Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылықта пайдаланатын жерлеріне әсер ететін физикалық- географиялық факторлар
КІРІСПЕ
1. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚТА ПАЙДАЛАНАТЫН ЖЕРЛЕРІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ФИЗИКАЛЫҚ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
1.1. Жер бедерінің ерекшелігі
1.2. Климаттық факторы
1.3. Гидрографиясы
1.4. Топырақ жамылғысы жағдайы
1.5. Өсімдік жамылғысы
1.6. Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық жерлер сипаттамасы
1.6.1. Егіншілікте пайдаланатын жерлер
1.6.2. Жайылымдық жерлері.
2. ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ПАЙДАЛАНАТЫН ЖЕРЛЕР КАРТАСЫН ПІШІНДІ.НҮКТЕЛІ ӘДІСПЕН ҚҰРАСТЫРУ
2.2. Карта құрастырудағы картографиялық әдістер
2.2.1. ArcGis бағдарламасын қолдану
2.2.2.Пішінді.нүктелі әдістің ерекшілігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚТА ПАЙДАЛАНАТЫН ЖЕРЛЕРІНЕ ӘСЕР ЕТЕТІН ФИЗИКАЛЫҚ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
1.1. Жер бедерінің ерекшелігі
1.2. Климаттық факторы
1.3. Гидрографиясы
1.4. Топырақ жамылғысы жағдайы
1.5. Өсімдік жамылғысы
1.6. Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық жерлер сипаттамасы
1.6.1. Егіншілікте пайдаланатын жерлер
1.6.2. Жайылымдық жерлері.
2. ЗЕРТТЕУ АУДАНЫНЫҢ ПАЙДАЛАНАТЫН ЖЕРЛЕР КАРТАСЫН ПІШІНДІ.НҮКТЕЛІ ӘДІСПЕН ҚҰРАСТЫРУ
2.2. Карта құрастырудағы картографиялық әдістер
2.2.1. ArcGis бағдарламасын қолдану
2.2.2.Пішінді.нүктелі әдістің ерекшілігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың өзектілігі – пайдаланатын жерлердің таралуын, егіс көлемін сандық және нүктелік әдістермен бейнелеу.
Жұмыстың жаңалығы – Шығыс Қазақстан облысының пайдаланатын жерлер картасын соңғы жылдардағы жаңа мәліметтердің негізінде сүйене отырып жаңа картасын құрастыру.
Жұмысты ғылыми зерттеу – стастикалық мәліметтерді картографиялық тұрғыда бейнелеп көрсету үшін, мәліметтерге математикалық талдау жұмыстары жүргізіледі.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың ауыл шаруашылық дақылдарын арнайы картографиялық тәсілдермен бейнелеу.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың табиғи жағдайын ескере отырып, жаңа мәліметтердің негізінде, ГАЖ технологиясының арнайы бағдарламасы ArcGis-тың көмегімен талапқа сай картографиялық туынды шығару.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы – картографиялық туындыны мектеп және жоғары оқу орындарында, ауыл шаруашылық мамандары қолдауға болады.
Пайдаланылатын жерлер картасының негізгі мазмұны – егістік жерлер, пішендер, жайылымдар, көпжылдық отырғызулар және олардың тағы да басқа түрлері болып табылады. Пайдаланылатын жерлердің шекарасын картада көрсету кезінде өзіне тән табиғи суреттер, мысалы, егістіктің тік сызықтық немесе бұрыштылық контуры, пішендердің дөңгелек көрінісі, өзен аңғарлары мен көлдердің қазаншұңқырларына бейімделген жерлердің контуры бейнеленеді.
Пайдаланылатын жерлер тақырыбындағы карталарда сапалық рең, картограммалар, картодиаграммалар, ареалдар, нүктелік әдістер кеңінен қолданылады.
Жұмыстың жаңалығы – Шығыс Қазақстан облысының пайдаланатын жерлер картасын соңғы жылдардағы жаңа мәліметтердің негізінде сүйене отырып жаңа картасын құрастыру.
Жұмысты ғылыми зерттеу – стастикалық мәліметтерді картографиялық тұрғыда бейнелеп көрсету үшін, мәліметтерге математикалық талдау жұмыстары жүргізіледі.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың ауыл шаруашылық дақылдарын арнайы картографиялық тәсілдермен бейнелеу.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың табиғи жағдайын ескере отырып, жаңа мәліметтердің негізінде, ГАЖ технологиясының арнайы бағдарламасы ArcGis-тың көмегімен талапқа сай картографиялық туынды шығару.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы – картографиялық туындыны мектеп және жоғары оқу орындарында, ауыл шаруашылық мамандары қолдауға болады.
Пайдаланылатын жерлер картасының негізгі мазмұны – егістік жерлер, пішендер, жайылымдар, көпжылдық отырғызулар және олардың тағы да басқа түрлері болып табылады. Пайдаланылатын жерлердің шекарасын картада көрсету кезінде өзіне тән табиғи суреттер, мысалы, егістіктің тік сызықтық немесе бұрыштылық контуры, пішендердің дөңгелек көрінісі, өзен аңғарлары мен көлдердің қазаншұңқырларына бейімделген жерлердің контуры бейнеленеді.
Пайдаланылатын жерлер тақырыбындағы карталарда сапалық рең, картограммалар, картодиаграммалар, ареалдар, нүктелік әдістер кеңінен қолданылады.
1. Егорина А.В, Зинченко Ю.К. Зинченко Е.К. «Физическая география Восточного Казахстана, Западный и Восточный субрегионы», Учебное пособие. Альфа-ПРЕСС, Усть-Каменогорск 2003,15-93б
2. Бейсенова А.С. Физико-географическое исследования Казахстана. – Алматы, 1982. – 176 б.
3. Белгібаев М., Аирина М. Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық географиясы. Қазақстан географиясы және экология мектепте және ЖОО-да оқыту. 2007. – 3-6 б.
4. Әміренов М. Шығыс Қазақстан облысындағы су қоры. – Алматы, Мерей, 2004. №3-33 б.
5. Рүстемов Р.А. Шығыс Қазақстан аймағының физикалық-географиялық зерттелуі. – ҚарМу хабаршысы, Биология, медицина, география сериясы. – 2006. №2, 77-82 б.
6. «Шығыс Қазақстан облысының жер қатынастары басқармасы» ММ-нің 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, Өскемен, 2009
7. Гарапова Ғ.С., Жақанбаев Н.М. География. Оқулық. – Алматы, Шың, 2006. – 122 б.
8. Достай Ж.Д., Үмүтбаева Д.А. Шығыс Қазақстан облысының табиғат зоналарындағы астық дақылдарының орналасуының геоэкологиялық ерекшеліктері. 2007. №3, 201-207 б.
9. Ішкібаев Қ.С., Жарасов Ш.У. Шығыс Қазақстан облысында егілетін ауыл шаруашылық дақылдар// Жаршы,2007. №5, 17-19 б.
10. Инт-т сайты: Shygys.stat.kz.
11. www.akimvko.gov.kz | Сельское хозяйство
12. www.agro.vko.gov.kz
13. Берлянт А.М. Картография. – М.: Аспект Пресс, 2001.- 250 б.
14. Уварова А.К. Составление туристких карт. Учебное пособие. – Алматы «Қазақ университеті», 2009. - 81- 99 б.
15. Востокова А.В. Оформление карт: Учебник. – М.: МГУ, 1985. – 200 б.
16. Евтеев О.А. Проектирование и составление социально-экономических карт: Учебник. – М.: МГУ, 1999. – 224 б.
17. Заруцкая И.П. , Сваткова Т.Г. Проектирование и составление карт. Общегеографические карты. – М.: МГУ, 1982. – 181 б.
18. Востокова А.И. Дизайн в картографии (наследие и современность)// Тематическое картографирование: традиции и перспективы. – М.: 1998. 31 - 42 б.
19. Салищев К.А. Картография: Учебник для университетов. – М.: «Высшая школа», 1982. – 272 б.
20. Салищев К.А. О картографическом методе исследования// Вестник. Моск. ун-та.: Моск. ун-та, 1955. -№10.161 – 170 б.
21. Керімбай Н.Н. Геоинформатика негіздері. –Алматы. Қазақ университеті, 2007. – 56 б.
22. www.google.ru
23. Тикунов В.С., Цапук Д.А. Устойчивое развитие территории: картогрофо-геоинформационное обеспечение.– Москва-Смоленск: СГУ, 1999. - 176 б.
24. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. – М.: Финансы и статистика.
25. Тикунов В.С. Географические информационные системы: сущность, структура, перспективы// Картография и геоинформатика. – М.: ВИНИТИ АН СССР, 1991. – 79 б.
26. «Геодезия и картография» журнал: №11 қараша, 2009. – 40 б.
27. Востокова А.В., Коель С.М., Ушакова Л. А. Оформление карт. Компьютерный дизайн. – М.: Аспект Пресс, 2002. - 288 б.
28. Салищев К.А. Картоведение: Учебник для университетов. – М.: МГУ, 1982, 1990. – 400 б.
29. Салищев К.А. Проектирование и составление карт. – М.: МГУ, 1978. – 238б.
30. Берлянт А.М. Картоведение. – М.: Аспект Пресс, 2001. – 220 б.
31. Берлянт А.М. Картографический метод иследования. – М.: МГУ, 1988. – 252 б.
32. Лютый А.А. Язык карты: сущность, система, функции. – М.: ИГ АН СССР, 1988.- 290 б.
2. Бейсенова А.С. Физико-географическое исследования Казахстана. – Алматы, 1982. – 176 б.
3. Белгібаев М., Аирина М. Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық географиясы. Қазақстан географиясы және экология мектепте және ЖОО-да оқыту. 2007. – 3-6 б.
4. Әміренов М. Шығыс Қазақстан облысындағы су қоры. – Алматы, Мерей, 2004. №3-33 б.
5. Рүстемов Р.А. Шығыс Қазақстан аймағының физикалық-географиялық зерттелуі. – ҚарМу хабаршысы, Биология, медицина, география сериясы. – 2006. №2, 77-82 б.
6. «Шығыс Қазақстан облысының жер қатынастары басқармасы» ММ-нің 2010-2014 жылдарға арналған стратегиялық жоспары, Өскемен, 2009
7. Гарапова Ғ.С., Жақанбаев Н.М. География. Оқулық. – Алматы, Шың, 2006. – 122 б.
8. Достай Ж.Д., Үмүтбаева Д.А. Шығыс Қазақстан облысының табиғат зоналарындағы астық дақылдарының орналасуының геоэкологиялық ерекшеліктері. 2007. №3, 201-207 б.
9. Ішкібаев Қ.С., Жарасов Ш.У. Шығыс Қазақстан облысында егілетін ауыл шаруашылық дақылдар// Жаршы,2007. №5, 17-19 б.
10. Инт-т сайты: Shygys.stat.kz.
11. www.akimvko.gov.kz | Сельское хозяйство
12. www.agro.vko.gov.kz
13. Берлянт А.М. Картография. – М.: Аспект Пресс, 2001.- 250 б.
14. Уварова А.К. Составление туристких карт. Учебное пособие. – Алматы «Қазақ университеті», 2009. - 81- 99 б.
15. Востокова А.В. Оформление карт: Учебник. – М.: МГУ, 1985. – 200 б.
16. Евтеев О.А. Проектирование и составление социально-экономических карт: Учебник. – М.: МГУ, 1999. – 224 б.
17. Заруцкая И.П. , Сваткова Т.Г. Проектирование и составление карт. Общегеографические карты. – М.: МГУ, 1982. – 181 б.
18. Востокова А.И. Дизайн в картографии (наследие и современность)// Тематическое картографирование: традиции и перспективы. – М.: 1998. 31 - 42 б.
19. Салищев К.А. Картография: Учебник для университетов. – М.: «Высшая школа», 1982. – 272 б.
20. Салищев К.А. О картографическом методе исследования// Вестник. Моск. ун-та.: Моск. ун-та, 1955. -№10.161 – 170 б.
21. Керімбай Н.Н. Геоинформатика негіздері. –Алматы. Қазақ университеті, 2007. – 56 б.
22. www.google.ru
23. Тикунов В.С., Цапук Д.А. Устойчивое развитие территории: картогрофо-геоинформационное обеспечение.– Москва-Смоленск: СГУ, 1999. - 176 б.
24. Цветков В.Я. Геоинформационные системы и технологии. – М.: Финансы и статистика.
25. Тикунов В.С. Географические информационные системы: сущность, структура, перспективы// Картография и геоинформатика. – М.: ВИНИТИ АН СССР, 1991. – 79 б.
26. «Геодезия и картография» журнал: №11 қараша, 2009. – 40 б.
27. Востокова А.В., Коель С.М., Ушакова Л. А. Оформление карт. Компьютерный дизайн. – М.: Аспект Пресс, 2002. - 288 б.
28. Салищев К.А. Картоведение: Учебник для университетов. – М.: МГУ, 1982, 1990. – 400 б.
29. Салищев К.А. Проектирование и составление карт. – М.: МГУ, 1978. – 238б.
30. Берлянт А.М. Картоведение. – М.: Аспект Пресс, 2001. – 220 б.
31. Берлянт А.М. Картографический метод иследования. – М.: МГУ, 1988. – 252 б.
32. Лютый А.А. Язык карты: сущность, система, функции. – М.: ИГ АН СССР, 1988.- 290 б.
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі – пайдаланатын жерлердің таралуын, егіс көлемін
сандық және нүктелік әдістермен бейнелеу.
Жұмыстың жаңалығы – Шығыс Қазақстан облысының пайдаланатын жерлер
картасын соңғы жылдардағы жаңа мәліметтердің негізінде сүйене отырып жаңа
картасын құрастыру.
Жұмысты ғылыми зерттеу – стастикалық мәліметтерді картографиялық
тұрғыда бейнелеп көрсету үшін, мәліметтерге математикалық талдау жұмыстары
жүргізіледі.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың ауыл шаруашылық дақылдарын арнайы
картографиялық тәсілдермен бейнелеу.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың табиғи жағдайын ескере отырып, жаңа
мәліметтердің негізінде, ГАЖ технологиясының арнайы бағдарламасы ArcGis-
тың көмегімен талапқа сай картографиялық туынды шығару.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы – картографиялық туындыны мектеп және
жоғары оқу орындарында, ауыл шаруашылық мамандары қолдауға болады.
Пайдаланылатын жерлер картасының негізгі мазмұны – егістік жерлер,
пішендер, жайылымдар, көпжылдық отырғызулар және олардың тағы да басқа
түрлері болып табылады. Пайдаланылатын жерлердің шекарасын картада көрсету
кезінде өзіне тән табиғи суреттер, мысалы, егістіктің тік сызықтық немесе
бұрыштылық контуры, пішендердің дөңгелек көрінісі, өзен аңғарлары мен
көлдердің қазаншұңқырларына бейімделген жерлердің контуры бейнеленеді.
Пайдаланылатын жерлер тақырыбындағы карталарда сапалық рең,
картограммалар, картодиаграммалар, ареалдар, нүктелік әдістер кеңінен
қолданылады.
1. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚТА ПАЙДАЛАНАТЫН ЖЕРЛЕРІНЕ ӘСЕР
ЕТЕТІН
ФИЗИКАЛЫҚ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
1. Жер бедерінің ерекшелігі
Шығыс Қазақстан облысы Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан
ойпатын, Қалба таулы өлкесін, Сауыр – Тарбағатай жотасын, Ертіс маңы
жазығы мен Қазақтың Ұсақ шоқысының шығыс бөлігін алып жатыр.
Қазіргі уақытта Шығыс Қазақстан облысының территориясы 283,3 мың
шаршы км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 60-қа 480 -тан 510-қа солтүстік
ендік (с.е), ал батыстан шығысқа қарай 100-қа 770-тан 870-қа (ш.б)
созылып жатыр. Жер бедері
Біздің облыстың жер бедері өте күрделі және әртүрлі: сол жағалау
бөлігі – жазық,таулы немесе төбешік-ұсақ шоқылы, ал оң жағалау да – таулы.
Таулар – Қазақстанның немесе Оңтүстік-Батыс Алтай территориясының шамамен
80%-ін алып жатыр. Шығыс Қазақстан облысы жер бедерінің ерекшелігіне
байланысты батыс және шығыс субрегиондарға бөлінеді.
Батыс субрегионының жер бедері келесі ірі табиғи-территориялық
кешендерге бөлінеді. 1) Ертіс маңы жазығы, Шыңғыстау тауы, Көкпекті-Шар
ұсақ шоқысы, Тарбағатай жоталар жүйесі, Зайсан және Алакөл
қазаншұңқырлары.
Cемей Ертіс маңы – жер бедері тегіс, бірақ бұл тегіс жазық жерлер
тегіс сары топырақты төбешіктермен күрделеді. (Балапан – 351 м, Белағаш –
429м және т.б.) Олардың абсолюттік биіктігі 200-ден 400 м-ге дейін өзгеріп
тұрады, ал салыстырлы биіктігі 50-100 м-ден аспайды. Осы жерде жайылма
өзендердің биіктігі 4-5 м-ге жетеді. Оның үлкен бөлігі сазға айналған.
Ертістің қазіргі арнасының ені шамаменм 0,3-0,5 км. Ертіс арнасында шағын
аралдар, жұмыр тасты және құмды шығанақтар кездеседі.
Ертістің оң жағалауында Семей қаласының солтүстік-шығысында қарағайлы
орман отырғызылған құм тізбегі созылып жатыр. Ертіс маңы жазықты жер
бедері Семейдің оңтүстігіне қарай жоталы тауға айналған.
Көкпекті-Шар ұсақ шоқысының абсолюттік биіктігі 400-500-ден 800-900
м, 20-250 м-ге дейінгі жоталы жерлер кездеседі. Бүкіл ұсақ шоқы аз
жүйеленген. Әдетте жоталардың баурайлары жазық, бірақ кейде таулы аралдар
массивтерін құрайды, мысалы, Семей-тау (606 м), Дегелен (1085 м) , Арқалық
, Делбегетай (730 м), Қандығатай (1025) т.б.
Аласа тау Семей-тау Ертістің оң жағалауы, Семейдің оңтүстік-
батысындағы Шаған және Мұқыр өзендерінің арасында орналасқан. Олар биік
таулар емес, бірақ ендігі 10 км-ден аспайтын гранитті массив кездеседі.
Дегелен тауы герциндік граниттерден құралған және кесе-көлденең ені 10
км күмбез тәрізді қырат. Дегеленнен солтүстік-батысқа қарай аз жоталанған
жазық орналасқан.
Қазақтың ұсақ шоқысының орта бөлігінде Дегеленнің солтүстік-батысынан
оңтүстік-шығысына қарай Шыңғыстау тауы созылып жатыр: солтүстік жота
Қаншыңғыс (1152 м), ортаңғы –Шыңғыстау (Қосбастау қаласы – 1077 м),
оңтүстігінде – Ақшатау тауларымен жүйеленген. Ең биік нүкте – Қособа тауы,
оның биіктігі – 1305 м-ге жетеді. Бұл жоталар Алтай тауынан Шар өзенінің
тектоникалық аңғарларымен ажыратылған, ал оңтүстік-шығыс және шығысында
Тарбағатай тауымен және Зайсан қазаншұңқырымен қосылады.
Шыңғыстаудан шығысқа қарай Шар және Көкпекті өзен бассейінде Шар-
Көкпекті ұсақ шоқысы жайылып жатыр. Оның жер бедерінің ерекшелігі –
қыраттар бір-бірінен тегіс баурайлармен қатты ажыраған. Ұсақ шоқы шегінде
жекеленген қыраттарға бөлінеді: Арқалы тауы, Сарыжал, Мыржық, Күшмұрын т.б.
Олардың абсолюттік биіктігі 400-800 м-ге өзгеріп отырады және жеке
төбешіктер ғана 900-1000 м-ге жетеді (Сағымжол тауы, 1215м).
Көкпекті-Шар ұсақ шоқысына шығысында Зайсан ойпаты қосылып кетеді.
Шығыс Қазақстан облысының шекарасында ойпаттың ені мен ұзындығы 120 км-ге
созылған. Оның жер бедерінің абсолюттік биіктігі 400 – 480 м-ге дейінгі
тегіс жазық. Жайсан көлі орналасқан жерде жазық үсті аз қисайған. Ол 382 м
биіктікте жатыр. Жазықтың жер бедері біркелкі, кейде ол горст түрінде
құрғақ жыралармен тілімденген тегіс қыраттарға айналады. Сондықтан қыраттар
сазды және сазды малта тасты тақырлармен бөлінген мұнара және күмбез
түрінде ретсіз қоқырап көрінеді.
Зайсан қазаншұңқырының шығысында Ертістің сол жағалау бөлігінде адыр
және бархан түріндегі эолды құмдар үлкен аудандарды алып жатыр. Ежелгі су
ағыстары жазықпен қиылысады. Мұндай пішіндегі жер бедері Зайсанның
оңтүстігінде куэсталар деген атқа ие болған. Қазақстан мен Орта Азияда
оларды адырлар деп атайды. Жекелеген адырлардың абсолютті белгісі 900-1000
м-ге жетеді. Зайсан қазаншұңқырының оңтүстігіне қарай кеңінен созылған тау
жүйесі биіктігі 1600-2900 м Тарбағатай жалғасып жатыр, ең биік нүктесі –
Тастау 2992 м. Облыс шекарасына Тарбағатайдың батыс баурайлары кіреді.
Жотаның су айырығында пенеплендер керемет сақталған. Олар жоталардың
шыңдарына тегіс кескін береді. Тарбағатай жотасы Жайсан көлінің
солтүстігіне, Сасықкөл және Алакөл көлдердің оңтүстігіне жинайтын
өзендердің су айырығы болып табылады. Жотаның солтүстік баурайы
оңтүстікпен салыстырғанда жайпақтау. Жотаның жер бедері әркелкі: шыңдары
тегістелген, жазық, ал баурайлары шатқалды аңғарлармен бөлінген. Бұл жас
көтерілген жота туралы айтылды. Қазіргі таулы жер бедер жаңа тектоникалық
қозғалыстан қалыптасқан. Манырақ және Тарбағатай жоталарының арасында
жазықты Шілікті тау аралық ойпат орналасқан. Оның бетті төрттік ұсақ тасты
шөгінділерден қалыптасқан. Абсолютті белгілері 1100 м құрайды 1.
Шығыс Қазақстан облысының шекарасында Балқаш-Алакөл ойпатының шығыс
және оңтүстік-шығыс бөлігі орналасқан, Балқаш-Алакөл ойпаты тау аралық
ойпаң жер болып табылады және Шыңғыс және Тарбағатай жоталарымен шектеледі.
Алакөл ойпатының жер бедері – тегіс көлді жазық, теңіз деңгейінен 340-
600 м биіктікте орналасқан. Тарбағатай тау етегінде – бұл ұсақ малта тасты,
ал көл маңы - құм-сазды жазықтар. Жазықтың кей жерлерінде аласа таулы
массивтер көтеріледі. (Арқалы - 850 м және т.б.) Мұнда құрғақ арналардың
іздері жиі кездеседі. (Бақанас, Аягөз өзендерінің сағалары және т.б.) Олар
өзінің жансыз түрлерімен адамды таң қалдырады. Оның шекарасында су тек қана
өзеннің бастауында ғана, борпылдақ жыныс қалдығына сіңіп үлгермеген
жерлерде кездеседі.
Сонымен, Батыс субрегион жер бетінің құрылысындағы маңызды
ерекшеліктермен ерекшеленеді – бұл Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс жазықты
кеңістігі, Солтүстік-Батыс Алтайдың және Қалба тауының құлама етегі,
Қазақтың ұсақ шоқысының жекелеген массивтері, Балқаш-Алакөл бөлігі және
Зайсан ойпаты, Тарбағатай жотасы.
Шығыс субрегион бес ірі және күрделі табиғи-территориялық кешенге
бөлінеді: Кенді және Оңтүстік Алтай, Қалбатауы, Зайсан ойпаты, Сауыр-
Тарбағатай тауы. Әртүрлі сыртқы және ішкі процестер мен құбылыстардың бір-
бірімен байланысының нәтижесінде олардың жер бедерінің пішіні мен түрлері
де әртүрлі.
Жер бедердің түрлері: биік таулы, орташа таулы, аласа таулы, тау алды
және тау ішіндегі ойпаттар.
Жер бедердің пішіндері: өзен алқабы, мореналар, каррлар, бұйра
жартастар т.б.
Кенді Алтай Оба және Нарым өзендерінің ортасында Ертістің оң
жағалауында орналасқан. Кенді Алтай солтүстік-батыс бағытында созылып
жатқан мынадай жоталардан тұрады: Листвяга, Холзун, Көксу, Тигирецский.
Олардан батысқа қарай Оба, Иванов,Үлбі, жоталары жалғасады. Таулардың
төбесі көбінесе тегіс, жиі үшкірленген және құзды болып келеді. Кенді
Алтайдың ең биік нүктесі – Вышеивановский белок (2776 м). Қыраттар мен
таулар ойпаттармен алмасып тұрады. Мұндай жер бедерін төбешікті тау деп
атайды. Ол әсіресе Шемонайха ауданы мен Зырян шұңқырына тән.
Оңтүстік Алтай тау аралық Нарым-Бұқтырма ойпаты Кенді Алтайдан бөліп
тұр. Ол Тобын-Богдо-Ола таулы тізбектен басталады және кең жайылған
жоталардан тұрады. Олар тау аралық ойпаттармен бөлінген.
Батыстан шығысқа қарай мынадай жоталар орналасқан: Нарым, Сарым-Сақты,
Тарбағатай-Алтай. Оңтүстікке қарай Күршім және Оңтүстік Алтай жоталары
созылған. Марқакөл батысында Асутау жотасымен қоршалған. Оңтүстік Алтайда
максималды биіктік - 2800-3600 м, ал ең биік нүкте -3871м-ге жетеді. Оның
жоталарының шегінде таулы мұздықтың екі орталығы бөлінген. Сонымен қатар,
Кенді Алтайда ежелгі тегіс үстірттер жақсы сақталған. Бұдан басқа, жер
бедерінде тік жартастар, терең шатқалдар және қабаттар нақты айқындалған.
Мұндай жер бедерін альпілік деп атайды.
Қалба таулы өлке Ертістің сол жағалауында Көкпекті, Бөкен, Шар өзен
алқаптарының арасында орналасқан. Таулы өлкеде көтерілген үйінді түріндегі
тегіс толқынды шыңдар бар. Қалба Оңтүстік Алтайдың батысындағы жотаның
жалғастырушысы болып табылады. Жота 200-230 км ұзындыққа созылған, оның
максималды ендігі - 50-70 км. Сары-Шоқы –1608м ең биік нүктесі болып
есептеледі. Бұл таулар граниттен құралған, өзіне тән кескіні бар: жартастар
әртүрлі таң қаларлық пішіндермен ажыратылады.
Сауыр-Тарбағатай жоталар жүйесі. Сауыр жотасы – едәуір биік, оның биік
нүктесі – Мұзтау тауы (3816 км), оның шыңында мұздықтар бар. 2000-2400 м
биіктікте ежелгі тегіс үстірттер кездеседі. Мұнда олар сырт және сауыр
деп аталады. Сауырға параллель Сайқан жотасы созылған, ал Манырақ жотасы
Сауырдың батыс сілемі болып табылады. Оның биіктігі 2058 м-ге жетеді.
Тарбағатай жотасы әртүрлі биіктікке көтерілген үлкен жүйе қатары болып
есептеледі. Олардың шыңдары тегіс, мұз баспаған және 2000-2500 м биіктікке
жетеді.
Сонымен, тегіс шыңдар және тау аралық ойпаттардың бар болуы Шығыс
субрегионның таулы жер бедерінің ерекше белгісі болып табылады. Осындай
ерекшеліктерді шаруашалықпен айналысу кезінде ескерген жөн 2.
1.2. Климаттық факторы
Облыс территориясында ауа температурасының таралуы радиациялық
жағдайға, жер бедеріне, ерекшелігіне, атмосфера циркуляциясына байланысты
және жыл мезгілі бойынша өзгереді. Жиынтық радиациясы жазғы және күндізгі
ауа температурасын анықтаса, ал нәтижелі сәулелену – қысқы және түнгі
температура мәнін анықтайды. Сонымен қатар, облыстың шығысы таулы жер бедер
болғандықтан көлденең белдеулік негізгі климаттық заңдылық болып табылады.
Мұндай климаттық заңдылық Ертіс маңы жазығында көрінеді.
Сонымен, Ертіс маңында және тау етегі жазықтарында қаңтардың орташа
температурасы -170-тан -220 С-ге дейін, тау баурайларында -130-тан -150 С-
қа, таулы шұңқырларда -240-тан -270 С-ге өзгереді. Облыста -400 ... 550 С-
ге дейінгі аяз байқалады. (1969 жылдың қаңтары, 1987 жылдың қарашасы, 2001
жылдың қаңтар және ақпан айлары)
Біздің облыстың территориясында қыста ең суық орын Күршім ауданындағы
тұйықталған Орлов шұңқыры, мұнда қаңтардың орташа температурасы -270 С, ал
абсолюттік минимумы -560 С құрайды.
Қыста ең жылы орын Кенді Алтай тауының баурайы екендігі Риддер
қаласының метеостанциясында анықталған. Мұнда қаңтардың орташа
температурасы -12,70 С.
Шығыс Қазақстан облысындағы жазғы ең жылы орын – Зайсан және Алакөл
қазаншұңқырлаы: мұнда шілденің орташа температурасы +230 , ал абсолюттік
максимум +420 С-ты құрайды. (Бақты метеостанциясы)
Сондай-ақ климатының шұғыл континенттілігі жылдық және тәуліктік
температураның үлкен амплитудаларымен түсіндіріледі. Температураның жылдық
амплитудасы Орлов ауылында 430 ,Зырянда 420 , Ертіс маңы жазығындағы тау
етегінде 35-370 тең, тау баурайларында шамамен 300 С құрайды.
Жаздың қоңыржай ауасы жылулық және ылғалдылықтың үлкен қорына ие, бұл
территорияның жылыну есебінен болады. Ертіс маңы, Алтай жазығының тау
етегіндегі Көкпекті-Шар ұсақ шоқысының орташа ауа температурасы +180...+230
С, тау баурайларында +160 ... +180 С, таулы шұңқырларда +140 ... +160 С.
Тал түсте ауа температурасы әдетте +240 ...+260 С-ге жетуі мүмкін.
Абсолюттік максимумы +400...+430С-ді құрайды. Жазғы ауа температурасы
өсімдіктердің дамуына және топырақтың құрылу процесі үшін үлкен мәні бар.
Жауын-шашын. Облыс территориясы бойынша жауын-шашынның таралуы жер
бедерінің ерекшеліктеріндегі циркуляциялық факторлардың әрекеттілігіне
байланысты.
Шығыс Қазақстанның күрделі жер бедері жауын-шашынның әркелкі таралуына
мүмкіндік туғызады. Жауын-шашынның таралуында мынадай жалпы заңдылықтар
байқалады: жауын-шашынның мөлшері оңтүстіктен солтүстікке және батыстан
шығысқа қарай көбейеді. Тау баурайларында олар биіктігі бойынша көбейеді.
Шығыс Қазақстан территориясы бойынша жауын-шашынның жылдық қосындысы
Зайсан және Алакөл қазаншұңқырының оңтүстік және орталық бөліктерінде 119 –
220 мм-ге, Ертіс маңының дала зонасында және Көкпекті-Шар ұсақ шоқы
аудандарында 200 – 280 мм-ге өзгереді. Кенді Алтай жазығының тау етегінде
300 – 450 мм-ге дейін, тау шыңдарында 2000 – 2500 мм-ге жетеді. Оңтүстік
Алтайда жауын-шашын 1200 – 1500 мм-ге дейін жауады. Сонымен, таулар ауа
массасының жолында бөгет немесе өзіне тән тосқауыл болады.
Кіші Үлбі өзенінің ауданы Шығыс Қазақстанның ең ылғалды ауданы болып
табылады, мұнда жылдық жауын-шашынның мөлшері 1500 – 2000 мм және одан да
көп. 1979 жылы өте ылғалды жыл гидрометеоқызмет бақылауы бойынша олардың
қосындысы 4000 мм-ді құрайды.
Кенді Алтай ауданының едәуір ылғалдылығы мұздықтардың болуымен
дәлелденеді. Жауын-шашын көп жауатын аудан – Кенді Алтай, сонымен бірге ол
мұздықтың орталығы болып табылады.
Таудан Ертіс жазығына қарай жауын-шашын мөлшері тез азаяды. Бұқтырманың
орта ағысында 400 мм ғана құрайды. Қалбаның шығыс шекарасында, биіктеу
бөліктерінде 700-800 мм-ге жетеді, ал тау етектерінде 300-400 мм-ге дейін
азаяды 3.
1.3. Гидрографиясы
Шығыс Қазақстан облысының жазық және аласа жерлерінде өзен торы аз
кездеседі. Солтүстік Мұзды мұхит алқабына жататын Ертіс өзені – облыстағы
негізгі су магистралі. Ал қалған өзендердің cуы аз болғандықтан, Балқаш,
Алакөл сияқты тұйықталған ішкі су ағынын құрайды. Жер бетіндегі сулар ағыс
сипатына қарай тұрақты, суы тартылатын және маусымдық болып бөлінеді.
Бұлардың ішіндегі тұрақты ағатын өзендер: Ертіс,Үржар, Қатынсу, Еміл.
Өзендердің көпшілігі жаз айларында құмға сіңіп ( Ащысу, Шаған, Бұғаз,
Бақанас, Қарақол) тартылып қалады.
Ертіс өзені Монғол Алтайынан бастау алады, Жайсан көлінен келіп
қосылады. Облыс шекарасында Ертіс өзенінің ұзындығы 1311 км, ал ені – 120-
150 м-ге жетеді. Ертіс өзенінің көптеген ағыстары бар, солардың ішіндегі ең
ірілері: Бұқтырма, Оба, Үлбі, Хамир, Берель және т.б. Бұқтырма – Ертіс
өзенінің ең ірі ағыны, оның ұзындығы 405 км құрайды. Ал Оба өзенінің
ұзындығы – 278 км, Үлбі өзенінің ұзындығы – 156 км, Нарым өзенінің ұзындығы
– 100 км.
Табиғи қазаншұңқырлар болуы көлдің пайда болуының бірден-бір шарты
екендігі белгілі. Олардың бұзылмай тұруына климат қолайлы фактор болады.
Облыстың ылғалды климаты шығыс аудандарда cуы мол, ағынды, тұщы көлдердің
көп болуына жағдай тудырады. Құрғақ климатты батыс, оңтүстік батыс
аудандарында көлдер аз кездеседі. Олардың суы аз, ағынсыз, кейде құрғап
қалады. Шығыс Қазақстанда ірі және орташа көлемді 148 көл бар. Солардың
ішінде ірілері Жайсан, Марқақол, Маралды, Язово, Рахманов, Дұбығалы,
Балықты, Сасықкөл, Алакөл көлдері орналасқан 4.
Көлдер. Шығыс Қазақстан облысында 2000 көл бар деп есептеледі. Олардың
1003 көлдің көлемі 1 гектардан үлкен. Ірі көлдер саны – 18. Олар территория
бойынша біркелкі таралмаған, көпшілігі солтүстік бөлікте, ірілері –
оңтүстіктегі жазықтар мен тау аралық ойпаттарда орналасқан. Таулы
аймақтарда көлемі кіші көлдер көп. Олардың тереңдігі – 2 – 20 км-ге дейін,
бірақ кейбіреулерінің тереңдігі 30 м және одан да көп. Сонымен, Алакөл
көлінің тереңдігі – 54 м, Шалқар – 38 м, Рахманов – 30 м, Марқакөл – 27 м.
Көлдердің қазаншұңқырлары шығу тегі бойынша әртүрлі. Жайылмалы,
бекітілген және көбіне тектоникалық түрлер тән. Ірі көлдердің пішіндері
көбінесе ұзыншақ және сопақша болып келеді. Судың көкшіл-жасылдан сары-
қоңырға дейін өзгереді. Судың температурасы мамырдың соңында +70...+150 C
жетеді. Ең жоғарғы +200...+260 C дейінгі температура шілде және тамыз
айларында болады.
Көптеген көлдер әдетте қазан айының соңында және қарашаның бірінші он
күндігінде қатып қалады. Мұздың орташа қалыңдығы – 50, кейбір жылдары
қалыңдығы – 70 см-ге дейін жетеді. Көлдің мұз жамылғысы орнықты және 160 –
200 күнге дейін сақталады. Сәуірдің екінші жартысынан бастап мұз жамылғысы
бұзыла бастайды.
Cу айналымының шарттары бойынша көлдер ағынсыз, мезгілді ағын, ағынды
және ағысты. Көптеген көлдер ағынсыз, жауын-шашын, жер асты және
мұздықтардың есебінен қоректенеді.
Көлдер минерализация деңгейі бойынша тұщы және нашар
минерализацияланған. Қуаңшылық жылдары судың минерализациясы жоғарлайды.
Ірі көлдердің сипаттамасы. Біздің облыстағы ең үлкен көл – Жайсан көлі.
Ертістегі Бұқтырма СЭС-ның құрылысынан кейін оның жағалауының көрінісі тез
өзгерді. Қойманың суы көлемді кеңістікті басып алды, көлдің табиғаты
өзгерді. Жайсан көлінің көптеген мағынасы сақталған. 280 жыл бұрын ол Кызыл-
Пу, кейінірек – Корсан, Теңіз мұхиты, ерекше толқынның шарпынынан - Хошту-
Нор, Нор-Зайсан немесе жай ғана Жайсан деп атаған.
Көлдің ұзындығы шамамен 100 шақырым, ендігі – 28 шақырым, ауданы – 1600
шақырым кв. Көлдің тереңдігі біркелкі емес, дегенмен көлдің түбі
айтарлықтай тегіс. Көлге айқын арналармен үш өзен құяды: Қара Ертіс,
Кендірлік және Клы. Тарбағатайдан бастау алатын көптеген өзендер көлге
жетпейді. Көл ерекше балықтарымен дараланады: бекіре, сүйрік, арқан балық,
(нельма және таймень) тұқы және т.б.
Алакөл – теңіз дейгейінен 347 м биік Алакөл қазаншұңқырының ең төменгі
бөлігінде орналасқан, көл тектоникалық қозғалыстың нәтижесінде қалыптасқан.
Көлдің ұзындығы – 104 км, ені – 52 км, орташа тереңдігі – 22 км, ең терең
жері – 54 км. Тұзды көл. Жағалаулар көптеген түбектермен, мүйістермен,
шығанақ, кіші шығанақтармен қатты тілінген.
Көлге 15-тен көп өзен тармақтар құяды, осылардың негізгілері – Үржар,
Қатынсу, Еміл және т.б. Су бетінің жоғарғы температурасы 24-260 С-ге
жетеді, ал таяз сулы жерлер 300 С-ге дейін жылынады. Көл бетінде күрделі
желді режім байқалады. Көлдің жағалау бойында қарапайым қамыс, шалғын,
айрауық, қамыс, қоға, сулы жеңіл өсімдіктер, стерелолист, частуха, мүйіз
жапырақ өседі. Алакөл суында балықтың сегіз түрі мекендейді. Көксерке,
сазан, қарабалық, алабұға кәсіпшілік болып табылады. Өзен сағаларында
ондатра мекендейді. Жағалауында бакландар, ұзақ, маймақ қаздар, аққулар,
бірқазандар, құтандар, көп үйректер мекендейді. Қамыс қопасында дақты
мысықтар, егеуқұйрықтар кездеседі.
Сасықкөл Алакөлдің солтүстігінде теңіз деңгейінен 350 м биікте
орналасқан. Бұл көлде тектоникалық қатпарлықта қалыптасқан, ағынды,
ұзындығы 49,6 км, ені 20 км-дей, орташа тереңдігі 3,3 м, ең терең жері 4,7
м. Көлге үш өзен құяды: Тентек, Қарақол және Ай. Жағалауындағы зонада
үйректің көптеген түрлері, қаздар, маймақ қаздар, суқұзғын, бірқазандар,
аққулар, шағалалар, құтандар, балшықшылар мекен етеді. Қамысты қопаларда
қабандар, түлкілер, дақты мысықтар мекен етеді.
Марқакөл Оңтүстік Алтай тауында, Күршім және Асутау жоталарының
арасындағы Марқакөл ойпатының ең терең бөлігінде орналасқан. Оның ауданы
455 км2, ұзындығы 38 км, ені 19 км, жағалау сызығының ұзындығы 106 км,
теңіз деңгейінен биіктігі 1449 м. к тектоникалық қатпарлықта қалыптасқан,
максималды тереңдігі 27 м .
Марқакөл көлі ағынды, оған 27 шағын өзендер және жылғалар құяды, ал
аққанда бір ғана Қалжыр өзені ағады. Марқакөл қараша айының соңында қатады,
мамырдың бірінші жартысында ериді. Мұздың қалыңдығы 53 – 116 см дейін
өзгереді. Судың беткі қабатының шілде айындағы температурасы +16...+170 C.
Бұл көлде су өсімдіктерінен стрелолист, кішкентай балық оты, қоға
қамыс, шалғын өседі. Ал балықтардан майқап балық, қарауыз, талма балық,
теңге балық, сұлуталма мекендейді.
Сибинский көлдер. Қалба таулы өлкесі – керемет әдемі көлдердің өлкесі.
Олар құм тасты құздарда, плита тәрізді кесектерде және гранитті жиектерде
орналасқан. Барлық көлдер бекітілген немесе тұйықталған, терең емес.
Олардың саны бесеу: Сасықкөл, Қоржынкөл, Шалқар, Төртқаракөл, Қанакөл.
Көлдер Көктау массивінің оңтүстік шегінде саты тәрізді орналасқан. Олардың
қазаншұңқыры үш жағынан тұйықталған және гранитке еніп кеткен сияқты
көрінеді. Көлдер тар тізбектерге бөлінген. Жартастар мен тізбектердің
шыңдары өсімдік жамылғысынан айырылған деседе болады. Сибинский көлдерінің
жалпы көлемі – 55,6 км 2, тереңдігі – 2,5-38 дейін, теңіз деңгейінен
салыстырғандағы биіктігі – 770-830 м. Суларының түстері сарғылт немесе
қоңыр-сары. Осы аталған көлдер арқылы аты жоқ көптеген бұлақтар ағып өтеді.
Олар жер асты суларымен, жауын-шашын және өзен ағымдарымен қоректенеді.
Жайпақ жағалаудың оңтүстігінде шабындық, өсіп кеткен бетеге, ақ жусан,
ақ селеу бар. Мұнда ағашты өсімдіктерден бәйтерек, көк терек, қарағай,
қайың өседі. Көлде плотва, шортан, қара балық, сібірдің тарақ балығы, сазан
мекендейді. Суда жүзетін құстардан үйрек ұя салады, арасында ондатралар да
кездеседі. Сибинский тобының ішіндегі ауданы бойынша ең үлкен көл – Шалқар
5.
1.4. Топырақ жамылғысы жағдайы
Топырақ – бұл өзінің органикалық дүниесі, газы, суы мен температура
режимі бар табиғи кешен. Топырақ энергияның барлық ағымдардың қиылысында
жатыр.
Шығыс Қазақстан облысының топырағы әртүрлі: Батыс субрегионға ендік
бағытта созылған дерлік топырақ зонасы тән, ал Шығыс субрегионда тау
көтерілу шегінде биіктік белдеу айқын көрінеді.
Шығыс Қазақстан облысы топырағының негізгі түрлері
Топырақ түрлері Қарашіріктің Қарашірік
құрамы, % горизонттарының қуаты,
см
Қаратопырақ 4 – 13 дейін 40 – 120
Таулы қаратопырақ 6 – 10 50 – 80
Қаратопырақ (аз және 4 – 6 ... 6 – 8 дейін 50 – 80
орташа қарашірікті)
Кара-сарғылт 3 – 4 30 – 50 – 60
Сарғылт 2 – 3 30 – 40
Ақшық-сарғылт 1 – 2 16 – 18, 25 – 40
Қоңыр 0,7 – 1,5 – 2,0 10 – 15, 25 – 40
Облыс топырағының негізгі түрлерін қарастырайық. Жазықты бөліктің
солтүстігінде қаратопырақ пен кара-сарғылт топырақтар, оңтүстікте - ақшық-
сарғылт, атырауларда - шабындық-батпақты топырақтар.
Кара-сарғылт топырақ – зональды тип болып табылады және облыстың оң
жағалау бөлігінің солтүстігінде – Белағаш орманды жазықта ( далада )
орналасқан. Белағаш жазығының шекарасында топырақты құрайтын және аналық
тау жыныстары әртүрлі: негізінен бұл жер орманды саз бен құмнан тұратын
саздар, арасында құмайтты және құмды үйінділер күңгірт-сарғылт топырақтар
далалы зонаның негізгі жер қорын ұсынады. Жер асты сулары бұл жерде 7-10 см
тереңдікте жатыр.
Кара-сарғылт сортаңдау топырақ Коростелев-Солоновский сортаң дала үшін,
сонымен қатар, сол жағалау бөліктің ежелгі өзен террасаларына тән. Осы кара-
сарғылт топырақ далалы сорлар арасында дақ болып кездеседі. Ораша сортаңдау
және өте қатты сортаңданған топырақтар егістіктік жерлер тобына кіреді.
Облыс топырағы үшін мынадай тұздану деңгейі тән: нашар, орташа, қатты және
сортаң . Тұзды топырақ таралған аудандар: Ұлан, Көкпектінің солтүстік
бөлігі, Күршім, Зайсан, Тарбағатай.
Оң жағалаудың аз бөлігін қаратопырақ ( аз және орташа қарашірікті )
алып жатыр. Олар Солтүстік-Батыс Алтайдың құлама тау етегін ( Шүлбі орманды
даласын ) алып жатыр және шаруашылыққа пайдаланатын жерлер болып табылады.
Бірақ құмайтты қаратопырақтың жеңіл механикалық құрамына байланысты жел
эрозиясына жиі душар болады. Сондықтан осындай топырақты игеру кезінде
ауыспалы егіс қажет – алқапты көп жылдық шөптермен алмастыру керек.
Ежелгі Ертіс аңғарының оң жағалау бөлігінің шегінде құрамында ұсақ
жұмыр және қиыршық тастар жиі кездесетін құмды үйінділер дамыған. Құмдардың
осындай территорияларын негізінен қарағайлы орман алып жатыр. Құм мен
құмайттың аз бөлігін жер шаруашылығында пайдаланады, бірақ бұл топырақтар
сонымен бірге, жел эрозиясына оңай тап болады. Құмның нығаюын және олардың
дамуын алдын алу үшін арнайы агротехникалық шараларды міндетті түрде
өткізіп отыру керек.
Қазіргі Ертіс аңғары шабындық жайылма топырақ және жоғары құрамды
органикалық заттармен қалыптасуда. Олар мол пішен ретінде (сенокосы) және
жеміс-жидек дақылдарын өсіру үшін қолданылады. Ертіс аңғарының бір бөлігін
шаруашылықта құндылығы жоқ, шабындық сорлар және шым тезекті-сазды
топырақтар алып жатыр 1.
Тау етегінен шыңға қарай топырақ түрлерінің өзгеруін байқайық.
Аласа таулы Оңтүстік Алтай белдеуінде (Күршім ауданының
оңтүстігінде) құрғақ климат жағдайында қоңыр шөл-далалы топырақ қалыптасты.
Оларда 1-1,2% аз қарашірік бар және жыл бойы үнемі соғатын желден топырақ
беті қатты ұсақталған. Суару кезінде мұндай топырақтарды күзгі жайылым
ретінде және егін шаруашылығы үшін пайдалануы мүмкін.
Қоңыр топырақтар солтүстік шөлдер территориясына тән. Олар Балқаш
маңының солтүстігіндегі ұсақ шоқыны, Зайсан және Алакөл қазаншұңқырларын
алып жатыр. Мұндай топырақ түрлері шоқы баурайларында дамыған. Үлкен
аудандарды ұсақталған тастар, сортаңдар және сорлар алып жатыр, сондықтан
жайылымға ғана жарамды.
Зайсан қазаншұңқырында қоңыр сортаң емес саздарды суару кезінде қанағат
етерлік егін алуға болады.
Сарғылт топырақтар: ақшыл және қара. Ақшыл-сарғылт топырақтар аласа
таулар, тау алды, тау аралық ойпаттардың аудандары үшін және Қалба және
Тарбағатай тауларының ұсақ шоқылы жер бедеріне тән. Қарашіріктің
горизонттық қуаттылығы 25-30 см құрайды.
Ақшыл-сарғылт топырақтар Орталық-Қазақстан және Көкпекті-Шар ұсақ
шоқыларын қамтиды. Семейтау, Шыңғыс және т.б. таулы массивтердің әсерінен
топырақ жамылғысындағы зоналылықтың азғантай бұзылуы байқалады.
Ақшыл-сарғылт топырақтар үшін қиыршық тас және сортаң тән. Олардың
таралу зоналарын егін шаруашылығының қауіпті зоналары деп атайды. Бұл
топырақтар қолдан суаруды қажет етеді, органикалық заттардың қоры аз,
табиғи құнарлығынан тез айырылады. Оларды жақсарту және құнарлығын сақтау
үшін суару жерлерінде шөптанапты, әсіресе, топырақты органикамен байытатын
және оның құрылымын жақсартатын бұршақпен ауыспалы егісті мақсатқа сәйкес
енгізу керек.
Ақшыл-сарғылт топырақтар және сортаң топырақтар егін шаруашылығына
жарамсыз, бірақ жайылым үшін қолайлы ( көбінесе қой өсіретін бағытқа ).
Биіктігі 600-800 м таулы массивтердің шегінде ақшыл-сарғылт топырақтар
Оңтүстік Алтай және Сауыр тауларының етегінде орын алған қара-сарғылт
топырақтарға ауысады. Олар қарашіріктің құрамы және қиыршықтың ұсақтылық
деңгейі жағынан әртүрлі ұсақталған үйінділерден тұрады, қоңыр түсті
қарашіріктің горизонттық қуаттылығы 40 см. Жыртылған жерлер ретінде
пайдаланады.
Қалба тауының бөктері және Тарбағатай тауының етегі жоталы немесе
құлама етекті жазық болып көрінеді, жеңіл тау жыныстарымен құралған:
орманмен немесе сары топырақ түріндегі саздақтармен. Мұнда қара-сарғылт
топырақтарда 600-700 м биіктікке дейін ақ селеу-бетегелі дала басым, одан
жоғары – қаратопырақтарда ақ селеу және түрлі шөпті-ақ селеулер басым.
Қара топырақтар тау алдында, аласа тауларда және Кенді, Оңтүстік
Алтайдың тау аралық аңғарларында және Қалбаның 1500 м биіктігіне дейінгі
жерде орналасқан. Тау етегіндегі қаратопырақтар – облыстың жақсы егістік
жерлері, 40 – 90 дейін және 120 см-лік қуатты гумустық горизонты бар.
Негізгі суарылмайтын егістік зона болып табылады, мұнда көптеген бағалы
ауыл шаруашылық дақылдар егіледі, бидайдың қатты сорттары өсіріледі.
Таулардың жоғарғы белдеуі малдарды табиғи жеммен қамтамассыз ететін
бағалы жайылым, пішен болып табылады. Тарбағатайдың ең биік су айырығының
бөлігі тегіс массивтердің жоқтығынан, қысқа вегетациондық кезеңнің және тік
баурайлардың кесірінен егіншілік үшін қолданбайды, дегенмен, қаратопырақ
түріндегі таулы-шабынды топырақтар органикаға бай және потенциалды
құнарлыққа ие. Бірақ оның есесіне мұндай су айырықтар мал шаруашылығына
ерекше маңызы бар және керемет жазғы жайлауға таптырмас орын.
Тарбағатай және Қалба баурайларының еңістегі бойынша таулы қара
топырақтар кең тізбектермен созылған. Бұл топырақтар қара-сұр түсті,
қиыршықты құрылымы және 10 %-ке дейінгі гумусы бар, ылғалмен жақсы
қамтылған. Оларды су шаюдан және жыралардың пайда болуынан сақтау үшін
арнайы эрозияға қарсы шараларды міндетті түрде өткізу қажет.
Таулы сұр орманды және шымды-күлгін топырақтар Қалба, Кенді Алтай,
Оңтүстік Алтай, Сауыр және Тарбағатай орташа таулардың солтүстік баурайын
алып жатыр. Қуаттылығы 30 – 40 см-ге дейін, ылғал жетерлік гумустық
горизонтпен және орманды төсеніш қабаттармен сипатталады. Бұл топырақтарды
көк теректі-қайың, қарағайлы ормандар және самырсын-қарағайлы тайгалар алып
жатыр және бағалы орман шаруашылықты алқап болып табылады. Алаңдарды
пішенге және жайылымға пайдаланады.
Таулы-шабынды топырақтар Кенді және Оңтүстік Алтайдың орташа таулы
белдеуінің оңтүстік баурайында таралған. Осы топырақта өсетін табиғи
өсімдіктердің артықшылықтары: жапырақты және қайыңмен араласқан қарағайлы
ормандар, қатты бұталар, түрлі шөптік дәнді және көркем шөп басқан
шабындықтар. Бұл жазда керемет жайылым және балды алқап болады.
Таулы-тундралы топырақтар Кенді және Оңтүстік Алтайдағы 2000 м
жоғарырақ тегістелген альпілік жер бедерінің биік бөліктерді алып жатыр.
Топырақтардың қуаттылығы өте аз – 30-40 см-ге дейін, шым тезекке бай. Олар
үшін мына табиғи өсімдіктер тән – аласа альпілік шөптер және жайылған
бұталар. Таулы-тундралы топырақтардан жоғарырақ тасты ұсақ тау жыныстары
және мұздықтар кетеді.
Сонымен, біздің облыстың топырақ жамылғысы әртүрлі құрамымен
ерекшеленеді 3.
1.5. Өсімдік жамылғысы
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысының ең
қиырында орналасқан. Ол 28,3 миллион гектар жерді алып жатыр және 7 табиғи
аумақта орналасқан: таулы егістік аймағы, альпілік тундралық-шалғындық
аймақ, ормандық аймақ, орманды-далалық аймақ, орманды аймақ, шөлдік-далалық
аймақ, шөлдік аймақ. Жергілікті жер бедері алуан түрлілігімен және
күрделілігімен ерекшеленеді.
Шығыс Қазақстан – республиканың территориясында орман шаруашылығы
дамыған. Орман Шығыс Қазақстанның негізгі байлығы. Бірақ кейінгі жылдары
бұл байлықты мөлшерден көп пайдаланады. Ағаштарды бақылаусыз кесудің
нәтижесінде орман алқабы азаюда.
Негізгі өсімдік жамылғысын лавр жапырақты терек, татар ұшқаты, тобылғы,
шәңгіш, кәдімгі таңқурай, мойыл және басқа өсімдіктердің ағашты- бұталы
топтары құрайды, олар дәнді дақылды әртүрлі өсімдіктердің учаскелерімен
кезектесіп алмасып отырады.
Шығыс Қазақстанның орман ареалдарында ғажайып пион кездеседі. Орманның
шетінде және тоғай ішіндегі ашық жерлерде өседі. Өсімдік бақшаларда сәндік
өсімдіктер ретінде өсіріледі.
Ғажайып пион – биіктігі 100 см-ге жететін көпжылдық шөпті өсімдік.
Жеміс – листовканың жинағы. Оның тұқымы ірі, қара, эллиптікті.
Қаумалда итмұрынның 3 түрі өседі: тарбақ итмұрын, тікенекті итмұрын,
тікенді (инелі) итмұрын. Олар теректі шағын тоғайлардың маңында және
бұталарда кездеседі. Тығыз қалың бұталардың құрғақ күйіндегі жалпы түсімі
200-400 кгга. Жалпы қоры мөлшермен 30-40 тоннаға, ал кәсіптік қоры- 15-25
тоннаға бағаланады. Жемістің құрамындағы аскорбин қышқылы 2-5%, бұл басқа
жерде өсетіндердің құрамындағыдан 3-4 есе көп. Долана орман маңайларында,
өзен жайылмаларында және бұталардың арасында кездеседі. Жемісінің түсімі-
40-70 кгга, биологиялық қоры- 4-8 тонна, ал кәсіптік қоры- 2-4 тонна.
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілгендері: сібір қандығы, ірі гүлді
шолпанкебіс, алтай рауғашы, қар дәуаяғы, алтай суықшөбі, тәтті жапырақты
таспа, таңдамалы плаун 5.
6. Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық жерлер сипаттамасы
2005 жылдың басында әкімшілік аудандардағы жерлерді тиімді пайдалану
мақсатында қалыптасқан Шығыс Қазақстан облысының жер қатынастары
басқармасы 1997 жылдан 2009 жылға дейінгі аралықтағы құрамы бойынша және
ауыл шаруашылық алқаптар динамикасы материалдарына талдау жасады. Барлық
жер қорындағы құрылымдардың ауыл шаруашылық алқаптар көлемі 22661,3 мың
гектарды немесе облыс аумағының 79,9 пайызын құрайды.
Талдау көрсеткіші бойынша, 1997 жылдан 2000 жылға дейінгі аралықта
жыртылатын жерлер күрт қысқартылған. Егістік көлемі 217,3 мың гектарға
азайып 860,9 мың гектарды құрады, осыған байланысты тыңайған жер көлемі
көбейді. 2001 жылдан бастап жыртылатын жерлердің кеңею динамикасы белгілене
бастады. 2001 жылдан 2005 жылға дейін егіс көлемі 229,8 тыс. га.мың
гектарга көбейді 6.
1- кесте.
Пайдаланылатын жерлердің құрамы мен қолданылуы
(мың.га.1997- 2009 жж)
Әр Жалпы Соның ішінде
жыл көлемі Барлығы
Егістік Суармалы ТыңайғанШабындыҰжымдық
жерлер жерлер жерлер қ бақшалар
1997 28349,11078,2 123,2 1355,1 1038,8 12,922681,1
1998 28349,11078,2 123,2 1355,1 1038,8 12,922681,1
1999 28349,1871,2 69,1 1563,3 1040,5 10,422680,3
2000 28349,1860,9 76,7 1572,5 1040,5 10,222678,6
2001 28349,1900,4 75,3 1128,1 1062,2 10,322678,1
2002 28349,11056,6 84,7 556,9 1071,6 10,322675,9
2003 28349,11090,7 87 526,2 1070,9 22677,3
9,5
2004 28346,81136,1 80,9 487,3 1070,8 1022676,7
2005 28346,81130,2 82,6 507,5 1056,9 10,122661,5
2006 28322,61138,6 85,1 501,2 1060,5 9,822676,4
2007 28346,81111,1 123 317,4 1056,8 1022661,3
2008 28346,81173,5 87,8 2848,7 1068,1 11,122661,5
2009 28322,51254,9 124 373,0 1056,9 22661,3
12,5
Жыл бойы қабылданған бағдарламалар мен қаулылардың орындалуы туралы,
бірінші кезекте Жарма және Көкпекті аудан әкімдіктерінің ауыл
шаруашылығына арналған жерлерді тиімді пайдалану жұмыстары туралы облыс
әкімдігінің қаулысы, жер қойнауын пайдаланушылар үшін жер телімін беру
туралы қаулысына бақылауды жүзеге асырды.
1 -сурет. Ауыл шаруашылық жерлер.
Жерді пайдалануды жоспарлау және болжау бөлімі ауыл шаруашылығына
арналған жерлерді тиімді пайдалану жөніндегі 2005-2007 жылдарға арналған
қала, аудан бағдарламаларына талдау жасады,оның ішінде ауыл шаруашылыққа
арналған жерлерге немесе конкурс және аукцион арқылы жалға алу құқығы
бойынша, бұзылған жерлерге түгендеу дайындаған жұмыстары туралы, тыңайған
және пайдаланылмай қалған жерлерді ауыл шаруашылық айналымына уақытылы
тартуға, жер телімін түгендеу туралы ақпараттар жинады.
2- сурет. Егістік көлемі.
2009 жылдың 1 қарашасына Шығыс Қазақстан облысының жер қоры
Шығыс Қазақстан облысының жер қорының құрылымы. Шығыс Қазақстан
облысының жер көлемі 28 322,5 мың га, оның ішінде ауыл шаруашылығы
мақсатындағы 9 361,5 мың га (облыс жер қорының 33,0 %);186,0 га (0,6 %) -
өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер; 2 140,9 мың га (7,6 %) – орман қорының жері; 572,3 мың
га (2,0 %) – су қорының жері; 11 669,0 мың га (41,2 %) – босалқы 6.
3-сурет. Шығыс Қазақстан облысының жер қоры (01.11.2009 ж)
1. Егіншілікте пайдаланатын жерлер
Егіншілік негізінен өсірілетін дақылдардың түрлеріне байланысты
келесідей түрлерге бөлінеді:
Дәнді дақылдарға: бидай, күздік арпа, сұлы, жүгері,қарақұмық, бұршақ,
тары, күздік бидай;
Техникалық дақылдарға: мақта, қант қызылшасы, күнбағыс жатады, бірақ
біздің облыста аталған дақылдардың ішінде күнбағыс ғана егіледі.
Бақша дақылына: картоп, капуста, сәбіз, қызанақ, қияр, көкөніс, жеміс-
жидек және т.б. жатады 7.
Өсімдік шаруашылығы - ауыл шаруашылығының негізгі саласы және өсімдік
шаруашылығы өнімін өндіру үшін негізінен мәдени өсімдіктерді өсіреді. Бұл
сала халықты азық-түлікпен, мал шаруашылығын мал азығымен қамтамасыз
етеді. Ылғал ресурстарын сақтау технологиясын қолдану жылдан жылға артып
келеді. 2008 жылы 137,5 мың. га болса, 2009 жылы 191,3 мың. га өңделетін
болады. Ол 34%-ды құрайды.
Астық шаруашылығы – облыстың ауыл шаруашылығындағы ең ірі сала.
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық алқаптардың 10% аумағын алып
отырған облыс елде өндірілетін барлық астықтың 4%-ын өндіреді.
2008 жылы өсімдік шаруашылығын дамытуға әртүрлі қаржыландыру көздерінен
3,7 млрд. теңге жұмсалды. Өсімдік шаруашылығының шығымдылығы мен сапасын
арттыруға, көктемгі егіс және егін жинау кезінде жанар-жағар май және
басқа да тауар-материалдық құндылықтардың құнын арзандатуға 2008 жылы
тауар өндірушілерге республикалық бюджеттен 1624 млн. теңге бөлінді.
Суармалы жерлердің тиімділігін арттыру мақсатында облыста 24 ауылдық су
пайдаланушылар кооперативі құрылды. Оның құрамына 936 шаруашылық құрылымы
кірді және олар 27 мың га егіс алқабына қызмет көрсетеді. 2008 жылы су
жеткізу қызметі құнын субсидиялауға республикалық бюджеттен 29,6 млн.
теңге бөлінді. Облыста 205,2 мың га суармалы жер бар, оның ішінде 60,8 мың
га пайдаланылады. Суармалы жерлердің тиімділігін көтеру үшін 3 объектідегі
суару жүйелерін қалпына келтіруге республикалық бюджеттен 295,1 млн. теңге
бөлінді 8.
Бақша дақылы – 2008-2009 жылы аумақтарды көкөністі өнімдерін жетілдіру
бойынша облыста Аумақтық бағдарлама дайындалып, бекітілген. Аумақтық
бағдарламаны жүзеге асыру және Семей және Өскемен қалаларының маңына
картопты-жеміс белдеуін құру мақсатында 2009 жылы облыстың қала және
аудан әкімшіліктері өндірістік бағдарлама дайындады, картоп өндірісінің
көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 60 мың тоннаға ( 310,0 мың
тонна ), көкөністер 25 мың тоннаға ( 177,0 мың тонна ) және бақша өсіру 10
мың тоннаға ( 40,0 мың тонна ) ұлғайды. Оперативті мәліметтер бойынша осы
жылы картоп отырғызу ауданы облыс бойынша 2,5 мың га (23,8 мың га), жеміс
өсіру ауданы 0,8 мың га ( 8,4 мың га ) көбейді. Картоп және жеміс
дақылдарының өнімділігін арттыру үшін облыстың ауыл шаруашылық құрамалары
1821 тонна минералды тыңайтқыштар сатып алды, оның 640 тоннасы жәрдемдік.
2009 жылы астық өніміне 275,5 мың тонна органикалық тыңайтқыш
пайдаланылды. Тұқым қорын жақсарту үшін облыстың ауыл шаруашылық
құрамалары өз қаражаттарының есебінен 2,0 мың тонна картоп тұқымын сатып
алды, олардың 1,5 мың тоннасы Невский бірінші репродукциясының
аудандық сорты. Аса қауіпті организмдермен күрес бағдарламасы бойынша
облыста осы жылы республикалық бюджеттің қаражатынан картоп егістерін және
көкөніс егісті алқабын колорад қоңыздарынан өңдеу жұмыстары жоспарлануда
9.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер. Шығыс Қазақстан облысының жер
қоры құрылымының 9 млн. 361,5 мың га құрайды. 2008 жылмен салыстырғанда
осы санаттағы жерлер, жұмыс істеп тұрған шаруа қожалықтары мен ауыл
шаруашылығы құрылымдарына қосымша жерлерді беру және жаңадан ұйымдастыру
есебінен 688,9 мың га ұлғайды.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ауыл шаруашылық алқаптары 9
млн. 208,8 мың га (98,4 %) құрайды, соның ішінде 1 млн. 228,8 мың га (13,3
%) егістік, 2,2 мың га (0,02 %) көп жылдық екпелер, 237,5 мың га (2,5%)
тыңайған жерлер, 437 мың га (4,6 %) шабындық, 7 млн.303,0 мың га (78,0 %)
жайылымдық.
Шаруа (фермер) қожалықтарының саны 17 мың 944 құрады, олар 7 млн.
522,6 га ауданды алып жатыр. 2008 жылмен салыстырғанда шаруа (фермер)
қожалықтары 25-ке, жерлердің ауданы 647,7 мың-ға азайды.
1 млн. 662,7 мың га ауданда мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы заңды
тұлғаларының саны 525 құрайды, соның ішінде 1371,5 мың гектары шаруашылық
серіктестіктерінің пен акционерлік қоғамдардың, 203,7 мың гектары ауыл
шаруашылығы өндірістік кооперативтерінің, 87,5 мың гектары басқа
мемлекеттік емес кәсіпорындарының жерлері. 2008 жылмен салыстырғанда
мемлекеттік емес агроқұрылымдардың саны 40-қа, жері 39,7 мың гектарға
ұлғайды.
169,6 мың га ауданда мемлекеттік ауыл шаруашылығы заңды тұлғаларының
саны 183 құрайды. 2008 жылмен салыстырғанда мемлекеттік агроқұрылымдардың
саны 33өке, жері 1,5 мың га-ға ұлғайды.
Өнеркәсiп, көлiк, байланыс жерi және өзге де ауыл шаруашылығы
мақсатына арналған жерлер 186,0 мың га, облыстың жалпы ауданының 0,6 %
құрайды, соның ішінде: өнеркәсіп жерлері 43,6 мың га (23,4 %); автомобиль
көлігінің жерлері – 33,5 мың га (18,0 %); темір жол көлігінің жерлері –
14,0 мың га (7,5 %); байланыс жерлері – 1,3 мың га (0,7 %); басқа ауыл
шаруашылығынан өзге кәсіпорындардың жері – 93,6 мың га (50,3 %).
2008 жылмен салыстырғанда осы санаттағы жерлердің көлемі, өнеркәсіптік
кәсіпорындарына қосымша жерлер берілгендіктен 1,5 мың га ұлғайды.
Орман қорының жерлері. Есептік жылда орман қоры жерлерінің жалпы
көлемі 2 млн 140,9 мың га (7,7 %) құрайды. Қазақстан Республикасының
Үкіметінің 2009 жылғы 28 тамыздағы № 1278 қаулының негізінде құрылыс үшін
өнеркәсіп жерлерін ауыстырудың себебінен 3 га-ға азайды (2 га), 1 га
анықталған аудандар.
Су қорының жері 2009 жылдың 1 қарашасына 0,3 мың га-ға көбейіп 572,3
мың га (2,0 %) құрады. Есепті жылда су қоры жерлерінің көлемі Алаколь
көлінің су қорғау аймағын орнатуына байланысты өзгерді.
Босалқы жерлер 11 млн. 669,0 мың га (41,2 %) құрап отыр, 2008 жылмен
салыстырғанда жерлерді басқа санаттарға ауыстыру есебінен 685,7 мың
гектарға азайды.
Ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымы. Ауыл шаруашылығы жерлердің
көлемі 2009 жылғы 1 қаңтардағғы жағдай бойынша 22 млн.661,3 мың га немесе
облыс аумағының 79,9 %-ын құрады. Ауыл шаруашылығы алқаптарының
құрылымында егістіктің салмағы – 1 млн. 254,9 мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігі – пайдаланатын жерлердің таралуын, егіс көлемін
сандық және нүктелік әдістермен бейнелеу.
Жұмыстың жаңалығы – Шығыс Қазақстан облысының пайдаланатын жерлер
картасын соңғы жылдардағы жаңа мәліметтердің негізінде сүйене отырып жаңа
картасын құрастыру.
Жұмысты ғылыми зерттеу – стастикалық мәліметтерді картографиялық
тұрғыда бейнелеп көрсету үшін, мәліметтерге математикалық талдау жұмыстары
жүргізіледі.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың ауыл шаруашылық дақылдарын арнайы
картографиялық тәсілдермен бейнелеу.
Жұмыстың мақсаты – аймақтың табиғи жағдайын ескере отырып, жаңа
мәліметтердің негізінде, ГАЖ технологиясының арнайы бағдарламасы ArcGis-
тың көмегімен талапқа сай картографиялық туынды шығару.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы – картографиялық туындыны мектеп және
жоғары оқу орындарында, ауыл шаруашылық мамандары қолдауға болады.
Пайдаланылатын жерлер картасының негізгі мазмұны – егістік жерлер,
пішендер, жайылымдар, көпжылдық отырғызулар және олардың тағы да басқа
түрлері болып табылады. Пайдаланылатын жерлердің шекарасын картада көрсету
кезінде өзіне тән табиғи суреттер, мысалы, егістіктің тік сызықтық немесе
бұрыштылық контуры, пішендердің дөңгелек көрінісі, өзен аңғарлары мен
көлдердің қазаншұңқырларына бейімделген жерлердің контуры бейнеленеді.
Пайдаланылатын жерлер тақырыбындағы карталарда сапалық рең,
картограммалар, картодиаграммалар, ареалдар, нүктелік әдістер кеңінен
қолданылады.
1. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚТА ПАЙДАЛАНАТЫН ЖЕРЛЕРІНЕ ӘСЕР
ЕТЕТІН
ФИЗИКАЛЫҚ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАР
1. Жер бедерінің ерекшелігі
Шығыс Қазақстан облысы Алтайдың оңтүстік-батыс бөлігін, Зайсан
ойпатын, Қалба таулы өлкесін, Сауыр – Тарбағатай жотасын, Ертіс маңы
жазығы мен Қазақтың Ұсақ шоқысының шығыс бөлігін алып жатыр.
Қазіргі уақытта Шығыс Қазақстан облысының территориясы 283,3 мың
шаршы км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 60-қа 480 -тан 510-қа солтүстік
ендік (с.е), ал батыстан шығысқа қарай 100-қа 770-тан 870-қа (ш.б)
созылып жатыр. Жер бедері
Біздің облыстың жер бедері өте күрделі және әртүрлі: сол жағалау
бөлігі – жазық,таулы немесе төбешік-ұсақ шоқылы, ал оң жағалау да – таулы.
Таулар – Қазақстанның немесе Оңтүстік-Батыс Алтай территориясының шамамен
80%-ін алып жатыр. Шығыс Қазақстан облысы жер бедерінің ерекшелігіне
байланысты батыс және шығыс субрегиондарға бөлінеді.
Батыс субрегионының жер бедері келесі ірі табиғи-территориялық
кешендерге бөлінеді. 1) Ертіс маңы жазығы, Шыңғыстау тауы, Көкпекті-Шар
ұсақ шоқысы, Тарбағатай жоталар жүйесі, Зайсан және Алакөл
қазаншұңқырлары.
Cемей Ертіс маңы – жер бедері тегіс, бірақ бұл тегіс жазық жерлер
тегіс сары топырақты төбешіктермен күрделеді. (Балапан – 351 м, Белағаш –
429м және т.б.) Олардың абсолюттік биіктігі 200-ден 400 м-ге дейін өзгеріп
тұрады, ал салыстырлы биіктігі 50-100 м-ден аспайды. Осы жерде жайылма
өзендердің биіктігі 4-5 м-ге жетеді. Оның үлкен бөлігі сазға айналған.
Ертістің қазіргі арнасының ені шамаменм 0,3-0,5 км. Ертіс арнасында шағын
аралдар, жұмыр тасты және құмды шығанақтар кездеседі.
Ертістің оң жағалауында Семей қаласының солтүстік-шығысында қарағайлы
орман отырғызылған құм тізбегі созылып жатыр. Ертіс маңы жазықты жер
бедері Семейдің оңтүстігіне қарай жоталы тауға айналған.
Көкпекті-Шар ұсақ шоқысының абсолюттік биіктігі 400-500-ден 800-900
м, 20-250 м-ге дейінгі жоталы жерлер кездеседі. Бүкіл ұсақ шоқы аз
жүйеленген. Әдетте жоталардың баурайлары жазық, бірақ кейде таулы аралдар
массивтерін құрайды, мысалы, Семей-тау (606 м), Дегелен (1085 м) , Арқалық
, Делбегетай (730 м), Қандығатай (1025) т.б.
Аласа тау Семей-тау Ертістің оң жағалауы, Семейдің оңтүстік-
батысындағы Шаған және Мұқыр өзендерінің арасында орналасқан. Олар биік
таулар емес, бірақ ендігі 10 км-ден аспайтын гранитті массив кездеседі.
Дегелен тауы герциндік граниттерден құралған және кесе-көлденең ені 10
км күмбез тәрізді қырат. Дегеленнен солтүстік-батысқа қарай аз жоталанған
жазық орналасқан.
Қазақтың ұсақ шоқысының орта бөлігінде Дегеленнің солтүстік-батысынан
оңтүстік-шығысына қарай Шыңғыстау тауы созылып жатыр: солтүстік жота
Қаншыңғыс (1152 м), ортаңғы –Шыңғыстау (Қосбастау қаласы – 1077 м),
оңтүстігінде – Ақшатау тауларымен жүйеленген. Ең биік нүкте – Қособа тауы,
оның биіктігі – 1305 м-ге жетеді. Бұл жоталар Алтай тауынан Шар өзенінің
тектоникалық аңғарларымен ажыратылған, ал оңтүстік-шығыс және шығысында
Тарбағатай тауымен және Зайсан қазаншұңқырымен қосылады.
Шыңғыстаудан шығысқа қарай Шар және Көкпекті өзен бассейінде Шар-
Көкпекті ұсақ шоқысы жайылып жатыр. Оның жер бедерінің ерекшелігі –
қыраттар бір-бірінен тегіс баурайлармен қатты ажыраған. Ұсақ шоқы шегінде
жекеленген қыраттарға бөлінеді: Арқалы тауы, Сарыжал, Мыржық, Күшмұрын т.б.
Олардың абсолюттік биіктігі 400-800 м-ге өзгеріп отырады және жеке
төбешіктер ғана 900-1000 м-ге жетеді (Сағымжол тауы, 1215м).
Көкпекті-Шар ұсақ шоқысына шығысында Зайсан ойпаты қосылып кетеді.
Шығыс Қазақстан облысының шекарасында ойпаттың ені мен ұзындығы 120 км-ге
созылған. Оның жер бедерінің абсолюттік биіктігі 400 – 480 м-ге дейінгі
тегіс жазық. Жайсан көлі орналасқан жерде жазық үсті аз қисайған. Ол 382 м
биіктікте жатыр. Жазықтың жер бедері біркелкі, кейде ол горст түрінде
құрғақ жыралармен тілімденген тегіс қыраттарға айналады. Сондықтан қыраттар
сазды және сазды малта тасты тақырлармен бөлінген мұнара және күмбез
түрінде ретсіз қоқырап көрінеді.
Зайсан қазаншұңқырының шығысында Ертістің сол жағалау бөлігінде адыр
және бархан түріндегі эолды құмдар үлкен аудандарды алып жатыр. Ежелгі су
ағыстары жазықпен қиылысады. Мұндай пішіндегі жер бедері Зайсанның
оңтүстігінде куэсталар деген атқа ие болған. Қазақстан мен Орта Азияда
оларды адырлар деп атайды. Жекелеген адырлардың абсолютті белгісі 900-1000
м-ге жетеді. Зайсан қазаншұңқырының оңтүстігіне қарай кеңінен созылған тау
жүйесі биіктігі 1600-2900 м Тарбағатай жалғасып жатыр, ең биік нүктесі –
Тастау 2992 м. Облыс шекарасына Тарбағатайдың батыс баурайлары кіреді.
Жотаның су айырығында пенеплендер керемет сақталған. Олар жоталардың
шыңдарына тегіс кескін береді. Тарбағатай жотасы Жайсан көлінің
солтүстігіне, Сасықкөл және Алакөл көлдердің оңтүстігіне жинайтын
өзендердің су айырығы болып табылады. Жотаның солтүстік баурайы
оңтүстікпен салыстырғанда жайпақтау. Жотаның жер бедері әркелкі: шыңдары
тегістелген, жазық, ал баурайлары шатқалды аңғарлармен бөлінген. Бұл жас
көтерілген жота туралы айтылды. Қазіргі таулы жер бедер жаңа тектоникалық
қозғалыстан қалыптасқан. Манырақ және Тарбағатай жоталарының арасында
жазықты Шілікті тау аралық ойпат орналасқан. Оның бетті төрттік ұсақ тасты
шөгінділерден қалыптасқан. Абсолютті белгілері 1100 м құрайды 1.
Шығыс Қазақстан облысының шекарасында Балқаш-Алакөл ойпатының шығыс
және оңтүстік-шығыс бөлігі орналасқан, Балқаш-Алакөл ойпаты тау аралық
ойпаң жер болып табылады және Шыңғыс және Тарбағатай жоталарымен шектеледі.
Алакөл ойпатының жер бедері – тегіс көлді жазық, теңіз деңгейінен 340-
600 м биіктікте орналасқан. Тарбағатай тау етегінде – бұл ұсақ малта тасты,
ал көл маңы - құм-сазды жазықтар. Жазықтың кей жерлерінде аласа таулы
массивтер көтеріледі. (Арқалы - 850 м және т.б.) Мұнда құрғақ арналардың
іздері жиі кездеседі. (Бақанас, Аягөз өзендерінің сағалары және т.б.) Олар
өзінің жансыз түрлерімен адамды таң қалдырады. Оның шекарасында су тек қана
өзеннің бастауында ғана, борпылдақ жыныс қалдығына сіңіп үлгермеген
жерлерде кездеседі.
Сонымен, Батыс субрегион жер бетінің құрылысындағы маңызды
ерекшеліктермен ерекшеленеді – бұл Батыс Сібірдің оңтүстік-шығыс жазықты
кеңістігі, Солтүстік-Батыс Алтайдың және Қалба тауының құлама етегі,
Қазақтың ұсақ шоқысының жекелеген массивтері, Балқаш-Алакөл бөлігі және
Зайсан ойпаты, Тарбағатай жотасы.
Шығыс субрегион бес ірі және күрделі табиғи-территориялық кешенге
бөлінеді: Кенді және Оңтүстік Алтай, Қалбатауы, Зайсан ойпаты, Сауыр-
Тарбағатай тауы. Әртүрлі сыртқы және ішкі процестер мен құбылыстардың бір-
бірімен байланысының нәтижесінде олардың жер бедерінің пішіні мен түрлері
де әртүрлі.
Жер бедердің түрлері: биік таулы, орташа таулы, аласа таулы, тау алды
және тау ішіндегі ойпаттар.
Жер бедердің пішіндері: өзен алқабы, мореналар, каррлар, бұйра
жартастар т.б.
Кенді Алтай Оба және Нарым өзендерінің ортасында Ертістің оң
жағалауында орналасқан. Кенді Алтай солтүстік-батыс бағытында созылып
жатқан мынадай жоталардан тұрады: Листвяга, Холзун, Көксу, Тигирецский.
Олардан батысқа қарай Оба, Иванов,Үлбі, жоталары жалғасады. Таулардың
төбесі көбінесе тегіс, жиі үшкірленген және құзды болып келеді. Кенді
Алтайдың ең биік нүктесі – Вышеивановский белок (2776 м). Қыраттар мен
таулар ойпаттармен алмасып тұрады. Мұндай жер бедерін төбешікті тау деп
атайды. Ол әсіресе Шемонайха ауданы мен Зырян шұңқырына тән.
Оңтүстік Алтай тау аралық Нарым-Бұқтырма ойпаты Кенді Алтайдан бөліп
тұр. Ол Тобын-Богдо-Ола таулы тізбектен басталады және кең жайылған
жоталардан тұрады. Олар тау аралық ойпаттармен бөлінген.
Батыстан шығысқа қарай мынадай жоталар орналасқан: Нарым, Сарым-Сақты,
Тарбағатай-Алтай. Оңтүстікке қарай Күршім және Оңтүстік Алтай жоталары
созылған. Марқакөл батысында Асутау жотасымен қоршалған. Оңтүстік Алтайда
максималды биіктік - 2800-3600 м, ал ең биік нүкте -3871м-ге жетеді. Оның
жоталарының шегінде таулы мұздықтың екі орталығы бөлінген. Сонымен қатар,
Кенді Алтайда ежелгі тегіс үстірттер жақсы сақталған. Бұдан басқа, жер
бедерінде тік жартастар, терең шатқалдар және қабаттар нақты айқындалған.
Мұндай жер бедерін альпілік деп атайды.
Қалба таулы өлке Ертістің сол жағалауында Көкпекті, Бөкен, Шар өзен
алқаптарының арасында орналасқан. Таулы өлкеде көтерілген үйінді түріндегі
тегіс толқынды шыңдар бар. Қалба Оңтүстік Алтайдың батысындағы жотаның
жалғастырушысы болып табылады. Жота 200-230 км ұзындыққа созылған, оның
максималды ендігі - 50-70 км. Сары-Шоқы –1608м ең биік нүктесі болып
есептеледі. Бұл таулар граниттен құралған, өзіне тән кескіні бар: жартастар
әртүрлі таң қаларлық пішіндермен ажыратылады.
Сауыр-Тарбағатай жоталар жүйесі. Сауыр жотасы – едәуір биік, оның биік
нүктесі – Мұзтау тауы (3816 км), оның шыңында мұздықтар бар. 2000-2400 м
биіктікте ежелгі тегіс үстірттер кездеседі. Мұнда олар сырт және сауыр
деп аталады. Сауырға параллель Сайқан жотасы созылған, ал Манырақ жотасы
Сауырдың батыс сілемі болып табылады. Оның биіктігі 2058 м-ге жетеді.
Тарбағатай жотасы әртүрлі биіктікке көтерілген үлкен жүйе қатары болып
есептеледі. Олардың шыңдары тегіс, мұз баспаған және 2000-2500 м биіктікке
жетеді.
Сонымен, тегіс шыңдар және тау аралық ойпаттардың бар болуы Шығыс
субрегионның таулы жер бедерінің ерекше белгісі болып табылады. Осындай
ерекшеліктерді шаруашалықпен айналысу кезінде ескерген жөн 2.
1.2. Климаттық факторы
Облыс территориясында ауа температурасының таралуы радиациялық
жағдайға, жер бедеріне, ерекшелігіне, атмосфера циркуляциясына байланысты
және жыл мезгілі бойынша өзгереді. Жиынтық радиациясы жазғы және күндізгі
ауа температурасын анықтаса, ал нәтижелі сәулелену – қысқы және түнгі
температура мәнін анықтайды. Сонымен қатар, облыстың шығысы таулы жер бедер
болғандықтан көлденең белдеулік негізгі климаттық заңдылық болып табылады.
Мұндай климаттық заңдылық Ертіс маңы жазығында көрінеді.
Сонымен, Ертіс маңында және тау етегі жазықтарында қаңтардың орташа
температурасы -170-тан -220 С-ге дейін, тау баурайларында -130-тан -150 С-
қа, таулы шұңқырларда -240-тан -270 С-ге өзгереді. Облыста -400 ... 550 С-
ге дейінгі аяз байқалады. (1969 жылдың қаңтары, 1987 жылдың қарашасы, 2001
жылдың қаңтар және ақпан айлары)
Біздің облыстың территориясында қыста ең суық орын Күршім ауданындағы
тұйықталған Орлов шұңқыры, мұнда қаңтардың орташа температурасы -270 С, ал
абсолюттік минимумы -560 С құрайды.
Қыста ең жылы орын Кенді Алтай тауының баурайы екендігі Риддер
қаласының метеостанциясында анықталған. Мұнда қаңтардың орташа
температурасы -12,70 С.
Шығыс Қазақстан облысындағы жазғы ең жылы орын – Зайсан және Алакөл
қазаншұңқырлаы: мұнда шілденің орташа температурасы +230 , ал абсолюттік
максимум +420 С-ты құрайды. (Бақты метеостанциясы)
Сондай-ақ климатының шұғыл континенттілігі жылдық және тәуліктік
температураның үлкен амплитудаларымен түсіндіріледі. Температураның жылдық
амплитудасы Орлов ауылында 430 ,Зырянда 420 , Ертіс маңы жазығындағы тау
етегінде 35-370 тең, тау баурайларында шамамен 300 С құрайды.
Жаздың қоңыржай ауасы жылулық және ылғалдылықтың үлкен қорына ие, бұл
территорияның жылыну есебінен болады. Ертіс маңы, Алтай жазығының тау
етегіндегі Көкпекті-Шар ұсақ шоқысының орташа ауа температурасы +180...+230
С, тау баурайларында +160 ... +180 С, таулы шұңқырларда +140 ... +160 С.
Тал түсте ауа температурасы әдетте +240 ...+260 С-ге жетуі мүмкін.
Абсолюттік максимумы +400...+430С-ді құрайды. Жазғы ауа температурасы
өсімдіктердің дамуына және топырақтың құрылу процесі үшін үлкен мәні бар.
Жауын-шашын. Облыс территориясы бойынша жауын-шашынның таралуы жер
бедерінің ерекшеліктеріндегі циркуляциялық факторлардың әрекеттілігіне
байланысты.
Шығыс Қазақстанның күрделі жер бедері жауын-шашынның әркелкі таралуына
мүмкіндік туғызады. Жауын-шашынның таралуында мынадай жалпы заңдылықтар
байқалады: жауын-шашынның мөлшері оңтүстіктен солтүстікке және батыстан
шығысқа қарай көбейеді. Тау баурайларында олар биіктігі бойынша көбейеді.
Шығыс Қазақстан территориясы бойынша жауын-шашынның жылдық қосындысы
Зайсан және Алакөл қазаншұңқырының оңтүстік және орталық бөліктерінде 119 –
220 мм-ге, Ертіс маңының дала зонасында және Көкпекті-Шар ұсақ шоқы
аудандарында 200 – 280 мм-ге өзгереді. Кенді Алтай жазығының тау етегінде
300 – 450 мм-ге дейін, тау шыңдарында 2000 – 2500 мм-ге жетеді. Оңтүстік
Алтайда жауын-шашын 1200 – 1500 мм-ге дейін жауады. Сонымен, таулар ауа
массасының жолында бөгет немесе өзіне тән тосқауыл болады.
Кіші Үлбі өзенінің ауданы Шығыс Қазақстанның ең ылғалды ауданы болып
табылады, мұнда жылдық жауын-шашынның мөлшері 1500 – 2000 мм және одан да
көп. 1979 жылы өте ылғалды жыл гидрометеоқызмет бақылауы бойынша олардың
қосындысы 4000 мм-ді құрайды.
Кенді Алтай ауданының едәуір ылғалдылығы мұздықтардың болуымен
дәлелденеді. Жауын-шашын көп жауатын аудан – Кенді Алтай, сонымен бірге ол
мұздықтың орталығы болып табылады.
Таудан Ертіс жазығына қарай жауын-шашын мөлшері тез азаяды. Бұқтырманың
орта ағысында 400 мм ғана құрайды. Қалбаның шығыс шекарасында, биіктеу
бөліктерінде 700-800 мм-ге жетеді, ал тау етектерінде 300-400 мм-ге дейін
азаяды 3.
1.3. Гидрографиясы
Шығыс Қазақстан облысының жазық және аласа жерлерінде өзен торы аз
кездеседі. Солтүстік Мұзды мұхит алқабына жататын Ертіс өзені – облыстағы
негізгі су магистралі. Ал қалған өзендердің cуы аз болғандықтан, Балқаш,
Алакөл сияқты тұйықталған ішкі су ағынын құрайды. Жер бетіндегі сулар ағыс
сипатына қарай тұрақты, суы тартылатын және маусымдық болып бөлінеді.
Бұлардың ішіндегі тұрақты ағатын өзендер: Ертіс,Үржар, Қатынсу, Еміл.
Өзендердің көпшілігі жаз айларында құмға сіңіп ( Ащысу, Шаған, Бұғаз,
Бақанас, Қарақол) тартылып қалады.
Ертіс өзені Монғол Алтайынан бастау алады, Жайсан көлінен келіп
қосылады. Облыс шекарасында Ертіс өзенінің ұзындығы 1311 км, ал ені – 120-
150 м-ге жетеді. Ертіс өзенінің көптеген ағыстары бар, солардың ішіндегі ең
ірілері: Бұқтырма, Оба, Үлбі, Хамир, Берель және т.б. Бұқтырма – Ертіс
өзенінің ең ірі ағыны, оның ұзындығы 405 км құрайды. Ал Оба өзенінің
ұзындығы – 278 км, Үлбі өзенінің ұзындығы – 156 км, Нарым өзенінің ұзындығы
– 100 км.
Табиғи қазаншұңқырлар болуы көлдің пайда болуының бірден-бір шарты
екендігі белгілі. Олардың бұзылмай тұруына климат қолайлы фактор болады.
Облыстың ылғалды климаты шығыс аудандарда cуы мол, ағынды, тұщы көлдердің
көп болуына жағдай тудырады. Құрғақ климатты батыс, оңтүстік батыс
аудандарында көлдер аз кездеседі. Олардың суы аз, ағынсыз, кейде құрғап
қалады. Шығыс Қазақстанда ірі және орташа көлемді 148 көл бар. Солардың
ішінде ірілері Жайсан, Марқақол, Маралды, Язово, Рахманов, Дұбығалы,
Балықты, Сасықкөл, Алакөл көлдері орналасқан 4.
Көлдер. Шығыс Қазақстан облысында 2000 көл бар деп есептеледі. Олардың
1003 көлдің көлемі 1 гектардан үлкен. Ірі көлдер саны – 18. Олар территория
бойынша біркелкі таралмаған, көпшілігі солтүстік бөлікте, ірілері –
оңтүстіктегі жазықтар мен тау аралық ойпаттарда орналасқан. Таулы
аймақтарда көлемі кіші көлдер көп. Олардың тереңдігі – 2 – 20 км-ге дейін,
бірақ кейбіреулерінің тереңдігі 30 м және одан да көп. Сонымен, Алакөл
көлінің тереңдігі – 54 м, Шалқар – 38 м, Рахманов – 30 м, Марқакөл – 27 м.
Көлдердің қазаншұңқырлары шығу тегі бойынша әртүрлі. Жайылмалы,
бекітілген және көбіне тектоникалық түрлер тән. Ірі көлдердің пішіндері
көбінесе ұзыншақ және сопақша болып келеді. Судың көкшіл-жасылдан сары-
қоңырға дейін өзгереді. Судың температурасы мамырдың соңында +70...+150 C
жетеді. Ең жоғарғы +200...+260 C дейінгі температура шілде және тамыз
айларында болады.
Көптеген көлдер әдетте қазан айының соңында және қарашаның бірінші он
күндігінде қатып қалады. Мұздың орташа қалыңдығы – 50, кейбір жылдары
қалыңдығы – 70 см-ге дейін жетеді. Көлдің мұз жамылғысы орнықты және 160 –
200 күнге дейін сақталады. Сәуірдің екінші жартысынан бастап мұз жамылғысы
бұзыла бастайды.
Cу айналымының шарттары бойынша көлдер ағынсыз, мезгілді ағын, ағынды
және ағысты. Көптеген көлдер ағынсыз, жауын-шашын, жер асты және
мұздықтардың есебінен қоректенеді.
Көлдер минерализация деңгейі бойынша тұщы және нашар
минерализацияланған. Қуаңшылық жылдары судың минерализациясы жоғарлайды.
Ірі көлдердің сипаттамасы. Біздің облыстағы ең үлкен көл – Жайсан көлі.
Ертістегі Бұқтырма СЭС-ның құрылысынан кейін оның жағалауының көрінісі тез
өзгерді. Қойманың суы көлемді кеңістікті басып алды, көлдің табиғаты
өзгерді. Жайсан көлінің көптеген мағынасы сақталған. 280 жыл бұрын ол Кызыл-
Пу, кейінірек – Корсан, Теңіз мұхиты, ерекше толқынның шарпынынан - Хошту-
Нор, Нор-Зайсан немесе жай ғана Жайсан деп атаған.
Көлдің ұзындығы шамамен 100 шақырым, ендігі – 28 шақырым, ауданы – 1600
шақырым кв. Көлдің тереңдігі біркелкі емес, дегенмен көлдің түбі
айтарлықтай тегіс. Көлге айқын арналармен үш өзен құяды: Қара Ертіс,
Кендірлік және Клы. Тарбағатайдан бастау алатын көптеген өзендер көлге
жетпейді. Көл ерекше балықтарымен дараланады: бекіре, сүйрік, арқан балық,
(нельма және таймень) тұқы және т.б.
Алакөл – теңіз дейгейінен 347 м биік Алакөл қазаншұңқырының ең төменгі
бөлігінде орналасқан, көл тектоникалық қозғалыстың нәтижесінде қалыптасқан.
Көлдің ұзындығы – 104 км, ені – 52 км, орташа тереңдігі – 22 км, ең терең
жері – 54 км. Тұзды көл. Жағалаулар көптеген түбектермен, мүйістермен,
шығанақ, кіші шығанақтармен қатты тілінген.
Көлге 15-тен көп өзен тармақтар құяды, осылардың негізгілері – Үржар,
Қатынсу, Еміл және т.б. Су бетінің жоғарғы температурасы 24-260 С-ге
жетеді, ал таяз сулы жерлер 300 С-ге дейін жылынады. Көл бетінде күрделі
желді режім байқалады. Көлдің жағалау бойында қарапайым қамыс, шалғын,
айрауық, қамыс, қоға, сулы жеңіл өсімдіктер, стерелолист, частуха, мүйіз
жапырақ өседі. Алакөл суында балықтың сегіз түрі мекендейді. Көксерке,
сазан, қарабалық, алабұға кәсіпшілік болып табылады. Өзен сағаларында
ондатра мекендейді. Жағалауында бакландар, ұзақ, маймақ қаздар, аққулар,
бірқазандар, құтандар, көп үйректер мекендейді. Қамыс қопасында дақты
мысықтар, егеуқұйрықтар кездеседі.
Сасықкөл Алакөлдің солтүстігінде теңіз деңгейінен 350 м биікте
орналасқан. Бұл көлде тектоникалық қатпарлықта қалыптасқан, ағынды,
ұзындығы 49,6 км, ені 20 км-дей, орташа тереңдігі 3,3 м, ең терең жері 4,7
м. Көлге үш өзен құяды: Тентек, Қарақол және Ай. Жағалауындағы зонада
үйректің көптеген түрлері, қаздар, маймақ қаздар, суқұзғын, бірқазандар,
аққулар, шағалалар, құтандар, балшықшылар мекен етеді. Қамысты қопаларда
қабандар, түлкілер, дақты мысықтар мекен етеді.
Марқакөл Оңтүстік Алтай тауында, Күршім және Асутау жоталарының
арасындағы Марқакөл ойпатының ең терең бөлігінде орналасқан. Оның ауданы
455 км2, ұзындығы 38 км, ені 19 км, жағалау сызығының ұзындығы 106 км,
теңіз деңгейінен биіктігі 1449 м. к тектоникалық қатпарлықта қалыптасқан,
максималды тереңдігі 27 м .
Марқакөл көлі ағынды, оған 27 шағын өзендер және жылғалар құяды, ал
аққанда бір ғана Қалжыр өзені ағады. Марқакөл қараша айының соңында қатады,
мамырдың бірінші жартысында ериді. Мұздың қалыңдығы 53 – 116 см дейін
өзгереді. Судың беткі қабатының шілде айындағы температурасы +16...+170 C.
Бұл көлде су өсімдіктерінен стрелолист, кішкентай балық оты, қоға
қамыс, шалғын өседі. Ал балықтардан майқап балық, қарауыз, талма балық,
теңге балық, сұлуталма мекендейді.
Сибинский көлдер. Қалба таулы өлкесі – керемет әдемі көлдердің өлкесі.
Олар құм тасты құздарда, плита тәрізді кесектерде және гранитті жиектерде
орналасқан. Барлық көлдер бекітілген немесе тұйықталған, терең емес.
Олардың саны бесеу: Сасықкөл, Қоржынкөл, Шалқар, Төртқаракөл, Қанакөл.
Көлдер Көктау массивінің оңтүстік шегінде саты тәрізді орналасқан. Олардың
қазаншұңқыры үш жағынан тұйықталған және гранитке еніп кеткен сияқты
көрінеді. Көлдер тар тізбектерге бөлінген. Жартастар мен тізбектердің
шыңдары өсімдік жамылғысынан айырылған деседе болады. Сибинский көлдерінің
жалпы көлемі – 55,6 км 2, тереңдігі – 2,5-38 дейін, теңіз деңгейінен
салыстырғандағы биіктігі – 770-830 м. Суларының түстері сарғылт немесе
қоңыр-сары. Осы аталған көлдер арқылы аты жоқ көптеген бұлақтар ағып өтеді.
Олар жер асты суларымен, жауын-шашын және өзен ағымдарымен қоректенеді.
Жайпақ жағалаудың оңтүстігінде шабындық, өсіп кеткен бетеге, ақ жусан,
ақ селеу бар. Мұнда ағашты өсімдіктерден бәйтерек, көк терек, қарағай,
қайың өседі. Көлде плотва, шортан, қара балық, сібірдің тарақ балығы, сазан
мекендейді. Суда жүзетін құстардан үйрек ұя салады, арасында ондатралар да
кездеседі. Сибинский тобының ішіндегі ауданы бойынша ең үлкен көл – Шалқар
5.
1.4. Топырақ жамылғысы жағдайы
Топырақ – бұл өзінің органикалық дүниесі, газы, суы мен температура
режимі бар табиғи кешен. Топырақ энергияның барлық ағымдардың қиылысында
жатыр.
Шығыс Қазақстан облысының топырағы әртүрлі: Батыс субрегионға ендік
бағытта созылған дерлік топырақ зонасы тән, ал Шығыс субрегионда тау
көтерілу шегінде биіктік белдеу айқын көрінеді.
Шығыс Қазақстан облысы топырағының негізгі түрлері
Топырақ түрлері Қарашіріктің Қарашірік
құрамы, % горизонттарының қуаты,
см
Қаратопырақ 4 – 13 дейін 40 – 120
Таулы қаратопырақ 6 – 10 50 – 80
Қаратопырақ (аз және 4 – 6 ... 6 – 8 дейін 50 – 80
орташа қарашірікті)
Кара-сарғылт 3 – 4 30 – 50 – 60
Сарғылт 2 – 3 30 – 40
Ақшық-сарғылт 1 – 2 16 – 18, 25 – 40
Қоңыр 0,7 – 1,5 – 2,0 10 – 15, 25 – 40
Облыс топырағының негізгі түрлерін қарастырайық. Жазықты бөліктің
солтүстігінде қаратопырақ пен кара-сарғылт топырақтар, оңтүстікте - ақшық-
сарғылт, атырауларда - шабындық-батпақты топырақтар.
Кара-сарғылт топырақ – зональды тип болып табылады және облыстың оң
жағалау бөлігінің солтүстігінде – Белағаш орманды жазықта ( далада )
орналасқан. Белағаш жазығының шекарасында топырақты құрайтын және аналық
тау жыныстары әртүрлі: негізінен бұл жер орманды саз бен құмнан тұратын
саздар, арасында құмайтты және құмды үйінділер күңгірт-сарғылт топырақтар
далалы зонаның негізгі жер қорын ұсынады. Жер асты сулары бұл жерде 7-10 см
тереңдікте жатыр.
Кара-сарғылт сортаңдау топырақ Коростелев-Солоновский сортаң дала үшін,
сонымен қатар, сол жағалау бөліктің ежелгі өзен террасаларына тән. Осы кара-
сарғылт топырақ далалы сорлар арасында дақ болып кездеседі. Ораша сортаңдау
және өте қатты сортаңданған топырақтар егістіктік жерлер тобына кіреді.
Облыс топырағы үшін мынадай тұздану деңгейі тән: нашар, орташа, қатты және
сортаң . Тұзды топырақ таралған аудандар: Ұлан, Көкпектінің солтүстік
бөлігі, Күршім, Зайсан, Тарбағатай.
Оң жағалаудың аз бөлігін қаратопырақ ( аз және орташа қарашірікті )
алып жатыр. Олар Солтүстік-Батыс Алтайдың құлама тау етегін ( Шүлбі орманды
даласын ) алып жатыр және шаруашылыққа пайдаланатын жерлер болып табылады.
Бірақ құмайтты қаратопырақтың жеңіл механикалық құрамына байланысты жел
эрозиясына жиі душар болады. Сондықтан осындай топырақты игеру кезінде
ауыспалы егіс қажет – алқапты көп жылдық шөптермен алмастыру керек.
Ежелгі Ертіс аңғарының оң жағалау бөлігінің шегінде құрамында ұсақ
жұмыр және қиыршық тастар жиі кездесетін құмды үйінділер дамыған. Құмдардың
осындай территорияларын негізінен қарағайлы орман алып жатыр. Құм мен
құмайттың аз бөлігін жер шаруашылығында пайдаланады, бірақ бұл топырақтар
сонымен бірге, жел эрозиясына оңай тап болады. Құмның нығаюын және олардың
дамуын алдын алу үшін арнайы агротехникалық шараларды міндетті түрде
өткізіп отыру керек.
Қазіргі Ертіс аңғары шабындық жайылма топырақ және жоғары құрамды
органикалық заттармен қалыптасуда. Олар мол пішен ретінде (сенокосы) және
жеміс-жидек дақылдарын өсіру үшін қолданылады. Ертіс аңғарының бір бөлігін
шаруашылықта құндылығы жоқ, шабындық сорлар және шым тезекті-сазды
топырақтар алып жатыр 1.
Тау етегінен шыңға қарай топырақ түрлерінің өзгеруін байқайық.
Аласа таулы Оңтүстік Алтай белдеуінде (Күршім ауданының
оңтүстігінде) құрғақ климат жағдайында қоңыр шөл-далалы топырақ қалыптасты.
Оларда 1-1,2% аз қарашірік бар және жыл бойы үнемі соғатын желден топырақ
беті қатты ұсақталған. Суару кезінде мұндай топырақтарды күзгі жайылым
ретінде және егін шаруашылығы үшін пайдалануы мүмкін.
Қоңыр топырақтар солтүстік шөлдер территориясына тән. Олар Балқаш
маңының солтүстігіндегі ұсақ шоқыны, Зайсан және Алакөл қазаншұңқырларын
алып жатыр. Мұндай топырақ түрлері шоқы баурайларында дамыған. Үлкен
аудандарды ұсақталған тастар, сортаңдар және сорлар алып жатыр, сондықтан
жайылымға ғана жарамды.
Зайсан қазаншұңқырында қоңыр сортаң емес саздарды суару кезінде қанағат
етерлік егін алуға болады.
Сарғылт топырақтар: ақшыл және қара. Ақшыл-сарғылт топырақтар аласа
таулар, тау алды, тау аралық ойпаттардың аудандары үшін және Қалба және
Тарбағатай тауларының ұсақ шоқылы жер бедеріне тән. Қарашіріктің
горизонттық қуаттылығы 25-30 см құрайды.
Ақшыл-сарғылт топырақтар Орталық-Қазақстан және Көкпекті-Шар ұсақ
шоқыларын қамтиды. Семейтау, Шыңғыс және т.б. таулы массивтердің әсерінен
топырақ жамылғысындағы зоналылықтың азғантай бұзылуы байқалады.
Ақшыл-сарғылт топырақтар үшін қиыршық тас және сортаң тән. Олардың
таралу зоналарын егін шаруашылығының қауіпті зоналары деп атайды. Бұл
топырақтар қолдан суаруды қажет етеді, органикалық заттардың қоры аз,
табиғи құнарлығынан тез айырылады. Оларды жақсарту және құнарлығын сақтау
үшін суару жерлерінде шөптанапты, әсіресе, топырақты органикамен байытатын
және оның құрылымын жақсартатын бұршақпен ауыспалы егісті мақсатқа сәйкес
енгізу керек.
Ақшыл-сарғылт топырақтар және сортаң топырақтар егін шаруашылығына
жарамсыз, бірақ жайылым үшін қолайлы ( көбінесе қой өсіретін бағытқа ).
Биіктігі 600-800 м таулы массивтердің шегінде ақшыл-сарғылт топырақтар
Оңтүстік Алтай және Сауыр тауларының етегінде орын алған қара-сарғылт
топырақтарға ауысады. Олар қарашіріктің құрамы және қиыршықтың ұсақтылық
деңгейі жағынан әртүрлі ұсақталған үйінділерден тұрады, қоңыр түсті
қарашіріктің горизонттық қуаттылығы 40 см. Жыртылған жерлер ретінде
пайдаланады.
Қалба тауының бөктері және Тарбағатай тауының етегі жоталы немесе
құлама етекті жазық болып көрінеді, жеңіл тау жыныстарымен құралған:
орманмен немесе сары топырақ түріндегі саздақтармен. Мұнда қара-сарғылт
топырақтарда 600-700 м биіктікке дейін ақ селеу-бетегелі дала басым, одан
жоғары – қаратопырақтарда ақ селеу және түрлі шөпті-ақ селеулер басым.
Қара топырақтар тау алдында, аласа тауларда және Кенді, Оңтүстік
Алтайдың тау аралық аңғарларында және Қалбаның 1500 м биіктігіне дейінгі
жерде орналасқан. Тау етегіндегі қаратопырақтар – облыстың жақсы егістік
жерлері, 40 – 90 дейін және 120 см-лік қуатты гумустық горизонты бар.
Негізгі суарылмайтын егістік зона болып табылады, мұнда көптеген бағалы
ауыл шаруашылық дақылдар егіледі, бидайдың қатты сорттары өсіріледі.
Таулардың жоғарғы белдеуі малдарды табиғи жеммен қамтамассыз ететін
бағалы жайылым, пішен болып табылады. Тарбағатайдың ең биік су айырығының
бөлігі тегіс массивтердің жоқтығынан, қысқа вегетациондық кезеңнің және тік
баурайлардың кесірінен егіншілік үшін қолданбайды, дегенмен, қаратопырақ
түріндегі таулы-шабынды топырақтар органикаға бай және потенциалды
құнарлыққа ие. Бірақ оның есесіне мұндай су айырықтар мал шаруашылығына
ерекше маңызы бар және керемет жазғы жайлауға таптырмас орын.
Тарбағатай және Қалба баурайларының еңістегі бойынша таулы қара
топырақтар кең тізбектермен созылған. Бұл топырақтар қара-сұр түсті,
қиыршықты құрылымы және 10 %-ке дейінгі гумусы бар, ылғалмен жақсы
қамтылған. Оларды су шаюдан және жыралардың пайда болуынан сақтау үшін
арнайы эрозияға қарсы шараларды міндетті түрде өткізу қажет.
Таулы сұр орманды және шымды-күлгін топырақтар Қалба, Кенді Алтай,
Оңтүстік Алтай, Сауыр және Тарбағатай орташа таулардың солтүстік баурайын
алып жатыр. Қуаттылығы 30 – 40 см-ге дейін, ылғал жетерлік гумустық
горизонтпен және орманды төсеніш қабаттармен сипатталады. Бұл топырақтарды
көк теректі-қайың, қарағайлы ормандар және самырсын-қарағайлы тайгалар алып
жатыр және бағалы орман шаруашылықты алқап болып табылады. Алаңдарды
пішенге және жайылымға пайдаланады.
Таулы-шабынды топырақтар Кенді және Оңтүстік Алтайдың орташа таулы
белдеуінің оңтүстік баурайында таралған. Осы топырақта өсетін табиғи
өсімдіктердің артықшылықтары: жапырақты және қайыңмен араласқан қарағайлы
ормандар, қатты бұталар, түрлі шөптік дәнді және көркем шөп басқан
шабындықтар. Бұл жазда керемет жайылым және балды алқап болады.
Таулы-тундралы топырақтар Кенді және Оңтүстік Алтайдағы 2000 м
жоғарырақ тегістелген альпілік жер бедерінің биік бөліктерді алып жатыр.
Топырақтардың қуаттылығы өте аз – 30-40 см-ге дейін, шым тезекке бай. Олар
үшін мына табиғи өсімдіктер тән – аласа альпілік шөптер және жайылған
бұталар. Таулы-тундралы топырақтардан жоғарырақ тасты ұсақ тау жыныстары
және мұздықтар кетеді.
Сонымен, біздің облыстың топырақ жамылғысы әртүрлі құрамымен
ерекшеленеді 3.
1.5. Өсімдік жамылғысы
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының солтүстік-шығысының ең
қиырында орналасқан. Ол 28,3 миллион гектар жерді алып жатыр және 7 табиғи
аумақта орналасқан: таулы егістік аймағы, альпілік тундралық-шалғындық
аймақ, ормандық аймақ, орманды-далалық аймақ, орманды аймақ, шөлдік-далалық
аймақ, шөлдік аймақ. Жергілікті жер бедері алуан түрлілігімен және
күрделілігімен ерекшеленеді.
Шығыс Қазақстан – республиканың территориясында орман шаруашылығы
дамыған. Орман Шығыс Қазақстанның негізгі байлығы. Бірақ кейінгі жылдары
бұл байлықты мөлшерден көп пайдаланады. Ағаштарды бақылаусыз кесудің
нәтижесінде орман алқабы азаюда.
Негізгі өсімдік жамылғысын лавр жапырақты терек, татар ұшқаты, тобылғы,
шәңгіш, кәдімгі таңқурай, мойыл және басқа өсімдіктердің ағашты- бұталы
топтары құрайды, олар дәнді дақылды әртүрлі өсімдіктердің учаскелерімен
кезектесіп алмасып отырады.
Шығыс Қазақстанның орман ареалдарында ғажайып пион кездеседі. Орманның
шетінде және тоғай ішіндегі ашық жерлерде өседі. Өсімдік бақшаларда сәндік
өсімдіктер ретінде өсіріледі.
Ғажайып пион – биіктігі 100 см-ге жететін көпжылдық шөпті өсімдік.
Жеміс – листовканың жинағы. Оның тұқымы ірі, қара, эллиптікті.
Қаумалда итмұрынның 3 түрі өседі: тарбақ итмұрын, тікенекті итмұрын,
тікенді (инелі) итмұрын. Олар теректі шағын тоғайлардың маңында және
бұталарда кездеседі. Тығыз қалың бұталардың құрғақ күйіндегі жалпы түсімі
200-400 кгга. Жалпы қоры мөлшермен 30-40 тоннаға, ал кәсіптік қоры- 15-25
тоннаға бағаланады. Жемістің құрамындағы аскорбин қышқылы 2-5%, бұл басқа
жерде өсетіндердің құрамындағыдан 3-4 есе көп. Долана орман маңайларында,
өзен жайылмаларында және бұталардың арасында кездеседі. Жемісінің түсімі-
40-70 кгга, биологиялық қоры- 4-8 тонна, ал кәсіптік қоры- 2-4 тонна.
Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілгендері: сібір қандығы, ірі гүлді
шолпанкебіс, алтай рауғашы, қар дәуаяғы, алтай суықшөбі, тәтті жапырақты
таспа, таңдамалы плаун 5.
6. Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылық жерлер сипаттамасы
2005 жылдың басында әкімшілік аудандардағы жерлерді тиімді пайдалану
мақсатында қалыптасқан Шығыс Қазақстан облысының жер қатынастары
басқармасы 1997 жылдан 2009 жылға дейінгі аралықтағы құрамы бойынша және
ауыл шаруашылық алқаптар динамикасы материалдарына талдау жасады. Барлық
жер қорындағы құрылымдардың ауыл шаруашылық алқаптар көлемі 22661,3 мың
гектарды немесе облыс аумағының 79,9 пайызын құрайды.
Талдау көрсеткіші бойынша, 1997 жылдан 2000 жылға дейінгі аралықта
жыртылатын жерлер күрт қысқартылған. Егістік көлемі 217,3 мың гектарға
азайып 860,9 мың гектарды құрады, осыған байланысты тыңайған жер көлемі
көбейді. 2001 жылдан бастап жыртылатын жерлердің кеңею динамикасы белгілене
бастады. 2001 жылдан 2005 жылға дейін егіс көлемі 229,8 тыс. га.мың
гектарга көбейді 6.
1- кесте.
Пайдаланылатын жерлердің құрамы мен қолданылуы
(мың.га.1997- 2009 жж)
Әр Жалпы Соның ішінде
жыл көлемі Барлығы
Егістік Суармалы ТыңайғанШабындыҰжымдық
жерлер жерлер жерлер қ бақшалар
1997 28349,11078,2 123,2 1355,1 1038,8 12,922681,1
1998 28349,11078,2 123,2 1355,1 1038,8 12,922681,1
1999 28349,1871,2 69,1 1563,3 1040,5 10,422680,3
2000 28349,1860,9 76,7 1572,5 1040,5 10,222678,6
2001 28349,1900,4 75,3 1128,1 1062,2 10,322678,1
2002 28349,11056,6 84,7 556,9 1071,6 10,322675,9
2003 28349,11090,7 87 526,2 1070,9 22677,3
9,5
2004 28346,81136,1 80,9 487,3 1070,8 1022676,7
2005 28346,81130,2 82,6 507,5 1056,9 10,122661,5
2006 28322,61138,6 85,1 501,2 1060,5 9,822676,4
2007 28346,81111,1 123 317,4 1056,8 1022661,3
2008 28346,81173,5 87,8 2848,7 1068,1 11,122661,5
2009 28322,51254,9 124 373,0 1056,9 22661,3
12,5
Жыл бойы қабылданған бағдарламалар мен қаулылардың орындалуы туралы,
бірінші кезекте Жарма және Көкпекті аудан әкімдіктерінің ауыл
шаруашылығына арналған жерлерді тиімді пайдалану жұмыстары туралы облыс
әкімдігінің қаулысы, жер қойнауын пайдаланушылар үшін жер телімін беру
туралы қаулысына бақылауды жүзеге асырды.
1 -сурет. Ауыл шаруашылық жерлер.
Жерді пайдалануды жоспарлау және болжау бөлімі ауыл шаруашылығына
арналған жерлерді тиімді пайдалану жөніндегі 2005-2007 жылдарға арналған
қала, аудан бағдарламаларына талдау жасады,оның ішінде ауыл шаруашылыққа
арналған жерлерге немесе конкурс және аукцион арқылы жалға алу құқығы
бойынша, бұзылған жерлерге түгендеу дайындаған жұмыстары туралы, тыңайған
және пайдаланылмай қалған жерлерді ауыл шаруашылық айналымына уақытылы
тартуға, жер телімін түгендеу туралы ақпараттар жинады.
2- сурет. Егістік көлемі.
2009 жылдың 1 қарашасына Шығыс Қазақстан облысының жер қоры
Шығыс Қазақстан облысының жер қорының құрылымы. Шығыс Қазақстан
облысының жер көлемі 28 322,5 мың га, оның ішінде ауыл шаруашылығы
мақсатындағы 9 361,5 мың га (облыс жер қорының 33,0 %);186,0 га (0,6 %) -
өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс жері және өзге де ауыл шаруашылығы
мақсатындағы жер; 2 140,9 мың га (7,6 %) – орман қорының жері; 572,3 мың
га (2,0 %) – су қорының жері; 11 669,0 мың га (41,2 %) – босалқы 6.
3-сурет. Шығыс Қазақстан облысының жер қоры (01.11.2009 ж)
1. Егіншілікте пайдаланатын жерлер
Егіншілік негізінен өсірілетін дақылдардың түрлеріне байланысты
келесідей түрлерге бөлінеді:
Дәнді дақылдарға: бидай, күздік арпа, сұлы, жүгері,қарақұмық, бұршақ,
тары, күздік бидай;
Техникалық дақылдарға: мақта, қант қызылшасы, күнбағыс жатады, бірақ
біздің облыста аталған дақылдардың ішінде күнбағыс ғана егіледі.
Бақша дақылына: картоп, капуста, сәбіз, қызанақ, қияр, көкөніс, жеміс-
жидек және т.б. жатады 7.
Өсімдік шаруашылығы - ауыл шаруашылығының негізгі саласы және өсімдік
шаруашылығы өнімін өндіру үшін негізінен мәдени өсімдіктерді өсіреді. Бұл
сала халықты азық-түлікпен, мал шаруашылығын мал азығымен қамтамасыз
етеді. Ылғал ресурстарын сақтау технологиясын қолдану жылдан жылға артып
келеді. 2008 жылы 137,5 мың. га болса, 2009 жылы 191,3 мың. га өңделетін
болады. Ол 34%-ды құрайды.
Астық шаруашылығы – облыстың ауыл шаруашылығындағы ең ірі сала.
Қазақстан Республикасындағы шаруашылық алқаптардың 10% аумағын алып
отырған облыс елде өндірілетін барлық астықтың 4%-ын өндіреді.
2008 жылы өсімдік шаруашылығын дамытуға әртүрлі қаржыландыру көздерінен
3,7 млрд. теңге жұмсалды. Өсімдік шаруашылығының шығымдылығы мен сапасын
арттыруға, көктемгі егіс және егін жинау кезінде жанар-жағар май және
басқа да тауар-материалдық құндылықтардың құнын арзандатуға 2008 жылы
тауар өндірушілерге республикалық бюджеттен 1624 млн. теңге бөлінді.
Суармалы жерлердің тиімділігін арттыру мақсатында облыста 24 ауылдық су
пайдаланушылар кооперативі құрылды. Оның құрамына 936 шаруашылық құрылымы
кірді және олар 27 мың га егіс алқабына қызмет көрсетеді. 2008 жылы су
жеткізу қызметі құнын субсидиялауға республикалық бюджеттен 29,6 млн.
теңге бөлінді. Облыста 205,2 мың га суармалы жер бар, оның ішінде 60,8 мың
га пайдаланылады. Суармалы жерлердің тиімділігін көтеру үшін 3 объектідегі
суару жүйелерін қалпына келтіруге республикалық бюджеттен 295,1 млн. теңге
бөлінді 8.
Бақша дақылы – 2008-2009 жылы аумақтарды көкөністі өнімдерін жетілдіру
бойынша облыста Аумақтық бағдарлама дайындалып, бекітілген. Аумақтық
бағдарламаны жүзеге асыру және Семей және Өскемен қалаларының маңына
картопты-жеміс белдеуін құру мақсатында 2009 жылы облыстың қала және
аудан әкімшіліктері өндірістік бағдарлама дайындады, картоп өндірісінің
көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы 60 мың тоннаға ( 310,0 мың
тонна ), көкөністер 25 мың тоннаға ( 177,0 мың тонна ) және бақша өсіру 10
мың тоннаға ( 40,0 мың тонна ) ұлғайды. Оперативті мәліметтер бойынша осы
жылы картоп отырғызу ауданы облыс бойынша 2,5 мың га (23,8 мың га), жеміс
өсіру ауданы 0,8 мың га ( 8,4 мың га ) көбейді. Картоп және жеміс
дақылдарының өнімділігін арттыру үшін облыстың ауыл шаруашылық құрамалары
1821 тонна минералды тыңайтқыштар сатып алды, оның 640 тоннасы жәрдемдік.
2009 жылы астық өніміне 275,5 мың тонна органикалық тыңайтқыш
пайдаланылды. Тұқым қорын жақсарту үшін облыстың ауыл шаруашылық
құрамалары өз қаражаттарының есебінен 2,0 мың тонна картоп тұқымын сатып
алды, олардың 1,5 мың тоннасы Невский бірінші репродукциясының
аудандық сорты. Аса қауіпті организмдермен күрес бағдарламасы бойынша
облыста осы жылы республикалық бюджеттің қаражатынан картоп егістерін және
көкөніс егісті алқабын колорад қоңыздарынан өңдеу жұмыстары жоспарлануда
9.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер. Шығыс Қазақстан облысының жер
қоры құрылымының 9 млн. 361,5 мың га құрайды. 2008 жылмен салыстырғанда
осы санаттағы жерлер, жұмыс істеп тұрған шаруа қожалықтары мен ауыл
шаруашылығы құрылымдарына қосымша жерлерді беру және жаңадан ұйымдастыру
есебінен 688,9 мың га ұлғайды.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің ауыл шаруашылық алқаптары 9
млн. 208,8 мың га (98,4 %) құрайды, соның ішінде 1 млн. 228,8 мың га (13,3
%) егістік, 2,2 мың га (0,02 %) көп жылдық екпелер, 237,5 мың га (2,5%)
тыңайған жерлер, 437 мың га (4,6 %) шабындық, 7 млн.303,0 мың га (78,0 %)
жайылымдық.
Шаруа (фермер) қожалықтарының саны 17 мың 944 құрады, олар 7 млн.
522,6 га ауданды алып жатыр. 2008 жылмен салыстырғанда шаруа (фермер)
қожалықтары 25-ке, жерлердің ауданы 647,7 мың-ға азайды.
1 млн. 662,7 мың га ауданда мемлекеттік емес ауыл шаруашылығы заңды
тұлғаларының саны 525 құрайды, соның ішінде 1371,5 мың гектары шаруашылық
серіктестіктерінің пен акционерлік қоғамдардың, 203,7 мың гектары ауыл
шаруашылығы өндірістік кооперативтерінің, 87,5 мың гектары басқа
мемлекеттік емес кәсіпорындарының жерлері. 2008 жылмен салыстырғанда
мемлекеттік емес агроқұрылымдардың саны 40-қа, жері 39,7 мың гектарға
ұлғайды.
169,6 мың га ауданда мемлекеттік ауыл шаруашылығы заңды тұлғаларының
саны 183 құрайды. 2008 жылмен салыстырғанда мемлекеттік агроқұрылымдардың
саны 33өке, жері 1,5 мың га-ға ұлғайды.
Өнеркәсiп, көлiк, байланыс жерi және өзге де ауыл шаруашылығы
мақсатына арналған жерлер 186,0 мың га, облыстың жалпы ауданының 0,6 %
құрайды, соның ішінде: өнеркәсіп жерлері 43,6 мың га (23,4 %); автомобиль
көлігінің жерлері – 33,5 мың га (18,0 %); темір жол көлігінің жерлері –
14,0 мың га (7,5 %); байланыс жерлері – 1,3 мың га (0,7 %); басқа ауыл
шаруашылығынан өзге кәсіпорындардың жері – 93,6 мың га (50,3 %).
2008 жылмен салыстырғанда осы санаттағы жерлердің көлемі, өнеркәсіптік
кәсіпорындарына қосымша жерлер берілгендіктен 1,5 мың га ұлғайды.
Орман қорының жерлері. Есептік жылда орман қоры жерлерінің жалпы
көлемі 2 млн 140,9 мың га (7,7 %) құрайды. Қазақстан Республикасының
Үкіметінің 2009 жылғы 28 тамыздағы № 1278 қаулының негізінде құрылыс үшін
өнеркәсіп жерлерін ауыстырудың себебінен 3 га-ға азайды (2 га), 1 га
анықталған аудандар.
Су қорының жері 2009 жылдың 1 қарашасына 0,3 мың га-ға көбейіп 572,3
мың га (2,0 %) құрады. Есепті жылда су қоры жерлерінің көлемі Алаколь
көлінің су қорғау аймағын орнатуына байланысты өзгерді.
Босалқы жерлер 11 млн. 669,0 мың га (41,2 %) құрап отыр, 2008 жылмен
салыстырғанда жерлерді басқа санаттарға ауыстыру есебінен 685,7 мың
гектарға азайды.
Ауыл шаруашылығы алқаптарының құрылымы. Ауыл шаруашылығы жерлердің
көлемі 2009 жылғы 1 қаңтардағғы жағдай бойынша 22 млн.661,3 мың га немесе
облыс аумағының 79,9 %-ын құрады. Ауыл шаруашылығы алқаптарының
құрылымында егістіктің салмағы – 1 млн. 254,9 мың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz