ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениеті
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелерінің туындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы қазақтың әнші.сазгері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы талантты ақын, әнші, композитор ... ... ... ... ...
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы өз талантын паш еткен дарынды әнші ... ... .
ІІ тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақ музыкасының дамуына сүббелі үлес қосқан халық композиторларының мәдениетке қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Құрманғазы Сағырбайұлы қазақтың күй өнерінің негізін салушы ...
2.2 Дәулеткерей Шығайұлы күй өнерінің классигі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәттімбет Қазанғапұлы шертпе күй мектебінің негізін салушылардың бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ықылас Дүкенұлы халқын қоңыр үніне ұйытқан қобызшы ... ... ... .
2.5 Сүйінбай Аронұлы қазақ тарихында өшпес із қалдырған ақын ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелерінің туындылары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы қазақтың әнші.сазгері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы талантты ақын, әнші, композитор ... ... ... ... ...
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы өз талантын паш еткен дарынды әнші ... ... .
ІІ тарау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақ музыкасының дамуына сүббелі үлес қосқан халық композиторларының мәдениетке қосқан үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.Құрманғазы Сағырбайұлы қазақтың күй өнерінің негізін салушы ...
2.2 Дәулеткерей Шығайұлы күй өнерінің классигі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәттімбет Қазанғапұлы шертпе күй мектебінің негізін салушылардың бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ықылас Дүкенұлы халқын қоңыр үніне ұйытқан қобызшы ... ... ... .
2.5 Сүйінбай Аронұлы қазақ тарихында өшпес із қалдырған ақын ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілермен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының негізін құрады. Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб тілін білетін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын еді. Композиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар айқын бейнеленді, әділетсіз заңдарға, билеуші сұлтандарға, олардың зорлық – зомбылығына қарсы күреске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен күйлерде халықтың бас бостандығы, әйел теңдігі жөніндегі армандары, бай – шонжарларға, билеп-төстеуші сұлтандарға деген наразылық үндері айқын бейнеленген. Көптеген композитор әншілер мен күйшілер өздерінің шығарған әндері мен күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған. Сол үшін де олар қуғын – сүргінге көп ұшырап отырған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы, Мұхит Мералыұлы, Сарымалай, Біржан сал Қожағұлұлы, Ақан сері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-композитор музыканттар үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен, олардың бәрінің мақсаттары бір болды, яғни халықты билеп – төстеушілерге деген наразылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем табиғатын, тауларын, өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын өз туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық тұрмысын зерттеу үшін, сондай-ақ қазақ музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда қазақ және орыс ғалымдары мен саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің баға жетпес маңызы бар.
Осы құнды еңбектердің ішінде елеулі орын алатын «Құрманғазы» атты күйлер жинағында Ахмет Жұбанов Құрманғазы күйлерінің нота үлгілерін келтіріп, шығу тарихы туралы мәлімет берген.
Қазақ әндерін жазып алуда С.Г. Рыбаковтың сіңірген еңбегі бағалы еңбек болды. ол 100-ден астам ән жинады, халық музыкасының өткен дәуірге тән негізгі сипаттары сақталған бұл әндер қазақ халқы тарихының әр түрлі кезеңдеріндегі музыка тілінің дамуын түсіну үшін айқын негіз болып табылады. Рыбаков қазақтарда сұлулық пен ғашықтықты жырлайтын лирикалық әндердің, кең көлемді жырлар мен аңыз өлеңдердің неғұрлым көп тарағандығын атап көрсетті.
1942 жылы жарық көрген «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» деген кітабының бір бөлімін Ахмет Жұбанов Жаяу Мұсаға арнаған. Онда Жаяу Мұсаның өмір жолы, музыкалық творчествосы әңгіме болады, бірнеше әндерінің ноталары енеді. Бұл қазақтың халық композиторлары туралы бірінші музыкалық зерттеу еді.
1961 жылы Қазақтың мемлекеттік көркем баспасынан Н. Оразбековтың «Жаяу Мұса» атты кітапшасы шықты. Автор бұл очеркінде Жаяу Мұсаның ақындық, күрескерлік , композиторлық жақтары баяндалғанда, өмір шындығын ақындық, жорамалдық әрекеттері көлеңкелей берілген.
Ханғали Сүйіншалиевтің еңбегінде «Біржанның шығармашылық өмірінде үлкен бір оқиға оның Абай ауылына баруы, Абайдың Біржанға әсері күшті болғанын, Біржанның әндерін, өмірбаянын, асқан дарындылығын ашып көрсеткен.
А. Затаевич Тәттімбеттің «Былқылдақ» күйіне берген түсінік сөзінде «қызықты, ойнақы күй, ерекшелігі – жалғыз дауыстылығында. Пьесаның орта жерінде жоғары көтеріліп, ақырында төмен түсетін қажырлы, толқын тәрізді мелодия, ұшы-қиыры жоқ лентадай бұрала дамиды» - дейді.
Асанбай Асқаровтың «Ұлы тұранның ұлдары» деген еңбекте былай көрсетілген. Қазақ халық поэзиясында өлеңдері халық жадында сақталып қалған ақын Сүйімбай көрнекті орын алады. Дарынды ақын Сүйімбай Аронұлы өз өлеңдерінде халық қаһармандарын дәріптеп, ел билеуші сұлтандардың озбырлығын әшкереледі. Жүйрік тілді, тапқыр ақын Жетісудағы қазақ пен қырғыз халқы ішінде өте әйгілі болды. Оның өлеңдерінде өмір шындығы мен, халықтың ойы мен арманы айқын сезіліп тұратындығын .
Дипломдық жұмыстың мақсаты
Бұрын айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып, әйгілі күйшінің өмірін және күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке таныстыруды, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениетіне үлес қосқан Біржан сал Қожағұлұлының сазды үні, Ақан серінің ақындық талантын, Жаяу Мұса Байжанұлының әншілік өнері, Құрманғазы Сағырбайұлының қазақ музыка мәдениетіндегі ерекше орнын, Дәулеткерей Шығайұлының, Тәттімбет Қазанғапұлының, Ықыластардың өмірі мен творчествосының, қазақ мәдениетіндегі алатын орнының тарихын зерттеуді жұмыстың негізгі мақсаты етіп алдым.
Дипломдық жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылады:
- Құрманғазы күйлерінің ескіліктен келе жатқан түп нұсқасын тиісті бір жүйеге келтіріп, күй сүйер қауымға ұсыну.
- Айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып, әйгілі күйші Тәттімбет күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке таныстыру.
- Қазақ музыка мәдениетіне өшпес із қалдырған асыл азамат, халық жүрегінің терең түкпірінен орын алған аяулы, айтулы азамат, композитор Біржан сал Қожағұлұлының алатын орнын ашып көрсету.
- Қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына енген Жаяу Мұса Байжанұлының бүкіл халқымыздың өшпес мұрасына айналған туындыларына тоқталу.
- Дәулеткерейдің күйлері талай ұрпақтың жүрегін тербеп, сезімін шалқытты. Дәулеткерейдің артына қалдырған мол мұрасын бүгінгі ұрпаққа жеткізу.
- Сүйінбай халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік ақын. Ол өз шығармаларының мәнділігімен ерекше көзге түскен. Сол қымбат мұраларды халыққа толық таныту.
Жұмыстың өзектілігі
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-әншілермен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының негізін құрады. Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб тілін білетін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын еді. Композиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола тұрса да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар айқын бейнеленді, әділетсіз заңдарға, билеуші сұлтандарға, олардың зорлық – зомбылығына қарсы күреске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен күйлерде халықтың бас бостандығы, әйел теңдігі жөніндегі армандары, бай – шонжарларға, билеп-төстеуші сұлтандарға деген наразылық үндері айқын бейнеленген. Көптеген композитор әншілер мен күйшілер өздерінің шығарған әндері мен күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған. Сол үшін де олар қуғын – сүргінге көп ұшырап отырған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы, Мұхит Мералыұлы, Сарымалай, Біржан сал Қожағұлұлы, Ақан сері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-композитор музыканттар үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен, олардың бәрінің мақсаттары бір болды, яғни халықты билеп – төстеушілерге деген наразылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем табиғатын, тауларын, өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын өз туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық тұрмысын зерттеу үшін, сондай-ақ қазақ музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда қазақ және орыс ғалымдары мен саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің баға жетпес маңызы бар.
Осы құнды еңбектердің ішінде елеулі орын алатын «Құрманғазы» атты күйлер жинағында Ахмет Жұбанов Құрманғазы күйлерінің нота үлгілерін келтіріп, шығу тарихы туралы мәлімет берген.
Қазақ әндерін жазып алуда С.Г. Рыбаковтың сіңірген еңбегі бағалы еңбек болды. ол 100-ден астам ән жинады, халық музыкасының өткен дәуірге тән негізгі сипаттары сақталған бұл әндер қазақ халқы тарихының әр түрлі кезеңдеріндегі музыка тілінің дамуын түсіну үшін айқын негіз болып табылады. Рыбаков қазақтарда сұлулық пен ғашықтықты жырлайтын лирикалық әндердің, кең көлемді жырлар мен аңыз өлеңдердің неғұрлым көп тарағандығын атап көрсетті.
1942 жылы жарық көрген «Қазақ композиторларының өмірі мен творчествосы» деген кітабының бір бөлімін Ахмет Жұбанов Жаяу Мұсаға арнаған. Онда Жаяу Мұсаның өмір жолы, музыкалық творчествосы әңгіме болады, бірнеше әндерінің ноталары енеді. Бұл қазақтың халық композиторлары туралы бірінші музыкалық зерттеу еді.
1961 жылы Қазақтың мемлекеттік көркем баспасынан Н. Оразбековтың «Жаяу Мұса» атты кітапшасы шықты. Автор бұл очеркінде Жаяу Мұсаның ақындық, күрескерлік , композиторлық жақтары баяндалғанда, өмір шындығын ақындық, жорамалдық әрекеттері көлеңкелей берілген.
Ханғали Сүйіншалиевтің еңбегінде «Біржанның шығармашылық өмірінде үлкен бір оқиға оның Абай ауылына баруы, Абайдың Біржанға әсері күшті болғанын, Біржанның әндерін, өмірбаянын, асқан дарындылығын ашып көрсеткен.
А. Затаевич Тәттімбеттің «Былқылдақ» күйіне берген түсінік сөзінде «қызықты, ойнақы күй, ерекшелігі – жалғыз дауыстылығында. Пьесаның орта жерінде жоғары көтеріліп, ақырында төмен түсетін қажырлы, толқын тәрізді мелодия, ұшы-қиыры жоқ лентадай бұрала дамиды» - дейді.
Асанбай Асқаровтың «Ұлы тұранның ұлдары» деген еңбекте былай көрсетілген. Қазақ халық поэзиясында өлеңдері халық жадында сақталып қалған ақын Сүйімбай көрнекті орын алады. Дарынды ақын Сүйімбай Аронұлы өз өлеңдерінде халық қаһармандарын дәріптеп, ел билеуші сұлтандардың озбырлығын әшкереледі. Жүйрік тілді, тапқыр ақын Жетісудағы қазақ пен қырғыз халқы ішінде өте әйгілі болды. Оның өлеңдерінде өмір шындығы мен, халықтың ойы мен арманы айқын сезіліп тұратындығын .
Дипломдық жұмыстың мақсаты
Бұрын айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып, әйгілі күйшінің өмірін және күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке таныстыруды, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениетіне үлес қосқан Біржан сал Қожағұлұлының сазды үні, Ақан серінің ақындық талантын, Жаяу Мұса Байжанұлының әншілік өнері, Құрманғазы Сағырбайұлының қазақ музыка мәдениетіндегі ерекше орнын, Дәулеткерей Шығайұлының, Тәттімбет Қазанғапұлының, Ықыластардың өмірі мен творчествосының, қазақ мәдениетіндегі алатын орнының тарихын зерттеуді жұмыстың негізгі мақсаты етіп алдым.
Дипломдық жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылады:
- Құрманғазы күйлерінің ескіліктен келе жатқан түп нұсқасын тиісті бір жүйеге келтіріп, күй сүйер қауымға ұсыну.
- Айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып, әйгілі күйші Тәттімбет күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке таныстыру.
- Қазақ музыка мәдениетіне өшпес із қалдырған асыл азамат, халық жүрегінің терең түкпірінен орын алған аяулы, айтулы азамат, композитор Біржан сал Қожағұлұлының алатын орнын ашып көрсету.
- Қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына енген Жаяу Мұса Байжанұлының бүкіл халқымыздың өшпес мұрасына айналған туындыларына тоқталу.
- Дәулеткерейдің күйлері талай ұрпақтың жүрегін тербеп, сезімін шалқытты. Дәулеткерейдің артына қалдырған мол мұрасын бүгінгі ұрпаққа жеткізу.
- Сүйінбай халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік ақын. Ол өз шығармаларының мәнділігімен ерекше көзге түскен. Сол қымбат мұраларды халыққа толық таныту.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. «Қазақ мәдениетінің энциклопедиясы». Аруна баспасы. Алматы: 2005 ж.
2. «Қазақстан тарихы» ІІІ- том. Атамұра баспасы. Алматы: 2002 ж.
3. «Қазақ ұлттық энциклопедиясы» І-том. Алматы: 1998 ж.
4. Асанбай Асқаров. «Ұлы тұранның ұлдары» Нұрлы әлем баспасы. Алматы: 1998 ж.
5. «Елтұтқа ел тарихының әйгілі тұлғалары» Күл тегін баспасы. Астана: 2001 ж.
6. «Қазақ ССР тарихы» Ғылым баспасы. Алматы: 1982 ж.
7.Ақан сері Қорамсаұлының шығармашылығы. Алматы:1963 ж
8.Бес ғасыр жырлайды. ІІ том. Алматы «Жазушы» 1989 ж.
9.Жұбанов А. «Замана бұлбұлдары» ІІ – б. Алматы : 1963 ж.
10.Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1958 ж.
11. Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1975 ж
12.Жұбанов А. «Құрманғазы күйлері қалай шыққан ?» Алматы : 1993 ж.
13. Қирабаев С. «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері» Алматы :1995 ж.
14.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін . Алматы :2002 ж.
15.Қазақ ССР тарихы Алматы : 1981 ж.
16.Мұқанов С. Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. әдеби тарихының очерктері .А :1942 ж.
17.Мұқанов С. «Халық мұрасы» Алматы : 1974 ж .
18.Мағауин М. «Қобыз сарыны» Алматы : 1968 ж.
19. Тарақты Ақселеу . «Қазақтың әйгілі күйшілері» Алматы : 1992 ж.
20. Шақанов Б.Хасенов И.Жақанов И. «Қобыз атасы-Ықылас» Алматы : 1993 ж.
21.Қоспақов З. «Әнші тағдыры» Алматы : 1971 ж.
22.ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ ақындар шығармашылығы. Алматы : 1962 ж.
23. Жаяу Мұса Байжанов 9-кітап. Павлодар: 2003 ж.
24. Ханғали Сүйіншалиев. Алматы: «Санат» 1997 ж.
25. А. Жұбанов «Құрманғазы Сағырбаев өмірі мен творчествосы» Алматы: 1960 ж.
26. Құрманғазы күйлері. Алматы: 2005 ж.
27. У. Губайдуллин, Ф. Абдихаева «Құрманғазы күйлері». Шымкент: 1999 ж.
28. А. Жұбанов «Күйлер Қ. Сағырбайұлы». Алматы: 1961 ж.
29. П. Момынұлы «Қазақ музыкасының қысқаша тарихы».
30. Қазақ әдебиетінің энциклопедиясы анықтамалық, Аруна баспасы, Алматы 2005 ж.
31. А. Жұбанов «Ән күй сапары» Алматы 1976 ж.
32. Зама-ай (Бес ғасыр жырлайды) ІІ-т, Алматы 1991 ж.
33. Үш ғасыр жырлайды ХҮІІ-ХХ ғғ. Алматы 1965 ж.
34. Жаяу Мұса Байжанұлы «Ән күйлері» Ерзакович Б, Майчекин М. Алматы: 1959 ж.
35. Ермұрат Үсенов «Тәттімбет саржайлау күйлері» Алматы: 1988 ж.
36. А. Райымбергенов, С. Аманова «Күй қайнары» Алматы: 1990 ж.
1. «Қазақ мәдениетінің энциклопедиясы». Аруна баспасы. Алматы: 2005 ж.
2. «Қазақстан тарихы» ІІІ- том. Атамұра баспасы. Алматы: 2002 ж.
3. «Қазақ ұлттық энциклопедиясы» І-том. Алматы: 1998 ж.
4. Асанбай Асқаров. «Ұлы тұранның ұлдары» Нұрлы әлем баспасы. Алматы: 1998 ж.
5. «Елтұтқа ел тарихының әйгілі тұлғалары» Күл тегін баспасы. Астана: 2001 ж.
6. «Қазақ ССР тарихы» Ғылым баспасы. Алматы: 1982 ж.
7.Ақан сері Қорамсаұлының шығармашылығы. Алматы:1963 ж
8.Бес ғасыр жырлайды. ІІ том. Алматы «Жазушы» 1989 ж.
9.Жұбанов А. «Замана бұлбұлдары» ІІ – б. Алматы : 1963 ж.
10.Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1958 ж.
11. Жұбанов А. «Ғасырлар пернесі» Алматы : 1975 ж
12.Жұбанов А. «Құрманғазы күйлері қалай шыққан ?» Алматы : 1993 ж.
13. Қирабаев С. «Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері» Алматы :1995 ж.
14.Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінгі күнге дейін . Алматы :2002 ж.
15.Қазақ ССР тарихы Алматы : 1981 ж.
16.Мұқанов С. Қазақтың ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. әдеби тарихының очерктері .А :1942 ж.
17.Мұқанов С. «Халық мұрасы» Алматы : 1974 ж .
18.Мағауин М. «Қобыз сарыны» Алматы : 1968 ж.
19. Тарақты Ақселеу . «Қазақтың әйгілі күйшілері» Алматы : 1992 ж.
20. Шақанов Б.Хасенов И.Жақанов И. «Қобыз атасы-Ықылас» Алматы : 1993 ж.
21.Қоспақов З. «Әнші тағдыры» Алматы : 1971 ж.
22.ХҮІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ ақындар шығармашылығы. Алматы : 1962 ж.
23. Жаяу Мұса Байжанов 9-кітап. Павлодар: 2003 ж.
24. Ханғали Сүйіншалиев. Алматы: «Санат» 1997 ж.
25. А. Жұбанов «Құрманғазы Сағырбаев өмірі мен творчествосы» Алматы: 1960 ж.
26. Құрманғазы күйлері. Алматы: 2005 ж.
27. У. Губайдуллин, Ф. Абдихаева «Құрманғазы күйлері». Шымкент: 1999 ж.
28. А. Жұбанов «Күйлер Қ. Сағырбайұлы». Алматы: 1961 ж.
29. П. Момынұлы «Қазақ музыкасының қысқаша тарихы».
30. Қазақ әдебиетінің энциклопедиясы анықтамалық, Аруна баспасы, Алматы 2005 ж.
31. А. Жұбанов «Ән күй сапары» Алматы 1976 ж.
32. Зама-ай (Бес ғасыр жырлайды) ІІ-т, Алматы 1991 ж.
33. Үш ғасыр жырлайды ХҮІІ-ХХ ғғ. Алматы 1965 ж.
34. Жаяу Мұса Байжанұлы «Ән күйлері» Ерзакович Б, Майчекин М. Алматы: 1959 ж.
35. Ермұрат Үсенов «Тәттімбет саржайлау күйлері» Алматы: 1988 ж.
36. А. Райымбергенов, С. Аманова «Күй қайнары» Алматы: 1990 ж.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениеті
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелерінің
туындылары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы қазақтың әнші-сазгері
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы талантты ақын, әнші, композитор
... ... ... ... ...
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы өз талантын паш еткен дарынды әнші ... ... .
ІІ тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақ музыкасының дамуына сүббелі үлес қосқан халық
композиторларының мәдениетке қосқан үлесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.Құрманғазы Сағырбайұлы қазақтың күй өнерінің негізін салушы ...
2.2 Дәулеткерей Шығайұлы күй өнерінің классигі
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәттімбет Қазанғапұлы шертпе күй мектебінің негізін салушылардың
бірі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ықылас Дүкенұлы халқын қоңыр үніне ұйытқан қобызшы ... ... ... .
2.5 Сүйінбай Аронұлы қазақ тарихында өшпес із қалдырған ақын ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-
әншілермен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының
негізін құрады. Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар
болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб
тілін білетін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын
еді. Композиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола
тұрса да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар айқын
бейнеленді, әділетсіз заңдарға, билеуші сұлтандарға, олардың зорлық –
зомбылығына қарсы күреске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен
күйлерде халықтың бас бостандығы, әйел теңдігі жөніндегі армандары,
бай – шонжарларға, билеп-төстеуші сұлтандарға деген наразылық үндері
айқын бейнеленген. Көптеген композитор әншілер мен күйшілер өздерінің
шығарған әндері мен күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған.
Сол үшін де олар қуғын – сүргінге көп ұшырап отырған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына
Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы,
Ықылас Дүкенұлы, Мұхит Мералыұлы, Сарымалай, Біржан сал Қожағұлұлы, Ақан
сері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-композитор музыканттар
үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен, олардың
бәрінің мақсаттары бір болды, яғни халықты билеп – төстеушілерге деген
наразылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем
табиғатын, тауларын, өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын өз
туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық тұрмысын зерттеу үшін,
сондай-ақ қазақ музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда
қазақ және орыс ғалымдары мен саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің
баға жетпес маңызы бар.
Осы құнды еңбектердің ішінде елеулі орын алатын Құрманғазы атты
күйлер жинағында Ахмет Жұбанов Құрманғазы күйлерінің нота үлгілерін
келтіріп, шығу тарихы туралы мәлімет берген.
Қазақ әндерін жазып алуда С.Г. Рыбаковтың сіңірген еңбегі бағалы
еңбек болды. ол 100-ден астам ән жинады, халық музыкасының өткен
дәуірге тән негізгі сипаттары сақталған бұл әндер қазақ халқы
тарихының әр түрлі кезеңдеріндегі музыка тілінің дамуын түсіну үшін
айқын негіз болып табылады. Рыбаков қазақтарда сұлулық пен
ғашықтықты жырлайтын лирикалық әндердің, кең көлемді жырлар мен
аңыз өлеңдердің неғұрлым көп тарағандығын атап көрсетті.
1942 жылы жарық көрген Қазақ композиторларының өмірі мен
творчествосы деген кітабының бір бөлімін Ахмет Жұбанов Жаяу Мұсаға
арнаған. Онда Жаяу Мұсаның өмір жолы, музыкалық творчествосы әңгіме
болады, бірнеше әндерінің ноталары енеді. Бұл қазақтың халық
композиторлары туралы бірінші музыкалық зерттеу еді.
1961 жылы Қазақтың мемлекеттік көркем баспасынан Н. Оразбековтың
Жаяу Мұса атты кітапшасы шықты. Автор бұл очеркінде Жаяу Мұсаның
ақындық, күрескерлік , композиторлық жақтары баяндалғанда, өмір шындығын
ақындық, жорамалдық әрекеттері көлеңкелей берілген.
Ханғали Сүйіншалиевтің еңбегінде Біржанның шығармашылық өмірінде
үлкен бір оқиға оның Абай ауылына баруы, Абайдың Біржанға әсері күшті
болғанын, Біржанның әндерін, өмірбаянын, асқан дарындылығын ашып
көрсеткен.
А. Затаевич Тәттімбеттің Былқылдақ күйіне берген түсінік сөзінде
қызықты, ойнақы күй, ерекшелігі – жалғыз дауыстылығында. Пьесаның орта
жерінде жоғары көтеріліп, ақырында төмен түсетін қажырлы, толқын тәрізді
мелодия, ұшы-қиыры жоқ лентадай бұрала дамиды - дейді.
Асанбай Асқаровтың Ұлы тұранның ұлдары деген еңбекте былай
көрсетілген. Қазақ халық поэзиясында өлеңдері халық жадында сақталып
қалған ақын Сүйімбай көрнекті орын алады. Дарынды ақын Сүйімбай
Аронұлы өз өлеңдерінде халық қаһармандарын дәріптеп, ел билеуші
сұлтандардың озбырлығын әшкереледі. Жүйрік тілді, тапқыр ақын
Жетісудағы қазақ пен қырғыз халқы ішінде өте әйгілі болды. Оның
өлеңдерінде өмір шындығы мен, халықтың ойы мен арманы айқын
сезіліп тұратындығын .
Дипломдық жұмыстың мақсаты
Бұрын айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып,
әйгілі күйшінің өмірін және күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке
таныстыруды, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениетіне
үлес қосқан Біржан сал Қожағұлұлының сазды үні, Ақан серінің
ақындық талантын, Жаяу Мұса Байжанұлының әншілік өнері, Құрманғазы
Сағырбайұлының қазақ музыка мәдениетіндегі ерекше орнын, Дәулеткерей
Шығайұлының, Тәттімбет Қазанғапұлының, Ықыластардың өмірі мен
творчествосының, қазақ мәдениетіндегі алатын орнының тарихын
зерттеуді жұмыстың негізгі мақсаты етіп алдым.
Дипломдық жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылады:
- Құрманғазы күйлерінің ескіліктен келе жатқан түп нұсқасын тиісті
бір жүйеге келтіріп, күй сүйер қауымға ұсыну.
- Айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып, әйгілі
күйші Тәттімбет күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке таныстыру.
- Қазақ музыка мәдениетіне өшпес із қалдырған асыл азамат, халық
жүрегінің терең түкпірінен орын алған аяулы, айтулы азамат,
композитор Біржан сал Қожағұлұлының алатын орнын ашып көрсету.
- Қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына енген Жаяу
Мұса Байжанұлының бүкіл халқымыздың өшпес мұрасына айналған
туындыларына тоқталу.
- Дәулеткерейдің күйлері талай ұрпақтың жүрегін тербеп, сезімін
шалқытты. Дәулеткерейдің артына қалдырған мол мұрасын бүгінгі
ұрпаққа жеткізу.
- Сүйінбай халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік
ақын. Ол өз шығармаларының мәнділігімен ерекше көзге түскен.
Сол қымбат мұраларды халыққа толық таныту.
І тарау
Бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелерінің
туындылары
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы.
Біржан сал Қожағұлұлы – қазақтың атақты халық композиторы,
сазгері, әнші, ақын . Ол ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өмір сүрген
қазақтың ірі бір тұлғасы . Біржан 1834 жылы қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысының Жамбыл ауданындағы Қожағұл бүркеуі деп аталатын
жерде дүниеге келген 1.
Біржанның өмір кешкен жері Көкшетаудың Бурабай өлкесінде.2 Оның
әкесі Тұрлыбай өте қарапайым адам болған. Біржан жеті жасынан бастап
Қызылжардағы екі кластық орыс мектебінде оқыған. Ол алғаш ел
арасында ән салып, өнер қуған, ал жиырма жасынан бастап ән шығара
бастаған. Асқақ ақын, жезтаңдай әнші қазақ әндерін өз өнерімен
байытып қана қоймай, оны жаңа белестерге көтеріп отырған. Біржан
қазақтың әншілік - орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын биік
белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Әншінің әндері өзі
өмір кешкен неше алуан оқиғаларын, адамгершілік, ізгілік
мәселелерін толғап, адам жанының нәзік сезімдерін лирикалық әсем сазға
бөлеген. Оның әндері дәстүрлі ән өнерінің ең таңдаулы, озық үлгісі
болып табылады . Біржанның өнерін жетілдіруге сол өлкенің белгілі
ақындары, күйшілері ықпал жасап ұстаздық еткен. Әншінің музыкалық –
ақындық шығармашылығының демократиялық сипаты айқын көрініп тұрған.
Біржанның алғашқы әндерінің бірі – Біржан сал.
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияны жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
Өзім сұңқар, өзім сал, кімге зармын.
Жасым бар жиырмада жасырмаймын,
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл патшағада бас ұрмаймын.
Мұнда ол жастық шақтық от жалынын да, салдық, серілік, салтында,
сұлулық атаулыны да, ашып әсемдеп көрсетеді. Ол өмір бойы салдық құрып, ел
аралап, ән салып жүргендіктен, оған Біржан сал деген ат берген. Айтбай,
Бірлән, Ғашығым сияқты әндері Біржан шығармашылығының шоқтығы биік,
сыршыл шығармалар. Біржан өзі өмір сүрген ортаның етектен тартқан,
ескілігіне зорлықшыл істеріне, әлеуметтік теңсіздігіне асқақ әндерімен,
уытты жырларымен қарсы тұрған суреткер. Заманның әділетсіздігіне, зорлық -
зомбылығына деген наразылығы, өкініш үні оның өмірінің соңғы кезінен
шығарған Жанбас сипар, Теміртас деп аталатын трагедиялық әндерінен
айқын көруге болады. Ол өз шығармаларында сараң байларды, әділетсіз
болыстармен олардың шабармандарының кінәсін беттеріне басып отырған. Оның
ән шығармашылығынан сұлу қыз, жел жетпес жүйрік, тайпалаған жорға елеулі
орын алады. Ақсеркем, Телқоңыр, Сұржорға, Бурултай-Біржан әндерінен жақсы
жарасымын, шынайы көркем шешімін, тапқан жүйріктер. Біржан негізінде нәзік
сезімді, әсершіл, әдемі көңіл-күйді, сұлулық атаулыны талмай жырлаған лирик
композитор. Мысалы: Ләйлім - Шырақ немесе Көлбай-Жанбай әнінде жоғалған
шідерін тілге тиек ете отырып, өзі қонып шыққан үйдің сұлу қызы Ләйлімге
деген ішкі жан толқынысы, көңіл – күйін паш еткен 3. Оның Жанботасы тек
Азнабай болыстың ғана зорлықшыл әрекетін әшкерлеп қана қоймайды, сол сияқты
озбыр Жанботаға деген ақынның ашу- ызысын білдіреді.Ол өз төңірегіне
талантты ақындарды, өнерпаздарды, әншілерді жинай білген. Солардың ішінде
Жаяу Мұса, Ақан сері, Үкілі Ыбырай және басқалар Біржан бастаған ақындық,
әншілік өнеріді одан әрі қарай дамытқан. Олар ұстазының әндерін қалың қазақ
арасына таратушылар болған. Осының нәтижиесінде бізге Біржанның қырыққа
жуық әндері жеткен.Оның ізін қуған Қ.Байжанов, М.Ержанов, Қ Бабақов сынды
әншілер Біржанның өнерін бүгінгі ұрпаққа жеткізген. Біржан сонымен қатар
дарынды ақын да болған. Бұл қасиеті оның суырып салма ақындығынан
байқалады.Осы өнерінің сол заманның белгілі ақындарымен айтысында
көрінген.Әсіресе оның өмірінде Сарамен айтысы ерекше маңызды.
Заманын таныған көзі ашық ақындардың бірі ретінде Біржан да
кезіндегі аштық пен қиыншылықты жырлады. Ол өзінің Күлен Маймаққа деген
арнауында күні кеше ел кезіп, қала қаңғырып жүрген арсыздың бірі
Күлен Маймақтың алып сатарлық, ала аяқтық жолмен тез байып алғанын бірден
байқаған еді:
Сен өзің туғаныңнан маймақ едің,
Есіл бойын Көкшолақпен жайлап едің.
Қаңғырып Қызылжардың көшесінде,
Қылжаңдап арақ ішкен парнақ едің.
- Атаңның дәулет бітіп, Күлен Маймақ,
Жігіт болар, мінекей, осындай-ақ.
Жігітке бақыт бітсе гүлденеді,
Кешегі қалыбыңа тартпа бірақ.
Осы бір жаңа дауірдің дүниеге әкелген жас тобының қатарында Біржан
Қожағұлұлы да қоғам қайшылықтары тұсындағы кереғар топтар тауқыметін
тартып өсті. Кезіндегі қаталдықтар мен заңсыздықтардан, құқықсыздықтардан
асыл азаматтың адал жаны түршіксе де шошынбады. Асауға құрық салғандай
ақырта әнге басты 4.
Ілия Жақанов Біржанның Шоқанның досы Сергей Феодоровичпен таныс
екенін және пікірлес болғанын көрсеткен поэзия алыбы Абайдың әсері де
күшті болады. Біржанның жанында көптеген осындай ірі тұлғалардың болуы
,оның қалыптасуына, жол болды деп айтуға болады 5.
Біржан поэзиясының асыл арнасы қазақ халқының бай ауыз
әдебиетінде, музыкалық фольклоры қазынасында жатыр. Жасынан ел аралап
ділмар шешендермен кездесіп, сөз сымбаттардан үйреніп шешендік
дәстүрлерін игерген, төкпе ақындар өнерінде де жетік болып, талай
айтыстарға қатысады. Олардың табан асты өлең шығару әдістерін, сергек
қабілеттерін меңгереді. Әсіресе, ақындармен дидарласулары әсерсіз
болмаса керек. Біржан тврчествосының дұрыс бағыт ұстауына оның ұлы
Абаймен кездесуін зерттеушілер жоғары бағалайды.
Абай Біржанның басына біткен композиторлық, ақындық, асқан
орындаушылықтың басқа қонған бақыт екенін айтады. Осы бақытты өнімді
пайдалану үшін үлкен еңбек керек екенін түсіндіреді. Абайдың ауылында
болу, өлең мен әннің салтанатының қайнаған базарын аралау Біржан үшін
үлкен табыс болды. Әрбір күшті дарынға тән нәрсе – іздену, үйрену,
жетілу, сыннан сүрінбей өту болса керек. Біржан бұл сапарын ізсіз
қалдырмайды. Мен көрдім ұзын қайың құлағанын деген Абайдың өлеңіне ән
шығарады.
Біржанның Тентек, Жаймашуақ, Бурылтай, Айтбай, Ләйлім шырақ,
Алтын болдақ, Қаламқас, Ғашығым, Орынтай, Қалқама, Ғашық жар
тағы басқа әндері бар. Соның бірі Сырғақты әнінен үзінді:
Бозбала, саған айтар өсиетім,
Жақын жүр әлпештеген ардақтыға.
Жанып тұрған жас өмір-ал қызыл гүл,
Сипаттауға қызығын жетпейді тіл,
Жауқазын желбіреген жастық шақта
Өмірдің мағынасына түсіне біл.
Басқа халықтар өмір тіршілігін, әлем сырын тануда, жан аярлыққа,
еріншектіке бермей, талмай ізденіп, тынымсыз еңбектеніп, дүниетанымын
кеңейте түсуде деп, Жастарға арнауында бұл пікірлері жүйелі
баяндалады:
Дүниеде үйде жатып босқа өлгенше,
Жан тәнің бірдей жанып күйген артық.
Ер жігіт дүниені кезген артық,
Дүниенің не бар жоғын сезген артық,
Түскендей аспан жерге іс болғанда,
Бел байлап, тәуекел деп төзген артық.
Біржанның неше түрлі мысқыл, күлкілі өлеңдері де болған. Ол өз
шығармаларында сараң байлардың, феодалдардың жаман әрекеттерін әшкерлеген.
Біржанның өмірінің соңғы кезеңі трагедиялық жағдайда өткен. Ел ішіндегі
кикілжің, ұсақ-түйек, талас-тартыстың салдары Біржанның өміріне әсер еткен.
Біржанды Жынданды деп ел арасында лақап таратып, қол –аяғын байлап ,оған
жан азабын тартқызған. Біржан қудалаудың талай зәбірін тартты. Жаны
күйініп қана қоймай, қара күш жұмсалып, тағылық тауқыметін көрді. Шығарма
азабына заман қысымы қосылып, өнерпаздың нәзік жанын жаралады. Терең
ойға беріліп, қиялын қияға шарықтатар сәттерде бапсыз, мазасыз,
жағдайсыз халге ұшырады. Көлгірсеген көпке қарсы топырақ шашудан не
өнбек? Көрер көзге қиянат жасап, жөнсіз-жосықсыз ұрынып, үніңді
өшіріп, домбыраңды отқа жақпақ болса не амал?! Осы айтылғандай,
аяусыз қуғын, жан азабы, өсек-өтірік, жазықсыз жазаға төзе алмаған
ардагер азамат ақыры айықпас ауруға шалдықты.
Біржан деп атым шықты алты алашқа
Құдайым берсін ғұмыр Теміртасқа.
Жасына алпыс бестің келгенімде,
Құдайым берді науқас ғаріп басқа.
Теміртас, Асыл, Ақық балдан тәтті.
Не болар демеңіздер адамзатты,
Үкідей желпіндірген құлындарым,
Шешсеңші білегіме арқан батты,-
деп, өзінің Теміртас, Асыл, Ақық атты балаларымен қоштасты. 1897 жылы,
65 жасында осы бір дертінен дүние салды.
Біржанның аяулы есімі, оның қалдырған сан-салалы шығармалары өзі
сүйген халқына мәңгі мирас болып қалды. Егеменді дәуір өркендеткен
қазақтың мәдениеті өзінің алтын қорына Біржан мұраларын қосты. Қазақ
халқы Біржан сияқты, асыл азаматттарын әр тұста қадір тұтады.
Бір сөзбен айтқанда Біржан –қазақтың халықтық ән өнерінің алыбы.
Кейінірек әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржанның жырлары, сыршыл
әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырған. Оның әдеби және музыка
шығармашылығы туралы бір қатар зерттеулер де жарық көрген. Біржан мен
Сараның айтысы негізінде композитор М.Төлебаев қазақ опера өміріне
классикалық туынды қойған. Ал А.Қ. Жұбанов Қазақ композиторларының өмірі
мен творчествасы атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнаған 6.
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы
Ақан сері – 1843 жылы қазіргі Көкшетау облысында, Қоскөл деген жерде
дүниеге келген.Ол талантты ақын, халық әншісі, композитор. Ақан кішкентай
кезінен-ақ зеректігімен, түрлі өнерге әуестігімен көзге түскен. 13 жасында
Ақанды әкесі діни мектепке берген, бірақ сергек ойлы бала дүмше молданың
шалдыр- шатпағына көнбей, оқуды тастап кеткен. Ол енді Қызылжарға аттанып,
Уәли ахун қазіреттің медресесіне түседі. Аталмыш медресе мұсылман
салтындағы оқу орны болатын. Онда дін сабақтары барынша мол жүруге
тиісті. Сөйтсе де медресе маңы, қала қауымы – қазақ даласынан өзге
өмір. Сахараның тіршілігі, салт-санасы өзінше бөлек. Діндар қауымға
қоса қалада зиялылар тобы да ұшырасады. Осы медреседе өткізген үш
жылға жуық мерзімде Ақанның сусындаған кәусар бұлағы – Фердауси,
Низами, Хафис, Шамси, Сағди, Физули, Науай тағы басқа еңбектері,
бұларға қосымша араб, парсы, шағатай тіліндегі көне түркі әдебиетінің
ежелгі үлгілерімен де танысып, тіл білуіне тиімді болды.
Ақан ең алдымен халық ақындары өнерін жетік меңгеруге тиіс болды.
ол үшін солардың ортасында өмір кешіп, керек тұста табан асты өлең
шығарып айта білуі, өнер жарысына түсіп, айтысқа жаттығуы, оларды сөзбен
ұтып, озып шығуы керекті 7.
Ақан сері жас шағынан халықтың ән-күй шалқарына сусындап, өзіне
дейінгі әншілік өнерді еркін меңгерген жан. Ол он алты-он жеті жасынан
бастап домбыра тартып ,өлең айта бастаған. Шілдехана, алтыбақан, ойын-
тойдан қалмайтын болған. Әр кез маңына өзі сияқты өнерпаз жастарды жинап,
ел аралап, ойын-сауық құрып жүрген. Сәнді киініп, жүйрік ат, қыран бүркіт,
құмай тазы ұстап серілік құрған. Осындай сегіз қырлы өнерпаздығы үшін ел
арасында Ақан сері атанған. Ол әншілік, композиторлық өнерінде атақты
Біржан салды аға тұтып, ұстаз санаған, ал Естай, Балуан Шолақ, Құлтума
сияқты әнші- композиторлар оның өнер жолындағы ең жақын да сенімді достары
болған.
Ақанның алғаш шығарған әнінің бірі Желдірме, Маң-манкер. Бұлар
белгілі бір оқиғаға байланысты шыққан. Орта жүзде үлкен бір ас болады. Оның
бәйгесіне бүкіл жүзден үш жүздей ат қосылады, олардың ішінде көптеген
жүйрік тұлпарлар болады. Осы бәйгеден Құлагер бірінші болып жалғыз келеді.
Атына риза болған Ақан оның демін басу үшін жетелеп, ілбітіп жүреді Ол
Құлагердің маңдайынан сипап, оны Маң-манкер деп атайды.
Ақанның ақындық жолы да басқа халық ақындары сияқты дәстүрлі жолмен
қалыптасты. Әбден жаттыққан Ақан өз шығармаларын жазып та шығарды,
сонымен бірге жатқа айтып, ауызекіде таратты.
Сөзімді көңілімдегі жаза алмадым,
Аттың жалы, атанның қомы болып,-
дейді ақын.
Ақан тұсындағы жұртшылық шығарманы көзімен оқып білгеннен гөрі,
құлағымен естіп ұғуды әдет еткен. Оның үстіне баспасөздің кешеу дамуы да
үлкен қолбайлау болған еді. Сөйсе де ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қазақтың
өз тілінде ресми баспасөздің дүниеге келуі, жекелеген ақын-жазушылардың
шығармалар жинағының жеке кітап болып басылып шығу фактілері ықпал еткені
анық. Ақанмен қатар шыққан кейбір оқыған жастар қоғам өміріне белсене
араласып, оның бойындағы қайшылықтардың бетін ашу, қараңғылық торынан елін
алып шығып, өнер білімге үндеу сияқты әлеуметтік мәселелерді көтерді.
Оның адамдарға ақыл-кеңес беретін өлеңдері де болған. Мысалы: Адамның
біліміне ақыл серік деген өлеңінде былай деген:
Тірлікте тырбанып қал сайра етіп
Ажал келмей тұрғанда шауып жетіп...
Тұрмысқа тірі күнде боп себептер,
Отырма құр үйіңде бойға сеніп,
Талап қыл, азды-көпті жұмса ойды,
Әр істің ақылын ойла, көңіл бөліп.
Бұл өлеңінде ол әрбір адам өзі үшін, өзінің отбасы үшін еңбек ету
керектігін, өзінің ақылына, біліміне сену керектігі туралы айтқан. Ақан
серінің өмірінде қайғылы тұстары да аз болмаған. Соның бірі бәйгеге қосқан
Құлагердің дұшпандар қолынан мерт болуына байланысты Құлагер әні дүниеге
келген 8. Онда:
Соғып ең дөненінде сегіз арқар
Сен өлсең орнын басар көкбесті бар,
Болады құдай қосса олда тұлпар
Құлагер топтан озған жүйрігім-ай
Жарасар келте жібек құйрығың-ай
Түбіне ерейменнің айдап келіп ,
Құдайдың қарай қойшы бұйрығын-ай...
Құлагер, нұрың қандай, данқын қандай,
Тұрушы ең тоғыз шелек суға қанбай.
Бәйгеге жүз шақырым айдағанда,
Жүруші ем ауыздықпен тоқтата алмай...-
деген өліңінде өз тұлпарының қандай болғандығы туралы сипаттап көрсеткен.
Ақанның әсерлі,сазды әндері (40-тан астам) жүрекке жылы тиер
жан тол-қытар сыршылдығымен ерекшеленеді. Ақан серінің әндерінде
тұрмыстың, қоғамдық өмірдің, күрделі әлеуметтік проблемалары көрініс
тауып, адамның ар – намысын аяққа басатын ескілік қалдықтарын және
әлеуметтік теңсіздікке қарсылық шебер бейнеленген.
Ақан сері көптеген елдерді, қалаларды аралаған. Ол өз елінің білім -
өнерден кенже қалғанына қынжылатын. Ел жақсылары деп аталатын кейбір
болыстардың, билердің пара жейтінін, шен-шекпен үшін қандай сұмдық
қылмысқа да бара алатынын көреді. Өнер іздемейтін, білімге ұмтылмайтын ,
құр қолы бостыққа мәз болып жүрген жастарға ренжіген. Мұны ол Заманға
қарап деген өлеңінде былай бейнелеген:
Құлагер ,шешен сұңқар,әкең тұлпар,
Болғанда мұндай күйде заманымыз,
Жай жатып сахарада қамалымыз .
Болыс, би ет пен шайға мәз болуда ,
Қайткенде тура жолды таба аламыз... 9
Ақанның көңіл-күйі, құмартқан машығы, шеккен опығы өлең болып
құйылып, оқушының өзегін өртейді, бірақ жанына жазылмас жара салмайды.
Сүйегін сықыратса да жанын жадыратады. Ақанның мадақтаған сұлулары
бірінен-бірі артып, Қыз Жібекті іздеп, көп көшті көзінен өткізген
Төлегенді еске түсіреді. Ақан сол Төлеген бейнесінде көз алдында тұрып
алады. Аяулы азаматтың асыл армандарын құптап, оның жоғын жоқтап, өз
жүрегіңмен алысасың. Жасы егде тартқандар өзінің өткен жалынды шағын
есіне алып, елегізіп, бір көңілденсе, бозбала қауымы дер кезінде дертіне ем
тапқандай еміренеді. Олар ақынның Қыздарға деген арнауын қайталап
айтады. Аспандата әнге салып шырқайды:
Қызбала болса сұлу, болар қандай,
Ләзатты болса егер шекер балдай.
Күлім көз, оймақ ауыз түссе қолға,
Сүмбіл шаш, қиғаш қасты, жазық маңдай.
Жұлдыздай екі көзі жалт-жұлт етіп,
Жанынан арғы-бергі кетсең өтіп,
Басына кәмшат бөрік қыран салып.
Қасына іркілместен келсе жетіп...
Бұралып, он майысып бүктетіліп,
Қыссаң да қай жерінен тұрса сынбай!..-
деген ақын сөздерін өз жүректерінің тебіренісіндей қайталап хаттайды.
Бір рет емес, сан адам, сан рет асқақтата әнге қосады 10.
Ақанның ғашықтық жырларының енді біреулері жалпы қазақ қыздарына
арналады. Олар: Балқадиша, Мақпал қыз, Нүрила, Ғалиянұр, Ақшабақ
тағы басқалары. Сонымен қоса айталық Ұзатылғалы жатқан қызға, Ғашық
жарға, Қыз сипаты, Қызға жазған хаты, Ақ көйлек, Ой, қалқа,
Еркем-ай, Сүмбіл шаш, Нұсқамен өлең жаздым жалпы саны 40 шақты
өлеңді қатар қойып оқығанда бәрі де қызға арналған, бірақ өлең шумақтары
бірінікін екінші өлеңде қайталамаған.
Сұлулық тек адамға тән қасиет емес. Табиғат сұлулығы, айуанат
сұлулықтары өзінше бөлек. Оған да адам қызығады, құмартады. Адам сұлулықты
табиғи сұлулықтармен салыстыра немесе сонымен бірге ұштастыра таниды.
Өнер біткен өзінің құралдары арқылы өмірдегі табиғи сұлулықтарды
сүйсіне бейнелейді. Сұлудың образын жсау үшін ақын сөз қуатын, поэтикалық
тіл мүмкіндігін жомарт жұмсайды. Ол тағы да өзін адал жар ретінде, үлгілі
бейне болып жырланады.
Жайықтың ақ түлкісі Аралдағы,
Алдымнан сен бір қашқан марал-дағы...
Көзіме мұнарланып көрінесің,
Түлкідей тұра қашқан тұмандағы.
Сен болсаң ал қызыл гүл, асыл еркем,
Мен бұлбұл сайрап тұрған Иран бағы...
Сен болсаң адамзаттың асылысың,
Біз қанжар алтындаған қынындағы...
Ел мұңын жоқтап жүрген жері думанға айналған Ақан сері Балуан Шолақ,
Жаяу Мұса, Естай, Иман Жүсіп, Құлтума сынды атақты сал –серілермен жақын
қарым-қатынаста болған. Ақан сері өмір шындығын терең жырлаған заманының
асқақ ақыны ғана емес, сыршыл лирикалық сезіммен, әншілік – орындаушылық,
композиторлық өнерімен бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иесі.
Серінің әндері – қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына еніп,
халқымыздың өлмес-өшпес мұрасына айналған туындылар. Ол өзіне тұстас
әлеуметтік өмірдің көп мәселесін шығармашылығына арқау етіп, өлеңімен де,
әнімен де таратқан, ол өзінің ерлік өмірімен де туған халқының сүйікті
ұлдарының бірі саналған.
Қазіргі таңда Ақан серінің әндері Қазақстан композиторларының
шығармашылығынан да жан-жақты орын алып отыр 11.
Арқаның ардагері атанған Ақан – қазақтың ән өнері аспанында
зор даусымен асқақатата жыр нөсерін атқарып өткен ерекше дарын иесі.
Халқымыздың бойындағы тамаша таланттың айқын көрінісі есепті сегіз қырлы,
бір қырлы ардагер азамат. Өзі өмір сүрген дәуір шындығын, ән-музыка, өлең-
жыр туындылары арқылы бейнелей білген ұлы суреткер, композитор. Ойлы,
сырлы, ғажайып шығармаларын өз даусымен орындап, қалың елге кең таратып,
тыңдаушының құлақ құрышын қандырған топшысы болат дауылпаз. Өмір сүрген
ортасынан озат шығып, асыл өнерімен де жеке бас әдет мінездерімен де,
даралана көзге түскен қазақтың ең қадірлі серісі. Асып-таспай,
жабырқап жасымай әркез арын таза ұстай білген, жақсылық пен әділеттік
жолына белін бекем буған, ақыл-парасаты биік саналы гуманист.
Ақан - кең байтақ жерін, қасиетті ел-жұртын шын жүрегімен сүйіп,
жастық шақтың жалынына күйіп, тынымсыз өмір кешкен, өршіл де ілгерішіл
поэзияның шебері. Қоғам, адам өміріне өзіндік көзқарасы бар, таным-
талғамы биік, көңілді, пафосты лирикалар қалдырған айтулы ақын.
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929)
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ музыкасындағы аса үлкен
құбылыс Жаяу Мұса Байжанұлының шығармашылығы болды. Ол 1835 жылы қазіргі
Павлодар облысы, Баянауыл ауданында дүниеге келген. Ол қазақ әншісі, ақын
әрі халық композиторы. Жаяу Мұса жасынан өнерпаз, талапкер және білімге өте
құштар болып өскен. Жаяу Мұса кішкентай кезінен бастап ән салуды ұнатады,
кейіннен ауыл арасында домбырамен өлең айтып көзге түседі. Ол домбыра,
қобыз тартумен қатар, сырнай, скрипка ойнауды да меңгерген талантты
жандардың бірі болған. 1854 жылы Омбы қаласындағы орыс мектебінде оқып
жүргенде Жаяу Мұсаның тырнақалды туындысы Қыздар-ай дүниеге келген 12.
Ол Омбыдан ауылына оралғанда әкімдердің, би-болыстардың парақорлығын
әшкерлеп, әсіресе Баянауыл аға сұлтаны Мұса Шорманов пен оның
інісі Мұстапаның зорлық-зомбылығын айтып, Омбы генерал-губернаторлығына
шағым жазады. Сол үшін ағайынды Шормановтар оның астындағы атын тартып
алып Жаяу аттандырады 13.
Ақ сиса, қызыл сиса, сиса, сиса,
Жарасар камзол сұлу, белін қиса.
Шорманның Мұстапасы атымды алып,
Атандым сол себептен Жаяу Мұса.
Жүрмейді кімдер жаяу зорлық қылса?
Жиылып орыс, қазақ қашқын дейді,
Көрермін ақыр бір күні күнім туса.
Мен айтсам параңды айттым, тілім ұзын,
Кигенім үстімдегі бәрі қызыл.
Жылансың екі басты ел жалмаған,
Қоймаймын, не қылсаң да, айтар сөзім.
Он екі жыл айдадың Тобыл жаққа.
Ем болмас бастан бағың таяр шата.
Дуанбасы мен өзім деме, Мұса,
Балаң кетсін тоз-тоз боп әр тарапқа...
Жаныма батқандықтан ашынамын,
Мен неге жаяумын деп басыламын?
Малым жоқ шорман айдап алатұғын,
Қорлығын Мұстапаның паш қыламын.
Өз әндерінде ол әлеуметтік теңсіздікті зорлықшыл үстем тап өкілдерінің
іс-әрекетіне деген наразылығын айыптап, көрсеткен. Билігі жүріп тұрған
Шормановтар әр түрлі жала жауып 1860 жылы оны Тобылға 12 жылға жер
аудартқан .Осы кезде оның Сүйіндік, Тұтқындық зары деген әндері
дүниеге келген. Бірақ Жаяу Мұсаның өтініші бойынша жер аудару жазасы әскер
қызметіне ауыстырылып, ол арбакеш болып жұмыс істейді. Генерал Черняев
әскерінің қатарында Жаяу Мұса Петербург қаласында, Польша, Литва, Латвия
жерлерінде болады. Кейін Черняев әскерінің Орта Азия экспедициясына да
қатысқан, сол сапарда ол Шоқан Уәлихановпен кездескен. Оның әлеуметтік
теңсіздікті әшкерлейтін Баянауыл, Хаулау, Ақ сиса, Жазда және
т.б. әндері бар. Ол өзінің әндерінде әлеуметтік теңсіздікті, байлардың, би-
болыстардың халықты қанап , қинап отыруын жазған . Сол үшін оны айыптап та
отырған .Ол өзінің Ұлытау деген өлеңінде былай деген:
Туған жерім Баянауыл,
Кейде тынық,кейде дауыл.
Ұлытаудың қойнауында
Мекен еткен біздің ауыл.
Артта қалды Баян тауым,
Жер аудартты ата жауым,
Қанша қысым көрсетсе де,
Өмір бойы бітпес дауым.
Ол өзінің осы өлеңінде туған елінің әсем де көрікті табиғатын
суреттеген. Яғни туған өлкесінің қай жерде екенін және ол жерде тұратын
халықтың тұрмыс жағдайының қандай екендігін бейнелеген 14.
Жаяу Мұса бір жағынан Арқадағы Біржан сал мен Ақан сері бастаған әнші-
ақындар тобының әріден келе жатқан дәстүрін дамыта түссе, екіншіден, қазақ
Музыкасының мазмұны мен түріне, орындаушылық өнеріне көптеген жаңалықтар
енгізген. Ол әрдайым халықтық –бұқарашылдық бағытты берік ұстаған және
өмір бойы үстем тап өкілдерімен күресе отырып, сол замандағы қазақ
ауылының өмір шындығын, қайғы –қасіретін батыл суреттеп отырған 15.
Әділдікті жүргізіп,
Жауыздықты жерлесем.
Деген арман менде бар,
Жетермін ақыр өлмесем.
Жаяу Мұсаның әндері (60-тан астам әні сақталған) музыкалық көркемдігі
мен мазмұны жағынан әр алуан: феодалдар мен байлардың дүниеқорлығы мен
Сараңдығын келекелеуге келгенде уытты да зілді, сүйген адамнан айырылған
қайғысын айтқанда шерлі, сұлулықты жырлағанда әсем сазды, туған жерінің
көркіне сүйсінгенде асқақ әуенді болып келсе ,өзінің өмірі туралы
толғанғанда сырлы да мұңды болып келген.Жаяу Мұса шығарған әндерінде өзінің
қазақ халқының ән әуендерін ғана емес, орыс, украин, татар, поляк
әндерінің нақыштарын да шығармашылықпен пайдаланып отырған. Осындай қайнар
бұлақтарды үйлесімді қолданып, шеберлікпен ұштастыра білген Жаяу Мұсаның
музыкалық тілі өзгеше бір үлгідегі түрімен ерекшелінеді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген
өнер иесі Жаяу Мұса – ақын, әнші, композитор, музыкант, прогресшіл ой
иесі, қажырлы күрескер, осындай жан-жақты адам, осы салалардың бәрін де
де айта қалғандай із қалдырып кетті. Ал оның өмірі мен музыкалық
творчествосын бөліп қарауға келмейді 16.
Мұса Байжановтың әндерін бірінші рет қағаз бетіне түсіріп,
композитордың творчествосымен оқушы жұртшылықты таныстырған – қазақ совет
музыка этнографиясының іргетасін қалаушы А. В. Затаевич. Ол Қазақ
халқының 1000 әні мен Қазақтң 500 ән-күйі деген жинақтарында Мұсаның
бірнеше әндерін жариялап, оларға біраз сипаттама берді. Ал, А. Затаевичтің
көзі тірісінде бастырып шығаруға үлгере алмаған Үшінші том аталатын
қолжазба жинағында Жаяу Мұсаның тағы бірнеше әндері бар 17.
Аталған еңбектерде Жаяу Мұсаның Ескендір, Тұрымтай, Құлбай,
Гауһар қыз әнінің екі түрі, Ақсисаның екі түрі, Қатын өлгенде,
Басқұлбай әндерінің жазбалары бар. Сонымен бірге 1000 ән жинағында
А. Затаевич Мұсаның музыкалық творчествосына да қысқаша тоқталады.
Оның жеке басына байланысты жайларға, ойнайтын музыка аспаптары,
композиторлық және ақындық өнері туралы естігендерін жазады. Егер
Затаевич Жаяу Мұсамен кездесіп, оның әндерін өз аузынан жазып алса,
Мұса жөніндегі деректер әлдеқайда кеңірек, анырақ болып, айтылатын
пікірлер де басқашалау құрылар еді. Бірақ сол кезде тән-түрлі
жағдайларға байланысты, А. Затаевич өз ойлағандарының бәрін түгелдей
жүзеге асыра алмады 18.
Сондай-ақ А. Затаевич қазақтың демократ композиторлары –
Құрманғазы, Жаяу Мұса, Абайдың музыкалық шығармаларына орыс, украйн
музыкасының кейбір интонациялық жаңа элементтерінің ене бастағанын
байқамай, олардың әндерін орыстан, татардан, ауысқан туындалар деп, тар
шеңберде түсінді. Сөйтіп, орыс музыкасының қазақ халқының музыка
мәдениетіне еткен әсері, прогрессивтік маңызын бағаламады.
Сондықтан да ол 1000 әнге жазған 41 түсінігінде: Жамбаловтың
сөзіне қарағанда Мұса – көңілді қарт, қазақ ақындарының әдетінше
домбырада емес, татар әншілері тәрізді көбіне скрипкада ойнаған.
Шынында да кейбір татар әсерінің жұртқа ұнаймын деген,
профессионалды жағыну нәтижесінен туған болуы мүмкін. Сөйтіп, Мұсаның
творчествосында қазақтарда кездесе бермейтін күлкі, жеңілтектік
кезеңдер де бар. Оның жеңіл де қамсыз, басқаша айтқанда көңіл
көтерерлік әуендері біркелкі екі ширектік өлшемге сыйып отырады, солай
аяғына дейін өзгермей, гитарға лайықты сүйемелденіп биге шақырып
тұрғандай болады –дейді 19.
1938 жылы Жаяу Мұсаның жиырма шығармасын, сол уақытта қазақтың
Жамбыл атындағы мемлекеттік филармониясының көркемдік жағын басқарған
композитор М. Лалинов жазып алған. М. Лалиновтың жинағы қазір Қазақ ССР
Ғылым Академиясының М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтындағы қолжазба бөлімінде. Онда композитордың белгілі әндері
Басқұлбай, Сапар, Бәшерден ұрыға, Сүйіндік, Арап батыр тағы
басқалары бар. М. Лалинов Жаяу Мұсаның баласы Салық Мусиннің орындауынан
нотаға түсірген.
1955 жылы филология ғылымының кандидаттары Ш. Сарыбаевпен Ж.
Досқараев Қазанның В. И. Ленин атындағы университетінің кітапханасынан Жаяу
Мұсаның 51 беттік қолжазбасын тауып, ол жөнінде – мақала жариялады.
Мақалада композитордың қолжазбасының табылғанын қысқаша хабарлай келіп,
ондағы өлең-жырлардың бірнеше тақырыпқа бөлінетінін айтады. Мұның ішінде
Бөрібай хақында, Дүниенің жаратылған оқиғасы, Кітап ул Орман Олжабай,
Қоңтажы әңгімесі, Қолбасылар хикаясы, Қазақ уалаяының арқаға шығып,
хан сайлайды сияқты шығармаларын сөз етеді. Осы мақалада Мұсаның Олжабай
батыр туралы өлеңінен үзінді келтірілген.
1959 жылы Жаяу Мұсаның өлеңдерінің қолжазбасын белгілі археолог Әлкей
Марғұлан География қоғамының жанындағы Омбы музейінің кітапханасынан
тапты. Автордың айтуынша, Мұса қолжазбасын 1901 жылдары Семей облыстық
санақ басқармасының хатшысы Николай Яковлевич Коншиннің өтініші бойынша
жіберген екен. Ол өлеңдерін бір дәптерге біріктіріп, Шытырман ғибрат өлең
кітабы деп ат қойған. Оған енгендер Секретарьға өлең, Баянауыл
дуанында, Данышпан қазы, Қазақ сыйлары, Жұлдыз, Мола 20.
Ол болашақтағы қуанышты күндер туралы, өз Отанының жарқын келешегі
туралы жаңа әндер шығарған. Жаяу Мұса халықтың есінде аса көрнекті
ақын, композитор және әнші ретінде, әділдік пен халық бақыты жолындағы
күрескер адам ретінде сақталып қалған . Ол халықтың есінде талантты бір
бейне ретінде сақталған.
ІІ тарау
Қазақ музыкасының дамуына сүббелі үлес қосқан халық
композиторларының мәдениетке қосқан үлесі
Қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық мәдениеті ХІХ
ғасырда шарықтай түсті. Әншілік өнерді дамытуда Біржан-сал, Ақан
сері, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Абай, Мұхит сияқты әнші сазгерлер
өзіндік үлес қосса, күйшілік өнердің өркендеп дамуына себепкер
болған Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Қазанғап, Сүгір сынды күші-
сазгерлер өзара орындаушылық дәстүрімен ерекшеленетін домбыра
мектептерінің негізін қалады.
Қазақтың халық композиторларына – Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей
Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы, Сарымалай, Мұхит
Мералыұлы жатады. Олардың күйлері, туындылары өз заманының, өз ортасының
нақтылы тарихи көріністерін, тарихи әлеуметтік құбылыстарды бейнелеп
отырған. Олар өз заманының талантты, күйші композиторлары болған. Қазақ
халқының музыкалық өнерінде халық композиторларының алатын орны ерекше.
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық өмірін зертеуде,сондай-ақ қазақ
музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда орыстың ғалымдары мен
саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің маңызы зор. Мысалы: С.Г.Рыбаков,
этнограф А.А.Ивановский., П.И.Паншино. С.Г.Рыбаков 100 ден астам қазақ
әндерін жинады және өз еңбектерінде қазақтарда сұлулық пен ғашықтықты
жырлайтын лирикалық әндердің не ғұрлым көп тарағанын атап көрсетті.
А.Затаевич өзінің 1931 жылы жариялаған Қазақ халқының 500 ән-күй деген
еңбегінде Құрманғазының Серпер, Ақсақ киік, Кісен ашқан күйлерінің
ноталарын келтіріп , олар жайында азды-көпті бірқатар пікірлер айтқан.
2.1. Құрманғазы Сағырбайұлы. (1806-1879)
Европадағы рухани қайта өрлеу кезеңінің (ХІV-ХҮІІ ғ.ғ.) алғашқы
қарлығаштары ақын Данте мен суретші Джотто болғаны сияқты, қазақ даласында
ХІХ ғасырда болған рухани жаңғыртудың алдынғы легіне күйші –композитор
Сағырбайұлы Құрманғазы болған 21. Туып-өскен жері Бөкей хандығы, қазіргі
Орал облысының Жаңақала ауданына қарасты Жиделі деген жер. Топырақ бұйырған
орыны – Астрахань (Ресей) облысының бұрынғы Шайтани батага, қазіргі
Құрманғазы төбе деп аталатын жер.Шыққан тегі – Кіші жүз, он екі ата
Байұлынан өрбіген Сұлтансиықтың Қызылқұрт бұтағы. Құрманғазының жетінші
атасы Ерші деген кісі от тілді, орақ ауызды, сөз дарыған адам болыпты. Ал,
нағашы жұрты – Беріш руы. Қалмақ шапқыншылығы кезінде асқан ерлігімен көзге
түскен Ағатай батырдың есімі исі Берішке ұран болған. Одан берідегі Өтеміс
би, Махамбет ақын, Исатай батыр бір ғана Беріш руының емес, исі қазақтың
ардақты ұлдары 22.
Ол 1806 жылы Бөкей ордасының Жиделі жерде кедей отбасында дүниеге
келді. Құрманғазының анасы Алқа елге сыйлы, еті тірі Мәтіғұл деген
кісінің бұла өскен ерке қызы еді. Алқаның ағалары шетінен төкпе ақын,
асқақ әнші, бармағынан бал тамған күйші, жауырыны жер иіскемеген палуан
болатын. Солардың ортасында өскен Алқа еркек шоралау қайратты болып бой
жетті. Өзі қатарлы боз балалармен белдесе кеткенде талайын шаң
қаптыратын. Алқа құрбыларының арасында сызылта салған әнімен де сыйлы еді
23.
Жасынан өнердің қадірін біліп өскен Алқа тұңғыш ұлының бойындағы ұлы
дарынды жүрегімен сезінді. Ұлының асқан ажарлы, сымбатты, әрі ешкімнен
қаймықпайтын жүректі, алысқанын алып ұратын қайратты боп өсіп келе
жатқанына іштей қуанатын. Ол ұлының бетінен қақпады, қолына домбыра тисе
аруақтанып, нұрланып шыға келетін кішкене Құрманының тегін адам емес
екенін бірінші болып мойындаған да Алқа еді.
Құрманғазы - қазақтың күйші, сазгері, домбырашы халықтың аспаптық күй
өнерінің классигі. Ол қаршадайынан әділетсіздікпен алысып, азапттық өмір
кешеді. Оның алғашқы ұстазы – атақты домбырашы Ұзақ болған. Ұзақпен бірге
ел аралап, домбрашылық өнерін жетілдірген және өнер сайысына көп түсіп
жұрттың назарына іліккен.
Құрманғазының күйшілік өнері – халқымыздың домбырашылық өнерінің
шыңы. Екі шекті домбыра арқылы ол өз дәуіріндегі халықтың ауыр
тұрмысын, арман-тілегін, мұң-шерін, табиғат құбылысы мен өмір
көрінісін шебер суреттей білген. Құрманғазының Сары-арқа, Алатау,
Бұлбұлдың құрғыры, Маната, Көбік шашқан күйлері туған жер мен
табиғат сұлулығын бейнелесе, Төремұрат, Лаушкен, Кішкентай,
Саранжап, Адай, Ақпай күйлері жеке адамның, тіпті жеке рудың
өзіне тән мінез сипатын суреттейді. Ал, Қайран шешем, Қызыл
қайың, Кісен ашқан, Түрмеден қашқан күйлері күйшінің жеке
басынан өткен оқиғаларға байланысты шығарылған шығармалар.
Батыс Қазақстандық күйшілік дәстүрдің өзіндік мектебін
қалаған Құрманғазының мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа , ұстаздан шәкіртке
беріліп, сақталып, халық игілігіне айналды. Құрманғазы күйлерін
толық жинастырып, олардың орындаушылық ерекшеліктері мен шығу тарихы
туралы мәлімет берген домбырашы күйшілер: Дина Нүрпейісова,
Махамбет және Науша Бөкейхановтар, Оқап Қабиғожин, Лұқпан Мұқитов,
Қали Жантілеуов, Ғабдұлман Матов, Меңдіғали Сүлейменов, Ғылман
Хайрошев, Смағұл Көшекбаев, Әзидолла Есқалиев, Ғинолла Исмағұлов, Рысбай
Ғабдиевтар болды.
Құрманғазының өмірі мен творчествосы туралы алғаш деректер
жинап, күйлерінің ноталарын жазып, талдау жасаған, әрі баспа беті
арқылы жарыққа шығарған А. Затаевич болды. оның Қазақ халқының
500 ән-күй деген еңбегінде Құрманғазының Серпер, Ақсақ киік,
Кісен ашқан, Терісқақпай, Қайран шешем күйлерінің нота
үлгілері түсірілген 24.
Бұл күйлерді ХХ ғасырдың екінші он жылдығында А. Затаевичке
орындап берген, әрі күйші туралы аса бағалы деректер берген
Махамбетжан және Науша Бөкейхановтар еді.
1934 жылы өткізілген І Бүкіл Қазақстандық халық өнерпаздарының
слетіне Құрманғазы күйлерін өзінің дәстүрінде орындайтын домбырашылар
жиналды. Олар күйшінің өмірбаяны мен шығармаларының тарихы туралы
тың деректер беріп , әлі көпшілікке таныла қоймаған күйлерін алып келді
25.
Құрманғазының алғашқы шығарған күйлерінің бірі - Кішкентай. Бұл 1836
-1838 жылдардағы шаруалар көтерілісінің басшысы Исатай Тайманұлына
арналған. Күй іште жатқан шерді, терең ойлы тебіреністі ер бастаған елдің
қозғалысын баяндайды.Ол күй өнері арқылы әділетсіздікпен теңсіздікке,
озбырлық пен зорлық – зомбылыққа қарсы күресіп отырған. Құрманғазы
күйлерінде өмір тартысы суреттелген: бір жағынан, нұрлы болашақ, азат өмір
аңсаған халықтың үміті, асыл арманы, екінші жағынан, зорлықшыл үстем тапқа
деген ыза-кек, өшпенділік бейнеленген 26.
Сазгердің аса құнды күйлерінің бірі Сарыарқа. Мұнда еркіндік
іздеген халықтың арманы, ой өрісі суреттелген. Сонымен қатар қиналған
халықтың арманы билеушілерге қарсы назарылықтары және де туған жер, кең
байтақ дала, халықтың асқақ үні, қажымас күшін көз алдына елестетеді.Оның
шығармаларына би күйлері де кездескен. Олардың қатарына Балбырауын,
Қызыл қайын күйлері жатады. Мәселен, Балбырауын жарқын жүзді, шат
көңілді көзіне елестетеді. Құрманғазының кейбір күйлерінің дыбысы адамның
сөйлеу тіліне жақын. Бұған Аман бол шешем,аман бол, Ертең кетем,
Бұқтым-бұқтым, Қайран шешем күйлері жатады. Құрманғазының ғұмыр кешкен
кезі патшалық Ресей жүргізген отаршыл саясаттың ең бір қарқын алған, әбден
құныққан, шектен шыға бастаған кезі болған. Мұндай озбырлыққа жан
–жүрегімен қарсыласу Құрманғазының өмірбаянына айналып, оның күйлерінде
көрініс тауып отырды. Ол өзі беттескен заманның тарихи - әлеуметтік
болмысына күйші - философ ретінде ден қойған .Ұрпақ тағдырына ықпал еткен
заманалып құбылыстарға бойлай үңіліп, ой толғау Құрманғазының күйшілік
болмысына тән.
Бас Ақжелең. Бұл күйді 1955 жылы Жамбыл атындағы мемлекеттік
филармониясының домбырашысы Мұрат Өскембаев бізге орындап берді. Мұрат өз
әкесі Өскембайдан үйреніпті. Күй жалпы Ақжелеңдерге тән көтеріңкі,
жүрдек, жинақы ғана. Өлшеулік жағы Құрманғазының басқа күйлері сияқты өзі
Бір төбе десе болады 27.
Көбік шашқан күйді 1933 жылы домбырашы Махамбет Бөкейханов орындап
берді. Күйде халықтың ауыр халі мен бірге ашулы ызасы да бар. Және
халықтың музыкалық интонациясы мен қатар дамуында, құрылысына орыс
музыкасына да еліктеу бар. Күйдің жеке домбырада шырайы шықпайды.
Өйткені ол ән сияқты шырқалған шығарма.
Түрмеден қашқан - күйде атшабыстың ырғағы басынан аяғына дейін
жүріп отырады. Аса екпінді қызған күй, бір-екі жерінде кездесетін үш
ширектік өлшеулер болмаса күй үнемі екі ширектік өлшеуде жүреді. Шапшаң
орындаса соғұрлұм шырайы шыға береді.
Адай – 1934 жылдаҚ. Жантілеуовтың орындауында оркестрге түскен, сол
әлі өзгертілмей келеді. Күй Амангелді филмінде орындалды.
Ақсақ киік - бұл күйді бірінші рет Бөкейдің әйгілі домбырашысы
Махамбет Бөкейхановтан А. Затаевич Жиырмасыншы жылдары жазып алған.
Күйге берген түсінігінде ақсаған киікке арналып шығарылған. Күйдің
ырғағында шынымен де үш аяқтап келе жатқан киіктің жүрісінің
суреті бар. Сонымен қоса жаны ауырған киіктің қиындық жағдайы, одан
туатын ерлік, төзімділік, күрес қажеттігін суреттейтін күй.
Құрманғазы қуғын – сүргінді көп көрген .Осыған байланысты 1880
жылдардың бас кезінде Астрахань маңындағы Сахмаға бір жола қоныс аударған
28. Оның төңірегенінде бір топ жас күйшілер, шәкірттер жиналған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелерінің
туындылары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы қазақтың әнші-сазгері
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы талантты ақын, әнші, композитор
... ... ... ... ...
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы өз талантын паш еткен дарынды әнші ... ... .
ІІ тарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақ музыкасының дамуына сүббелі үлес қосқан халық
композиторларының мәдениетке қосқан үлесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.Құрманғазы Сағырбайұлы қазақтың күй өнерінің негізін салушы ...
2.2 Дәулеткерей Шығайұлы күй өнерінің классигі
... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Тәттімбет Қазанғапұлы шертпе күй мектебінің негізін салушылардың
бірі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ықылас Дүкенұлы халқын қоңыр үніне ұйытқан қобызшы ... ... ... .
2.5 Сүйінбай Аронұлы қазақ тарихында өшпес із қалдырған ақын ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында көптеген аса көрнекті кәсіби композитор-
әншілермен күйшілердің шығармашылығы халықтың музыкалық классикасының
негізін құрады. Көптеген композиторлар өз заманындағы білімді адамдар
болды.
Олардың бәрі дерлік хат танитын, кейбіреулері орыс тілі мен араб
тілін білетін, бірақ өз шығармалаларын нотаға түсіріп жаза алмайтын
еді. Композиторлардың дүние танымы тарихи тұрғыда шектеулі бола
тұрса да, олардың шығармаларында әлеуметтік қайшылықтар айқын
бейнеленді, әділетсіз заңдарға, билеуші сұлтандарға, олардың зорлық –
зомбылығына қарсы күреске шақырған әуен анық естілген. Әндер мен
күйлерде халықтың бас бостандығы, әйел теңдігі жөніндегі армандары,
бай – шонжарларға, билеп-төстеуші сұлтандарға деген наразылық үндері
айқын бейнеленген. Көптеген композитор әншілер мен күйшілер өздерінің
шығарған әндері мен күйлері арқылы халықтың рухын көтеріп отырған.
Сол үшін де олар қуғын – сүргінге көп ұшырап отырған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақстанның музыка өнерінің дамуына
Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы,
Ықылас Дүкенұлы, Мұхит Мералыұлы, Сарымалай, Біржан сал Қожағұлұлы, Ақан
сері Қорамсаұлы, Жаяу Мұса Байжанұлы сияқты әнші-композитор музыканттар
үлес қосты.
Бұлардың әрқайсысы әр түрлі өз туындыларын шығарғанымен, олардың
бәрінің мақсаттары бір болды, яғни халықты билеп – төстеушілерге деген
наразылық. Кейбір әнші – күйшілер өздерінің туып - өскен жерлерінің әсем
табиғатын, тауларын, өзен –көлдерін сол жердегі халықтың тұрмыс-жағдайын өз
туындыларында әсем де көрікті етіп көрсете білген.
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық тұрмысын зерттеу үшін,
сондай-ақ қазақ музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда
қазақ және орыс ғалымдары мен саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің
баға жетпес маңызы бар.
Осы құнды еңбектердің ішінде елеулі орын алатын Құрманғазы атты
күйлер жинағында Ахмет Жұбанов Құрманғазы күйлерінің нота үлгілерін
келтіріп, шығу тарихы туралы мәлімет берген.
Қазақ әндерін жазып алуда С.Г. Рыбаковтың сіңірген еңбегі бағалы
еңбек болды. ол 100-ден астам ән жинады, халық музыкасының өткен
дәуірге тән негізгі сипаттары сақталған бұл әндер қазақ халқы
тарихының әр түрлі кезеңдеріндегі музыка тілінің дамуын түсіну үшін
айқын негіз болып табылады. Рыбаков қазақтарда сұлулық пен
ғашықтықты жырлайтын лирикалық әндердің, кең көлемді жырлар мен
аңыз өлеңдердің неғұрлым көп тарағандығын атап көрсетті.
1942 жылы жарық көрген Қазақ композиторларының өмірі мен
творчествосы деген кітабының бір бөлімін Ахмет Жұбанов Жаяу Мұсаға
арнаған. Онда Жаяу Мұсаның өмір жолы, музыкалық творчествосы әңгіме
болады, бірнеше әндерінің ноталары енеді. Бұл қазақтың халық
композиторлары туралы бірінші музыкалық зерттеу еді.
1961 жылы Қазақтың мемлекеттік көркем баспасынан Н. Оразбековтың
Жаяу Мұса атты кітапшасы шықты. Автор бұл очеркінде Жаяу Мұсаның
ақындық, күрескерлік , композиторлық жақтары баяндалғанда, өмір шындығын
ақындық, жорамалдық әрекеттері көлеңкелей берілген.
Ханғали Сүйіншалиевтің еңбегінде Біржанның шығармашылық өмірінде
үлкен бір оқиға оның Абай ауылына баруы, Абайдың Біржанға әсері күшті
болғанын, Біржанның әндерін, өмірбаянын, асқан дарындылығын ашып
көрсеткен.
А. Затаевич Тәттімбеттің Былқылдақ күйіне берген түсінік сөзінде
қызықты, ойнақы күй, ерекшелігі – жалғыз дауыстылығында. Пьесаның орта
жерінде жоғары көтеріліп, ақырында төмен түсетін қажырлы, толқын тәрізді
мелодия, ұшы-қиыры жоқ лентадай бұрала дамиды - дейді.
Асанбай Асқаровтың Ұлы тұранның ұлдары деген еңбекте былай
көрсетілген. Қазақ халық поэзиясында өлеңдері халық жадында сақталып
қалған ақын Сүйімбай көрнекті орын алады. Дарынды ақын Сүйімбай
Аронұлы өз өлеңдерінде халық қаһармандарын дәріптеп, ел билеуші
сұлтандардың озбырлығын әшкереледі. Жүйрік тілді, тапқыр ақын
Жетісудағы қазақ пен қырғыз халқы ішінде өте әйгілі болды. Оның
өлеңдерінде өмір шындығы мен, халықтың ойы мен арманы айқын
сезіліп тұратындығын .
Дипломдық жұмыстың мақсаты
Бұрын айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып,
әйгілі күйшінің өмірін және күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке
таныстыруды, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы музыка мәдениетіне
үлес қосқан Біржан сал Қожағұлұлының сазды үні, Ақан серінің
ақындық талантын, Жаяу Мұса Байжанұлының әншілік өнері, Құрманғазы
Сағырбайұлының қазақ музыка мәдениетіндегі ерекше орнын, Дәулеткерей
Шығайұлының, Тәттімбет Қазанғапұлының, Ықыластардың өмірі мен
творчествосының, қазақ мәдениетіндегі алатын орнының тарихын
зерттеуді жұмыстың негізгі мақсаты етіп алдым.
Дипломдық жұмыстың мақсатына қарай төмендегі міндеттер алға қойылады:
- Құрманғазы күйлерінің ескіліктен келе жатқан түп нұсқасын тиісті
бір жүйеге келтіріп, күй сүйер қауымға ұсыну.
- Айтылған және өзім жинақтаған деректерге сүйене отырып, әйгілі
күйші Тәттімбет күйлерінің сыр-сипатын көпшілікке таныстыру.
- Қазақ музыка мәдениетіне өшпес із қалдырған асыл азамат, халық
жүрегінің терең түкпірінен орын алған аяулы, айтулы азамат,
композитор Біржан сал Қожағұлұлының алатын орнын ашып көрсету.
- Қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына енген Жаяу
Мұса Байжанұлының бүкіл халқымыздың өшпес мұрасына айналған
туындыларына тоқталу.
- Дәулеткерейдің күйлері талай ұрпақтың жүрегін тербеп, сезімін
шалқытты. Дәулеткерейдің артына қалдырған мол мұрасын бүгінгі
ұрпаққа жеткізу.
- Сүйінбай халқымыздың поэтикасына жетік шебер тілді, жүйрік
ақын. Ол өз шығармаларының мәнділігімен ерекше көзге түскен.
Сол қымбат мұраларды халыққа толық таныту.
І тарау
Бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иелерінің
туындылары
1.1. Біржан сал Қожағұлұлы.
Біржан сал Қожағұлұлы – қазақтың атақты халық композиторы,
сазгері, әнші, ақын . Ол ХІХ ғасырдың ІІ жартысында өмір сүрген
қазақтың ірі бір тұлғасы . Біржан 1834 жылы қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысының Жамбыл ауданындағы Қожағұл бүркеуі деп аталатын
жерде дүниеге келген 1.
Біржанның өмір кешкен жері Көкшетаудың Бурабай өлкесінде.2 Оның
әкесі Тұрлыбай өте қарапайым адам болған. Біржан жеті жасынан бастап
Қызылжардағы екі кластық орыс мектебінде оқыған. Ол алғаш ел
арасында ән салып, өнер қуған, ал жиырма жасынан бастап ән шығара
бастаған. Асқақ ақын, жезтаңдай әнші қазақ әндерін өз өнерімен
байытып қана қоймай, оны жаңа белестерге көтеріп отырған. Біржан
қазақтың әншілік - орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын биік
белеске көтерген аса дарынды халық композиторы. Әншінің әндері өзі
өмір кешкен неше алуан оқиғаларын, адамгершілік, ізгілік
мәселелерін толғап, адам жанының нәзік сезімдерін лирикалық әсем сазға
бөлеген. Оның әндері дәстүрлі ән өнерінің ең таңдаулы, озық үлгісі
болып табылады . Біржанның өнерін жетілдіруге сол өлкенің белгілі
ақындары, күйшілері ықпал жасап ұстаздық еткен. Әншінің музыкалық –
ақындық шығармашылығының демократиялық сипаты айқын көрініп тұрған.
Біржанның алғашқы әндерінің бірі – Біржан сал.
Баласы Қожағұлдың Біржан салмын,
Адамға зияны жоқ жүрген жанмын.
Қасыңа мені сендер неге алмайсың,
Өзім сұңқар, өзім сал, кімге зармын.
Жасым бар жиырмада жасырмаймын,
Басымнан дұшпан сөзін асырмаймын.
Басымнан дұшпан сөзі асып кетсе,
Сен түгіл патшағада бас ұрмаймын.
Мұнда ол жастық шақтық от жалынын да, салдық, серілік, салтында,
сұлулық атаулыны да, ашып әсемдеп көрсетеді. Ол өмір бойы салдық құрып, ел
аралап, ән салып жүргендіктен, оған Біржан сал деген ат берген. Айтбай,
Бірлән, Ғашығым сияқты әндері Біржан шығармашылығының шоқтығы биік,
сыршыл шығармалар. Біржан өзі өмір сүрген ортаның етектен тартқан,
ескілігіне зорлықшыл істеріне, әлеуметтік теңсіздігіне асқақ әндерімен,
уытты жырларымен қарсы тұрған суреткер. Заманның әділетсіздігіне, зорлық -
зомбылығына деген наразылығы, өкініш үні оның өмірінің соңғы кезінен
шығарған Жанбас сипар, Теміртас деп аталатын трагедиялық әндерінен
айқын көруге болады. Ол өз шығармаларында сараң байларды, әділетсіз
болыстармен олардың шабармандарының кінәсін беттеріне басып отырған. Оның
ән шығармашылығынан сұлу қыз, жел жетпес жүйрік, тайпалаған жорға елеулі
орын алады. Ақсеркем, Телқоңыр, Сұржорға, Бурултай-Біржан әндерінен жақсы
жарасымын, шынайы көркем шешімін, тапқан жүйріктер. Біржан негізінде нәзік
сезімді, әсершіл, әдемі көңіл-күйді, сұлулық атаулыны талмай жырлаған лирик
композитор. Мысалы: Ләйлім - Шырақ немесе Көлбай-Жанбай әнінде жоғалған
шідерін тілге тиек ете отырып, өзі қонып шыққан үйдің сұлу қызы Ләйлімге
деген ішкі жан толқынысы, көңіл – күйін паш еткен 3. Оның Жанботасы тек
Азнабай болыстың ғана зорлықшыл әрекетін әшкерлеп қана қоймайды, сол сияқты
озбыр Жанботаға деген ақынның ашу- ызысын білдіреді.Ол өз төңірегіне
талантты ақындарды, өнерпаздарды, әншілерді жинай білген. Солардың ішінде
Жаяу Мұса, Ақан сері, Үкілі Ыбырай және басқалар Біржан бастаған ақындық,
әншілік өнеріді одан әрі қарай дамытқан. Олар ұстазының әндерін қалың қазақ
арасына таратушылар болған. Осының нәтижиесінде бізге Біржанның қырыққа
жуық әндері жеткен.Оның ізін қуған Қ.Байжанов, М.Ержанов, Қ Бабақов сынды
әншілер Біржанның өнерін бүгінгі ұрпаққа жеткізген. Біржан сонымен қатар
дарынды ақын да болған. Бұл қасиеті оның суырып салма ақындығынан
байқалады.Осы өнерінің сол заманның белгілі ақындарымен айтысында
көрінген.Әсіресе оның өмірінде Сарамен айтысы ерекше маңызды.
Заманын таныған көзі ашық ақындардың бірі ретінде Біржан да
кезіндегі аштық пен қиыншылықты жырлады. Ол өзінің Күлен Маймаққа деген
арнауында күні кеше ел кезіп, қала қаңғырып жүрген арсыздың бірі
Күлен Маймақтың алып сатарлық, ала аяқтық жолмен тез байып алғанын бірден
байқаған еді:
Сен өзің туғаныңнан маймақ едің,
Есіл бойын Көкшолақпен жайлап едің.
Қаңғырып Қызылжардың көшесінде,
Қылжаңдап арақ ішкен парнақ едің.
- Атаңның дәулет бітіп, Күлен Маймақ,
Жігіт болар, мінекей, осындай-ақ.
Жігітке бақыт бітсе гүлденеді,
Кешегі қалыбыңа тартпа бірақ.
Осы бір жаңа дауірдің дүниеге әкелген жас тобының қатарында Біржан
Қожағұлұлы да қоғам қайшылықтары тұсындағы кереғар топтар тауқыметін
тартып өсті. Кезіндегі қаталдықтар мен заңсыздықтардан, құқықсыздықтардан
асыл азаматтың адал жаны түршіксе де шошынбады. Асауға құрық салғандай
ақырта әнге басты 4.
Ілия Жақанов Біржанның Шоқанның досы Сергей Феодоровичпен таныс
екенін және пікірлес болғанын көрсеткен поэзия алыбы Абайдың әсері де
күшті болады. Біржанның жанында көптеген осындай ірі тұлғалардың болуы
,оның қалыптасуына, жол болды деп айтуға болады 5.
Біржан поэзиясының асыл арнасы қазақ халқының бай ауыз
әдебиетінде, музыкалық фольклоры қазынасында жатыр. Жасынан ел аралап
ділмар шешендермен кездесіп, сөз сымбаттардан үйреніп шешендік
дәстүрлерін игерген, төкпе ақындар өнерінде де жетік болып, талай
айтыстарға қатысады. Олардың табан асты өлең шығару әдістерін, сергек
қабілеттерін меңгереді. Әсіресе, ақындармен дидарласулары әсерсіз
болмаса керек. Біржан тврчествосының дұрыс бағыт ұстауына оның ұлы
Абаймен кездесуін зерттеушілер жоғары бағалайды.
Абай Біржанның басына біткен композиторлық, ақындық, асқан
орындаушылықтың басқа қонған бақыт екенін айтады. Осы бақытты өнімді
пайдалану үшін үлкен еңбек керек екенін түсіндіреді. Абайдың ауылында
болу, өлең мен әннің салтанатының қайнаған базарын аралау Біржан үшін
үлкен табыс болды. Әрбір күшті дарынға тән нәрсе – іздену, үйрену,
жетілу, сыннан сүрінбей өту болса керек. Біржан бұл сапарын ізсіз
қалдырмайды. Мен көрдім ұзын қайың құлағанын деген Абайдың өлеңіне ән
шығарады.
Біржанның Тентек, Жаймашуақ, Бурылтай, Айтбай, Ләйлім шырақ,
Алтын болдақ, Қаламқас, Ғашығым, Орынтай, Қалқама, Ғашық жар
тағы басқа әндері бар. Соның бірі Сырғақты әнінен үзінді:
Бозбала, саған айтар өсиетім,
Жақын жүр әлпештеген ардақтыға.
Жанып тұрған жас өмір-ал қызыл гүл,
Сипаттауға қызығын жетпейді тіл,
Жауқазын желбіреген жастық шақта
Өмірдің мағынасына түсіне біл.
Басқа халықтар өмір тіршілігін, әлем сырын тануда, жан аярлыққа,
еріншектіке бермей, талмай ізденіп, тынымсыз еңбектеніп, дүниетанымын
кеңейте түсуде деп, Жастарға арнауында бұл пікірлері жүйелі
баяндалады:
Дүниеде үйде жатып босқа өлгенше,
Жан тәнің бірдей жанып күйген артық.
Ер жігіт дүниені кезген артық,
Дүниенің не бар жоғын сезген артық,
Түскендей аспан жерге іс болғанда,
Бел байлап, тәуекел деп төзген артық.
Біржанның неше түрлі мысқыл, күлкілі өлеңдері де болған. Ол өз
шығармаларында сараң байлардың, феодалдардың жаман әрекеттерін әшкерлеген.
Біржанның өмірінің соңғы кезеңі трагедиялық жағдайда өткен. Ел ішіндегі
кикілжің, ұсақ-түйек, талас-тартыстың салдары Біржанның өміріне әсер еткен.
Біржанды Жынданды деп ел арасында лақап таратып, қол –аяғын байлап ,оған
жан азабын тартқызған. Біржан қудалаудың талай зәбірін тартты. Жаны
күйініп қана қоймай, қара күш жұмсалып, тағылық тауқыметін көрді. Шығарма
азабына заман қысымы қосылып, өнерпаздың нәзік жанын жаралады. Терең
ойға беріліп, қиялын қияға шарықтатар сәттерде бапсыз, мазасыз,
жағдайсыз халге ұшырады. Көлгірсеген көпке қарсы топырақ шашудан не
өнбек? Көрер көзге қиянат жасап, жөнсіз-жосықсыз ұрынып, үніңді
өшіріп, домбыраңды отқа жақпақ болса не амал?! Осы айтылғандай,
аяусыз қуғын, жан азабы, өсек-өтірік, жазықсыз жазаға төзе алмаған
ардагер азамат ақыры айықпас ауруға шалдықты.
Біржан деп атым шықты алты алашқа
Құдайым берсін ғұмыр Теміртасқа.
Жасына алпыс бестің келгенімде,
Құдайым берді науқас ғаріп басқа.
Теміртас, Асыл, Ақық балдан тәтті.
Не болар демеңіздер адамзатты,
Үкідей желпіндірген құлындарым,
Шешсеңші білегіме арқан батты,-
деп, өзінің Теміртас, Асыл, Ақық атты балаларымен қоштасты. 1897 жылы,
65 жасында осы бір дертінен дүние салды.
Біржанның аяулы есімі, оның қалдырған сан-салалы шығармалары өзі
сүйген халқына мәңгі мирас болып қалды. Егеменді дәуір өркендеткен
қазақтың мәдениеті өзінің алтын қорына Біржан мұраларын қосты. Қазақ
халқы Біржан сияқты, асыл азаматттарын әр тұста қадір тұтады.
Бір сөзбен айтқанда Біржан –қазақтың халықтық ән өнерінің алыбы.
Кейінірек әдебиетшілер мен музыка этнографтары Біржанның жырлары, сыршыл
әндерін жинап, бірнеше рет жинақ етіп бастырған. Оның әдеби және музыка
шығармашылығы туралы бір қатар зерттеулер де жарық көрген. Біржан мен
Сараның айтысы негізінде композитор М.Төлебаев қазақ опера өміріне
классикалық туынды қойған. Ал А.Қ. Жұбанов Қазақ композиторларының өмірі
мен творчествасы атты кітабының үлкен бір тарауын Біржанға арнаған 6.
1.2. Ақан сері Қорамсаұлы
Ақан сері – 1843 жылы қазіргі Көкшетау облысында, Қоскөл деген жерде
дүниеге келген.Ол талантты ақын, халық әншісі, композитор. Ақан кішкентай
кезінен-ақ зеректігімен, түрлі өнерге әуестігімен көзге түскен. 13 жасында
Ақанды әкесі діни мектепке берген, бірақ сергек ойлы бала дүмше молданың
шалдыр- шатпағына көнбей, оқуды тастап кеткен. Ол енді Қызылжарға аттанып,
Уәли ахун қазіреттің медресесіне түседі. Аталмыш медресе мұсылман
салтындағы оқу орны болатын. Онда дін сабақтары барынша мол жүруге
тиісті. Сөйтсе де медресе маңы, қала қауымы – қазақ даласынан өзге
өмір. Сахараның тіршілігі, салт-санасы өзінше бөлек. Діндар қауымға
қоса қалада зиялылар тобы да ұшырасады. Осы медреседе өткізген үш
жылға жуық мерзімде Ақанның сусындаған кәусар бұлағы – Фердауси,
Низами, Хафис, Шамси, Сағди, Физули, Науай тағы басқа еңбектері,
бұларға қосымша араб, парсы, шағатай тіліндегі көне түркі әдебиетінің
ежелгі үлгілерімен де танысып, тіл білуіне тиімді болды.
Ақан ең алдымен халық ақындары өнерін жетік меңгеруге тиіс болды.
ол үшін солардың ортасында өмір кешіп, керек тұста табан асты өлең
шығарып айта білуі, өнер жарысына түсіп, айтысқа жаттығуы, оларды сөзбен
ұтып, озып шығуы керекті 7.
Ақан сері жас шағынан халықтың ән-күй шалқарына сусындап, өзіне
дейінгі әншілік өнерді еркін меңгерген жан. Ол он алты-он жеті жасынан
бастап домбыра тартып ,өлең айта бастаған. Шілдехана, алтыбақан, ойын-
тойдан қалмайтын болған. Әр кез маңына өзі сияқты өнерпаз жастарды жинап,
ел аралап, ойын-сауық құрып жүрген. Сәнді киініп, жүйрік ат, қыран бүркіт,
құмай тазы ұстап серілік құрған. Осындай сегіз қырлы өнерпаздығы үшін ел
арасында Ақан сері атанған. Ол әншілік, композиторлық өнерінде атақты
Біржан салды аға тұтып, ұстаз санаған, ал Естай, Балуан Шолақ, Құлтума
сияқты әнші- композиторлар оның өнер жолындағы ең жақын да сенімді достары
болған.
Ақанның алғаш шығарған әнінің бірі Желдірме, Маң-манкер. Бұлар
белгілі бір оқиғаға байланысты шыққан. Орта жүзде үлкен бір ас болады. Оның
бәйгесіне бүкіл жүзден үш жүздей ат қосылады, олардың ішінде көптеген
жүйрік тұлпарлар болады. Осы бәйгеден Құлагер бірінші болып жалғыз келеді.
Атына риза болған Ақан оның демін басу үшін жетелеп, ілбітіп жүреді Ол
Құлагердің маңдайынан сипап, оны Маң-манкер деп атайды.
Ақанның ақындық жолы да басқа халық ақындары сияқты дәстүрлі жолмен
қалыптасты. Әбден жаттыққан Ақан өз шығармаларын жазып та шығарды,
сонымен бірге жатқа айтып, ауызекіде таратты.
Сөзімді көңілімдегі жаза алмадым,
Аттың жалы, атанның қомы болып,-
дейді ақын.
Ақан тұсындағы жұртшылық шығарманы көзімен оқып білгеннен гөрі,
құлағымен естіп ұғуды әдет еткен. Оның үстіне баспасөздің кешеу дамуы да
үлкен қолбайлау болған еді. Сөйсе де ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қазақтың
өз тілінде ресми баспасөздің дүниеге келуі, жекелеген ақын-жазушылардың
шығармалар жинағының жеке кітап болып басылып шығу фактілері ықпал еткені
анық. Ақанмен қатар шыққан кейбір оқыған жастар қоғам өміріне белсене
араласып, оның бойындағы қайшылықтардың бетін ашу, қараңғылық торынан елін
алып шығып, өнер білімге үндеу сияқты әлеуметтік мәселелерді көтерді.
Оның адамдарға ақыл-кеңес беретін өлеңдері де болған. Мысалы: Адамның
біліміне ақыл серік деген өлеңінде былай деген:
Тірлікте тырбанып қал сайра етіп
Ажал келмей тұрғанда шауып жетіп...
Тұрмысқа тірі күнде боп себептер,
Отырма құр үйіңде бойға сеніп,
Талап қыл, азды-көпті жұмса ойды,
Әр істің ақылын ойла, көңіл бөліп.
Бұл өлеңінде ол әрбір адам өзі үшін, өзінің отбасы үшін еңбек ету
керектігін, өзінің ақылына, біліміне сену керектігі туралы айтқан. Ақан
серінің өмірінде қайғылы тұстары да аз болмаған. Соның бірі бәйгеге қосқан
Құлагердің дұшпандар қолынан мерт болуына байланысты Құлагер әні дүниеге
келген 8. Онда:
Соғып ең дөненінде сегіз арқар
Сен өлсең орнын басар көкбесті бар,
Болады құдай қосса олда тұлпар
Құлагер топтан озған жүйрігім-ай
Жарасар келте жібек құйрығың-ай
Түбіне ерейменнің айдап келіп ,
Құдайдың қарай қойшы бұйрығын-ай...
Құлагер, нұрың қандай, данқын қандай,
Тұрушы ең тоғыз шелек суға қанбай.
Бәйгеге жүз шақырым айдағанда,
Жүруші ем ауыздықпен тоқтата алмай...-
деген өліңінде өз тұлпарының қандай болғандығы туралы сипаттап көрсеткен.
Ақанның әсерлі,сазды әндері (40-тан астам) жүрекке жылы тиер
жан тол-қытар сыршылдығымен ерекшеленеді. Ақан серінің әндерінде
тұрмыстың, қоғамдық өмірдің, күрделі әлеуметтік проблемалары көрініс
тауып, адамның ар – намысын аяққа басатын ескілік қалдықтарын және
әлеуметтік теңсіздікке қарсылық шебер бейнеленген.
Ақан сері көптеген елдерді, қалаларды аралаған. Ол өз елінің білім -
өнерден кенже қалғанына қынжылатын. Ел жақсылары деп аталатын кейбір
болыстардың, билердің пара жейтінін, шен-шекпен үшін қандай сұмдық
қылмысқа да бара алатынын көреді. Өнер іздемейтін, білімге ұмтылмайтын ,
құр қолы бостыққа мәз болып жүрген жастарға ренжіген. Мұны ол Заманға
қарап деген өлеңінде былай бейнелеген:
Құлагер ,шешен сұңқар,әкең тұлпар,
Болғанда мұндай күйде заманымыз,
Жай жатып сахарада қамалымыз .
Болыс, би ет пен шайға мәз болуда ,
Қайткенде тура жолды таба аламыз... 9
Ақанның көңіл-күйі, құмартқан машығы, шеккен опығы өлең болып
құйылып, оқушының өзегін өртейді, бірақ жанына жазылмас жара салмайды.
Сүйегін сықыратса да жанын жадыратады. Ақанның мадақтаған сұлулары
бірінен-бірі артып, Қыз Жібекті іздеп, көп көшті көзінен өткізген
Төлегенді еске түсіреді. Ақан сол Төлеген бейнесінде көз алдында тұрып
алады. Аяулы азаматтың асыл армандарын құптап, оның жоғын жоқтап, өз
жүрегіңмен алысасың. Жасы егде тартқандар өзінің өткен жалынды шағын
есіне алып, елегізіп, бір көңілденсе, бозбала қауымы дер кезінде дертіне ем
тапқандай еміренеді. Олар ақынның Қыздарға деген арнауын қайталап
айтады. Аспандата әнге салып шырқайды:
Қызбала болса сұлу, болар қандай,
Ләзатты болса егер шекер балдай.
Күлім көз, оймақ ауыз түссе қолға,
Сүмбіл шаш, қиғаш қасты, жазық маңдай.
Жұлдыздай екі көзі жалт-жұлт етіп,
Жанынан арғы-бергі кетсең өтіп,
Басына кәмшат бөрік қыран салып.
Қасына іркілместен келсе жетіп...
Бұралып, он майысып бүктетіліп,
Қыссаң да қай жерінен тұрса сынбай!..-
деген ақын сөздерін өз жүректерінің тебіренісіндей қайталап хаттайды.
Бір рет емес, сан адам, сан рет асқақтата әнге қосады 10.
Ақанның ғашықтық жырларының енді біреулері жалпы қазақ қыздарына
арналады. Олар: Балқадиша, Мақпал қыз, Нүрила, Ғалиянұр, Ақшабақ
тағы басқалары. Сонымен қоса айталық Ұзатылғалы жатқан қызға, Ғашық
жарға, Қыз сипаты, Қызға жазған хаты, Ақ көйлек, Ой, қалқа,
Еркем-ай, Сүмбіл шаш, Нұсқамен өлең жаздым жалпы саны 40 шақты
өлеңді қатар қойып оқығанда бәрі де қызға арналған, бірақ өлең шумақтары
бірінікін екінші өлеңде қайталамаған.
Сұлулық тек адамға тән қасиет емес. Табиғат сұлулығы, айуанат
сұлулықтары өзінше бөлек. Оған да адам қызығады, құмартады. Адам сұлулықты
табиғи сұлулықтармен салыстыра немесе сонымен бірге ұштастыра таниды.
Өнер біткен өзінің құралдары арқылы өмірдегі табиғи сұлулықтарды
сүйсіне бейнелейді. Сұлудың образын жсау үшін ақын сөз қуатын, поэтикалық
тіл мүмкіндігін жомарт жұмсайды. Ол тағы да өзін адал жар ретінде, үлгілі
бейне болып жырланады.
Жайықтың ақ түлкісі Аралдағы,
Алдымнан сен бір қашқан марал-дағы...
Көзіме мұнарланып көрінесің,
Түлкідей тұра қашқан тұмандағы.
Сен болсаң ал қызыл гүл, асыл еркем,
Мен бұлбұл сайрап тұрған Иран бағы...
Сен болсаң адамзаттың асылысың,
Біз қанжар алтындаған қынындағы...
Ел мұңын жоқтап жүрген жері думанға айналған Ақан сері Балуан Шолақ,
Жаяу Мұса, Естай, Иман Жүсіп, Құлтума сынды атақты сал –серілермен жақын
қарым-қатынаста болған. Ақан сері өмір шындығын терең жырлаған заманының
асқақ ақыны ғана емес, сыршыл лирикалық сезіммен, әншілік – орындаушылық,
композиторлық өнерімен бүкіл қазақ даласына танылған ерекше дарын иесі.
Серінің әндері – қазақтың классикалық ән творчествосының алтын қорына еніп,
халқымыздың өлмес-өшпес мұрасына айналған туындылар. Ол өзіне тұстас
әлеуметтік өмірдің көп мәселесін шығармашылығына арқау етіп, өлеңімен де,
әнімен де таратқан, ол өзінің ерлік өмірімен де туған халқының сүйікті
ұлдарының бірі саналған.
Қазіргі таңда Ақан серінің әндері Қазақстан композиторларының
шығармашылығынан да жан-жақты орын алып отыр 11.
Арқаның ардагері атанған Ақан – қазақтың ән өнері аспанында
зор даусымен асқақатата жыр нөсерін атқарып өткен ерекше дарын иесі.
Халқымыздың бойындағы тамаша таланттың айқын көрінісі есепті сегіз қырлы,
бір қырлы ардагер азамат. Өзі өмір сүрген дәуір шындығын, ән-музыка, өлең-
жыр туындылары арқылы бейнелей білген ұлы суреткер, композитор. Ойлы,
сырлы, ғажайып шығармаларын өз даусымен орындап, қалың елге кең таратып,
тыңдаушының құлақ құрышын қандырған топшысы болат дауылпаз. Өмір сүрген
ортасынан озат шығып, асыл өнерімен де жеке бас әдет мінездерімен де,
даралана көзге түскен қазақтың ең қадірлі серісі. Асып-таспай,
жабырқап жасымай әркез арын таза ұстай білген, жақсылық пен әділеттік
жолына белін бекем буған, ақыл-парасаты биік саналы гуманист.
Ақан - кең байтақ жерін, қасиетті ел-жұртын шын жүрегімен сүйіп,
жастық шақтың жалынына күйіп, тынымсыз өмір кешкен, өршіл де ілгерішіл
поэзияның шебері. Қоғам, адам өміріне өзіндік көзқарасы бар, таным-
талғамы биік, көңілді, пафосты лирикалар қалдырған айтулы ақын.
1.3. Жаяу Мұса Байжанұлы (1835-1929)
ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ музыкасындағы аса үлкен
құбылыс Жаяу Мұса Байжанұлының шығармашылығы болды. Ол 1835 жылы қазіргі
Павлодар облысы, Баянауыл ауданында дүниеге келген. Ол қазақ әншісі, ақын
әрі халық композиторы. Жаяу Мұса жасынан өнерпаз, талапкер және білімге өте
құштар болып өскен. Жаяу Мұса кішкентай кезінен бастап ән салуды ұнатады,
кейіннен ауыл арасында домбырамен өлең айтып көзге түседі. Ол домбыра,
қобыз тартумен қатар, сырнай, скрипка ойнауды да меңгерген талантты
жандардың бірі болған. 1854 жылы Омбы қаласындағы орыс мектебінде оқып
жүргенде Жаяу Мұсаның тырнақалды туындысы Қыздар-ай дүниеге келген 12.
Ол Омбыдан ауылына оралғанда әкімдердің, би-болыстардың парақорлығын
әшкерлеп, әсіресе Баянауыл аға сұлтаны Мұса Шорманов пен оның
інісі Мұстапаның зорлық-зомбылығын айтып, Омбы генерал-губернаторлығына
шағым жазады. Сол үшін ағайынды Шормановтар оның астындағы атын тартып
алып Жаяу аттандырады 13.
Ақ сиса, қызыл сиса, сиса, сиса,
Жарасар камзол сұлу, белін қиса.
Шорманның Мұстапасы атымды алып,
Атандым сол себептен Жаяу Мұса.
Жүрмейді кімдер жаяу зорлық қылса?
Жиылып орыс, қазақ қашқын дейді,
Көрермін ақыр бір күні күнім туса.
Мен айтсам параңды айттым, тілім ұзын,
Кигенім үстімдегі бәрі қызыл.
Жылансың екі басты ел жалмаған,
Қоймаймын, не қылсаң да, айтар сөзім.
Он екі жыл айдадың Тобыл жаққа.
Ем болмас бастан бағың таяр шата.
Дуанбасы мен өзім деме, Мұса,
Балаң кетсін тоз-тоз боп әр тарапқа...
Жаныма батқандықтан ашынамын,
Мен неге жаяумын деп басыламын?
Малым жоқ шорман айдап алатұғын,
Қорлығын Мұстапаның паш қыламын.
Өз әндерінде ол әлеуметтік теңсіздікті зорлықшыл үстем тап өкілдерінің
іс-әрекетіне деген наразылығын айыптап, көрсеткен. Билігі жүріп тұрған
Шормановтар әр түрлі жала жауып 1860 жылы оны Тобылға 12 жылға жер
аудартқан .Осы кезде оның Сүйіндік, Тұтқындық зары деген әндері
дүниеге келген. Бірақ Жаяу Мұсаның өтініші бойынша жер аудару жазасы әскер
қызметіне ауыстырылып, ол арбакеш болып жұмыс істейді. Генерал Черняев
әскерінің қатарында Жаяу Мұса Петербург қаласында, Польша, Литва, Латвия
жерлерінде болады. Кейін Черняев әскерінің Орта Азия экспедициясына да
қатысқан, сол сапарда ол Шоқан Уәлихановпен кездескен. Оның әлеуметтік
теңсіздікті әшкерлейтін Баянауыл, Хаулау, Ақ сиса, Жазда және
т.б. әндері бар. Ол өзінің әндерінде әлеуметтік теңсіздікті, байлардың, би-
болыстардың халықты қанап , қинап отыруын жазған . Сол үшін оны айыптап та
отырған .Ол өзінің Ұлытау деген өлеңінде былай деген:
Туған жерім Баянауыл,
Кейде тынық,кейде дауыл.
Ұлытаудың қойнауында
Мекен еткен біздің ауыл.
Артта қалды Баян тауым,
Жер аудартты ата жауым,
Қанша қысым көрсетсе де,
Өмір бойы бітпес дауым.
Ол өзінің осы өлеңінде туған елінің әсем де көрікті табиғатын
суреттеген. Яғни туған өлкесінің қай жерде екенін және ол жерде тұратын
халықтың тұрмыс жағдайының қандай екендігін бейнелеген 14.
Жаяу Мұса бір жағынан Арқадағы Біржан сал мен Ақан сері бастаған әнші-
ақындар тобының әріден келе жатқан дәстүрін дамыта түссе, екіншіден, қазақ
Музыкасының мазмұны мен түріне, орындаушылық өнеріне көптеген жаңалықтар
енгізген. Ол әрдайым халықтық –бұқарашылдық бағытты берік ұстаған және
өмір бойы үстем тап өкілдерімен күресе отырып, сол замандағы қазақ
ауылының өмір шындығын, қайғы –қасіретін батыл суреттеп отырған 15.
Әділдікті жүргізіп,
Жауыздықты жерлесем.
Деген арман менде бар,
Жетермін ақыр өлмесем.
Жаяу Мұсаның әндері (60-тан астам әні сақталған) музыкалық көркемдігі
мен мазмұны жағынан әр алуан: феодалдар мен байлардың дүниеқорлығы мен
Сараңдығын келекелеуге келгенде уытты да зілді, сүйген адамнан айырылған
қайғысын айтқанда шерлі, сұлулықты жырлағанда әсем сазды, туған жерінің
көркіне сүйсінгенде асқақ әуенді болып келсе ,өзінің өмірі туралы
толғанғанда сырлы да мұңды болып келген.Жаяу Мұса шығарған әндерінде өзінің
қазақ халқының ән әуендерін ғана емес, орыс, украин, татар, поляк
әндерінің нақыштарын да шығармашылықпен пайдаланып отырған. Осындай қайнар
бұлақтарды үйлесімді қолданып, шеберлікпен ұштастыра білген Жаяу Мұсаның
музыкалық тілі өзгеше бір үлгідегі түрімен ерекшелінеді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген
өнер иесі Жаяу Мұса – ақын, әнші, композитор, музыкант, прогресшіл ой
иесі, қажырлы күрескер, осындай жан-жақты адам, осы салалардың бәрін де
де айта қалғандай із қалдырып кетті. Ал оның өмірі мен музыкалық
творчествосын бөліп қарауға келмейді 16.
Мұса Байжановтың әндерін бірінші рет қағаз бетіне түсіріп,
композитордың творчествосымен оқушы жұртшылықты таныстырған – қазақ совет
музыка этнографиясының іргетасін қалаушы А. В. Затаевич. Ол Қазақ
халқының 1000 әні мен Қазақтң 500 ән-күйі деген жинақтарында Мұсаның
бірнеше әндерін жариялап, оларға біраз сипаттама берді. Ал, А. Затаевичтің
көзі тірісінде бастырып шығаруға үлгере алмаған Үшінші том аталатын
қолжазба жинағында Жаяу Мұсаның тағы бірнеше әндері бар 17.
Аталған еңбектерде Жаяу Мұсаның Ескендір, Тұрымтай, Құлбай,
Гауһар қыз әнінің екі түрі, Ақсисаның екі түрі, Қатын өлгенде,
Басқұлбай әндерінің жазбалары бар. Сонымен бірге 1000 ән жинағында
А. Затаевич Мұсаның музыкалық творчествосына да қысқаша тоқталады.
Оның жеке басына байланысты жайларға, ойнайтын музыка аспаптары,
композиторлық және ақындық өнері туралы естігендерін жазады. Егер
Затаевич Жаяу Мұсамен кездесіп, оның әндерін өз аузынан жазып алса,
Мұса жөніндегі деректер әлдеқайда кеңірек, анырақ болып, айтылатын
пікірлер де басқашалау құрылар еді. Бірақ сол кезде тән-түрлі
жағдайларға байланысты, А. Затаевич өз ойлағандарының бәрін түгелдей
жүзеге асыра алмады 18.
Сондай-ақ А. Затаевич қазақтың демократ композиторлары –
Құрманғазы, Жаяу Мұса, Абайдың музыкалық шығармаларына орыс, украйн
музыкасының кейбір интонациялық жаңа элементтерінің ене бастағанын
байқамай, олардың әндерін орыстан, татардан, ауысқан туындалар деп, тар
шеңберде түсінді. Сөйтіп, орыс музыкасының қазақ халқының музыка
мәдениетіне еткен әсері, прогрессивтік маңызын бағаламады.
Сондықтан да ол 1000 әнге жазған 41 түсінігінде: Жамбаловтың
сөзіне қарағанда Мұса – көңілді қарт, қазақ ақындарының әдетінше
домбырада емес, татар әншілері тәрізді көбіне скрипкада ойнаған.
Шынында да кейбір татар әсерінің жұртқа ұнаймын деген,
профессионалды жағыну нәтижесінен туған болуы мүмкін. Сөйтіп, Мұсаның
творчествосында қазақтарда кездесе бермейтін күлкі, жеңілтектік
кезеңдер де бар. Оның жеңіл де қамсыз, басқаша айтқанда көңіл
көтерерлік әуендері біркелкі екі ширектік өлшемге сыйып отырады, солай
аяғына дейін өзгермей, гитарға лайықты сүйемелденіп биге шақырып
тұрғандай болады –дейді 19.
1938 жылы Жаяу Мұсаның жиырма шығармасын, сол уақытта қазақтың
Жамбыл атындағы мемлекеттік филармониясының көркемдік жағын басқарған
композитор М. Лалинов жазып алған. М. Лалиновтың жинағы қазір Қазақ ССР
Ғылым Академиясының М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтындағы қолжазба бөлімінде. Онда композитордың белгілі әндері
Басқұлбай, Сапар, Бәшерден ұрыға, Сүйіндік, Арап батыр тағы
басқалары бар. М. Лалинов Жаяу Мұсаның баласы Салық Мусиннің орындауынан
нотаға түсірген.
1955 жылы филология ғылымының кандидаттары Ш. Сарыбаевпен Ж.
Досқараев Қазанның В. И. Ленин атындағы университетінің кітапханасынан Жаяу
Мұсаның 51 беттік қолжазбасын тауып, ол жөнінде – мақала жариялады.
Мақалада композитордың қолжазбасының табылғанын қысқаша хабарлай келіп,
ондағы өлең-жырлардың бірнеше тақырыпқа бөлінетінін айтады. Мұның ішінде
Бөрібай хақында, Дүниенің жаратылған оқиғасы, Кітап ул Орман Олжабай,
Қоңтажы әңгімесі, Қолбасылар хикаясы, Қазақ уалаяының арқаға шығып,
хан сайлайды сияқты шығармаларын сөз етеді. Осы мақалада Мұсаның Олжабай
батыр туралы өлеңінен үзінді келтірілген.
1959 жылы Жаяу Мұсаның өлеңдерінің қолжазбасын белгілі археолог Әлкей
Марғұлан География қоғамының жанындағы Омбы музейінің кітапханасынан
тапты. Автордың айтуынша, Мұса қолжазбасын 1901 жылдары Семей облыстық
санақ басқармасының хатшысы Николай Яковлевич Коншиннің өтініші бойынша
жіберген екен. Ол өлеңдерін бір дәптерге біріктіріп, Шытырман ғибрат өлең
кітабы деп ат қойған. Оған енгендер Секретарьға өлең, Баянауыл
дуанында, Данышпан қазы, Қазақ сыйлары, Жұлдыз, Мола 20.
Ол болашақтағы қуанышты күндер туралы, өз Отанының жарқын келешегі
туралы жаңа әндер шығарған. Жаяу Мұса халықтың есінде аса көрнекті
ақын, композитор және әнші ретінде, әділдік пен халық бақыты жолындағы
күрескер адам ретінде сақталып қалған . Ол халықтың есінде талантты бір
бейне ретінде сақталған.
ІІ тарау
Қазақ музыкасының дамуына сүббелі үлес қосқан халық
композиторларының мәдениетке қосқан үлесі
Қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан музыкалық мәдениеті ХІХ
ғасырда шарықтай түсті. Әншілік өнерді дамытуда Біржан-сал, Ақан
сері, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Абай, Мұхит сияқты әнші сазгерлер
өзіндік үлес қосса, күйшілік өнердің өркендеп дамуына себепкер
болған Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Қазанғап, Сүгір сынды күші-
сазгерлер өзара орындаушылық дәстүрімен ерекшеленетін домбыра
мектептерінің негізін қалады.
Қазақтың халық композиторларына – Құрманғазы Сағырбайұлы, Дәулеткерей
Шығайұлы, Тәттімбет Қазанғапұлы, Ықылас Дүкенұлы, Сарымалай, Мұхит
Мералыұлы жатады. Олардың күйлері, туындылары өз заманының, өз ортасының
нақтылы тарихи көріністерін, тарихи әлеуметтік құбылыстарды бейнелеп
отырған. Олар өз заманының талантты, күйші композиторлары болған. Қазақ
халқының музыкалық өнерінде халық композиторларының алатын орны ерекше.
Қазақ халқының ХІХ ғасырдағы музыкалық өмірін зертеуде,сондай-ақ қазақ
музыкасының мазмұны мен ерекшеліктерін айқындауда орыстың ғалымдары мен
саяхатшыларының сіңірген еңбектерінің маңызы зор. Мысалы: С.Г.Рыбаков,
этнограф А.А.Ивановский., П.И.Паншино. С.Г.Рыбаков 100 ден астам қазақ
әндерін жинады және өз еңбектерінде қазақтарда сұлулық пен ғашықтықты
жырлайтын лирикалық әндердің не ғұрлым көп тарағанын атап көрсетті.
А.Затаевич өзінің 1931 жылы жариялаған Қазақ халқының 500 ән-күй деген
еңбегінде Құрманғазының Серпер, Ақсақ киік, Кісен ашқан күйлерінің
ноталарын келтіріп , олар жайында азды-көпті бірқатар пікірлер айтқан.
2.1. Құрманғазы Сағырбайұлы. (1806-1879)
Европадағы рухани қайта өрлеу кезеңінің (ХІV-ХҮІІ ғ.ғ.) алғашқы
қарлығаштары ақын Данте мен суретші Джотто болғаны сияқты, қазақ даласында
ХІХ ғасырда болған рухани жаңғыртудың алдынғы легіне күйші –композитор
Сағырбайұлы Құрманғазы болған 21. Туып-өскен жері Бөкей хандығы, қазіргі
Орал облысының Жаңақала ауданына қарасты Жиделі деген жер. Топырақ бұйырған
орыны – Астрахань (Ресей) облысының бұрынғы Шайтани батага, қазіргі
Құрманғазы төбе деп аталатын жер.Шыққан тегі – Кіші жүз, он екі ата
Байұлынан өрбіген Сұлтансиықтың Қызылқұрт бұтағы. Құрманғазының жетінші
атасы Ерші деген кісі от тілді, орақ ауызды, сөз дарыған адам болыпты. Ал,
нағашы жұрты – Беріш руы. Қалмақ шапқыншылығы кезінде асқан ерлігімен көзге
түскен Ағатай батырдың есімі исі Берішке ұран болған. Одан берідегі Өтеміс
би, Махамбет ақын, Исатай батыр бір ғана Беріш руының емес, исі қазақтың
ардақты ұлдары 22.
Ол 1806 жылы Бөкей ордасының Жиделі жерде кедей отбасында дүниеге
келді. Құрманғазының анасы Алқа елге сыйлы, еті тірі Мәтіғұл деген
кісінің бұла өскен ерке қызы еді. Алқаның ағалары шетінен төкпе ақын,
асқақ әнші, бармағынан бал тамған күйші, жауырыны жер иіскемеген палуан
болатын. Солардың ортасында өскен Алқа еркек шоралау қайратты болып бой
жетті. Өзі қатарлы боз балалармен белдесе кеткенде талайын шаң
қаптыратын. Алқа құрбыларының арасында сызылта салған әнімен де сыйлы еді
23.
Жасынан өнердің қадірін біліп өскен Алқа тұңғыш ұлының бойындағы ұлы
дарынды жүрегімен сезінді. Ұлының асқан ажарлы, сымбатты, әрі ешкімнен
қаймықпайтын жүректі, алысқанын алып ұратын қайратты боп өсіп келе
жатқанына іштей қуанатын. Ол ұлының бетінен қақпады, қолына домбыра тисе
аруақтанып, нұрланып шыға келетін кішкене Құрманының тегін адам емес
екенін бірінші болып мойындаған да Алқа еді.
Құрманғазы - қазақтың күйші, сазгері, домбырашы халықтың аспаптық күй
өнерінің классигі. Ол қаршадайынан әділетсіздікпен алысып, азапттық өмір
кешеді. Оның алғашқы ұстазы – атақты домбырашы Ұзақ болған. Ұзақпен бірге
ел аралап, домбрашылық өнерін жетілдірген және өнер сайысына көп түсіп
жұрттың назарына іліккен.
Құрманғазының күйшілік өнері – халқымыздың домбырашылық өнерінің
шыңы. Екі шекті домбыра арқылы ол өз дәуіріндегі халықтың ауыр
тұрмысын, арман-тілегін, мұң-шерін, табиғат құбылысы мен өмір
көрінісін шебер суреттей білген. Құрманғазының Сары-арқа, Алатау,
Бұлбұлдың құрғыры, Маната, Көбік шашқан күйлері туған жер мен
табиғат сұлулығын бейнелесе, Төремұрат, Лаушкен, Кішкентай,
Саранжап, Адай, Ақпай күйлері жеке адамның, тіпті жеке рудың
өзіне тән мінез сипатын суреттейді. Ал, Қайран шешем, Қызыл
қайың, Кісен ашқан, Түрмеден қашқан күйлері күйшінің жеке
басынан өткен оқиғаларға байланысты шығарылған шығармалар.
Батыс Қазақстандық күйшілік дәстүрдің өзіндік мектебін
қалаған Құрманғазының мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа , ұстаздан шәкіртке
беріліп, сақталып, халық игілігіне айналды. Құрманғазы күйлерін
толық жинастырып, олардың орындаушылық ерекшеліктері мен шығу тарихы
туралы мәлімет берген домбырашы күйшілер: Дина Нүрпейісова,
Махамбет және Науша Бөкейхановтар, Оқап Қабиғожин, Лұқпан Мұқитов,
Қали Жантілеуов, Ғабдұлман Матов, Меңдіғали Сүлейменов, Ғылман
Хайрошев, Смағұл Көшекбаев, Әзидолла Есқалиев, Ғинолла Исмағұлов, Рысбай
Ғабдиевтар болды.
Құрманғазының өмірі мен творчествосы туралы алғаш деректер
жинап, күйлерінің ноталарын жазып, талдау жасаған, әрі баспа беті
арқылы жарыққа шығарған А. Затаевич болды. оның Қазақ халқының
500 ән-күй деген еңбегінде Құрманғазының Серпер, Ақсақ киік,
Кісен ашқан, Терісқақпай, Қайран шешем күйлерінің нота
үлгілері түсірілген 24.
Бұл күйлерді ХХ ғасырдың екінші он жылдығында А. Затаевичке
орындап берген, әрі күйші туралы аса бағалы деректер берген
Махамбетжан және Науша Бөкейхановтар еді.
1934 жылы өткізілген І Бүкіл Қазақстандық халық өнерпаздарының
слетіне Құрманғазы күйлерін өзінің дәстүрінде орындайтын домбырашылар
жиналды. Олар күйшінің өмірбаяны мен шығармаларының тарихы туралы
тың деректер беріп , әлі көпшілікке таныла қоймаған күйлерін алып келді
25.
Құрманғазының алғашқы шығарған күйлерінің бірі - Кішкентай. Бұл 1836
-1838 жылдардағы шаруалар көтерілісінің басшысы Исатай Тайманұлына
арналған. Күй іште жатқан шерді, терең ойлы тебіреністі ер бастаған елдің
қозғалысын баяндайды.Ол күй өнері арқылы әділетсіздікпен теңсіздікке,
озбырлық пен зорлық – зомбылыққа қарсы күресіп отырған. Құрманғазы
күйлерінде өмір тартысы суреттелген: бір жағынан, нұрлы болашақ, азат өмір
аңсаған халықтың үміті, асыл арманы, екінші жағынан, зорлықшыл үстем тапқа
деген ыза-кек, өшпенділік бейнеленген 26.
Сазгердің аса құнды күйлерінің бірі Сарыарқа. Мұнда еркіндік
іздеген халықтың арманы, ой өрісі суреттелген. Сонымен қатар қиналған
халықтың арманы билеушілерге қарсы назарылықтары және де туған жер, кең
байтақ дала, халықтың асқақ үні, қажымас күшін көз алдына елестетеді.Оның
шығармаларына би күйлері де кездескен. Олардың қатарына Балбырауын,
Қызыл қайын күйлері жатады. Мәселен, Балбырауын жарқын жүзді, шат
көңілді көзіне елестетеді. Құрманғазының кейбір күйлерінің дыбысы адамның
сөйлеу тіліне жақын. Бұған Аман бол шешем,аман бол, Ертең кетем,
Бұқтым-бұқтым, Қайран шешем күйлері жатады. Құрманғазының ғұмыр кешкен
кезі патшалық Ресей жүргізген отаршыл саясаттың ең бір қарқын алған, әбден
құныққан, шектен шыға бастаған кезі болған. Мұндай озбырлыққа жан
–жүрегімен қарсыласу Құрманғазының өмірбаянына айналып, оның күйлерінде
көрініс тауып отырды. Ол өзі беттескен заманның тарихи - әлеуметтік
болмысына күйші - философ ретінде ден қойған .Ұрпақ тағдырына ықпал еткен
заманалып құбылыстарға бойлай үңіліп, ой толғау Құрманғазының күйшілік
болмысына тән.
Бас Ақжелең. Бұл күйді 1955 жылы Жамбыл атындағы мемлекеттік
филармониясының домбырашысы Мұрат Өскембаев бізге орындап берді. Мұрат өз
әкесі Өскембайдан үйреніпті. Күй жалпы Ақжелеңдерге тән көтеріңкі,
жүрдек, жинақы ғана. Өлшеулік жағы Құрманғазының басқа күйлері сияқты өзі
Бір төбе десе болады 27.
Көбік шашқан күйді 1933 жылы домбырашы Махамбет Бөкейханов орындап
берді. Күйде халықтың ауыр халі мен бірге ашулы ызасы да бар. Және
халықтың музыкалық интонациясы мен қатар дамуында, құрылысына орыс
музыкасына да еліктеу бар. Күйдің жеке домбырада шырайы шықпайды.
Өйткені ол ән сияқты шырқалған шығарма.
Түрмеден қашқан - күйде атшабыстың ырғағы басынан аяғына дейін
жүріп отырады. Аса екпінді қызған күй, бір-екі жерінде кездесетін үш
ширектік өлшеулер болмаса күй үнемі екі ширектік өлшеуде жүреді. Шапшаң
орындаса соғұрлұм шырайы шыға береді.
Адай – 1934 жылдаҚ. Жантілеуовтың орындауында оркестрге түскен, сол
әлі өзгертілмей келеді. Күй Амангелді филмінде орындалды.
Ақсақ киік - бұл күйді бірінші рет Бөкейдің әйгілі домбырашысы
Махамбет Бөкейхановтан А. Затаевич Жиырмасыншы жылдары жазып алған.
Күйге берген түсінігінде ақсаған киікке арналып шығарылған. Күйдің
ырғағында шынымен де үш аяқтап келе жатқан киіктің жүрісінің
суреті бар. Сонымен қоса жаны ауырған киіктің қиындық жағдайы, одан
туатын ерлік, төзімділік, күрес қажеттігін суреттейтін күй.
Құрманғазы қуғын – сүргінді көп көрген .Осыған байланысты 1880
жылдардың бас кезінде Астрахань маңындағы Сахмаға бір жола қоныс аударған
28. Оның төңірегенінде бір топ жас күйшілер, шәкірттер жиналған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz