Инвестициялық қызметтің экономикалық мәні мен мазмұны туралы ақпарат
КІРІСПЕ 3
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ 5
1.1. Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы 5
1.2. Инвестицияның қызметі мен операциялары 8
1.3. Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында тартымды ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі 12
2. ИНВЕСТИЦИЯ ПОРТФЕЛІН ЕСЕПТЕУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАМАЛАР 15
2.1 Тәуекел түсінігі 15
2.2 Қаржылық тееорияның негізгі түсініктері 16
2.2.1 Портфельдік инвестиция теориясы 17
2.3 Марковиц моделі 20
2.3.1 Ресей нарығы үшін Марковиц моделі 21
2.4 Блэк.Шоулс формуласының қорытылуы 25
2.5 Кездейсоқ кезулер 30
2.6 Мартингалдар. Дискретті уақыт 35
2.6.1 Мартингалға мысалдар 36
2.7 Төлемдерді төлеу тәуекелін басқару үшін мартингалды шешім. Дискретті уақыт 37
3. ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАМА 45
3.1 Excell туралы жалпы түсінік 45
4. МОДЕЛДЕРДІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫЛУЫ 49
ҚОРЫТЫНДЫ 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 52
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ 5
1.1. Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы 5
1.2. Инвестицияның қызметі мен операциялары 8
1.3. Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында тартымды ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі 12
2. ИНВЕСТИЦИЯ ПОРТФЕЛІН ЕСЕПТЕУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАМАЛАР 15
2.1 Тәуекел түсінігі 15
2.2 Қаржылық тееорияның негізгі түсініктері 16
2.2.1 Портфельдік инвестиция теориясы 17
2.3 Марковиц моделі 20
2.3.1 Ресей нарығы үшін Марковиц моделі 21
2.4 Блэк.Шоулс формуласының қорытылуы 25
2.5 Кездейсоқ кезулер 30
2.6 Мартингалдар. Дискретті уақыт 35
2.6.1 Мартингалға мысалдар 36
2.7 Төлемдерді төлеу тәуекелін басқару үшін мартингалды шешім. Дискретті уақыт 37
3. ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАМА 45
3.1 Excell туралы жалпы түсінік 45
4. МОДЕЛДЕРДІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫЛУЫ 49
ҚОРЫТЫНДЫ 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 52
Нарықтық қатынастарға өткен дербес егеменді еліміздің алға қарай даму барысынды түрлі әрекеттер атқарыла бастады.Кеңестік экономикадан өтпелі экономикаға өткенде еліміздің экономикасындағы байланыстар (өндірістік, экономикалық, сауда-саттық) үзіліп қалды,яғни экономикамыздың әсіресе үзілген байланыс салдарынан тоқтап қалған кәсіпорындарының жұмыс істеуі мен қайта жандануға инвестициялық көздердің маңызы зор.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты өз нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық шаруашылық жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау жүргізу барысында мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде көлемі ұлғайғанын бақылап, және тартудың маңыздылығы байқалып, әсерінен мемлекет экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі инвестициялық климаттың тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы, эффектілігі шетел инвесторларға бизнесін дамытуға, үлкен табыс алуға, елдің жағдайы көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын жүргізу ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда жүзеге асыруға мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап, кәсіпорындарды тікелей инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады. Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырылу да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Бірден инвестиция құрылымдық саясаты елдің өндірістік базасын жедел жаңартуын және оның өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден, фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелестік күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең ұғым болып табылады.Бұл түзетудің маңыздылығы «заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжріибелік іс әрекеттер жиынтығы түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
Жалпы инвестиция арқылы қоғамның прогрессшіл дамуында таптар мен әлеуметтік топтардың мүліктік жағдайы, алатын табысы, орны мен маңызы, Қазақстанның дүние жүзі мемлекеттері арасындағы, макроэкономикалық көрсеткіштері мен абыройы артады, қоғам дамуында кешегі, бүгінгі және ертеңгі сатыларының рөлі анықталып, ол болашаққа екпінді қарқынмен жүруіне, дүниежүзілік цивилизацияланған елдерге интеграциялануына кеңістік ашады. Сонымен қатар, жаңа өндірісті рационалды орналастыру, барлық кәсіпорындар ішінде ірі, орта, шағын және шетел фирмалары толығымен қатысатындарының үлесін оптималды ету, экономикалық өрлеудің экстинсивтік түрінде қарағанда интенсивтік түрін барынша тиімді дамыту үлкен көлемде инвестициялар ағымдарына тәуелді.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты өз нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық шаруашылық жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау жүргізу барысында мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде көлемі ұлғайғанын бақылап, және тартудың маңыздылығы байқалып, әсерінен мемлекет экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі инвестициялық климаттың тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы, эффектілігі шетел инвесторларға бизнесін дамытуға, үлкен табыс алуға, елдің жағдайы көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын жүргізу ісі мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық қаржыларды ел экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда жүзеге асыруға мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап, кәсіпорындарды тікелей инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер жатады. Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырылу да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс. Бірден инвестиция құрылымдық саясаты елдің өндірістік базасын жедел жаңартуын және оның өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден, фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелестік күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең ұғым болып табылады.Бұл түзетудің маңыздылығы «заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжріибелік іс әрекеттер жиынтығы түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
Жалпы инвестиция арқылы қоғамның прогрессшіл дамуында таптар мен әлеуметтік топтардың мүліктік жағдайы, алатын табысы, орны мен маңызы, Қазақстанның дүние жүзі мемлекеттері арасындағы, макроэкономикалық көрсеткіштері мен абыройы артады, қоғам дамуында кешегі, бүгінгі және ертеңгі сатыларының рөлі анықталып, ол болашаққа екпінді қарқынмен жүруіне, дүниежүзілік цивилизацияланған елдерге интеграциялануына кеңістік ашады. Сонымен қатар, жаңа өндірісті рационалды орналастыру, барлық кәсіпорындар ішінде ірі, орта, шағын және шетел фирмалары толығымен қатысатындарының үлесін оптималды ету, экономикалық өрлеудің экстинсивтік түрінде қарағанда интенсивтік түрін барынша тиімді дамыту үлкен көлемде инвестициялар ағымдарына тәуелді.
1. Л. К. Жұманова Құнды қағаздар портфелі және тәуекел-менеджмент, Алматы: Қазақ Ұлттық Университеті, 2011
2. А. Л. Лукашев Финансовые приложния стохастического анализа, Москва 2002
3. http://www.uni-ugresha.jino.ru/PCinNot/aboutexcel.html
4. http://ru.wikipedia.org/wiki/C++
5. http://stockmaster.kz/
6. http://www.beintrend.ru/2010-05-28-15-16-07
7. Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
8. Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
9. Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
10. Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
11. Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
12. Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
13. Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” вводенме в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
14. Методические рекомендации по оценке эффективности иевестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
15. Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
16. Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г,
2. А. Л. Лукашев Финансовые приложния стохастического анализа, Москва 2002
3. http://www.uni-ugresha.jino.ru/PCinNot/aboutexcel.html
4. http://ru.wikipedia.org/wiki/C++
5. http://stockmaster.kz/
6. http://www.beintrend.ru/2010-05-28-15-16-07
7. Бочаров В.В. “Современный финансовый менеджмент” Москва Санкт-Петербург, Нижний Новгород Воронеж Ростов-на-Дону Екатеринбург, Самара Новосибирск Киев-Харьков. Минск. 2006 год.
8. Косжанов.Т.Н. “Промышленная и инвестиционная политика в долгосрочной стратегии экономики страны, //Транзитная экономика,№ 7.2005 г,
9. Казахстанская правда. // С.Тай «Влияние прямых иностранных инвестиций// 07.03.2006 г.
10. Крушевиц Л. “Инвестиционные расчеты” Питер 2004г
11. Ковалев В.В. Финансовый анализ Алматы Финансы и статистика. 2004 год.
12. Қаржы-қаражат А. Қантарбаев //Инвестицияларды талдау// 2004-2006 жылдар
13. Маулимбердина С.Т. “Рынок ценных бумаг” вводенме в проблему. //Саясат, 10-11,2006 г.
14. Методические рекомендации по оценке эффективности иевестиционных проектов: Официальное издание. – Москва Экономика 2000г
15. Нәдірбек Әпсәләмов, Қазиқан Исабеков, Өмірзақ Сұлтанов “Экономикалық теория негіздері” Алматы ғылым 1999 жыл. 479-492б
16. Нурланова. Н.К. “Инвестиционная ситуация в Казахстане и перспективы позитивных сдвигов” //Европейское сообщество. М 3. 2004 г,
Мазмұны
КІРІСПЕ 3
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ 5
1.1. Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы 5
1.2. Инвестицияның қызметі мен операциялары 8
1.3. Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында
тартымды ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі 12
2. ИНВЕСТИЦИЯ ПОРТФЕЛІН ЕСЕПТЕУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАМАЛАР 15
2.1 Тәуекел түсінігі 15
2.2 Қаржылық тееорияның негізгі түсініктері 16
2.2.1 Портфельдік инвестиция теориясы 17
2.3 Марковиц моделі 20
2.3.1 Ресей нарығы үшін Марковиц моделі 21
2.4 Блэк-Шоулс формуласының қорытылуы 25
2.5 Кездейсоқ кезулер 30
2.6 Мартингалдар. Дискретті уақыт 35
2.6.1 Мартингалға мысалдар 36
2.7 Төлемдерді төлеу тәуекелін басқару үшін мартингалды шешім. Дискретті
уақыт 37
3. ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАМА 45
3.1 Excell туралы жалпы түсінік 45
4. МОДЕЛДЕРДІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫЛУЫ 49
ҚОРЫТЫНДЫ 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 52
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өткен дербес егеменді еліміздің алға қарай даму
барысынды түрлі әрекеттер атқарыла бастады.Кеңестік экономикадан өтпелі
экономикаға өткенде еліміздің экономикасындағы байланыстар (өндірістік,
экономикалық, сауда-саттық) үзіліп қалды,яғни экономикамыздың әсіресе
үзілген байланыс салдарынан тоқтап қалған кәсіпорындарының жұмыс істеуі мен
қайта жандануға инвестициялық көздердің маңызы зор.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты өз
нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық шаруашылық
жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау жүргізу барысында
мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде көлемі ұлғайғанын
бақылап, және тартудың маңыздылығы байқалып, әсерінен мемлекет
экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі инвестициялық климаттың
тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы, эффектілігі шетел инвесторларға
бизнесін дамытуға, үлкен табыс алуға, елдің жағдайы көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын жүргізу ісі
мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық қаржыларды ел
экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда жүзеге асыруға
мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап,
кәсіпорындарды тікелей инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер
жатады. Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырылу
да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс.
Бірден инвестиция құрылымдық саясаты елдің өндірістік базасын жедел
жаңартуын және оның өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден,
фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелестік
күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең ұғым болып
табылады.Бұл түзетудің маңыздылығы заңды тұлғалар, азаматтар мен
мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжріибелік іс әрекеттер
жиынтығы түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
Жалпы инвестиция арқылы қоғамның прогрессшіл дамуында таптар мен
әлеуметтік топтардың мүліктік жағдайы, алатын табысы, орны мен маңызы,
Қазақстанның дүние жүзі мемлекеттері арасындағы, макроэкономикалық
көрсеткіштері мен абыройы артады, қоғам дамуында кешегі, бүгінгі және
ертеңгі сатыларының рөлі анықталып, ол болашаққа екпінді қарқынмен жүруіне,
дүниежүзілік цивилизацияланған елдерге интеграциялануына кеңістік ашады.
Сонымен қатар, жаңа өндірісті рационалды орналастыру, барлық кәсіпорындар
ішінде ірі, орта, шағын және шетел фирмалары толығымен қатысатындарының
үлесін оптималды ету, экономикалық өрлеудің экстинсивтік түрінде қарағанда
интенсивтік түрін барынша тиімді дамыту үлкен көлемде инвестициялар
ағымдарына тәуелді.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Менің бұл дипломдық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау
үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін
анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері
негізінен 60-шы жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды.
Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзак мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады. Инвестициялық банктердін пайда
болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты
деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда
болуымен олар үлкен компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары
мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражаттарын мобилизациялайды,
жаңа компаняларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады,
сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы
қағаздарын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметгін бағалы қағаздарынан
бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып
табылады. Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар
бар мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар
табылады. Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық
тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті
қалыптастыру арқылы өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны
қайта құру үшін әр түрлі көз-қарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған
байланысты экономикалық жақсы дамыған сигмент ретінде банктік жүйеге
келтіріледі. Болашақ мамандар инвестициялық процесті ұйымдастыру және
жүзеге асыру саласына, кәсіби білім алуына мақсатты теориялар және
тәжірибелік түрде бағытталған шетелдерде қалыптасқан инвестициялық
инфрақұрлымның, қызмет ету мөлшері және оларға банктердің қатысу
тәжірибесін қарастырады.
Шаруашылық іс-әрекеттер процесінде оған қатынасушылар күрделі қаржыны
жүзеге асырады, реконструкцияға әрекет етуші ұйымдарды кеңейту және
техникалық қайта жарақтандыру, тұрғын үй, коммуналдық және мәдени тұрмыстық
құрылыстарға жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды жүзеге асырады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан. Енді
кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген сұрақтарға
жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады7
Сөйтіп, нені салуға болады? Ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге
жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып
жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат құрлысына.
Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және айналым
қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал" терминіне
қосып атайды.
Енді қаржыны кімдер салады? Негізгі салымшылар кәсіпорындар, фирмалар,
мемлекет және халық.
Инвестицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор - бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер - бұл белгілі бір тәуекедділікпен өз капиталың салушы адам.
Саудагер - бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы - қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны бизнестің
материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі жағдай, ұзақ
мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық -
саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі - шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс.
Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюта резервтері жасалған,
олар сонымен бірге ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді. Кредиттерді
қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың қорлары болып
табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайлар жасалуы тиіс:
1) шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты әкімшілік рәсімдерді
ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және
шекаралық бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
2) елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру жеңілдетілген мөлшерлемелер,
инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық шегерімдер, жеңілдетілген
баждар, жеделдетілген амортизация.
3) жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын қамтасасыз ету,
қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
4) пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру.
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады.
Қазақстанда нарықтық реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл
дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму
банкі, Ислам даму банкі, Азия даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы
институттарымен, басқа да халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті
үйлестірудің үлкен мәні бар. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде
дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі 55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады,
олардың 61-іне қаржылық міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес
республика халықаралық қаржы-кредит және басқа ұйымдарға қатысудан
туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша
қажетті төлемдерді жүзеге асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт
ішінде Қазақстанның халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары
көлеміне жеткен.
1.2. Инвестицияның қызметі мен операциялары
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі.
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік болмай
қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп кредит
алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пұл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды қайтадан сатқан
кезде туады. Мұны рынокте әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер
саудалық-делдалдық үшін қанша алады?
Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын
қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал,
егер осында байланып қалу бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша
болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік
серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға
бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас
бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді
фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың
аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары
тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын
жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және
басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде асыру,
орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді. Бірден
үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің шығындары
болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта даярлауға
қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек. Мысалы,
жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ мұндай
құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестициялаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды: үйренушілік шығындарды жаңадан өндірілген
өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске қажетті шикізат,
материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан жоғары болғанда
ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын көрінеді.
Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да іркілмей бара
беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт осылай
тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэфффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді.
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып түрады.
6.Q - принципі
Q - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен актив құнын нағыз
қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл тәуелділіктің көрсеткіш -
қатынасы :
Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді ауыстырудың
(сатып алу) күнделікті шығындары.
Егер бөлшек бірліктен үлкен болса, онда инвестиция жүргізу тиімді
болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің
рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда,
артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен
ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:
Q ═ фирманың барлық биржалық құны оның материалдық бөліктерін
орнына келтіру шығындары.
Тұтастай алғанда, бұл принциптің қолданылу деңгейінің аз болуы,
мемлекеттік реттеушіліктің көп болуына қарай туады.
1.3. Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында
тартымды ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы
мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі -ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру. Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық
банкісімен жұмыс істейді және сол банктің қызметін пайдаланады. Қазіргі
инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
1.Бірінші типті инвестициялық банктер.
2.Екінші типті инвестициялық банктер. Мұндағы бірінші типті
инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды орналастыру және сатумен
айналаысады. Ал екінші типті твестициялық банктерге келетін болсақ олар
үзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән. Бірінші банктер XIX
ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген серіктестіктер
формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез дамуы XX
ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта
құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті иңвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде
қатысады.
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығында қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
• Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады;
• Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда
делдал болады;
• Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша және
бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді.
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға түседі.
Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ мерзімді ақша
қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің қазіргі
тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын орналастырумен
айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды. Осындай елдердің
қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада, Ұлыбритания,
Австралия, Америка Құрама Штаттары.
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі . Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Аралас және мемлекеттік типтегі
инвеетициялық, әлеуметтік экономикалық даму бағдарларын және экономиканы
тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты. Қазіргі кезде бұл
инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі операцияларды
жүргізеді: заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын аккумуляциялайды, орта
және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді, жеке және мемлекеттік бағалы
қағаздарға салымдар жасайды, әртүрлі қаржылық қызметтерді дамытады.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен
1960 жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл
банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады. Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
2. ИНВЕСТИЦИЯ ПОРТФЕЛІН ЕСЕПТЕУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАМАЛАР
2.1 Тәуекел түсінігі
Қаржылық тәуекел-менеджментте тәуекел ретінде қандайда бір жағымсыз
оқиға әсірінен пайда болатын әртүрлі болуы мүмкін шығындардың (мысалы,
пайда көлемнің болжаған деңгейден аз болуы, т.с.с.) орын алуын айтамыз.
Тәуекел – нәтижесі белгісіз жағдайда шешім қабылдау. Тәуекелдің пайда
болуын болашақты жүз пайыз дәлдікпен болжай алмауымызбен байланыстыруға
болады. Тәуекелдің енгізгі қасиеті тек келекшекпен тығыз байланысты болуы.
Тәуекелдікке бел буғанда болжау және жобалау үрдісеріне үлкен көңіл бөлген
жөн, яғни тәуекел шешім қабылдау үрдісімен тығыз байланысты.
Анықталмағандық және тәуекелдің арасындағы айырмашылықтарды анықтаудан
бастайық. Болашақта не болатынын дәл болжау мүмкін емес жағдайларда
анықталмағандық туралы айтады. Тәуекел бұл тек жайғана анықталмағандық
емес, мұны адамдар әртүрлі іс-әрекетінде ескертуге тура келеді, өйткені ол
адамдардың дүние-мүлкінің амандығына әсер ете алады. Сондықтан
анықталмағандық тәуекелдің қажеті, бірақ жеткілікті емес шарты болады.
Әрбір тәуекелді жағдай анықталмаған, бірақ анықталмағандық тәуекелсіз
болады.
Тәуекелді басқару процесі – ол тәуекелді талдаудың және оны азайту
үшін керек шараларды құру және қоданудың жүйелі жұмысы. Осы процесті бес
кезеңге бөлуге болады:
1. Тәуекелді анықтау (risk identification) зерттелетін объект
тәуекелдің қандай түріне ең көп ұшырау мүмкіндігінен тұрады.
2. Тәуеклді бағалау (risk assessment) – ол тәуекелді басқсрудың
бірінші кезеңінде табылған тәуекелдің түрлерімен байланысты
шығынның мөлшерін анықтау.
3. Тәуекелді басқарудың тәсілін таңдау. (risk-management techniques)
4. Таңдаған тәсілдерді жүзеге асыру. Тәуекелді басқарудың осы
кезеңінде негізгі принципі шығынды азайту болып табылады.
5. Нәтижелерді бағалау. Тәуекелді басқару – ол щабылданған шешімдер
талданып және қайта қаралатын кері байланысы бар динамикалық
прцесс болады.
Тәуекелді басқару тәсілінің төрт негізгі түрі бар:
• Тәуекелден қашу, тәуекелді жағдайдан әдейі кету (risk avoidance) –
ол кейбір тәуекелдің түріне ұшырамау үшін саналы (әдейі) шешім
қабылдау.
• Шығынды болдырмау (шығыннан сақтап қалу) (loss prevention and
control) үшін шығынныңықтималдығын және олардың зардаптарын азайту
іс-әрекеттері.
• Тәуекелді өзіне алу (risk retention) – шығынды өз ресурсы есебінен
жабу болып табылады.
• Тәуекелді көшіру (risk transfer). Тәуекелді басқа адамдарға
көшіруге болады.
Тәуекелді көшірудің үш схемасы, яғни хеджирлеу, сақтандыру және
диверсикация бар. Шығынға ұшырау тәуекелін төмендету үшін қолданылатын іс-
әрекет табыс алудың мүмкін болмауына да алып келетін жағдайларда тәуекелді
хеджирлеу (hedging) туралы айтады. Сақтандыруда шығынды болдырмау
мақсатында сақтандыру жарнасын, немесе сыйлықтарды (сақтандыру үшін сіз
төлейтін баға) төлеу ұйғарылады, сақтандыру полисін алу арқылы, сіз
сақтандыру полюсі болмауымен байланысты үлкен шығынға (полюс үшін төленетін
сақтандыру жарнасы) көнесіз. Хеджирлеу мен сақтандырудың арасында іргнлі
айырмашылық бар.[1]
2.2 Қаржылық тееорияның негізгі түсініктері
Қаржылық мәселелердің ерекшеліктерін, қаржылық математиканың мақсатын
және әдістерін анықтайтын және түсіндіретін мына негізгі объектілері мен
құрылымдарын бөліп алуға болады:
1. Адамдар (жеке тұлғалар)
2. Фирмалар (компаниялар, корпорациялар)
3. Қаржылық делдәл құрылымдар
4. Қаржы нарығы
2.1-сурет. Негізгі қаржылық құрылымдар мен аспаптар
Адамдардың (жеке тұлғалардың) қаржылық істері тұтыну-инвестициялау
проблемасын шешуге арналған. Адамдардың тұтынушы (қазір көбірек
пайдалану) және инвестор (болашақта ақша көбірек болу үшін оны қазір
қалай инвестициялау керек) ретінде екі жақты қалауы болғандықтан тиімділік
проблемаларын қарастыруға әкеледі.
Фирмалар (компаниялар, корпорациялар) – жер, зауыттар,
машиналар, . . . нақты құндылықтарға және де ұйымдық құрылымдар,
нарықтар, патенттер, . . . түріндегі құндылықтарға ие болып іскерлік
ұйымдастыруды, іскерлік серіктесуді технологиялық өндірісті басқаруды
ұстаушылардың пайдасын ең жақсы қанағаттандыруға тиісті болу керек.
Құнды қағаз деп мүлік (иелік) құқығын растайтын құжатты атайды.
Облигациялар немесе боналар деп капиталды жинау (өсіру) үшін
мемлекетпен, банкілермен, корпорациялармен және т.б. шығарылатын қарыздық
міндеттемелерді атайды.
Акция деп капиталды өсіру үшін корпорациялармен, компаниялармен,
фирмалармен шығарылатын үлестік құнды қағаздарды атайды.
Қаржылық делдәл құрылымдар – ол банкілер, инвестициялық компаниялар,
зейнетақы қорлар, сақтандыру компаниялар, биржалар.
Қаржы нарығы деп әртүрлі қаржы аспаптарға сұраныстарды және
ұсыныстарды қамтамасыз ететін механизм ретінде түсінілетін нарықтардың
жалпы аты. Қаржы нарықтарының негізгі түрлерін атап өтуге болады: несиелік
нарығы, валюта нарығы, құнды қағаздар нарығы, құнды металдар нарығы.
Математикалық теорияда қаржы нарығы зерттеудің негізгі мақсаты болады.
Қаржылық аспаптың түрлері:
1. Негізгі аспаптар – құнды қағазлар (банк шоты, облигацияар, акциялар)
2. Туынды аспаптар (деривативтер) – опциондар, фьючерс, своп, спрэд және
т.б.
Капиталды көбейту және тәуекелді азайту мақсатымен туынды қаржылық
аспаптармен жұмыс істеуді қаржылық инжиринг деп жиі атайды.
2.2.1 Портфельдік инвестиция теориясы
Портфель – бұл корпоративті акция, облигация секілді, әртүрлі
тәуекелділігі бар, иесіне бірқалыпты табыс әкеп отыратын, мемлекет
тарапынан кепілдендірілген табыс түрі.
Портфелдің мазмұны — инвестицияландыру жағдайын жақсарту, басқа жеке
бағалы қағаз түріне қарағанда инвестицияланатын бағалы қағаздар портфелі
экономикада сұранысқа ие, және олардың табыстылығы тәжірибеде дәлелденген.
Мақсатына қарай Инвестициялық портфель түрлері:
1. Портфелдік өсім: бағалы қағаздардың белгілі бір мерзім өткенде
құнының артуынан пайда болады.
2. Бірқалыпты өсім: бұл өте тұрақты және барлық уақытта орташа сумманы
иесіне үнемі әкеп отыратын, және тәуекелділігі төмен бағалы қағаздар.
3. Жоғары өсім: Бұл бағалы қағаздардың ең жоғары, үлкен көлемде табыс
әкелетін, мысалы облигациядан пайыз алу сияқты табысты бағалы қағаз түрі.
4.Құрамдастырылған: барлық аталған бағалы қағаздардың табысты түрін
жинақтап, қор нарығында шығынға ұшырау қауіпі кезінде қолданысқа ендіру.
Жалпы инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең мағынада инвестиция-
пайда болу мақстатында ақшалай ресурстарды орналастыруға бағытталған
активті операциялардың жиынтығы.
Ал тар мағынада- инвестиция- табыс немесе пайда алу мақсатында ақшалай
қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсау.
Инвестициялық қызмет инвестициялық саясат көмегімен жүзеге асырылады.
Инвестициялық саясатың басты бағыттары мынадай бөліктерді қамтиды:
1. Баланс активі мен пассивіндегі инвестициялық операциялардың шегін
анықтау.
2. Инвестициялық операциялардың сапасы үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы.
3. Инвестициялардың құрамы мен құрылымы.
4. Бағалы қағаздар сапасы деңгейінің және өтеу мерзімінің тиімділігі.
5. Инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі
талаптар.
6. Портфелдің құрамына түзету енгізудің тетігі.
7. Сақтау тәртібі және сақтандыру тетігі.
8. Пайдалар мен зияндардың есебі.
9. Компьютерлік қамтамасыздандыру бағдарламалары.
Инвестициялық портфель мынадай түрлерге жіктеледі:
1. Консервативті портфель тәуекелі және табысы төмен танымал бағалы
қағаздардан тұрады және мұндағы инвестициялау мақсаты капиталдың құнын
сақтап қалу.
2. Агрессивті портфель тәуекелі және табысы жоғары бағалы қағаздардан
тұрады және мұндағы инвестициялау мақсаты табыс алу.
3. Бағалы қағаздар (инвестициялық) портфелі банктердің пайда әкелетін
бағалы қағаздарға салынған қаражаттарының жиынтығын білдіреді.
Жалпыға ортақ бағалы қағаздар портфелінің қалыптасу принциптеріне
мыналар жатады:
• Қауіпсіздік
• Табыстылық
• Өтімділік
• Қапиталдың өсуі.
Инвестор жоғарыда көрсетілген барлық бағалы қағаздар түрін қарастырып,
олардың ішінде өзіне қолайлысын, табыстысын және артықшылықты бағалы қағаз
түрін таңдап алуға мүмкіндігі бар.
Бағалы қағаздар портфелінің мынадай ерекшеліктері бар.
Жағымды жағы- бұл бағалы қағаздар портфелі жоғары өтімді және
басқармашылығы жоғары. Ал, жағымсыз жағы-инфляция кезінде бағалы қағаздар
портфелінің деңгейіне әсер ертуге болмайтындығы.
Бағалы қағаздар портфелінің негізгі ерекшелігі басқа бағалы
қағаздардың жеке түріне қарағанда олар инвестициялау жағдайын жақсатуды
көздей отырып, табыстылықты арттыру болып табылады.
Тағы да бір инвестициялық портфелдің ерекшелігі айырықша инвестициялық
тапсырмаларды таңдау кезінде қолданылады.
Бағалы қағаздар портфелін басқару арқылы көптеген әртүрлі әдістер мен
технологиялық мүмкіншіліктерді қолдану арқылы, инвестицияның алғашқы
салымын сақтай отырып, табыстың ең жоғары мөлшерін алуға және инвестициялық
портфелдің бағыттылығын қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздар портфелін басқару – бұл қаржылық активтер арасына
инвестицияларды орналастыру, сонымен қоса құрамдас портфелдің уақыты біте
бастаған уақытта қаржылық активтер ақша құралдарына айналуы керек.
Бағалы қағаздар портфелі- белгілі бір мақсатқа жету үшін, таңдап
алынған бағалы қағаздар түрі, мысалы инвестициядан табыс алуды
кепілдендіру сияқты.Мұндай таңдалымға тұрақты, әрі табысты, сонымен қоса
қауіп-қатері жоғары, бірақ та табысты эмитенттер, салалар, және түрлері
кіреді.
Портфель үлгісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ 5
1.1. Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы 5
1.2. Инвестицияның қызметі мен операциялары 8
1.3. Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында
тартымды ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі 12
2. ИНВЕСТИЦИЯ ПОРТФЕЛІН ЕСЕПТЕУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАМАЛАР 15
2.1 Тәуекел түсінігі 15
2.2 Қаржылық тееорияның негізгі түсініктері 16
2.2.1 Портфельдік инвестиция теориясы 17
2.3 Марковиц моделі 20
2.3.1 Ресей нарығы үшін Марковиц моделі 21
2.4 Блэк-Шоулс формуласының қорытылуы 25
2.5 Кездейсоқ кезулер 30
2.6 Мартингалдар. Дискретті уақыт 35
2.6.1 Мартингалға мысалдар 36
2.7 Төлемдерді төлеу тәуекелін басқару үшін мартингалды шешім. Дискретті
уақыт 37
3. ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ПРОГРАММАЛЫҚ ЖАБДЫҚТАМА 45
3.1 Excell туралы жалпы түсінік 45
4. МОДЕЛДЕРДІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫЛУЫ 49
ҚОРЫТЫНДЫ 51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 52
КІРІСПЕ
Нарықтық қатынастарға өткен дербес егеменді еліміздің алға қарай даму
барысынды түрлі әрекеттер атқарыла бастады.Кеңестік экономикадан өтпелі
экономикаға өткенде еліміздің экономикасындағы байланыстар (өндірістік,
экономикалық, сауда-саттық) үзіліп қалды,яғни экономикамыздың әсіресе
үзілген байланыс салдарынан тоқтап қалған кәсіпорындарының жұмыс істеуі мен
қайта жандануға инвестициялық көздердің маңызы зор.
Қазақстан Республикасы нарықтық экономикаға өтуіне байланысты өз
нарықтық институтын, мемлекеттік басқару жүйесін, экономикалық шаруашылық
жүйесін қалыптастырды. Осыған байланысты күрделі бақылау жүргізу барысында
мемлекет экономикасына инвестицияны тарту жөнінде көлемі ұлғайғанын
бақылап, және тартудың маңыздылығы байқалып, әсерінен мемлекет
экономикасының дамуы көрінуде. Мемлекеттегі инвестициялық климаттың
тұрақтылығы оның масштабы, құрылымы, эффектілігі шетел инвесторларға
бизнесін дамытуға, үлкен табыс алуға, елдің жағдайы көтеруге жол ашады.
Негізінен инвестицияларды тарту оның құрылымды саясатын жүргізу ісі
мемлекеттен нақты қолдау табуы тиіс. Инвестициялық қаржыларды ел
экономикасына қатыстыру саясаты әр түрлі нысанда жүзеге асыруға
мүмкіндігін, оған банктері мен халықаралық ұйымдардан қарыз алудан бастап,
кәсіпорындарды тікелей инвестициялардың меншігіне сатуға дейінгі әрекеттер
жатады. Мұның өтпелі формасы ретінде бірлескен кәсіпорындар ұйымдастырылу
да мүмкін. Шетел капиталын ұлттық экономикаға тарту өте пайдалы процесс.
Бірден инвестиция құрылымдық саясаты елдің өндірістік базасын жедел
жаңартуын және оның өндірістік мүмкіндігінің артуын қарастырады. Екіншіден,
фирмалар жаңа өндіріс орындарын ашумен қатар, капиталистік бәсекелестік
күресте шыңдалған еңбек пен өндірісті ұйымдастыру тәжірибесін жүргізеді.
Инвестиция түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең ұғым болып
табылады.Бұл түзетудің маңыздылығы заңды тұлғалар, азаматтар мен
мемлекеттің инвестицияларды жүзеге асырудағы тәжріибелік іс әрекеттер
жиынтығы түсінігіндегі инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет.
Жалпы инвестиция арқылы қоғамның прогрессшіл дамуында таптар мен
әлеуметтік топтардың мүліктік жағдайы, алатын табысы, орны мен маңызы,
Қазақстанның дүние жүзі мемлекеттері арасындағы, макроэкономикалық
көрсеткіштері мен абыройы артады, қоғам дамуында кешегі, бүгінгі және
ертеңгі сатыларының рөлі анықталып, ол болашаққа екпінді қарқынмен жүруіне,
дүниежүзілік цивилизацияланған елдерге интеграциялануына кеңістік ашады.
Сонымен қатар, жаңа өндірісті рационалды орналастыру, барлық кәсіпорындар
ішінде ірі, орта, шағын және шетел фирмалары толығымен қатысатындарының
үлесін оптималды ету, экономикалық өрлеудің экстинсивтік түрінде қарағанда
интенсивтік түрін барынша тиімді дамыту үлкен көлемде инвестициялар
ағымдарына тәуелді.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Менің бұл дипломдық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау
үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін
анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай ұзақ мерзімді қаржыландыру көздері
негізінен 60-шы жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды.
Бұл банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзак мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады. Инвестициялық банктердін пайда
болуын негізінен мемлекеттің бағалы қағаздарын орналастырумен байланысты
деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың акционерлік формасының пайда
болуымен олар үлкен компаниялар мен корпорациялар үшін олардың акциялары
мен облигацияларын орналастыру арқылы ақша қаражаттарын мобилизациялайды,
жаңа компаняларды құруда, қайта құруда, біріктіруде белсенді қатысады,
сонымен қатар мемлекеттік биліктің барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы
қағаздарын орналастырады, оның ішінде орталық үкіметгін бағалы қағаздарынан
бастап, жергілікті әкімшіліктің бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
1. ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1. Инвестицияның пайда болуы және даму тарихы
Инвестиция туралы ұғым банк ісі ғылымының арнайы бөлігі болып
табылады. Бұл инвестициялық қызметтің неғұрлым белсенді және ірі ресурстар
бар мүшелер. Сондай – ақ оларды ұйыммен және тұрғындармен жинақтарды тарту
олардың инвестициялық ресурстар трансформациялануы өндірісті дамыту үшін
оларды бөлу және пайдалану бойынша туындайтын экономикалық қатынастар
табылады. Қазіргі уақытта инвестициялық процессті қаржыландыру нарықтық
тетікті бір қалыпқа келтіру Қазақстан Республикасы экономиканың дамуының
басты проблемаларының бірі болып табылады. Тиімді инвестициялық тетікті
қалыптастыру арқылы өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және сапаны
қайта құру үшін әр түрлі көз-қарастар мен тәсілдер ұсынылуда. Осыған
байланысты экономикалық жақсы дамыған сигмент ретінде банктік жүйеге
келтіріледі. Болашақ мамандар инвестициялық процесті ұйымдастыру және
жүзеге асыру саласына, кәсіби білім алуына мақсатты теориялар және
тәжірибелік түрде бағытталған шетелдерде қалыптасқан инвестициялық
инфрақұрлымның, қызмет ету мөлшері және оларға банктердің қатысу
тәжірибесін қарастырады.
Шаруашылық іс-әрекеттер процесінде оған қатынасушылар күрделі қаржыны
жүзеге асырады, реконструкцияға әрекет етуші ұйымдарды кеңейту және
техникалық қайта жарақтандыру, тұрғын үй, коммуналдық және мәдени тұрмыстық
құрылыстарға жұмсалатын шығындар күрделі салымдарды жүзеге асырады.
Қазақстандағы болашақ басты міндеттердің бірі – XXI ғасырдың ортасына
таман экономиканың алдыңғы қатарлы салаларын бет бұрыс жасау. Мұны іске
асырудағы алғашқы орындардың бірі шетел инвестицияларын кеңінен тартуға
бөлінеді.
"Инвестиция" деген сөз латынның "инвест" (салу) дегенінен шыққан. Енді
кім инвестор, ол не салады, не мақсатпен және қайда салады деген сұрақтарға
жауап туады. Капиталды салады, оның көптеген түрі болады7
Сөйтіп, нені салуға болады? Ірі банктердің қаржылық ресурстары,
өнеркәсіптік фирмалардың миллиардтаған пайдалары, жай адамдардың жинаған
ақшалары, кәсіпқойлық дағды мен қабылеттілік "ноу-хау", әрбір бизнесменнің
денсаулығы мен уақыты. Мұнда инвестиция жөнінде кеңінен қандай да болмасын
қаржыны ірі және ақша ғана болуы емес салудан кейіннен табыс, пайда алу
көзделеді.
Бұл - акцияны сатып алу, олармен биржадағы ойынға қатысу, бартерге
жұмсау, тауарлы-материалдық запастармен сауда жасау және басқадай толып
жатқан ойындар да болуы мүмкін.
Инвестиция дегеніміз – табыс алу мақсатында кәсіпкерлік және басқа да
қызмет түрлері, объектілері, ақша қаражаттар технологиялар, машиналар,
жабдықтар, тауарлық белгілер, несиелер, басқа да мүліктік құқықтық
интелектуалдық құндылықттар.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Инвестициялаудың тар кәсіпқойлық анықтамасы бұдан да қатты, мұнда
қаржы салымы ең алдымен бизнестің материалдық бөлігіне жұмсалады:
жабдықтарды сатып алу және орнату, техникаға, шикізатқа, ғимарат құрлысына.
Қандай болмасын кәсіпорнының материалдық бөлігі негізгі және айналым
қаржыларын енгізеді. Теоретиктер "мұның бәрін "нағыз капитал" терминіне
қосып атайды.
Енді қаржыны кімдер салады? Негізгі салымшылар кәсіпорындар, фирмалар,
мемлекет және халық.
Инвестицияны жүзеге асырушы заңды және жеке тұлғалар, бұлар
коммерциялық тәуекелділікке қарай инвесторларға, кәсіпкерлерге,
саудагерлерге және ойыншыларға бөлінеді.
Инвестор - бұл капиталды салған кезде, көбіне басқа біреудің ең
алдымен ойлайтыны тәуекелділіктің аз болуы; инвестор – бұл күрделі қаржыны
қаржыландырудағы делдал.
Кәсіпкер - бұл белгілі бір тәуекедділікпен өз капиталың салушы адам.
Саудагер - бұл белгілі, алдын-ала есептелінген тәуекелділікке баруға
дайын адам.
Ойыншы - қандай да болмасын тәуекелдікке баруға дайын адам.
Инвестициялау мақсаты - табыс, пайда, кіріс. Кірісті қаржыны бизнестің
материалдық бөлігіне салмай-ақ алуға болады. Бірақ белгілі жағдай, ұзақ
мерзімді кәсіпорнының әрекеттерінде, олардың тек қана қаржылық -
саудагерлік іс - әрекеттермен ғана шұғылданып, негізгі қорларын жаңартуды
ұмытып кететіндері де болады. Ондайлар бәсекелестерінен қалып қояды, ал
мұның өзі нарықтық даму жағдайында өте қауіпті болады.
Сыртқы экономикалық қызметтің маңызды аспектісі - шетел
инвесторларының қатысуы және республика экономикасын тұрақтандыру үшін
шетел кредиттерін тарту. Бұл қаражаттар ұлттық шаруашылықтың құрылымын
жетілдірудің басым міндеттерін шешу, рынокты тұтыну тауарларымен молайту
және экспорттық әлуетті кеңейту үшін нысаналы әрі тиімді пайдаланылуы тиіс.
Сыртқы кредиттерді қамтамасыз ету үшін алтын-валюта резервтері жасалған,
олар сонымен бірге ұлттық валютаны да қамтамасыз етеді. Кредиттерді
қамтамсыз етудің басқа нысаны экспорттық тауарлардың қорлары болып
табылады.
Шетелдік инвестицияларды тарту үшін қажетті жағдайлар жасалуы тиіс:
1) шетелдік инвесторлардың қызметімен байланысты әкімшілік рәсімдерді
ықшамдау: жұмыс істеу құқығына, ел ішінде жүріп-тұруға, кедендік және
шекаралық бақылаудан өтуге рұқсаттар беру, рұқсатнама беру болып табылады.
2) елдің ұлттық мүдделері үшін қызмет түрлеріндегі басымды салық
жеңілдіктерін және басқа жеңілдіктерді беру жеңілдетілген мөлшерлемелер,
инвестицияларға немесе кредиттерге салықтық шегерімдер, жеңілдетілген
баждар, жеделдетілген амортизация.
3) жерді, жылжымайтын дүние-мүлікті пайдалану құқығын қамтасасыз ету,
қызметкерлерді оқытуға субсидиялар беру;
4) пайда әкетіліміне үкімет кепілдіктерін немесе оны қайта
капиталдандырудың жеңілдетілген шарттарын беру.
Жаңа қоғам өзінің соны өзгерістерін бірге ала келетіні белгілі. Сол
сияқты нарықтық экономика да біздің қоғамға инвестиция ұғымын ала келді.
Бұл өркениетті әлемде әлдеқашан қарым-қатынастың қалыпты заңдылығына
айналып кеткен ұғым болып табылады. Елімізге келген шетелдік инвесторлар
мұнай мен газ саласына көбірек қаржы құйғаны мәлім. Қазіргі уақытта да
инвестицияның басым бөлігі кең-қазба байлықтарын құрайды. Өз кезегінде
Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы атқарып жатқан іргелі істері
елімізге шетелдік инвестицияның көптеп келуіне жол ашып отыр. Оның сыртында
елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикадағы реформаның бірізділікпен жүзеге
асырыла бастауы сырттан келетін қаржының тұрақтылығына мүмкіндік береді.
1993 жылдан 2003 жылға дейінгі кезеңде Қазақстан экономикасына 25,8
миллиардтан астам АҚШ доллары көлемінде тура шетел инвестициясы тартылды.
Сараптамалық бағалау бойынша Орталық Азияға келген тура инвестициялардың 80
пайыздан астамын Қазақстан экономикасы алып отыр. Дүниежүзілік банк біздің
елімізді инвестициялар әкелуге өте қолайлы 20 елдің қатарына қосты.
Халықаралық "Мооdy′s Investors Service" рейтинг агенттігі Қазақстанға
қаржыландыру мен инвестициялаудың жаңа, өте жоғары рейтингін берді. Бұл
Қаржы министірлігіне төмен пайызбен, біріншіден, кредиттер алуына мүмкіндік
береді. Екіншіден, екінші деңгейдің барлық банктерінің тиісті рейтингтері
жоғарылайды. Енді бұған Қазақстанның нарықтық экономика мемлекеті ретіндегі
танылғанын қоссақ, бүкіл дүние жүзі біздің еліміздегі тұрақтылықты, саяси
тұрлаулылықты, экономиканың артуы мен реформалардың біз қалаған бағытта
дамып келе жатқанын танып отырғаны тұлғаланып шығады.
Қазақстанда нарықтық реформаларды табысты жүзеге асыру үшін Бүкіл
дүниежүзілік банк, Халықаралық валюта қоры, Еуропалық қайта құру және даму
банкі, Ислам даму банкі, Азия даму банкі секілді беделді халықаралық қаржы
институттарымен, басқа да халықаралық қаржы мекемелерімен іс-әрекетті
үйлестірудің үлкен мәні бар. Сонымен бірге Қазақстан Республикасы бүгінде
дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі 55 халықаралық ұйымға мүше болып табылады,
олардың 61-іне қаржылық міндеттемелер төлеу көзделген. Осыған сәйкес
республика халықаралық қаржы-кредит және басқа ұйымдарға қатысудан
туындайтын мүшелік жарналарды, борыштық операциялар мен мәмілелер бойынша
қажетті төлемдерді жүзеге асырады. Айта кету керек, 1992 жылдан бергі уақыт
ішінде Қазақстанның халықаралық ұйымдарға берешегі 21 миллион АҚШ доллары
көлеміне жеткен.
1.2. Инвестицияның қызметі мен операциялары
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Егер фирма салымдары бойынша ең жоғары тиімділікке жетуге тырысса,
онда олардың басшылары инвестициялаудың базалық принциптерін есептеуі
керек.
1. Инвестициялаудың шектеулі тиімділігі
2. "Замазкалау" принципі.
Сылап, бітеу жұмысына келетіндей инвестиция жүргіз. Шешімді қабылдап
алғаннан кейін, инвестицияны іске асыру барысында ол еркіндікті енді оған
бармау алмастырады, Мәселен, қандай станокты сатып алуға, не жалға алуға
немесе өзің өндіргің келеді де, бұл операцияны жүргізу үшін қанша кредит
аласың, оны қандай мерзімге және қанша проценттік мөлшерде алуға шешім
жасауға еріктісіз. Ал, бұл операциялардың бәрін жасап болғаннан кейін,
қайтадан қайту оңайға түспейді, өте қыйын болады. Бұл станокты көп жыл
бойына пайдалану керек болады, алған кредит үшін проценттерді төлеу керек
болады. Сөйтіп, сылап-бітеу процесінен шыға алмай, байланасың да қаласың,
өйткені иңвестициялық жоба күшіне еніп алғаннан кейін еркін қимыл-
әрекеттерге баруың шектеулі болып қалады.
Мұнан еркін шешімділікке және басқа әрекеттерге баруың мүлдем тиылды
деуге болмайды. Әрине, сатып алған станокті қайтадан сатып жіберуге де
болады немесе акциялардан да құтылуға болады да, "дезинвестирование" деп
аталатынды жүргізуге болады. Көбінесе осыны жүргізеді. Қатені кейінге
қалдырудан гөрі, тезірек түзетуге тырысу керек. Бірақ қатені тузеу үшін
уақыт та кетеді, ақша да жұмсалады, басқару қызметінде шәлгездік туады,
іскер серіктестермен байланыс үзіледі.
Мысалға, әлгі сатып алынған станокты алсақ, оны 1 жыл бойы пайдаланып
келген. Конъюнктура өзгеріп кетті де, енді оны пайдалануға мүмкіндік болмай
қалды, оны 10 жыл бойы пайдаланбақ болған. Осы 10 жылға есептеліп кредит
алып, әкеліп беруші және сатып алушылармен келісіп, амортизацияны да
есептеп, тиісті ұзақ мерзімді келісім шарттарды жасап қойған.
Дезинвестирование жүргізуге шешім қабылдап, қателіктерді жөндеуге бару
керек болады, бірақ қателіктерді жөндеуге ештене төлемейтін болды. Кредит
үшін (10 жыл) төлеу керек, әкеліп берушіге шартты бұзғаны үшін айып пұл
төлеу керек, өйткені ол станоктың жетіспей қалған бөлшектерін әкеліп берген
болатын, олар да 10 жыл бойы тиімді келісім бойынша пайда алатынына сенген
болатын. Өнімді сатып алушыларға да 10 жыл бойы беріп тұру жөнінде шартқа
отырғандықтан, оларға да төлеу керек. Өткізуші ұйымдарға да осы тәртіп
бойынша төлеу керек. Мұнан да сорақы жағдай, жабдықтарды қайтадан сатқан
кезде туады. Мұны рынокте әлі қалай сата алады? Қандай бағаға? Диллер
саудалық-делдалдық үшін қанша алады?
Сөйтіп, қатені түзеу үшін қететін шығындар түгелімен кәсіпорын
қалтасынан шығады. Осындай батпаққа батқаннан шығу өте қиын болады. Ал,
егер осында байланып қалу бір уақытта 3-4 инвестициялық жоба бойынша
болғанда не болады? Капиталды сіңіру саласы үлкен болып қалғанда, іскерлік
серіктестіктер де мықтылар болады да, қатені түзеу үшін көп шығынға
бататының анық болады. Міне, осыдан барып, инвестициялық жобаны іске қоспас
бұрын, алдын-ала оның тиімділігін есептеп алған жөн. Тіпті 100 беделді
фирмалар ақыл бергенімен, қате жібермеймін деп ойлауға болмайды. Нарықтың
аты нарық. Бәрібір тәуекелділіктің аз болғаны дұрыс. Кәсіпорын басшылары
тиісті шешім қабылдаудан қорықпауы керек, олар өздерінің жоспарларын
жөндеуде өте икемді болулары қажет, конъюнктураның уақытша өзгеруіне және
басқадай фактордарды көре біліп, тиімді істерді бастай алулары қажет.
3. Күрделі қаржыны салуда материалдық және тиімділіктерді бағалау
үйлесімділік принципі. Тиімділікті бағалаудың үш варианты бар:
1) Шығындар мен шығарудың салыстырмалы бағаларын салыстыру арқылы,
яғни тек қана құндылық, ақшалай таддау.
Бірақ әлемдік инвестиция жасау тәжірибесі тек қана тиімділіктің
ақшалай бағалануы жеткіліксіз екенін көрсетіп отыр. Әсіресе, мұндай
тәсілдік инфляцияның ауыздықсыз кеткен жағдайында, су түбіне мүлдем
батырады. Сондықтан ақшалай бағалауды техникалық есептеумен толықтыру керек
болады.
2) Тиімділіктің ақшалай және техникалық белгілерінің үйлесімділігі.
Бұл тәсіл сенімдірек болады. Өйткені инвестициялық жобаға салынған
технологияға көп жағдай байланысты. Өндірістік күш-қарқынның артуының өзі
тікелей технологияға қарай болады да, осыдан барып, инвестициялық
мақсаттардың жүзеге асуына себебін тигізеді.
3) Тиімділікті бағалаудағы таза түріндегі техникалық тәсіл. Бұл
бизнестегі нарықтық бағалауды есепке алмайды, сондықтан оның қолданылуы:
әзірше Қазақстан жағдайында басты орында болмай тұр.
4. Үйренушілік шығындар принципі.
Үйренушілік шығындар деген не? Бұл - жаңа инвестицяялық ортаға
үйренуге байланысты болған барлық шығындар. Бұларды қайта құрудан және
кадрларды қайта даярлаудан жоғалтқан өнім шығарумен өлшенеді, жаңа
жабдықтар қойылғанда, оны конъюнктура өзгеруіне қарай, қайтадан өзгертіп,
құрастыру керек болады.
Уақытша жоғалту деген - табысты да жоғалтумен бірдей деп есептелінеді.
Әрқашанда да жаңа инвестиция жөніндегі шешім мен оны іс жүзінде асыру,
орнын толтыру арасында уақытша қалып қоюшылық лаг бола береді. Бірден
үйренушілік болмайды. Қандай да болмасын үйренушіліктің өзінің шығындары
болады: жаңа хабарлар керек, жаңа технология, кадрларды қайта даярлауға
қаржы керек болады. Бұлай болмағанда, тездету үшін төлеу керек. Мысалы,
жаңа заводты қайта салу керек болады, оны жарты жыл ішінде. Бірақ мұндай
құрылыстың құны "алтынмен" тең болып кетеді.
Өндірістік инвестициялаудағы үйренушілік шығындары одан да асып
кетеді. Жабдықтарды орнаттық делік, технологиясы да дұрысталды. Бірақ
нарықтық конъюнктура өзгерді де, енді технологияны қайтадан өзгертіп, оған
орай жабдықтарды да қайтадан жаңғырту керектігі туады.
Қол жұмыстарын машинамен ауыстырғыңыз келді делік. Бұл да белгілі
үйренушілік шығындарды керек етеді (тура және жанамалық). Солардың
кейбіреулерін ғана атайық: кадрларды қайта даярлау, ескі жабдықтарды сатып,
жаңаларын орнату, жұмысшылар мен қызметкерлерге жұмыс істемеген уақыттары
үшін төлеу керек (тиісті қысқартулар операцияларды), ескі келісім
шарттардың орындалмай қалғандарына айыппұл төлеу.
Мұнан туындайтын қорытынды: үйренушілік шығындарды жаңадан өндірілген
өнімдерді сататын бағаға қосып жіберу. Бұл баға өндіріске қажетті шикізат,
материалдар, технологиялар, жабдықтарға кететін бағалардан жоғары болғанда
ғана, бұл вариант бойынша капиталды салудың артықтығы айқын көрінеді.
Сіздің өнімге сұраным көбейген сайын, үйренушілік шығынына да іркілмей бара
беретін боласыз.
Сұраным бағасы ұсыным бағасынан көп болып, ең бастысы көп уақыт осылай
тұра берсе, сіздің үйренушілік шығындарына қарамай-ақ , бұл
инвестицияларыңыздың тиімділігін тәжірибе толық көрсетіп берді.
5. Мультипликаторлық (көбейткіш) принципі.
Мультипликаторлық принцип салалардың өзара байланыстылығына сүйенеді.
Бұл дегенің, мәселен, автомобильге деген сұраным өзінен өзі келеді де оның
технологиялық істеріне керек тауарларға да сұранымды арттырады: металдар,
пластмасса, резина және тағы басқалар. Өңдіріс технологиясын білу арқылы
өзара қатынастық коэфффициенттерді есептеп шығаруға мүмкіндік туғызады.
Мысалы, егер биржалық баға белгілеуде машина жасаудың құны көтерілетіні
белгілі болса, машина жасаудың технологиялық байланыстылығы бізге белгілі
болғандықтан (басқа салалармен), алдын-ала бұл байланыстылықтың
мультипликациялық күшті әсерін есептеп шығара аламыз. Мәселен, фирма машина
жасауға пластмаса шығарады делік.
Сөйтіп, келешектегі кірістің қандай болатынын білесіз. Мультипликатор
арқылы салалар арасында байланыстылықты анық көрсетіп, оны сан жағынан да
білдіреді.
Күш беруші саланың мультипликатор арқылы нәтижесі әр түрлі және әр
түрлі уақытта болады. Егер мысалы, ондай тасыңыз ауыл шаруашылық техникасы
болса, онда мультипликатор және технологияны жақсы білуіңіз арқылы
толқынның сізге қашан кәсіпорнына келетінін, кірісті көтере немесе азайта
ма, бәрін есептеп аласыз. Инвестициялық стратегияда мұны да есептеу қажет
болады.
Мультипликатордың күш әсерінің азаюы сіздің кәсіпорны саласының басқа
саладағы - генераторлық сұраным мен кірісінен біртіндеп алыстай беруіне
қарай болады. Кейіннен мультипликатордың күш әсері уақыты жеткен сайын
әлсірей бастайды. Мұнан кейін күш беретін жаңа сала пайда болады да,
инвестиция стратегиясын қайтадан түзеуге тура келеді. Өйткені рынок үнемі
қозғалыста болып түрады.
6.Q - принципі
Q - принципі - бұл қор биржасындағы бағалау мен актив құнын нағыз
қалпына келтіру арасындағы өзара тәуелділік. Бұл тәуелділіктің көрсеткіш -
қатынасы :
Q ═ дің биржалық бағалануы (құндылығы) бұл активтерді ауыстырудың
(сатып алу) күнделікті шығындары.
Егер бөлшек бірліктен үлкен болса, онда инвестиция жүргізу тиімді
болғаны (үлкен болған сайын, одан әрі тиімді болады). Мәселен, үйдің
рыноктық (биржалық) құнының, оны салудағы күнделікті құнына қарағанда,
артық болуына қарай, үй салуды ынталандырады, өйткені бұл үйді жаңа үймен
ауыстыруға кететін шығындардан ол үйдің рыноктік бағасының артық болуы.
Сөйтіп, инвестициялау тиімділігі сұраным бағасы мен ұсыным бағасының
өз ара қатынастарына байланысты болады. Егер тұтастай кәсіпорнын (фирманы)
сатып алуға инвестицияны салуға есептегенде:
Q ═ фирманың барлық биржалық құны оның материалдық бөліктерін
орнына келтіру шығындары.
Тұтастай алғанда, бұл принциптің қолданылу деңгейінің аз болуы,
мемлекеттік реттеушіліктің көп болуына қарай туады.
1.3. Шет мемлекеттердегі инвестициялық қызметті қаржыландыру барысында
тартымды ресурстардың құрлымы мен даму ерекшелігі
Батыс елдердің бір қатарында қазіргі несие жүйесінде инвестициялық
банктер өздерінің дамуын алды. Батыс елдердің инвестициялық банктердің
пайда болып, басқа банктерден бөлінуіне еңбек бөлінісі және несие аясындағы
мамандану әкелді.
Инвестициялық банктердің негізгі қызметі -ұзақ мерзімді ссудалық
капиталды мобилизациялау және оны қарыз алушыларға акцияларды,
облигацияларды және орналастыру арқылы, қарыздық міндеттемелердің басқа
түрлері арқылы беру. Әр ірі фирма, корпорация әдетте өзінің инвестициялық
банкісімен жұмыс істейді және сол банктің қызметін пайдаланады. Қазіргі
инвестициялық банктердің екі түрі қызмет етеді:
1.Бірінші типті инвестициялық банктер.
2.Екінші типті инвестициялық банктер. Мұндағы бірінші типті
инвестициялық банктер тек бағалы қағаздарды орналастыру және сатумен
айналаысады. Ал екінші типті твестициялық банктерге келетін болсақ олар
үзақ мерзімді несиелеумен айналысады.
Батыс Еуропаның континенталды елдеріне және дамушы елдерге негізінен
осы атап кеткен екінші типті инвестициялық банктер тән. Бірінші банктер XIX
ғасырдың бірінші ширегінде жауапкершілігі шектелген серіктестіктер
формасында құрылған болатын. Инвестициялық банктер аса тез дамуы XX
ғасырдың 20-шы жылдарында байқалады.
Инвестициялық банктердін пайда болуын негізінен мемлекеттің бағалы
қағаздарын орналастырумен байланысты деп көрсетеді. Кейіннен ұйымдастырудың
акционерлік формасының пайда болуымен олар үлкен компаниялар мен
корпорациялар үшін олардың акциялары мен облигацияларын орналастыру арқылы
ақша қаражаттарын мобилизациялайды, жаңа компанияларды құруда, қайта
құруда, біріктіруде белсенді қатысады, сонымен қатар мемлекеттік биліктің
барлық деңгейінің мемлекетгік бағалы қағаздарын орналастырады, оның ішінде
орталық үкіметтің бағалы қағаздарынан бастап, жергілікті әкімшіліктің
бағалы қағаздарына дейін орналастырады.
Бірінші типті иңвестициялық банктер соңғы кезде көбінесе корпоративті
секторлардың бағалы қағаздарымен операцияларды жиі жүргізеді. Мұндай
банктер акциялар мен облигацияларды орналастыру арқылы өндіріс, транспорт
және сауда кәсіпорындарының ақша қаражаттарын алуда делдал ретінде
қатысады.
Бірінші типті инвестициялық банктер капиталды тарту, бағалы қағаздар
нарығында қызмет көрсету бойынша бірқатар функцияларды атқарады:
• Акциялар мен облигацияларды қайта орналастырумен айналысады;
• Халықаралық бағалы қағаздарды еуровалюта нарығында орналастыруда
делдал болады;
• Корпорацияларға инвестициялық стратегияның сұрақтары бойынша және
бухгалтерлік есеп пен есеп беру жөнінде кеңестер береді.
Қазіргі кезде бұл банктерсіз бағалы қағаздарды сату өте қиынға түседі.
Көптеген компаниялар инвестициялық банктердің көмегінсіз ұзақ мерзімді ақша
қаражаттарын ала алмаған болар еді. Кейбір мемлекеттердің қазіргі
тәжірибесінде мұндай банктер компанияның бағалы қағаздарын орналастырумен
айналыспасада, компаниялар құрылып қызмет ете алмайды. Осындай елдердің
қатарына келесі елдерді мысалға келтіруге болады: Канада, Ұлыбритания,
Австралия, Америка Құрама Штаттары.
Екінші типті инвестициялық банктер соғыстан кейінгі . Батыс Еуропаның
экономикасын қалпына келтіруде және дамушы елдердің салаларын құруда үлкен
рөл атқарды. Осыған байланысты келесі бірқатар елдерді ерекше бөліп
көрсеткен дұрыс болады: Франция, Италия, Испания, Португалия, Скандинавия
елдері. Аталған елдерде аралас және мемлекеттік инвестициялық банктер
өндірісі ұзақ мерзімді несиелеудің және онда жаңа салалардың құрылуының
жоғары деңгейін қамтамасыз етті. Аралас және мемлекеттік типтегі
инвеетициялық, әлеуметтік экономикалық даму бағдарларын және экономиканы
тұрақтандыру жоспарларын іске асыруға белсенді қатысты. Қазіргі кезде бұл
инвестициялық банктер ссудалық капитал нарығында әртүрлі операцияларды
жүргізеді: заңды және жеке тұлғалардың жинақтарын аккумуляциялайды, орта
және ұзақ мерзімді несиелеу жүргізеді, жеке және мемлекеттік бағалы
қағаздарға салымдар жасайды, әртүрлі қаржылық қызметтерді дамытады.
Дамушы мемлекеттердегі мұндай инвестициялық банктер негізінен
1960 жылдары олар саяси тәуелсіздік алғаннан кейін пайда болды. Бұл
банктерді құруға дамыған елдердің банктерді белсенді қатысты. Дамушы
елдердің инвестициялық банктері орта және ұзақ мерзімді несиелеумен, бағалы
қағаздармен операциялармен айналысады. Сонымен қатар, бірқатар елдердің
бірінші типті және екінші типті инвестициялық банктердің операцияларын
қатар асыратын банктер қызмет етуде.
Көптеген елдерде инвестициялық банктердің қызметін басқа да қаржылық-
несиелік мекемелер немесе коммерциялық банктер атқарады.
2. ИНВЕСТИЦИЯ ПОРТФЕЛІН ЕСЕПТЕУ БАРЫСЫНДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ШАМАЛАР
2.1 Тәуекел түсінігі
Қаржылық тәуекел-менеджментте тәуекел ретінде қандайда бір жағымсыз
оқиға әсірінен пайда болатын әртүрлі болуы мүмкін шығындардың (мысалы,
пайда көлемнің болжаған деңгейден аз болуы, т.с.с.) орын алуын айтамыз.
Тәуекел – нәтижесі белгісіз жағдайда шешім қабылдау. Тәуекелдің пайда
болуын болашақты жүз пайыз дәлдікпен болжай алмауымызбен байланыстыруға
болады. Тәуекелдің енгізгі қасиеті тек келекшекпен тығыз байланысты болуы.
Тәуекелдікке бел буғанда болжау және жобалау үрдісеріне үлкен көңіл бөлген
жөн, яғни тәуекел шешім қабылдау үрдісімен тығыз байланысты.
Анықталмағандық және тәуекелдің арасындағы айырмашылықтарды анықтаудан
бастайық. Болашақта не болатынын дәл болжау мүмкін емес жағдайларда
анықталмағандық туралы айтады. Тәуекел бұл тек жайғана анықталмағандық
емес, мұны адамдар әртүрлі іс-әрекетінде ескертуге тура келеді, өйткені ол
адамдардың дүние-мүлкінің амандығына әсер ете алады. Сондықтан
анықталмағандық тәуекелдің қажеті, бірақ жеткілікті емес шарты болады.
Әрбір тәуекелді жағдай анықталмаған, бірақ анықталмағандық тәуекелсіз
болады.
Тәуекелді басқару процесі – ол тәуекелді талдаудың және оны азайту
үшін керек шараларды құру және қоданудың жүйелі жұмысы. Осы процесті бес
кезеңге бөлуге болады:
1. Тәуекелді анықтау (risk identification) зерттелетін объект
тәуекелдің қандай түріне ең көп ұшырау мүмкіндігінен тұрады.
2. Тәуеклді бағалау (risk assessment) – ол тәуекелді басқсрудың
бірінші кезеңінде табылған тәуекелдің түрлерімен байланысты
шығынның мөлшерін анықтау.
3. Тәуекелді басқарудың тәсілін таңдау. (risk-management techniques)
4. Таңдаған тәсілдерді жүзеге асыру. Тәуекелді басқарудың осы
кезеңінде негізгі принципі шығынды азайту болып табылады.
5. Нәтижелерді бағалау. Тәуекелді басқару – ол щабылданған шешімдер
талданып және қайта қаралатын кері байланысы бар динамикалық
прцесс болады.
Тәуекелді басқару тәсілінің төрт негізгі түрі бар:
• Тәуекелден қашу, тәуекелді жағдайдан әдейі кету (risk avoidance) –
ол кейбір тәуекелдің түріне ұшырамау үшін саналы (әдейі) шешім
қабылдау.
• Шығынды болдырмау (шығыннан сақтап қалу) (loss prevention and
control) үшін шығынныңықтималдығын және олардың зардаптарын азайту
іс-әрекеттері.
• Тәуекелді өзіне алу (risk retention) – шығынды өз ресурсы есебінен
жабу болып табылады.
• Тәуекелді көшіру (risk transfer). Тәуекелді басқа адамдарға
көшіруге болады.
Тәуекелді көшірудің үш схемасы, яғни хеджирлеу, сақтандыру және
диверсикация бар. Шығынға ұшырау тәуекелін төмендету үшін қолданылатын іс-
әрекет табыс алудың мүмкін болмауына да алып келетін жағдайларда тәуекелді
хеджирлеу (hedging) туралы айтады. Сақтандыруда шығынды болдырмау
мақсатында сақтандыру жарнасын, немесе сыйлықтарды (сақтандыру үшін сіз
төлейтін баға) төлеу ұйғарылады, сақтандыру полисін алу арқылы, сіз
сақтандыру полюсі болмауымен байланысты үлкен шығынға (полюс үшін төленетін
сақтандыру жарнасы) көнесіз. Хеджирлеу мен сақтандырудың арасында іргнлі
айырмашылық бар.[1]
2.2 Қаржылық тееорияның негізгі түсініктері
Қаржылық мәселелердің ерекшеліктерін, қаржылық математиканың мақсатын
және әдістерін анықтайтын және түсіндіретін мына негізгі объектілері мен
құрылымдарын бөліп алуға болады:
1. Адамдар (жеке тұлғалар)
2. Фирмалар (компаниялар, корпорациялар)
3. Қаржылық делдәл құрылымдар
4. Қаржы нарығы
2.1-сурет. Негізгі қаржылық құрылымдар мен аспаптар
Адамдардың (жеке тұлғалардың) қаржылық істері тұтыну-инвестициялау
проблемасын шешуге арналған. Адамдардың тұтынушы (қазір көбірек
пайдалану) және инвестор (болашақта ақша көбірек болу үшін оны қазір
қалай инвестициялау керек) ретінде екі жақты қалауы болғандықтан тиімділік
проблемаларын қарастыруға әкеледі.
Фирмалар (компаниялар, корпорациялар) – жер, зауыттар,
машиналар, . . . нақты құндылықтарға және де ұйымдық құрылымдар,
нарықтар, патенттер, . . . түріндегі құндылықтарға ие болып іскерлік
ұйымдастыруды, іскерлік серіктесуді технологиялық өндірісті басқаруды
ұстаушылардың пайдасын ең жақсы қанағаттандыруға тиісті болу керек.
Құнды қағаз деп мүлік (иелік) құқығын растайтын құжатты атайды.
Облигациялар немесе боналар деп капиталды жинау (өсіру) үшін
мемлекетпен, банкілермен, корпорациялармен және т.б. шығарылатын қарыздық
міндеттемелерді атайды.
Акция деп капиталды өсіру үшін корпорациялармен, компаниялармен,
фирмалармен шығарылатын үлестік құнды қағаздарды атайды.
Қаржылық делдәл құрылымдар – ол банкілер, инвестициялық компаниялар,
зейнетақы қорлар, сақтандыру компаниялар, биржалар.
Қаржы нарығы деп әртүрлі қаржы аспаптарға сұраныстарды және
ұсыныстарды қамтамасыз ететін механизм ретінде түсінілетін нарықтардың
жалпы аты. Қаржы нарықтарының негізгі түрлерін атап өтуге болады: несиелік
нарығы, валюта нарығы, құнды қағаздар нарығы, құнды металдар нарығы.
Математикалық теорияда қаржы нарығы зерттеудің негізгі мақсаты болады.
Қаржылық аспаптың түрлері:
1. Негізгі аспаптар – құнды қағазлар (банк шоты, облигацияар, акциялар)
2. Туынды аспаптар (деривативтер) – опциондар, фьючерс, своп, спрэд және
т.б.
Капиталды көбейту және тәуекелді азайту мақсатымен туынды қаржылық
аспаптармен жұмыс істеуді қаржылық инжиринг деп жиі атайды.
2.2.1 Портфельдік инвестиция теориясы
Портфель – бұл корпоративті акция, облигация секілді, әртүрлі
тәуекелділігі бар, иесіне бірқалыпты табыс әкеп отыратын, мемлекет
тарапынан кепілдендірілген табыс түрі.
Портфелдің мазмұны — инвестицияландыру жағдайын жақсарту, басқа жеке
бағалы қағаз түріне қарағанда инвестицияланатын бағалы қағаздар портфелі
экономикада сұранысқа ие, және олардың табыстылығы тәжірибеде дәлелденген.
Мақсатына қарай Инвестициялық портфель түрлері:
1. Портфелдік өсім: бағалы қағаздардың белгілі бір мерзім өткенде
құнының артуынан пайда болады.
2. Бірқалыпты өсім: бұл өте тұрақты және барлық уақытта орташа сумманы
иесіне үнемі әкеп отыратын, және тәуекелділігі төмен бағалы қағаздар.
3. Жоғары өсім: Бұл бағалы қағаздардың ең жоғары, үлкен көлемде табыс
әкелетін, мысалы облигациядан пайыз алу сияқты табысты бағалы қағаз түрі.
4.Құрамдастырылған: барлық аталған бағалы қағаздардың табысты түрін
жинақтап, қор нарығында шығынға ұшырау қауіпі кезінде қолданысқа ендіру.
Жалпы инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең мағынада инвестиция-
пайда болу мақстатында ақшалай ресурстарды орналастыруға бағытталған
активті операциялардың жиынтығы.
Ал тар мағынада- инвестиция- табыс немесе пайда алу мақсатында ақшалай
қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсау.
Инвестициялық қызмет инвестициялық саясат көмегімен жүзеге асырылады.
Инвестициялық саясатың басты бағыттары мынадай бөліктерді қамтиды:
1. Баланс активі мен пассивіндегі инвестициялық операциялардың шегін
анықтау.
2. Инвестициялық операциялардың сапасы үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы.
3. Инвестициялардың құрамы мен құрылымы.
4. Бағалы қағаздар сапасы деңгейінің және өтеу мерзімінің тиімділігі.
5. Инвестициялар портфелінің диверсификациялануына қойылатын негізгі
талаптар.
6. Портфелдің құрамына түзету енгізудің тетігі.
7. Сақтау тәртібі және сақтандыру тетігі.
8. Пайдалар мен зияндардың есебі.
9. Компьютерлік қамтамасыздандыру бағдарламалары.
Инвестициялық портфель мынадай түрлерге жіктеледі:
1. Консервативті портфель тәуекелі және табысы төмен танымал бағалы
қағаздардан тұрады және мұндағы инвестициялау мақсаты капиталдың құнын
сақтап қалу.
2. Агрессивті портфель тәуекелі және табысы жоғары бағалы қағаздардан
тұрады және мұндағы инвестициялау мақсаты табыс алу.
3. Бағалы қағаздар (инвестициялық) портфелі банктердің пайда әкелетін
бағалы қағаздарға салынған қаражаттарының жиынтығын білдіреді.
Жалпыға ортақ бағалы қағаздар портфелінің қалыптасу принциптеріне
мыналар жатады:
• Қауіпсіздік
• Табыстылық
• Өтімділік
• Қапиталдың өсуі.
Инвестор жоғарыда көрсетілген барлық бағалы қағаздар түрін қарастырып,
олардың ішінде өзіне қолайлысын, табыстысын және артықшылықты бағалы қағаз
түрін таңдап алуға мүмкіндігі бар.
Бағалы қағаздар портфелінің мынадай ерекшеліктері бар.
Жағымды жағы- бұл бағалы қағаздар портфелі жоғары өтімді және
басқармашылығы жоғары. Ал, жағымсыз жағы-инфляция кезінде бағалы қағаздар
портфелінің деңгейіне әсер ертуге болмайтындығы.
Бағалы қағаздар портфелінің негізгі ерекшелігі басқа бағалы
қағаздардың жеке түріне қарағанда олар инвестициялау жағдайын жақсатуды
көздей отырып, табыстылықты арттыру болып табылады.
Тағы да бір инвестициялық портфелдің ерекшелігі айырықша инвестициялық
тапсырмаларды таңдау кезінде қолданылады.
Бағалы қағаздар портфелін басқару арқылы көптеген әртүрлі әдістер мен
технологиялық мүмкіншіліктерді қолдану арқылы, инвестицияның алғашқы
салымын сақтай отырып, табыстың ең жоғары мөлшерін алуға және инвестициялық
портфелдің бағыттылығын қамтамасыз етеді.
Бағалы қағаздар портфелін басқару – бұл қаржылық активтер арасына
инвестицияларды орналастыру, сонымен қоса құрамдас портфелдің уақыты біте
бастаған уақытта қаржылық активтер ақша құралдарына айналуы керек.
Бағалы қағаздар портфелі- белгілі бір мақсатқа жету үшін, таңдап
алынған бағалы қағаздар түрі, мысалы инвестициядан табыс алуды
кепілдендіру сияқты.Мұндай таңдалымға тұрақты, әрі табысты, сонымен қоса
қауіп-қатері жоғары, бірақ та табысты эмитенттер, салалар, және түрлері
кіреді.
Портфель үлгісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz