халықтың сатып алу қабілеттілігін талдау, жұмыссыздық деңгейі,
күнкөріс минимумынан төмен табысты халық үлесу, халықтың тұрғын үймен
қамсыздандырылуы, медициналық қызмет көрсеткіштерінен құралады.
2. Өнімділік индексі – еңбек өнімділігі, аймақтардың инчестициялық
белсенділігін бағалау, аймақта ауыл шаруашылықтық және өнеркәсіптік
кәсіпорындарды үлестіру, адам капиталы көрсеткіштерінен құралады.
3. Инновациялық индекс – бұл келесідей көрсеткіштерден тұрады:
ғылыми зерттеуге кететін жиынтық шығын (жалпы шығындардан %-да),
технологиялық инновациялар шығындарының үлесі, ақпараттық технологиялар
шығынының үлесі, ғылыми қызметкерлер, докторанттардың 10мың адамға
шаққандағы саны, негізгі айпараттық технологиялардың болуы.
4. Инфрақұрылымдық даму индексі – келесідей көрсеткіштерден
тұрады: автокөлік жолдарының тығыздығы, теміржолдардың тығыздығы, аймақтың
кәсіпорындарда негізгі қорларының болуы, т.б.
Байқағанымыздай бәсекеге қабілеттілікті бағалауда Бүкіләлемдік
экономикалық Форум да, Менеджментті Дамыту Институтының да, сонымен қатар
Отандық маркетингтік талдамалық зерттеулер орталығы ұйымдарының барлығының
әдіснамаларында бәсекеге қабілеттілікті бағалау көрсеткіштерінің қатарында
білім беру саласы көрсеткіштері алынып отыр. Бұл дегеніміз білімнің ел
экономикасындағы алатын орнын айқындайды.
Қысқаша айтар болсақ, аймақтың бәсекеге қабілеттілігі –аймақтың
экономика субъектілерінің өнімді өндіру және әлеуметтік-экономикалық,
инфрақұрылымдық, инновациялық және инвестициялық факторлармен, сонымен
бірге халықтың жоғары өмірлік сапасын қамтамасыз ететін артықшылықпен
шарттастырылатын ішкі және сыртқы нарықтарда тиімді қызмет ету қабілеті.
Ал білім беру саласынынң аймақтық бәсекеге қабілеттілігін көтеруге әсер
ететінін айтып өттік. Тізбектей айтар болсақ, бібіл бберу саласын аймақтың
бәсекеге қабілеттілігін көтеруге ісер етеді, ал аймақтың бәсекеге
қабілеттілік дәрежесінің өсуі еліміздің бәсекеге қабілеттілік индексінің
өсуіне алып келеді.
Қорыта айтқанда, бәсекеге қабілеттіліктің барлық факторларының
қызметі адами әлеуетпен толығады. Адам мүмкіндіктерін жүзеге асырудың
маңызды бағыты ол еңбек, оны ынталандыру қажет және кәсіпкерлік ресурс.
Жоғары білікті мамандар барлық деңгейлер мен бағыттардың
бәсекеқабілеттілігін құрудың негізі болып отыр. Адам ресурс жоғары білімнің
нәтижесінде бірталай жетістіктерге жете алады, нәтижесінде аймақ
экономикасы көтеріліп бәсекеқабілеттілік деңгейі артады.
1.3 Қазіргі экономикалық даму шеңберіндегі білім берудің өлшемдері
мен элементтері
Постиндустриалды қоғам теориясына сәйкес, қоғамдық өндіріс үш негізгі
секторға жіктеледі: ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, қызмет көрсету саласы.
Дамыған елдердің экономикалық құрылымында орын алған объективті, сапалық
өзгерістер нәтижесінде үшінші сектор салалары өндірістің негізгі өнімі
ретінде білімді өндіріп, шаруашылықты өндірістің ең мәнді де, маңызды
ресурсымен жабдықтай бастады. Осы мағынады үшінші секторды экономиканың
бірінші секторы ретінде бағалауға болады. Жоғарыдағы үрдістер
біртұтастықта өндіріс экономикасының қызмет көрсету экономикасына
өзгеоуінің қазіргі тенденциясын анықтайды, яғни қоғамның даму деңгейі, оның
өркениеттілік дәрежесі бүгінде тек материалды игіліктер өндірісімен ғана
емес, сондай-ақ, қызмет көрсету, әсіресе білім беру саласының даму
деңгейімен анықталады.
Білім берудің қазіргі сипаттамасының теориялық негіздерін классикалық
политэкономия қағидалары құрайды.
Алғаш рет У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Дж.С.Милль, К.Маркс сияқты
басқа да классиктердің еңбектерінде білімнің халық және тұтас алғанда ел
үшін экономикалық маңыздылығы дәйектеліп, оқумен, үйренумен келген адамның
өндіргіш қабілеттерінің капитал элементі ретінде негіздеу байқалады.
Классикалық политэкономия өкілдерінің көзқарастарын талдау бірқатар тұжырым
жасауға мүмкіндік берді.
‒ олардың зерттеулерінде адамның сапасы – өндіріс тиімділігінің
маңызды факторы екендігі.
‒ адамның маңызды сапалары білім беру мен тәрбие арқылы
қалыптасатындығы;
‒ қабілеттілікті қалыптастыру шығындарды қажет ететіндігі;
‒ адамның қабілеттері капитал элементі екендігі;
‒ білім берудің экономикалық өсуге тікелей үлес қосатындығы
негізделді.
Неоклассикалық теория шеңберіндегі адам капиталы идеясының
эволюциясы, оның ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында тұтас бір концепция ретінде
қалыптасуы экономика ғылымында білім берудің жан-жақты, терең зерттелуіне
серпіліс берген жаңа бір белес болды. И.Фишер, Дж.Кларк, А.Маршалл,
В.Парето тағы басқа неоклассик-экономисттердің еңбектерінен бастау алатын
адам капиталы концепциясы әлемдік экономикадағы, өндіргіш күштер
құрылымындағы, қоғамның әлеуметтік жүйесіндегі өзгерістердің, қоғамдық
өндірістегі интеллектуалды-шығармашылық бастама ролінің экономикалық
теорияда пара-пар дәйектелуіне, жаңа жағдайларында қайта ұғынылуына,
дамыған елдерде аталған саланың теңдесіз дамуына теориялық-методологиялық
негізді құрады.
Білім беру мәселесі,оның тиімділігі сияқты бірқатар мәселелер
кеңестік экономика ғылымында да терең зерделеніп, салмақты теориялық-
методологиялық база қалыптасты. Ғылыми әдебиетке жасалған шолу негізінде
осы зерттеулерді шартты түрде екі бағытқа біріктіреміз: бірінші бағыттағы
еңбектер негізінен білім берудің экономикалық тиімділігін оның ұлттық табыс
және еңбек өнімділігінің өсуіндегі үлесін анықтау арқылы есептеуге
бағытталса, екінші бағыттағы еңбектерде осы саланың халық шаруашылығы
құрылымындағы инвестициялық салаға айналуы, материалды емес қорланудың
концептуалды мәселелері, білім қорының мөлшері, құрылымы және динамикасы,
білім деңгейінің біліктілікке әсер ету сипаты, еңбектің күрделену
мәселелері саяси экономикалық аспектіде негізделді.
Р.Солоудың, Э.Денисонның үлгілерінен бастау алатын экономикалық
өсудің қазіргі заманғы үлгілерінде (Барро, Мэнкью-Ромер-Уэйл, Левин-Ренелт,
т ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz