Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқыту

Кіріcпе
1. Бастауыш мектептің оқу.тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың ғылыми.теорялық негіздері
1.1 «Гуманизм», «Оқушыларды жекелеп оқыту» ұғымдарының мәні және оның философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздері
1.2 Бастауыш сыныптың оқу.тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың психологиялық.педагогикалық мүмкіндіктері мен қазіргі жағдайы
1.3 Бастауыш сыныптың оқу.тәрбие процесін гуманизациялада оқушыларды жекелеп оқытудың моделі мен өлшемдері
1.3 Бастауыш сыныптың оқу.тәрбие процесін гуманизациялада оқушыларды жекелеп оқытудың моделі мен өлшемдері
2 Бастауыш сынып оқушыларын гумандық қатынас жасау негізінде жекелеп оқыту барысындағы тәжірибелі.эксперимент жұмысының мазмұны
2.1 Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың технологиясы
2.2 Бастауыш сыныптың оқу.тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларға жекелеп өзіндік тапсырмалар беру әдістемесі
2.3. Педагогикалық тәжірибелі эксперименттің нәтижелері

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі еліміздегі саяси -әлеуметтік, экономикалық және мәдени өзгерістер орта және жоғарғы мектепті демократияландыру мен гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу сапасын көтеру, оларды еңбекпен қоғамдық өмірге даярлау мәселесінің көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының «Білім беру» туралы заңында, «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының» жобасында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында», Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауында» т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның шығармашылық дара қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін байыту міндеттерін алға тартып отыр.[1; 2; 3;4 ]
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан бетбұрыстар оқу-тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын қояды. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында: «...Бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталған...І сатыдағы оқыту мен тәрбиелеу оқу қызметінде негізгі мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен игеу үшін мыналарды: оқу, жазу, есептеудің тиянақты дағдыларын, қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуді, мінез-құлық мәдениетін, жеке гигиенасы және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға бағдарланған», - деп көрсетілген. [3, 4 ]
Жоғарыда айтылған талаптар мен міндеттерді нәтижелі жүзеге асырудың факторлары оқушылардың этникалық, психологиялық, дербес ерекшеліктерін ескеру, оларды жан-жақты білу және соған орай оқу-тәрбие процесін гуманизациялау, яғни олардың қабілеттерінің ашылуына мүмкіндік тудыру, сенім білдіру, өз күшіне сендіре білу болып табылады.
Гуманистік ой пікірлер қазіргі кездегі педагогикалық теориялар мен тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Оның негізі әр халықтың діни сенімдері мен салт-дәстүрлерінде, философиялық және педагогикалық ілімдерінде жатыр. Дегенмен, бірқатар философиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау барысы «Гуманизм» термині ғылымға алғаш рет Х1Х ғасырда ғана енгізілгенін байқатады. [5]
«Гуманизм» ұғымына М.М. Розенталь, А.Ф.Лосев, Р.Н.Нұрғалиев сияқты философтардың құрастырған және т.б. сөздіктерде әртүрлі анықтамалар берілгендігін байқауға болады. [6; 7; 8; 9;10]

1. Қазақстан Республикасының «Білім беру» туралы заңы //Егеменд Қазақстан, 1999.11.06.
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы // Қазақстан жоғары мектебі, 2004, №1, Б.9.
3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы //Егеменді Қазақстан 2004.16.10.4б.
4.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы // Талдықорған газеті, 2005, 25. 02, 4 б.
5. Человек как философская проблема: Восток- Запад /ответ. Ред. Н.С. Кирикбаев. М., 1991, С.49-50.
6.Философский сл /под ред. М.М. Розенталя. М., 1972, 94 с.
7.Лосев А.Ф. Философский сл. М. 1986, 213 с.
8.Словарь по этике / под ред. И.С.Кона. М., 1989, 63 с.
9.Философиялық сөздік /құрас. Нұрғалиев Р.Н. Алматы, 1996, 342 б.
10.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Педагогика және психология /жалпы редакциясын басқарған А.Қ.Құсайынов. Алматы, 2002, 66 б.
11.Нысанбаев Ә. Адамға қарай бет бұрсақ: Ежелгі грек философ. туралы ой толғаулары: Оқу құралы. Алматы, 1992, Б.61-63., Б.68-69., 76 б.
12.Әл-Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттар. Алматы, 1975, Б.187-190.
13.Көбесов А. Әл- Фараби. Алматы, 1971, 28 б.
14.Иассауи Қ.А. Диуани Хикмет / қазақша аударған Н.Жармұхаметұлы. Алматы, 1993, Б.75-76.
15.Баласағұн Ж. Құтты білік /Аударған А.Егеубаев. Алматы, 1986,Б.521-599.
16.Қазақтың тәлімдік ой-пікір антологиясы /құрас. Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Алматы, 1994, Т.1. 131б.
17.Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, 1998. Б.32-35., Б.60-84.
18.Бес ғасыр жырлайды /құрас. М.Мағауин, М.Байділдаев. Алматы, 1989, Т. 1. Б.67-97.
19.Сегізбаев О.А. Казахская философия ХY-ХХ вв. Алматы, 1996,153 с.
20.Бес ғасыр жырлайды /құрас. М.Мағауин, М.Байділдаев. Алматы, 1989, Т.1. 56 б., 385 б., 492 б.
21.Қазақ даласының ойшылдары. (ІХ-ХІІ ғғ.) – Алматы, 1995, 87 б.
22.Құнанбаев А. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы, 1977, Т.2. Б.151-153., Б.207-208.
23.Құдайбердиев Ш. Шығармалары (Өлеңдер, қара сөздер). Алматы, 1988, 207 б.
24.Тайжанов А.Т. М. Әуезовтың педагогикалық мұраларының мектеп өміріндегі орны. Ақтөбе, 1993, 98 б.
25.Сарыбекова Ж. М.Әуезовтің педагогикалық көзқарасы //Қазақстан мектебі, 2001, № 4, Б.70-71.
26.Ғаббасов С. Ізгілік әліппесі. 1-ші кітап. Алматы, 1991, 183 б.
27.Абдығалиева Л.И. Ізгілік мәселесінің қазақ дүниетанымындағы көрінісі. Философия ғылым. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты: 09.00.13. Алматы, 2006, Б.11-13.
28.Подласый И.П. Педагогика: Учебник для студентов высших пед. учеб. Заведений. М., 1996, С.162-172.
29.Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы /Под общ. ред. Г.А.Балла, А.Н.Киричука, Д.А.Леонтьева. М., 1999, 16 с.
30.Некрасова Е.Н. Проблема человека в русском экзистенциализме (этнический аспект). М., 1991, С.107-115.
31.Бердяев Н.А. Антология: Книга 1 / Издание под ред. А.А.Ермичев. Санкт-Петербург, 1994, С. 461-462.
32.Психология человека: В.И. Слободчиков. В ведение в психологию субъективности. Е.И. Исаев Учеб. пос. для вузов. М., 1995, С.59-60.
33.Психологический словарь /под ред. В.П. Зинченко, Б.Г. Мещерякова 2-е изд., перераб. и доп. М., 1999, С. 79-80.
34.Новые педагогические и информационные технологии в системе образования / Под редакцией д-ра пед. наук проф. Е.С.Полат. М., 2002, С.11-15., С. 24-37.
35.Леонтьев А.Н. О социальной природе психики человека //Вопр. Психологии, 1991, 30 с.
36.Эльконин Д.Б. Детская психология. М., 1969, 295 с.
37.Возрастные индивидуальные особенности младших подростков / Под ред. Д. Б. Эльконина и Т.В. Драгуновой. М., 1967, С. 336-352.
38.Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте. М., 1968, 262 с.
39.Фокина Н.Э. Особенности развитие моральных суждений у младших школьников и подростков //Сов. педагогика.- 1978, №3, 26 с.
40.Ленская И.Л. К вопросу о возрастной динамике духовного развития младшего школьника //Проблемы педагогики и методики начального обучения /Каз. ГПУ им. Абая/ сб. научн. ст. Алма- Ата, 1992, С.6-7.
41.Венгер Л.А., Мухина В.С. Психология: Учеб. Пособие для учащихся пед. училищ по спец. №2002. «Дошкольное воспитание» и №2010 «Воспитание в дошк. Учереждениях». М., 1988, С. 270-274.
42.Грининг Т. История и задачи гуманистической психологии //Вопросы психологии, 1988, №4, 161 с.
43.Лариенко А.Н. К вопросу об устойчивости моральных суждений у школьников //Вопросы психологии, 1970, №3, 53 с.
44.Якобсон С.Г. Психологические проблемы этического развития детей. М., 1984, С.29-30.
45.Мұқанов М.М. Педагогикалық психология очерктері. Алматы, 1962, Б.115-121.
46.Жарықбаев Қ. Психология. Алматы, 1993, 205 б.
47.Леонтьев А.А. Педагогическое общение. М., 1983, 13 с.
48.Кан-Калик В.А. Учителю о педагогическом общении: Кн. для учителя. М., 1987, С.7-9.
49.Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы. Алматы, 1996, Б.51-55
50.Илюсизова С.М. Учитель и ученик: проблемы взаимоотношений. Алматы, 1989, Б.55-57.
51.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии в двух томах. М., 1989, Т.2.103 с.
52.Шевченко С.Д. Формирование духовного мира учащегося – единый процесс. Школьный урок: как научить каждого. М., 1991, С. 9-14.
53.Жүнісова А. Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы технологиясы // Қазақстан мектебі, 2001, № 4, Б. 26-29.
54.Гусейнов А. Золотое правило нравственности. М., 1988, 35 с.
55.Мор Т. Утопия / Пер.с латин. А.Г.Генкель. 4-е изд. Харьков, 1923, 99 с.
56.Коменский Я.А. Ұлы дидактика / құрас. фил.ғыл.канд. Т.Қоңыратбаев. Алматы, 1993, Б.89-91., 94 б.
57.Руссо Ж. Ж. Педагогические сочинения:в 2-х томах. /Под ред. Г.Н. Джибладзе; сост. А:Н: Джуринский. М., 1981, Т.1. С.96-97.
58.Монтессори М. М., 1999, (Антология гуманной педагогики), С. 10-11., С.14-17.
59.Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения в двух томах. Вопросы воспитания. М., 1953, Т. 1 С.45-51.
60.Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу мен оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлері. Алматы, 1951, 47 б.
61.Толстой Л.Н. Педагогические сочинения. 2-е изд. М., 1953, 38 с.,342 с.
62.Бектенов Г. Л.Н.Толстой - педагог. Алматы, 1978, Б. 3-15.
63.Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. /Құрастырған Б.С. Сүлейменов. Алматы, 1955, 322 б., 389 б.
64.Аймауытов Ж. Психология. Бес томдық шығармалар жинағы.- Алматы, 1998, 4т., 350 б., 367 б.
65.Жарықбаев Қ. Ж. Аймауытовтың психологиялық көзқарастары. Алматы, 2000, Б.71-73.
66.Байтұрсынұлы А. Жан сөзімді кім түсінер? Алматы, 1994, Б.15-16.
67.Байтұрсынов А. Тіл тағылымы: (қазақ тілі мен оқу- ағартуға қатысты еңбектері). Алматы, 1992, 433 б.
68.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы, 1992, 128б., 152 б.
69.Садуақасов Е. Спандияр Көбейұлының мұралары. Алматы, 1991, 11б., 30 б., Б. 52-53.
70.Макаренко А.С. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. -Алматы, 1948, 12 б., 80 б., 101 б., Б.106 – 107.
71.Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. Алматы, 1976, 17 б.
72.Сухомлинский В.А. Как воспитывать настоящего человека: Пед.насл.М., 1989, 12 с., 14с., С. 16 – 17.
73.Педагогикалық ізденіс. /Құраст. И.Н. Баженова. Алматы, 1990.
74.Калмыкова З.И. Педагогика гуманизма. М., 1990, 80 с.
75.Амонашвили Ш.А. Школа жизни. Трактат о начальной ступени образования, основанной на гуманно-личностной педагогики. М.,1998, С.22-23.,С.15-19.
76.Амонашвили Ш.А. Единство цели: Пособие для учителя. М, 1987, 73 с., 95 с., 167 с.
77.Д.Д.Зуев. Гуманная педагогика – потребность школы ХХІ века //Экология и жизнь, 2001, № 4, С. 34-35.
78.Нигматов З.Г. Принципы гуманизма и его развитие в истории советской школы. (1946-1989 гг.) Дис. канд. пед. наук: 13.00.01. М.,1990. С. 9-15.
79.Куликова Л.В. Формирование представлений младших школьников об общечеловеческих гуманистических ценностях. Дис. канд. пед. наук:13.00.01. Красноярск, 1995, С.65-88.
80.Гармаш Ю.В. Гуманизация и гуманитаризация в условиях совершенствования образовательной системы школы. Дис. к.п.н.: 13.00.01. 1997. с. 46.
81. Бейсенбаева А.А. Гуманизация образования старшеклассников на основе межпредметных связей. Док. дис. пед. наук: 13.00.01. Алматы, 1996, С.53-54.
82. Ұзақбаева С.А. Тамыры терең тәрбие. Алматы, 1995, Б.30-36., 123 б.
83.Төлеубекова Р.К. Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану. П. ғ. к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған афторефераты: 13.00.01. Алматы, 1994. Б. 6-12.
84.Төлеубекова Р.К. Жоғары сынып оқушыларын жаңа әлеуметтік –мәдени жағдайда адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-педагогикалық негіздері. П.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертацияның авторефераты: 13.00.06. Алматы, 2001,
85.Шолпанқұлова Г.К. Оқыту процесінде пәнаралық байланыс негізінде оқушыларда (8-9 сынып) гумандық қарым- қатынасты қалыптастыру. Пед ғыл. канд. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған дис.: 13.00.01. Алматы, 1994. 67 б.
86.Карибжанова В.П. Воспитание гуманистических убеждении учащихся при изучении казахской литературой в школе с русским языком обучения: Авторев. дис.канд.пед. наук. Алматы, 1995., С.12-23.
87.Әтемова К.Т. Оқушыларда гуманистік қасиеттерді қалыптастыруда мектеп пен отбасының бірлескен жұмысы. П. ғ. к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған дис.:13.00.01. Алматы, 1998. Б. 40-50.
88.Таубалдиева Ж. Ш. Музыка арқылы бастауыш сынып оқушыларының гумандық қасиеттерін қалыптастыру. П. ғ. к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған афтореф.: 13.00.01. Алматы, 2003. 15 б.
89.Сейілова З.Т. Негізгі мектеп математика курсын ізгіліктік бағытта оқытудың әдістемелік ерекшеліктері. Педаг.ғылым. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты: 13.00.02.Алматы, 2004, 11 б.,13 б.
90.Ералиева М.Е. Оқу-тәрбие процесін ізгілендірудің технологиясы// Үздіксіз білім беру: Қазіргі жағдайы, мәселелері, болашағы, 2000, № 1, Б. 54-56.
91.Бейсенбаева А., Ералиева М. Оқу-тәрбие үрдісін ізгілендірудің мүмкіндіктері //Қазақстан мектебі, 2001, № 4, Б.12-14.
92.Нутлеуова К. Гуманная педагогика: когда же мы придем к ней? // Мысль, 1997, № 3, С.74-76.
93.Григорович Л.А., Марцинковская Т.Д. Педагогика и психология: Учеб. пособие. Теория деятельности Рубинштейна – Леонтьева. М.,2003, С.272-276.
94.С.Д.Смирнов. Педагогика и психология высшего образования: от деятельности к личности. М., 2001, С. 39-50.
95. Куриленко Л.В. Инновационное обучение как условие индивидуально-личностного развития школьников // Педагогика 1999, (3)
96. Бондаревская Е.В. Педагогическая культура как общественная и личная ценность // Педагогика, №3, 1999, С.39-41.
97.Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в
учебном процессе. Учеб. пособ. для студ. пед институтов. М.,1979, С.14-16.
98.Григорович Л.А., Марцинковская Т.Д. Педагогика и психология: Учеб. пособие. Учебная мотивация как необходимое условие успешного обучения. М., 2003, С.132-136.
99. Педагогика: Учеб. пособие для студ. Высш. Пед. учеб. Заведений /Под ред. Сластенина В.А. М., 2003, С.451-453.
100.Педагогическая энциклопедия. – М., 1965, 201 с.
101.Педагогический энциклопедический словарь / Гл. Ред. Б.М. Бим-Бад – М.: Большая Российская энциклопедия, 2002, 104 с.
102.Рабунский Е.С. Индивидуальный подход в процессе обучения школьников (на основе анализа их самост-ной учебной деятельности). М., 1975, С. 57-61.
103.Кирсанов А.А. Индивидуализация учебной деятельности как педагогическая проблема. Казань, 1982, 224 с.
104.Кирсанов А.А. Индивидуализация учебной деятельности //Советская педагогика, 1995, № 9, С. 48-51.
105.Унт И.Е. Индивидуализация и дифференциация обучения. М., 1990,192 с.
106.Бударный А.А. Индивидуальный подход в обучении //Советская педагогика, 1965, №7 С.70-83.
107. Новикова З.К. Проблема индивидуализации обучения в современной американской педагогике и пути ее решения в элементарной школе США.- М.: 1974, 37 с.
108.Кларин М.В. Индивидуализация обучения в зарубежной педагогике ХХ века // Советская педагогика, 1987, №7, С.124 -129.
109.Марков Ю.А. Технология индивидуального обучения. Пермь, 1989, 24 с.
110.Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. Тәрбие психологиясы. Алматы, 1982, Б. 76-89, Б.183-184.
111.Очерки психологии детей. (Младший школьный возраст) / Под ред. А.Н. Леонтьева и Л.И. Божович. – М., 1950, С. 29- 36.
112.Люблинская А.А. Бастауыш мектеп оқушысының психологиясы жөнінде. – Алматы, 1981, 137б., 147 б., Б.161-162, 199 б., 212 б.
113.Занков Л.В. О начальном обучении.- М., 1963, С.23-27., С. 33-58.
114.Эльконин Д.Б. Избранные психологические труды. –М., 1989, 254 с.
115.Коневская Н.Е. Основные типы и психологические особенности направленности личности (у детей младшего школьного возраста). Автореф. дис. канд. психол. наук: 19.00.01. М.,1985.
116.Щербакова Ю.И. Педагогическое руководство познавательной деятельностью младших школьников с учетом их индивидуально-типологических особенностей. Автореф. дисс. на соиск. ученой степени канд.пед.наук: 13.00.01. М., 1980, С. 15-17.
117.Типологические особенности умственной деятельности младших школьников. / Под ред. С.Ф. Жуйкова. М., 1968, С. 9-12.
118.Психологические проблемы неуспеваемости школьников. / Под ред. Н.А.Менчинской. М., 1971, С. 28-29.
119.Асылханова М.А. Бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу ерекшеліктері // Мектептегі психология, 2006, №4, 19 б.
120.Мухин. В.А.Сухомлинский о дифференцированном и индивидуальном подходе к ученику // Восп-е шк-ков, 1991, № 4, С. 9-11.
121.Выготский Л.С. Вопросы детской психологии. С.-Петербур.,1997,С.16-17
122.Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология (педагогикалық институт-дың студент-не арналған лекциялар жинағы). Алматы, 1982, 91 б.
123.Сухомлинский В.А. Избр. Произв.Т. 5. – Киев, 1979-1980, С. 94-99.
124.Савельева Л.В. Индивидуализация и дифференциация обучения орфографии в 3 классе четырехлетней начальной школы (на материале право. корня слова). Дис. к.п.н.: 13.00.01 Санкт-Петербург, 1993, С.55-59
125.Азарова Т.В. Индивидуальные различия младших школьников, их выявление и учет в процессе обучения. Автореф. дисс. на соиск. ученой степени канд.пед.наук.-М., 1978, 22 с.
126.Колесова А.М. Индивидуальный подход к учащимся начальной школы. М.: Учпедгиз, 1958 г. С.33-37.
127.Гурин В.Е. Опыт индивидуального подхода в воспитаний старшекласников. Красноярский край // Сов.пед-ка №3, С. 72-78 .
128.Кусаинова М.А. Индивидуализация учебного процесса в общеобразовательной школе: Монография. Усть-Каменогорск,1999, С.52-53.
129.Төлебаева Р.Д. Индивидуальный подход к учащимся как условие повышение качества знаний. Автореф. дисс. на соиск. ученой степени канд.пед.наук: 13.00.01. Алма –Ата, 1985, 22 с.
130.Сулейменова А.Н. Формирование готовности будущих учителей к реализации индивидуального подхода в обучении школьников. Автореф. дис
на соиск. уч. степени канд.пед.наук:13.00.011. Алма –Ата, 1996, 24 с.
131. Фактор справедливости (Хьюсман Р.К., Хэтфильд Д.Д.). Перев. с англ. Семеновой О.Р. М., 1992, 12 с.
132.Товпинец И.П. Пробуждать у учащихся положительные эмоции на уроке // Начальная школа, 1987, № 6, С. 13-14.
133. Дьяченко В.К. Коллективная и групповая формы организации обучения в школе // Начальная школа, 1998, № 1, С. 17-19.
134. Бастауыш мектеп. Мұғалімдердің күнделікті пайдалануына арналған кітап. Алматы: Қазақ мемл. оқу- педагогика баспасы, 1954, 27 б., 86 б., 97 б. 135. Е.Д.Божович, Ю.Е.Ефремов. Индивидуальный опрос на уроке //Советская педагогика, 1986, №7, 57 с.
136. Мұхамеджанов Қ. Педагогикалық мақалалар жинағы. – Алматы, Қаз. мем-к біріккен баспасы, 1941, Б. 41-43.
137.Педагогика: Учебное пособие для студентов педагогических вузов и педагогических колледжей. / Под ред. П. И. Пидкасистого.- М.: Российское педагогическое агенство, 1996, С. 309-312.
138.Әбенова С.Ш. Педагогика. Астана, 2003, Б.195-200.
139.Забегайлова И. В. Типалогия становления произвольной регуляции в младшем школьном возрасте. //Вестник Московского университета. Серия 14. Психология. 2000, №4, С. 20- 31.
140. Нұртәжиева Р. Саралап оқыту әдісі жайында // Қазақстан мектебі, 2001, № 4, Б. 55-56.
141.Резниченко М.А. Трудности взросления младшего школьника //Начальная школа, 1998, №1, С. 25-26.
142.Батришина Т. Жеке жұмыс жүргізу //Қазақстан мектебі, 1991, №10, 33 б.
143.Жармұханбетов Ү. Сапалы білімге жетудің бір тәсілі. //Бастауыш мектеп
– 2001, №5, 25 б.
144.Ақмағанбетова А. Ана тілі сабағынан. //Баст. мектеп, 2001,№5, 29 б.
145.Бекенбаева Пайдалы қазбалар. // Бастауыш мектеп, 2001, №5, 32 б.
146.Дайырбекова Р. Берік білім-бірлікте //Баст. мектеп, 1998, №8-9. 15 б.
147.Теміржанова А. Даралай оқыту – нәтиже кепілі // Қазақстан мектебі, 2004, № 4, Б. 27-29
148.Исембаева С. Оқушыларға психологиялық күш түсірмей оқыту- топтарға бөлу әдісі // Психологияны мектепте және ЖОО-да оқыту, 2006, №1, 6 б.
149. Концепция высшего педагогического образования Республики Казахстан // Казахстанская правда, 2005, 18 августа, 5 с.
150. Бержанов, Мусин. Педагогика тарихы. Алматы, 1984, 127 б.
151.Гуманитарлық мәдениетті қалыптастырудың өзекті мәселелері //Қазақстан мектебі, 1991, №7, Б.3- 6.
152.Педагогический процесс как объект профессиональной подготовки учителей / Под общей ред. К.п.н.Н.Д.Хмель. Алма-ата, 1984, 52-53 с.
153. Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты. Алматы, 1998, Б. 20-29.
154. Қазақстан Республикасының мемлекеттік білім стандарттары. Бастауыш білім. Алматы, 2003. Б. 9-10 .

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 159 бет
Таңдаулыға:

Кіріcпе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі еліміздегі саяси -әлеуметтік,
экономикалық және мәдени өзгерістер орта және жоғарғы мектепті
демократияландыру мен гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты
оқыту мен тәрбиелеу сапасын көтеру, оларды еңбекпен қоғамдық өмірге даярлау
мәселесінің көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының
жобасында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында т.б. құжаттарда
осы заманға сай білім беру жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін
тұлғаның рухани және салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның
шығармашылық дара қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін
байыту міндеттерін алға тартып отыр.[1; 2; 3;4 ]
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып жатқан
бетбұрыстар оқу-тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын қояды. Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
Мемлекеттік бағдарламасында: ...Бастауыш мектептің бағдарламасы баланың
жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке қабілетін ашуға және дамытуға
бағытталған...І сатыдағы оқыту мен тәрбиелеу оқу қызметінде негізгі
мектептің білім беру бағдарламаларын кейіннен игеу үшін мыналарды: оқу,
жазу, есептеудің тиянақты дағдыларын, қарапайым тілдік қарым-қатынас
тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуді, мінез-құлық мәдениетін,
жеке гигиенасы және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға
бағдарланған, - деп көрсетілген. [3, 4 ]
Жоғарыда айтылған талаптар мен міндеттерді нәтижелі жүзеге асырудың
факторлары оқушылардың этникалық, психологиялық, дербес ерекшеліктерін
ескеру, оларды жан-жақты білу және соған орай оқу-тәрбие процесін
гуманизациялау, яғни олардың қабілеттерінің ашылуына мүмкіндік тудыру,
сенім білдіру, өз күшіне сендіре білу болып табылады.
Гуманистік ой пікірлер қазіргі кездегі педагогикалық теориялар мен
тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Оның негізі әр халықтың діни сенімдері
мен салт-дәстүрлерінде, философиялық және педагогикалық ілімдерінде жатыр.
Дегенмен, бірқатар философиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасау
барысы Гуманизм термині ғылымға алғаш рет Х1Х ғасырда ғана енгізілгенін
байқатады. [5]
Гуманизм ұғымына М.М. Розенталь, А.Ф.Лосев, Р.Н.Нұрғалиев сияқты
философтардың құрастырған және т.б. сөздіктерде әртүрлі анықтамалар
берілгендігін байқауға болады. [6; 7; 8; 9;10]
Гуманизм идеясы Сократ, Платон, Аристотель, шығыс ойшылдары әл-Фараби,
Ибн-Сина, Ж.Баласағұн және қазақ ақын-жыраулары мен жазушыла-
рының еңбектерінен және халық ауыз әдебиеті үлгілерінен кең орын алды.
И.Кант жаңа дәуір философиясын әрі қарай жалғастырып, жалаң білім мен
зердеге негізделген ілімді сынға ала отырып, адам бойындағы әсемдік,
адамгершілік қасиеттерге жете мән береді. [11;12;13;14;15;16;17;18;19; 20;
21; 22; 23; 24; 25; 26; 27]
Сократтың адам туралы ілімі батыс философиясына, әсіресе,
неопрагматизм, жаңа гуманизм, экзистенциализм ағымдарына зор әсер еткенін
байқауға болады. Бұл бағыттардың негізгі өкілдері: А.Маслоу, А.Комбс,
К.Роджерс, С.Хук, П.Херс, Дж. Вильсон, Р.С.Питерс, А.Харрис, Дж.Кнеллер,
К.Гоулд, У.Баррет, М.Марсель, О.Ф.Больнов, Н.А.Бердяев пен С.Франкл т.б.
[28; 29; 30; 31]
Философтардың адамгершілік құндылық туралы пікірлері гуманистік
психология мен педагогиканың қалыптасуына негіз болды
Гуманистік психология ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының басында АҚШ – та
пайда болды. Бұл бағыттың жетекші өкілдері- Г.Олпорт, Г.А.Мюррей,
К.Роджерс, А.Маслоу т.б. [32; 33; 34]
Оқытуды гуманизациялаудың психологиялық аспектісін, яғни оқушылардың
моральдық дамуы мен қарым-қатынас психологиясын зерттеумен А.Н.Леонтьев,
Д.Б. Эльконин, Л.И.Божович, С.Г. Якобсон, А.Н.Лариенко, Н.Э.Фокина,
И.Л.Ленская, Л.А.Венгер, В.С.Мухина, Т.Грининг, М.М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев,
А.А.Леонтьев, В.А.Кан-Калик
С.Елеусізова[35;36;37;38;39;40;41;4 2;43;44;45;46;47;48;49; 50;51;52;53]

Қайта өрлеу заманы гуманистік педагогиканың дамуының жаңа кезеңі болды.
Қайта өрлеу заманының көрнекті өкілдері Т.Мор, Т.Компанелла, Ф.Рабле т.б.
да ағартушылар баланы жан-жақты білу, баланың жеке басын бағалау қағидасын
ұсынды. [ 54; 55]
Гуманистік педагогиканы әрі қарай дамытуға үлкен үлес қосқан ұлы
педагогтар: Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, М.Монтессори, К.Д.Ушинский,
Л.Н.Толстой, Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,
С.Көбеев, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Ш.Амонашвили, Д.Д.Зуев,
З.И.Калмыкова.
[56;57;59;60;61;62;63;64;65;66;67;6 8;70;71;72;73;74;75;76;77]
Қазіргі кезде оқу-тәрбие процесін гуманизациялау мәселесіне зертеулерін
арнаған ТМД ғалымдары З.Г.Нигматов, Л.В.Куликова, Ю.В. Гармаш т.б.[ 78; 79;
80]
Кейінгі кезде бұл мәселені Қазақстан ғалымдары да зерттеуде.
А.А.Бейсенбаева, С.А.Ұзақбаева, Р.К.Төлеубекова, Г.К.Шолпанқұлова,
В.П.Карибжанова, К.Т.Әтемова, Ж.Таубалдиева, З.Т.Сейілова докторлық және
кандидаттық диссертацияларында бұл мәселе әр қырынан көрініс тапты. [81:
82; 83; 84; 85; 86; 87; 88; 89]
Сондай ақ осы мәселе төңірегінде А.А.Бейсенбаева мен М.Е.Ералиеваның,
К.Нуртлеуованың баспасөз беттерінде біршама мақалалар да жарияланды. [90;
91; 92]
Жоғарыда айтылғандардан біз оқу-тәрбие процесін гуманизациялау
бұрыннан көтеріліп келе жатқанын байқадық. Дегенмен, бұл мәселе өз шешімін
толық таба қойған жоқ. Сондықтан біз, оқушыларды жекелеп оқытуды бастауыш
сыныптың оқыту процесін гуманизациялаудың құралы ретінде қарастырамыз.
Оқыту процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытуды жүзеге
асыруда ТМД және отандық педагогика оқушыға тұлғалық-әрекеттік тұрғыдан
қарау принципіне сүйенеді. Оқушыға тұлғалық-әрекеттік тұрғыдан қараудың
психологиялық мәселелерін С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев, тұлғаға
бағдарланған оқыту жүйесін Е.В.Бондаревская, В.В.Сериков, И.С.Якиманская
зерттесе, Г.И.Щукина іс-әрекеттің құрылымына педагогикалық тұрғыдан талдау
жасайды.[92; 93; 94; 95; 96; 97; 98; 99]
Оқыту процесінде оқушыларды жекелеп оқыту мәселесін шешуге ТМД
ғалымдары да ат салысты. Оқушыларды жекелеп оқыту мәселесімен айналысқан
психологтар мен педагогтар: Е.С.Рабунский, А.А.Кирсанов, И.Э.Унт,
А.А.Бударный т.б. [100; 101; 102; 103; 104; 105; 106]
Бұл мәселені зерттеуге АҚШ және батыс Европадағы оқу орындарында
көбірек қадамдар жасалынды. Соның негізінде әр түрлі жоспарлар, жобалар
пайда болып, жүзеге асырылды. [107;108; 109]
Оқыту процесін гуманизациялауда бастауыш сынып оқушыларын жекелеп
оқытуды жүзеге асыру үшін олардың анатомиялық-физиологиялық, психикалық
және моральдық даму ерекшеліктерін білудің маңызы зор. Бұл орайда біз
М.М.Мұхановтың, А.Н.Леонтьев пен А.А.Люблинскаяның, Л.В.Занков пен
Д.Б.Элькониннің, Н.Е.Коневская мен Ю.И.Щербакованың С.Ф.Жуйков пен
Н.А.Менчинскаяның, М.А. Асылханова, М.Мухин мен Л.С.Выготскийдің
еңбектерін, сондай-ақ зерттеу жұмыстарын басшылыққа алдық. [110; 111; 112;
113; 114; 115; 116; 117; 118; 119; 120; 121; 122]
Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқыту мәселесіне
өздерінің еңбектерін және кандидаттық диссертацияларын жазған ТМД
ғалымдары: В.А Сухомлинский, Л.В.Савельева, Т.В. Азарова, А.М.Колесова
т.б. еді. [123; 124; 125; 126; 127 ]
Қазақстанда оқушыларды жекелеп оқыту мәселесі мына ғалымдардың
еңбектерінде қарастырылды М.А.Құсаинова, Р.Д.Төлебаева, А.Н.Сүлейменова
т.б. [128; 129; 130 ]
Сонымен, біз жоғарыда біраз ғылыми еңбектерге, диссертациялық
зерттеулерге талдау жасай келе, оқушыларды жекелеп оқыту мәселесі орыс
тілінде және орыс тілі мектептерінде қалай жүзеге асырылғаны, қалай
асырылуы қажеттігі туралы көтерілгенін байқадық. Ал қазіргі кезде қазақ
мектептерінде, соның ішінде, бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесінде
жекелеп оқытуды ұйымдастыруға бағытталған ғылыми еңбектер жоқтың қасы деуге
болады.
Сонымен қатар, мектеп жұмысын бақылау және мұғалімдер мен оқушылар
арасында жүргізілген сауалнама жұмысының нәтижесі бастауыш сыныптың оқыту
процесін гуманизациялау, оқушыларды жекелеп оқыту мәселесі тәжірибеде
қажетті дәрежеде жүзеге асырылып отырмағанын байқатты. Бұған сабақта
оқушылармен фронталды жұмыс істеудің басымдылығы, оқушыларды жекелеп
оқытуды жүзеге асырудың шектеулілігі, сыныптағы оқушылар санының көптігі,
әдістемелік нұсқаулардың аздығы өз кесірін тигізеді. Міне, сондықтан
педагогикалық тәжірибеде оқушыларды жекелеп оқытуды ұйымдастырудың ғылыми
теориялық аспектілерін оқытушылардың білмеуі салдарынан оқыту процесін
гуманизациялау мәселесін шешудің жүйесіз жолдары басым болып отыр.
Қазіргі бастауыш білім беру жүйесі оқушыларды жекелеп оқыта отырып,
оқыту процесін гуманизациялауға толық мүмкіндік бермейді. Соған байланысты
оқушыларды жекелеп оқытудың теориялық зерттелуі мен оның мектептегі оқыту
процесінде қолданылуы арасында қарама-қайшылық туындап отыр.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, біз оқу-тәрбие процесін
гуманизациялау барысында бастауыш сынып оқушыларымен гумандық қарым-қатынас
жасау негізінде жекелеп оқытудың әдістемелік негіздерін жасаудың
қажеттілігін байқадық. Сондықтан бұл мәселені өз зерттеу жұмысымыздың
нысаны етіп алдық.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сыныптың оқыту процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың тиімділігін айқындау.
Зерттеу нысаны: жалпы қазақ орта мектептерінің
бастауыш сыныптарындағы оқу-тәрбие ісін
гуманизациялау процесі.

Зерттеу пәні: Қазақ бастауыш сыныптарындағы оқыту процесін
гуманизациялауды іске асыру арқылы оқушыларды жекелеп оқытудың тиімді
жолдары.

Зерттеу жұмысының болжамы: Егер, мұғалімдер оқушылармен гумандық
қатынас жасау мен жекелеп оқытуды жүзеге асырудың қажеттілігі мен маңызын
жете түсінсе, оқушылардың танымдық мүмкіндіктері мен психологиялық
ерекшеліктерін білсе, оқыту барысын гуманизациялау негізінде оқушыларды
жекелеп оқытуда оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың алуан түрлерін қолдана
алса, бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқыту технологиясын игерсе, онда
бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқыту негізінде оқу-тәрбие процесін
гуманизациялауға қолжеткізуге болар еді.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды
жекелеп оқытудың ғылыми-теориялық негіздерін айқындау, Гуманизм,
Оқушыларды жекелеп оқыту ұғымдарының мәнін ашу;
2.Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды
жекелеп оқытудың психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері мен қазіргі
жағдайын анықтау;
3.Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялада оқушыларды
жекелеп оқытудың моделін жасау және өлшемдері мен деңгейлерін анықтау;
4. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың технологиясын көр-
сету;
5.Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушы-
ларға жекелеп өзіндік тапсырмалар беруге қатысты әдістемелік нұсқау
әзірлеу.
Жетекші идея: бастауыш сынып оқушыларымен гумандық қатынас жасау
негізінде жекелеп оқытуды ұйымдастыру арқылы оқу-тәрбие процесін
гуманизациялауға, яғни оқушылардың тұлғалық, моралдық қасиеттерінің
ашылуына, өз күшіне сене білуіне, өзіндік Мен- інің қалыптасуына
мүмкіндік туады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі: біртұтас
педагогикалық процесс теориясы, тұлғаның әлеуметтік мәні, қоғамдық сананың
негізгі формасы – мораль, тұлғаның дамуындағы сана мен іс-әрекеттің
бірлігі, ақыл-ой әрекетінің қалыптасу кезеңі туралы оқулар, жеке және
ұжымдық еңбектің диалектикалық бірлігі туралы философтардың,
психологтардың, педагогтардың алдыңғы қатарлы идеялары.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының ресми материалдары (заңдар,
қаулы-қарарлар), Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің
нормативті құжаттары (тұжырымдамалар, бастауыш білімнің мемлекеттік
стандарты, бұйрықтар), зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық еңбектер, бастауыш сыныптың оқу-тәрбие
процесін жетілдіру жайындағы мұғалімдердің тәжірибелері, бастауыш
сыныптарға арналған оқулықтар, ізденушінің мектептегі педагогикалық
тәжірибе жұмысы.
Зерттеу барысында мынадай әдістер қолданылды: философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау; жаңашыл
мұғалімдердің іс-тәжірибесімен танысу және талдау; бақылау; тест;
сауалнама; педагогикалық эксперимент, математикалық әдістер.
Зерттеу кезеңдері: зерттеу негізінен үш кезеңге бөлініп жүргізілді.
1-ші кезеңде (1998-1999 жж.) зерттеу тақырыбы анықталып, өзімізді
қызықтырған мәселеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық
және әдістемелік әдебиеттер оқылып, талдау жасалынды. Зерттеу
тақырыбымыздың теориялық негізі қарастырылып, ғылыми аппараты анықталды.
2-ші кезеңде (1999-2002 жж.) бастауыш сыныптың оқыту процесін
гуманизациялау мақсатында оқушыларды жекелеп оқытудың жолдары анықталып,
әдістемесі жасалынып, соған сәйкес тәжірибе жұмысы жүргізілді.
3-ші кезеңде (2003-2006 жж.) жүргізілген тәжірибе жұмысының нәтижелері
анықталып, ғылыми-әдістемелік қорытынды жасалынды. Бастауыш сыныптың оқыту
процесін гуманизациялау негізінде мұғалімнің оқушыларды жекелеп оқытуды
ұйымдастыруының дидактикалық моделі жасалынды. Бастауыш мектептің оқу-
тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытуға қатысты нақты
әдістемелік ұсыныстар дайындалып, диссертацияның әдеби даярлығы аяқталды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
1.Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушы-
ларды жекелеп оқытудың ғылыми - теориялық негіздері айқындалып,
Гуманизм, Оқушыларды жекелеп оқыту ұғымдарының мәні ашылды;
2.Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды
жекелеп оқытудың психологиялық-педагогикалық мүмкіндіктері мен қазіргі
жағдайы анықталды;
3. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялада оқушыларды
жекелеп оқытудың моделі жасалынып, нақты өлшемдері мен деңгейлері
анықталды;
4. Қазақ орта мектептеріндегі бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқыту
арқылы педагогикалық процесті гуманизациялаудың үлгісі ұсынылып,
технологиясы көрсетілді;
5. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларға
жекелеп өзіндік тапсырмалар беру беруге қатысты әдістемелік нұсқау
әзірленді.
Зерттеудің практикалық мәні: бастауыш сыныптың оқыту процесін
гуманизациялау негізінде мұғалімнің оқушыларды жекелеп оқытуды
ұйымдастыруының дидактикалық моделі жасалынды, бастауыш сынып оқушыларын
жекелеп оқытуды жүзеге асырудың механизмдері, оқушылардың танымдық
белсенділігінің даму деңгейлері анықталды, оқушылардың қызығушылығы,
икемділігі, өз бетімен әрекет ету деңгейлеріне, білімінде жіберілген
кемшіліктердің орнын толтыруға сәйкес жеке тапсырмалар жүйесі анықталып,
оқушыларды жекелеп оқыту технологиясы ұсынылды. Сондай-ақ, Болашақ
бастауыш мектеп мұғалімдерін оқыту процесін гуманизациялау бағытында
оқушыларды жекелеп оқыту ісіне даярлау атты арнайы курс дайындалды.
Зерттеу базасы: Алматы қаласындағы № 98-ші орта мектебінің, № 124-ші
арнайы орта мектебінің бастауыш сыныптар және Талдықорған қаласы Бақтыбай
Жолбарысұлы атындағы №18-ші орта мектеп-лицейінің бастауыш сыныптары.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар: бастауыш сыныптың оқыту процесін
гуманизациялауды жүзеге асыруда оқушыларды жекелеп оқытуды маңызды құрал
ретінде қарастыру; бастауыш сыныптың оқыту процесін гуманизациялау
негізінде мұғалімнің оқушыларды жекелеп оқытуды ұйымдастыруының
дидактикалық моделі; бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың
технологиясы; бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларға жекелеп өзіндік тапсырмалар беру әдістемесінің тиімділігі;
болашақ бастауыш мектеп мұғалімдеріне арналған Болашақ бастауыш мектеп
мұғалімдерін оқыту процесін гуманизациялау бағытында оқушыларды жекелеп
оқыту ісіне даярлау атты арнайы курс бағдарламасы оларға бастауыш сыныптың
оқу-тәрбие процесін гуманизациялау, оқушыларды жекелеп оқыту туралы
теориялық білімдерін жетілдіріп, тәжірибеде қолдануға мүмкіндік
беретіндігі.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: Зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізде орындалуымен, ғылыми аппаратқа мазмұнының сай
болуымен, мәселені талдауға сәйкес лайықты әдіс- тәсілдердің қолданылуымен,
тәжірибелі-эксперимент жұмысының тиімділігімен, ұсынылып отырған
әдістеменің бастауыш мектеп мұғалімдерінің іс-тәжірибесіне енгізілуімен
қамтамасыз етілгендігінде.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу мен тәжірибеге енгізу: Зерттеу
мәселесі эксперимент барысында сынақтан өткізілді және халықаралық,
республикалық ғылыми-практикалық, ғылыми-әдістемелік конференцияларда
(Алматы және Талдықорған 2000, 2002, 2006 жж.) баяндалды, сондай-ақ
мерзімді басылымдарда жарық көрген ғылыми мақалаларда көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеу жұмысының көкейтестілігі дәлелденіп, ғылыми
аппараты, диссертацияның құрылымы қамтылады.
Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды
жекелеп оқытудың ғылыми-теориялық негіздеріі атты бірінші бөлімде
Гуманизм, Оқушыларды жекелеп оқыту ұғымдарының мәні және оның
философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздері, бастауыш сыныптың оқу-
тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың психологиялық,
педагогикалық мүмкіндіктері қарастырылып, бастауыш сыныптың оқу-тәрбие
процесін гуманизациялада оқушыларды жекелеп оқытудың өлшемдері мен бастауыш
сынып оқушыларын жекелеп оқытуды жүзеге асырудың механизмдері анықталды.
Бастауыш сыныптың оқыту процесін гуманизациялау негізінде мұғалімнің
оқушыларды жекелеп оқытуды ұйымдастыруының дидактикалық моделі жасалынды.

Бастауыш сынып оқушыларын гумандық қатынас жасау негізінде

жекелеп оқыту барысындағы тәжірибелі-эксперимент
жұмысының мазмұны, -деп аталатын екінші бөлімде бастауыш сынып оқушыларын
жекелеп оқытудың технологиясы, болашақ бастауыш мектеп мұғалімдеріне
арналған Болашақ бастауыш мектеп мұғалімдерін оқыту процесін
гуманизациялау бағытында оқушыларды жекелеп оқыту ісіне даярлау атты
арнайы курс бағдарламасы және бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін
гуманизациялауда оқушыларға жекелеп өзіндік тапсырмалар беру әдістемесі
ұсынылып, оның тиімділігін дәлелдеу мақсатында тәжірибелі-эксперимент
жүргізілгендігі және оның нәтижесі баяндалды.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйене отырып, мұғалімдерге
ілгері уақытта бастауыш сыныптың оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытуға байланысты ғылыми-әдістемелік және практикалық
ұсыныстар берілді.
Қосымшада оқыту процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқыту
технологиясы көрсетілген сабақ жоспарының үлгісі мен Болашақ бастауыш
мектеп мұғалімдерін оқыту процесін гуманизациялау бағытында оқушыларды
жекелеп оқыту ісіне даярлау атты арнайы курстың оқу-әдістемелік комплексі
ұсынылды.
1. Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың ғылыми-теорялық негіздері

1. Гуманизм, Оқушыларды жекелеп оқыту ұғымдарының мәні
және оның философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздері

Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесін гуманизациялаудың маңызын
ашпас бұрын, алдымен, адамның болашағы және оның білім алуы, мұғалімнің
оқушылармен қарым-қатынасының негізгі қағидалары бастау алатын
философиядағы қоғам және ондағы адамның орны, гуманизм туралы түсініктерге
сипаттама беруді жөн көрдік.
Гуманистік ой пікірлер адамзат қауымымен байланысты шығып, дамып,
өзгеріп, жетіліп отырғанымен, Гуманизм терминін алғаш рет Х1Х ғасырда
неміс педагогы Ф.Нитхаммер енгізді. Содан бері Гуманизм терминіне
ғалымдар әр түрлі анықтамалар беріп келеді. [5, 49-50 б.]
М.М. Розентальдің жетекшілігімен шығарылған Философиялық сөздікте:
Гуманизм (лат. адамгершілікті) - адамның қадір–қасиетін құрметтеуді,
адамдардың игілігіне, олардың жан-жақты дамуына қамқорлық көрсетуді,
қоғамдық өмірде адамдарға қолайлы жағдайлар тудыруды білдіретін
көзқарастардың жиынтығы - делінген. [6, 94 б. ]
Ресей философы А.Ф.Лосевтің пайымдауынша, гуманизм - философия, тарих,
филология тұрғысындағы білімдердің және ерекше өнердің ғана емес, сонымен
бірге, ол адамның ақыл-ойының ерекше бір қасиеті, еркін ойлауға деген
бұрылысы. [7. 213 ]
Этика туралы сөздікте: гуманизм – тұлғаның қадір –қасиетін қорғау
және бостандығын талап етуге, оның қабілеттерін жетілдіруге және адамның
мүмкіндігінің шексіздігіне, адамның бақытты болуға құқылығы, оның
қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қанағаттандыру қоғамның басты мақсаты
екендігін сендіруге негізделген көзқарастардың қағидалары - деп жазылған.
[8. 63]
Ал Р.Н.Нұрғалиевтің құрастырған философиялық сөздігінде: Гуманизм –
адамның қадір- қасиеті мен құқын құрметтеуге, оның жеке тұлға ретіндегі
бағасы, адамның игілігі, оның жан- жақты дамуына, адам үшін қолайлы
қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастардың
жиынтығы - деп анықтама берілген. [ 9. 342]
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндерме сөздігінде:
Гуманизм – дүниетаным принципі. Оның негізіне адамның мүмкіншілігінің
шексіздігіне, өзін-өзі дамыту қабілетіне деген сенімі мен ерік бостандығын,
абыройын қорғау, адамның бақытқа жету жолындағы құқығы мен оның барлық
сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті мақсаты деген мұрат жатады.

Гуманизм қайта өрлеу дәуірінде ХІV-ХVІ ғ.ғ. қоғамдық ой-пікірде,
әдебиетте, өнерде, ғылымда алдыңғы қатарлы прогресшіл идеялық ағым ретінде
қалыптасқан. Бертін келе адамды барынша ардақтайтын, адамгершілік
қасиеттерін, бас бостандығын қорғайтын біртұтас көзқарастар жүйесіне
айналды деп жазылды. [10. 66 ]
Сонымен. гуманизм ұғымын әр ғалым өзіндік ерекшеліктерімен
сипаттағанын байқауға болады.
Ғылыми еңбектерге шолу жасай келе, біз гуманизм идеясы адамзат
қоғамының пайда болуымен байланысты шығып, алғашында тек адамдардың
күнделікті іс-әрекеті, тіршілігі үстіндегі қарым-қатынасы, жауларынан
қорғану барысында өз руластарына, туыстарына деген сүйіспеншілік, қамқорлық
ретінде көрінгенін байқаймыз.
Алғашқы гуманистік пікірлер, яғни қоғамдағы адам мәселесі ежелгі грек
философтарының еңбектерінде жарық көре бастады. Бұл мәселеге алғашқылардың
бірі болып үн қосқан софистер еді. Аға буынның өкілі Протагордың Адам -
дүниедегі бар және жоқ заттардың өлшемі деген қағидасы адам туралы ілімнің
іргетасын қалаған негізгі гуманистік ұстаным еді. [11. 61-63]
Міне, осы қағида барлық әлемді, дүниені танумен қатар адамға да
айрықша көңіл аудару қажеттігін көрсетті.
Софистердің адам туралы ілімін әрі қарай Сократ дамытты. Ол дүниені,
әлемді танумен қатар адам өзін - өзі, өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы
керектігін айтты. Оның ойынша, адамның ішкі дүниесі оның сырттан алған
білімімен ғана емес, рухани өмірімен де бағаланады. Сондықтан ол білімді
адамның ішкі рухани дүниесімен тығыз байланыстырды.
Сократтың пікірінше, сан ғасыр бойы орын алып келе жатқан
адасушылықтан құтылу үшін әрбір адам өзінің еркімен жақсылыққа қарай
ұмтылуы, білімнің негізін игере отырып, жаман әдеттерден бірте –бірте бас
тартуы қажет. Осыдан келіп оның Сен алдымен өзіңді - өзің таны деген
қағидасы шыққан. [11. 68-69 ]
Сократтың пікірі Платонның Той деген диологында өз жалғасын
тапқанын көруге болады. Бұл еңбегінде Платон адамның денесі мен жанының
әдемілігін салыстыра отырып, оның рухани дүниесінің әсемдігіне бас
иетіндігін айтады. Оның ойынша, жанның әдемілігі мінез-құлық әдемілігіне
әкеп соғады.
Сондай-ақ Платон даналық пен білімнің бірден су сияқты бір заттан
екінші затқа құя салуға келмейтіндігін, ол үшін көп іздену, жақсылыққа,
әдемілікке ұмтылу керектігін баса көрсетеді. [11.108-110]
Ал Аристотельдің ойынша, табиғат адамға игілік пен ізгілікті қабылдай
алатындай мүмкіндіктер ғана берген. Содан бара-бара ол мүмкіндіктер
шындыққа, шын мәніндегі ізгілікке, адам жанының жақсы сапаларының біріне
айналатындығын, яғни адамгершілік адам жанының қабылдап алған рухани сапасы
екендігін айтады. Ол ізгіліктерді қабылдап алудың екі негізі бар деп
есептейді: бірі – оқып білім алу, екіншісі – тәлім-тәрбие. Тек тәлім-тәрбие
ғана адамгершілік пен парасаттылықты адамның бойына сіңіре алады.
Аристотель адамдардың іс-әрекетіне ерекше көңіл бөле отырып, этика мен
саясаттың адам өміріне, қызметіне тікелей қатысы бар екенін айтады. Адам
қызметін адамгершілік – саяси және шығармашылық деп екіге бөліп,
адамгершілік қызметінде адам өзін-өзі жаратады, ал шығармашылықта адам
өзінен өзгені тудырады деп есептейді. [11.137-140]
Грек философиясындағы гуманизм идеясы шығыс ойшылдары: әл-Фараби, Ибн-
Сина, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи еңбектерінен кең орын алды.
Ұлы ғұлама әл-Фараби өзінің Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері
деген еңбегінде: Дене сияқты жанның да өзіне тән денсаулығы мен науқасы
болады. Жанның денсаулығы сол - оның өзінің және бөлшектерінің жайы жақсы
болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар көрсетіледі, игілікті істер
істеледі және тамаша әрекеттер жасалады. Ал жанның науқастығы сол - оның
өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде болуының әсерінен әрдайым жаман
қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі, сорақы әрекеттер жасалады
- деп, адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер жиынтығы нәтижесі екенін
көрсетеді. [12. 187 ]
Әл-Фараби адамға қайырымдылық пен жаман қылықтар жаратылысынан
дарымайтындығын, бірақ осылармен байланысты күйге жаратылысынан бейім болуы
мүмкіндігін және оған басқа әрекеттерден гөрі әлгі күйден туатын
әрекеттерді істеу оңайырақ болатындығын ескертеді. Сондықтан әуел бастан
адамдарды қайырымды әрекеттерге бағыттап отыруға шақырады. Әл-Фарабидің бұл
пікірі біздің зерттеу жұмысымыз үшін өте құнды.
Сондай-ақ оның ... жанды емдейтін мемлекет қайраткері немесе әмірші
бүкіл жанды, оның бөлшектерін, жанға және оның әрбір бөлшегіне зақым
келтіретін кемшіліктер мен кеселдерді, олардың қайдан және қаншама
себептерден туатынын білуі керек: адамның игілікті істер істегендегі жай-
күйлерін, бұлардың кемшіліктерін қалай жоюды, қала тұрғындарының жан
жүйесіне біткен қайырымдылықтарды қалай нығайтуды, оларды (бұл
қайырымдылықтарды) қалай сақтауды, сөйтіп, олардың жойылуына жол бермеуді
білуі керек деген пікірі бала тәрбиесімен айналысатын ұстаздар үшін өте
маңызды және гуманистік педагогиканың қалыптасуына өз үлесін қосты. [13.
190 ]
Ұлы ғұламаның этикалық ойларынан терең гуманизм лебі еседі. Ол Адам
баласын –жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы, сондықтан да
оны құрметтеу, қастерлеу керек деп түсінді. Фараби жасаған қорытындының
басты түйіні – білім, мейірбандық, сұлулық үшеуінің бірлігі. Оның
гуманистік идеялары әлемге кең тарады.
Қайшылығы мол күрделі кезде өмір сүре отырып халықты имандылыққа,
мұсылман діні жолына шақырған кемеңгер ойшыл- Қожа Ахмет Иассауи. Оның
Диуани хикмет атты еңбегі адамдарға үлгі - өнеге, ақыл-өсиет, насихат
ретінде жазылған. Мысалы:
Ей, достар, еш білмедім мен жолымды,
Игілікке байламадым мен белімді.
Өсек сөзден еш тыймадым мен тілімді,
Надандығым мені рәсуа қылды, достар, – деп, өзінің өмірде
қателескеніне
өкініп, жастарды өсек-өтіріктен, надандықтан бойларын аулақ ұстауға
шақырса, бірде:
Жарандардың қылғанын сіз де істеңіз,
Қызмет қылған мұратын табар, достар, - деп, жастарды жақсылыққа
ұмтылуға, еңбекпен мұраттарына жетуге шақырады. [14. 75-76 ]
Иассауи хикметтерінің түркілерге кеңінен танымал болу себебі –оның
ұстамдылыққа және өзін-өзі жетілдіруге шақыратын құнды этикалық идеялар
көтере білгендігі. Мысалы, Қапалы жанды көрсең, бол оның сен емшісі,
Мен мойынсынбайтындардың белгісін табуға тырыстым, Еліктесең, пайғамбарға
(елікте), жетімдерді ұмытпа. т.б. [15. 76-77 ]
Иассауи да Сократ сияқты адамдарды өзін-өзі тануға және өзін-өзі
жетілдіруге шақырды. Ол :Адамның өмірдегі мақсаты - өзін-өзі тануы мен
сапасын шексіз дамытуы,- деп есептейді. Ал адамның дамуы үшін қажетті шарт
махаббат болып табылады. Махаббат – Алланың нұры, яғни Алланың нұры
жауғандарда ғана махаббат сезімі орнайды, ондай адамдар дүниені тану мен
өзгертуге , өмірге өте құштар келеді. [14. 78 ]
Сонымен, оның ойынша, адамдағы басты мақсат – ақиқатқа жету, ал оған өзін-
өзі жетілдіру, өзін-өзі тану жолымен жетуге болады.
Мораль, гуманизм мәселесін қарастырғанда, Ж.Баласағұнның Құтты білік
еңбегіне тоқталмай кетуге болмайды. Бұл еңбегінде ол мораль философиясын
арқау ете отырып, әділет, бақыт, ақыл, қанағат сияқты этикалық күрделі
ұғымдарға үлкен мән береді.
Ж.Баласағұн адам бойындағы әділет, ақыл, бақыт сияқты қасиеттерді
қанағаттан бөліп қарастырады. Адамзат осы үш қасиет жолында өмір бойы
талпынып, күресіп, білсем, үйренсем, көрсем деп ақылға, білімге, ал
шындықты іздеу арқылы әділдікке, үнемі жаны өзгерісті қажетсіну арқылы
болашаққа, бақытқа ұмтылатындығын айтты. Қанағатты бұлардан бөліп
қарастыруы оны өмірдің бар қызығын қанағат тұтқан адамдардың сопылық жолы
деп түсінуінде. Бұдан Ж.Баласағұнның адам бойындағы үш қасиетті жоғары
бағалағанын көреміз.
Сондай-ақ, ол бұл еңбегінде адам баласының қадір-қасиеті білімімен,
ақылымен танылатындығы, тіл өнерінің қасиет-сипаты мен пайда зияны туралы,
ізгілік қылықтың сипаты, пайдасы жайлы, адалдыққа – адалдық, кісілікке –
кісілік жасау туралы тамаша ой-пікірін жазып қалдырды. Мысалы:
Қайырымға жасар кісі қайырым,
Жақсылығын он есе өзі қайырып!
Кісілікпен ей, мәрт ерім, ұлы бол,
Кісілікке түсер содан ұлы жол!
Адамшылық жаса адамға, адам бол,
Адам атын мақтаныш қып алар бол! – деген өсиеті
бүкіл адам
зат үшін мәңгі есте ұстар қағида болып қала бермек. [15. 521 ]
Ол адамдардың басым көпшілігі қайырымды да, зұлым да болып дүниеге
келмейді, бірақ ізгі адам бола алады, сондықтан оларды дұрыс тәрбиелеу
керек деп, сол бала тәрбиесінде ата-аналар мен тәрбиешінің ынтымақтастығы-
ның маңызын ескертеді.
Бала жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке араласуы тиіс. Оқыту
барысында бала мінезін қалыптастыруға баса назар аудару керек, жаман әдет
пен жағымсыз қылықтардан сақтап, оның әрі қарай ұласпауын қадағалау міндет.
Дүниеге келгеннен бастап жаны тек жақсы, әділетті істерді ғана білуі керек.
Онда жағымды, тұрлаулы мінез қалыптасуы үшін оны жаман қылықтардан аулақ
ұстаған жөн. Оның тәні мен жаны жақсы жетілуге тиіс. Тән мен жан тазалығы
сабақтас деген Баласағұнның тәрбие мен білім беруге қатысты бұл жүйесі
парасатты ұрпақ өсірудің мәнін ашады.
Баласағұн тектілік, шындық, қайырымдылықты жоғары қойды:
Әділет – құт, Құт құйрығы – кішілік,
Әділеттің заты тұнған кісілік - деп, мұндай қасиеттен мақұрым
адамдар жануармен тең, өйткені, олар өзімшіл, өтірікші, қатыгез, ал
парасатты адамға тән жоғары қасиеттер –қайырымдылық, әділеттілік, шыншылдық
деп есептеген. [ 16. 523-599]
Баласағұнның ұстазнамалық тұжырымдамасы осындай сұңғыла, гуманистік
ойларға толы.
Монғол шапқыншылығынан Алтын Орданың ыдырауына дейінгі аралықтағы
(Х111 – ХҮ ғғ.) түркі тілдерінде едәуір жазба мұралар жасалып, оларда тәлім-
тәрбиелік, адамгершілік сипаттағы кеңестер уағыздалды. Мысалы, Р.Хорезми
Махаббатнамасында: Ақыр түбі адалдық жеңеді , Адамның жүрегі тазалыққа
талпынады деген ойын тұжырымдаса, Сайф Сарай Гүлстан атты романында
Ердің артында көп алтын қалғанша, жақсы аты қалғаны игі. Жас бұтақ қалауына
қарай иіледі, иір ағаш тезге салмай түзелмейді. Ағаш көркі – жеміс, адам
көркі – жақсы іс. Ізгілігі жоқ ер дүниеден белгісіз кетеді . . . деген
сияқты ғибрат сөздері арқылы адамзат баласын адамгершілікке, ізгілікке
шақырады. [17. 32-35;17. 33 ]
Қазақ жерінде әділдік, даналық сияқты адамгершілік – этикалық
мәселелерді жырлағандардың бірі – Асан қайғы. Ол өзінің жырларында
әділдіктің -өсек, өтірікпен, даналықтың – ақымақтықпен, білімсіздікпен,
көргенсіздікпен сыйыспайтындығын айтады. Мына өлең шумағында ол :
Еділ бол да, Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа.
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа.
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа... - деп адамдарды кеңпейіл, бауыр -
мал, достыққа берік болып, ар-намысты жоғары ұстауға үндейді. Оның
адамгершілік – этикалық толғаулары қазақ қоғамының прогрессивті күштерінен
қолдау тапты. [18. 26 ]
ХҮ11 – ХҮ111 ғасырлардағы жырау, ақындардың негізгі тақырыптары сол
замандағы жоңғар шапқыншылығынан елді қорғауға бағытталған батырлардың
ерлік істерін мадақтау, елді бірлікке, ынтымақтыққа шақыру болды. Бұндай
өлеңдер халықтың өз отанына деген сүйіспеншілігін оятып, азаттық жолындағы
күреске ұмтылдырды. Сол ақындардың бірі – Ақтамберді жырау. Ол :
... Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке.
Араз болсаң алты ауыз,
Еліңе кірген әреке – деп, қолына қару
ұстап, елін, жерін қорғай жүріп, азулы жырымен оларды бірлікке бастады.
Ақтамберді жырау сияқты Бұхар жырау да халықты жалынды жырымен ақ
жарқын, кеңпейіл болуға баулиды. Бұған дәлел ретінде мына өлең шумақтарынан
үзінді келтіруді жөн көрдік:
... Алла деген ар болмас,
Ақтың жолы тар болмас.
Тар пейілді кеңілмес,
Кеңпейілді кемімес...
Қарт бабаңды сыйлай бер,
Күндердің күні болғанда,
Кімдер де кімнің дейсің белі бүгілмес.
[19.67 ]
Қазақ даласында алғашқылардың бірі болып жастарды білімге шақырған –
Шал ақын. Ол :
... Жаман сол – жақсы сөзді ұға алмаса,
Ғылым болмас ұстаздан дұға алмаса.
Молда есімін алған жан толып жатыр,
Не керек ғылым бойға жұға алмаса... - деп,
білімді адамның адам ретінде рухани, мәдени жағынан қалыптасуының алғы
шарты деп білді. [20. 156 ]
Елді бірлікке, ерлікке, жолдастық пен адамгершілікке, ізгілікке, өнер-
білімге шақыру әр ғасырдағы ақын-жыраулардың негізгі қағидалары болғанын
көру қиын емес. Алдыңғы аға буынның гуманистік идеяларын әрі қарай
жалғастырған ақын-жазушылар - Ақан Сері Қорамсаұлы, Абай Құнанбайұлы,
Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мұса Байзақов, Кете Жүсіп Ешниязов, Омар Шораяқов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхтар Әуезов т.б.
Ақан Сері Жігіт сипаты деген өлеңінде:
Жігіт боп гауһар тастай асыл болса,
Әлсізге жаны кілең ашыр болса...
Наркескен қайырылмайтын қылыш болса,
Мінезі, ақыл, өнер дұрыс болса...
Ақылды, сабырлы ер деп соны айтамыз,
Еткені берекелі жұмыс болса... - деп, ер
жігіттің бойында
табылуға қажетті қасиеттерді тамаша жырлайды. [21. 156 ]
Заманында қоғамдық, ақындық, көркемдік, эстетикалық, тәрбиелік,
ұстаздық, адам, ар-ождан, мораль философиясына өзіндік үн қосқан ұлы
тұлғалардың бірі – Абай Құнанбайұлы. Ақынның: Адам баласын бауырым деу –
жүрек ісі , Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген
нәрселерден озады , Адамның адамшылығы - ақыл, ғылым, жақсы ата,
жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады деген сияқты
философиялық көзқарастарының көбі гуманизм мәселесі болып табылады. [22.
151-153 ]
Абай да Ж.Баласағұн сияқты адам бойындағы үш қасиетті жоғары
бағалайды. Оны Он жетінші сөзінен келтірілген мына бір үзіндіден байқауға
болады: Қайрат, ақыл, жүрек - үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп,
ғылымға жүгініпті...
Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:
- Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі де рас. Ол айтқандарыңнан басқа
да көп өнерлеріңнің бары рас, сенсіз болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа
қарай қаталдығың да мол, пайдаң да мол, залалың да мол, кейде жақсылықты
берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман – депті.
- Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз еш нәрсе
табылмайтұғыны да рас. Жаратқан тәңіріні де сен танытасың, жаралған екі
дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да –
бәрі сеннен шығады. Жақсының, жаманның сүйенгені – сен; екеуінің іздегенін
тауып беріп жүресің, соның жаман – депті.
Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ – менің ісім, - депті. Бірақ сонда
билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл сенің қырың көп, жүрек сенің ол
көп қырыңа жүрмейді: Жақсылық айтқаныңа жаны – діні құмар болады. Көнбек
түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден
қуып шығарады.
- Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді.
Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды.
Осы үшеуің басыңды қос, бәрін жүрекке билет,- деп ұқтырып
айтушының аты ғылым екен. Осы үшеуің бір кісіде менің
айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті
адам сол .
Бұл айтылған пікірден қайрат пен ақылды жүрекке билеткенде ғана
адамдық қасиетке қол жеткізуге болатындығын көруге болады.
Сондай – ақ ол Отыз сегізінші сөзінде: ...Күллі адам баласын қор
қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: Әуелі – надандық, екіншісі –
еріншектік, үшіншісі – залымдық деп білесің.
Надандық – білім – ғылымның жоқтығы, дүниеден ешнәрсе оларсыз біліп
болмайды. Білімсіздік хайуандық болады.
Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық,
жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады.
Залымдық – адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан
бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады. Бұлардың емі, халқына
махаббат, халық ғаламға шапқат, қайратты, тұрлаулы, ғадаләт ісінің алды-
артын байқарлық білімі, ғылымы болсын...- деп адамдарды осы үш нәрседен
аулақ болуға, елін сүюге, өнер - білімге шақырады. [23. 207-208 ]
Өз заманының данышпаны Абай өзінің өлең жолдары мен қара
сөздерінде адамгершілік, достық, еңбек, махаббат, өнер-білім тағы басқа
барлық мәселелерге терең талдау жасап, жарқын болашаққа жетуге адамзатқа
жол сілтей білді.
Абайдың этикалық эксцентрі – Адам бол деген гуманистік идеясы.
Адам болам десеңіз: бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол - деп,
оның үлгісін беріп, адам болудың тұтас кодексін жасады. Олардың
негізгілері: ақылды дұрыс пайдалану, талап, еңбек, терең ой, қанағат,
рақым, білім алу, дүниені тану, әр нәрсенің өлшемін білу, жамандықтан бойын
аулақ ұстау.
Абайдың ізін жалғастырушы Шәкәрім Құдайбердіұлы да Иманым деген
шығармасында: Мейірім, Нысап, Әділет, Шыдам, Шыншыл, Харакет,
түп қазығы: Ақ ниет- бұл жетеуін ел қылу – деп осы жеті қасиетті
уағыздайды. [23. 207 ]
Адам өмірін қалай түзеуге болады?, Адам қайткенде тату тұрады?
деген сұрақтарға берген әр заманның ойлы, саналы адамдарының жауаптарына
талдау жасай отырып, Ш.Құдайбердіұлы оны шешудің өзіндік жолын көрсетеді:
адал еңбек, ақ жүрек, арлы ақыл. Дүниеде осы үшеуі үстем болмай, адам
баласына тыныштық өмір сүруге болмайтындығын ескертеді.
Ол:Әрине, адам оқып, біліп, үйренуі керек. Білімсіз – ғылымсыз өнер
табылмайды. Сол алған білім-өнерлерін адал еңбекпен жаратылыстың мол
байлығын пайдалануға салса, табылмайтын нәрсе жоқ. Сол тапқан байлықты
барша адам баласының керегіне, пайдасына жарату керек.
Мейірімділік, махаббат, қайырымдылық, адалдық ақ жүректен шығады.
Ал, арлы, ақылды адам қиянатты, зорлықты, өзімшілдікті, мақтанды
білмейді және істемейді.
Осы үшеуінің басы қосылса, адам жақсы өмір сүріп, бірімен-бірі тату
тұруында сөз жоқ, - дейді. [23. 540-541 ] Бұл айтылғандарға қарсы адам
бойына жолдан қосылып, сіңіп, біте қайнасып қалған зиянды әдеттер де
(нәпсі, өзімшілдік, мақтан) бар және олардан басқа да жаман әдеттер
(зорлық, рақымсыздық, мейірімсіздік, қанішерлік т.б.) туады. Сондықтан
бұндай жаман әдеттерден құтылудың жолын іздестіру керектігін және адамды
осындай жаман жолдан құтқару үшін оларды адал еңбекке қатыстыру, оқу-
білімге үйрету, ар білімі деген арнайы пән арқылы адам бойындағы жеке
ардың қожа болып қалу жағын көздеу қажеттігін ескертеді.
Кете Жүсіп Ешниязов өлеңдерінің тақырыбы өмір, жақсылық, жастық,
әділдік адамгершілік мәселелері болса, Сұлтанмахмұт Торайғыров Шәкірт
ойы, Туған еліме, Ендігі бет алыс тағы басқа өлеңдерінде оқу, адамдық
қасиеттер, шындық, шыдамдылық сияқты мәселелерді көтерді.
Сонымен қатар, Ілияс Жансүгіров, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов сияқты
ұлы тұлғалар да гуманизм мәселесіне өз шығармаларын арнады.
М.Әуезовтің басқа туындыларын былай қойғанда, бір ғана Абай жолы
романында автор өзінің әрбір кейіпкерлерінің бейнесін, іс-әрекетін, жүріс-
тұрысын суреттеу арқылы халқымыздың психологиясына тән қасиеттерді тамаша
сипаттап берді. Әсіресе, Абай, Ұлжан, Зере, Тоғжанның жан әлемін терең, жан-
жақты ашып көрсету арқылы адамзат баласының бойынан табылуға тиісті барлық
ізгі қасиеттерді көрсете білді. [24. 98 ]
Сондай-ақ ол Адамда екі түрлі қылықтың жолы бар: бірі – тіршілік
қамы, бірі – адамшылық қамы. Тіршілік қамындағылар – дүниедегі барлық
мақтау, пайда, байлық, дәулет, жақсы жұмыс, бақ менің басымда болса, ең
болмағанда туысымда не аталасымда болса деп тек өз қамын, хайуандық
тіршілігін ойлайтындар, ал екіншісі өз еліме, жеріме, күллі адам баласына,
мүсәпірлерге әлім келгенше жақсылық жасасам, соларға титтей де болса пайдам
тисе деген адамдық жолы дей келе осы жолды адам баласы өзі шыққан
ортасынан алатынына назар аударады. [25. 70-71 ]
Қазақ халқының үзіліссіз ұрпақ тәрбиесі мен оқу-ағарту жүйесінің
тұңғыш ұлттық үлгісін жасаушы ғалым, психолог, жазушы – Советхан Ғаббасов.
Ол Ізгілік әліппесі атты еңбегінде адам тәрбиесін шаңырық көтеріп, жанұя
құру, ұрық тазалығы, ана құрсағындағы тоғыз ай, бесікке салу, бал-бөбек,
балабақша, бастауыш мектеп, балиғат жасы деген кезеңдерге бөліп, болашақ
ұрпағымыздың тәрбиесінің сырын ашуға тырысты. Жалпы балалық шақтағы қатты
ескеретін жай ...олардың миы мен нерв жүйелерін аялау арқылы жүрек
мейірімдерін және нәзік сезімдерін мәпелей түсеміз. Бұл тұстағы сөздің
әсерінен үлкен күш жоқ. Сондықтан олармен сөйлескенде айтылатын сөздерге
барынша жауапты қараған жөн, - деп мұғалімнің оқушылармен, ата-ананың
баласымен, үлкеннің кішімен қарым-қатынас стиліне айырықша мән береді.
[26. 183-184 ]
Гуманизм және ізгілік мәселесінің мәнін аша түсуде Л.И.Абдығалиеваның
Ізгілік мәселесінің қазақ дүниетанымындағы көрінісі тақырыбындағы зерттеу
жұмысына біршама толығырақ тоқталуды жөн көрдік.
Ол ізгілік ұғымын гуманизммен салыстырмалы қарастырып, 1-ден,
жалпыадамзаттық гуманизм ағымының батыстық және шығыстық кеңістіктердегі
қалыптасу және даму кезеңдерін негізгі белгілері мен ерекшеліктеріне
байланысты хронологиялық жүйеге келтіруге талпыныс жасайды. 2-ден,
гуманизмді дамытуда және әсіресе ХІV-ХVІ ғғ.батыс еуропа ренесансы
кеңістігінде ерекше көрінген гуманистік ағымның қалыптасуына қажет ғылыми-
теориялық негіз жасап берген түрік-мұсылман өркениетіне тән гуманистік
ілімдер мен ой-ікірлердің орнын анықтап, рөлін бағалау арқылы әлемдік
құндылықтар әлеміндегі маңызын анықтауға тырысқан.
Оның ойынша, гуманизм ағымының түп-тамырын, яғни бастамасын
өркениеттің көш басы – Ертедегі Үнді және Қытай құндылықтарынан іздеген
жөн. Көне үнді діни-философиялық ағымдарынан таныған гуманизмнің бірінші
түрі, адам баласын тек қасірет кеңістігінде теңестірумен шектесіп, адамның
адамға сүйіспеншілігінің қасіретке ортақтасуымен анықталатын қағидаларына
негізделсе, гуманизмнің екінші бейнесі адамның орнын, оның еркіндігі мен
қабілеттерін шынайы бұл өмірлік бақытқа қол жеткізуге және адам болмысының
табиғатынан теңдігін қамтамасыз етуге деген талап-тілек, ниет, ұмтылыс, іс-
әрекетпен байланыста көрінеді. Ал бұған кезеңдес, әрі қатар қалыптасып,
дамыған көне Қытай діни-философиялық ағымдарында адам табиғат кеңістігінде
ғана емес, қоғамдық қатынастар жүйесінде де терең қарастырылған және Қытай
гуманизмінің бір шеті –адамның ізгілігі оның екінші адамға деген адами
қарым-қатынасымен анықталғандығында.
Сондай-ақ Л.И.Абдығалиева қос өркениет кеңістігінде тыныстаған гуманит-
титандарының ілімдері мен мақсат, мұраттарының төмендегідей
айырмашылықтарын көрсетеді:
1-ші айырмашылық, олардың дінге қатысымен анықталады. Батыс
гуманистері адам еркін, құқығын шіркеу үстемдігінен босатуды ашық талап
етті.
2-ші айырмашылық, батыс гуманистері адамның ақыл-ойы мен білім
күшінің кереметтігіне сеніп, оны көрсетуге ұмтылды. Адам атақ-даңқ пен
бақытты өмірден білім күшімен іздеп табады, ал сәтсіздіктерге адамның
білімсіздігі кінәлі. Ислам ілімі бойынша, ақыл-парасат күші де адамға ғана
қажет құндылық. Бірақ түрік-мұсылман гуманистері адамның ішкі жан
дүниесінің ақыл және біліммен үндестігіне ерекше мән береді.
3-ші айырмашылық, батыс еуропалық гуманистік көзқарастардың, адам еркі
мен құқығының өнер саласында еркеше бейнеленуі. Көркем шығармалардың мәнін
түсінуде гуманистер өнердің философиялық қырын бағалай алды. Мұсылман
өркениеті де өнер әлемімен таныс болды, бірақ сәулет өнері адамның жаңа
қабілеттерін көрсете алғанымен, өнердің философиямен байланысы батыстағыдай
жоғары болмады.
Ол гуманизмге қатысты өз пікірін қорыта келе түрік-мұсылман өркениеті
мен батыс еуропа ренессансы ойшылдарының шынайы гуманист ретінде мақсаттары
бір – адамзат тағдыры мен бақытының болашағы, тұрақтылығы болғанын және
адам іс-әрекетінің ақыл мен білім күштеріне толық бағындырылуы ішкі асыл
күш, қасиеттер – сабырлық, сенім адамгершіліктің араласуымен жүзеге
асырылуы –қос өркениет титандарының бекіткен алтын шарты дей келіп,
ілімдерінің мазмұны сол кезеңдердегі мәдени-рухани, әлеуметтік-саяси даму
ерекшеліктерінің ықпалымен қалыптасып, дамытылғанын көрсетіп берді. [27.11-
13]
Сонымен, жоғарыда айтылғандардан, гуманизм мен патриотизм әр ғасырда
өмір сүрген жырау, ақын, жазушылар мен философтардың негізгі идеяларының
бірі болғанын көреміз. Халыққа деген сүйіспеншілік, бұл сүйіспеншілікті сол
халықтың бақыты жолындағы күреспен байланыстыру – ұлы ғұламалардың артына
қалдырған негізгі педагогикалық идеялары. Олардың идеяларын өз зерттеу
жұмысымыздың өзегі етіп алдық.
Жаңа дәуір философиясын жалғастырған И.Кант адам, оның білімі туралы
мәселені әрі қарай дамытты. Ол білім мен ілімге ғана сүйенген зердені сынға
алып, мұндай жалаң зерде ешбір жақсылыққа, адамгершілікке, парасаттылыққа
әкелмейді деп есептеген. Өйткені жалаң зерде түбінде адамдықтан бас
тартатын жалаң ғылыми ілімді тудырады деп ойлайды. Ол адам бойындағы
әсемдік, көркемдік қасиетке табынған.
Ежелгі философтардың, соның ішінде, Сократтың адам туралы ілімі батыс
философиясына, әсіресе, неопрагматизм, жаңа гуманизм, экзистенциализм
ағымдарына зор әсер еткенін байқауға болады.
Бұл ағымдар адамның тіршілік етуі мен оның негізгі мәні туралы
мәселені өз философияларының өзегі етіп алды.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.