Қазақстан Республикасындағы туризм саласын дамыту туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Туризм экономикасының алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.2 Туризмнің экономика саласына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Туризм индустриясы мен туристік нарықтың ерекшелігі ... ... ... .19
2 ТУРИЗМДІ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Туристік қызметті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 Туризм инфрақұрылымын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Қазақстан туристік бейнесін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4 Кадрларды даярлау мен ғылыми қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ...40
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ
ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... .45
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысының туристік.рекреациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмнің жалпы Қазақстанға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысының туризм экономикасына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Туризм экономикасының алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.2 Туризмнің экономика саласына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Туризм индустриясы мен туристік нарықтың ерекшелігі ... ... ... .19
2 ТУРИЗМДІ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Туристік қызметті мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.2 Туризм инфрақұрылымын дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Қазақстан туристік бейнесін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4 Кадрларды даярлау мен ғылыми қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ...40
3 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ
ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... .45
3.1 Оңтүстік Қазақстан облысының туристік.рекреациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмнің жалпы Қазақстанға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысының туризм экономикасына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Бүгінде туризм әлемдік экономикада маңызды рөлдердің бірін атқарады. Және туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары, серпінді дамып келе жатқан қызмет көрсетулердің бір түрі. Негізінен туризмнің өсіп, оның көркеюі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен дамиды. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орның табуға мүмкіндігі мол.
Негізінен туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, әрі экономикалық тиімді құбылыс. Оған себеп, шетел валютасының құйылуы, халықтың жұмыспен қамтылуы, елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетіні сияқты оң экономикалық нәтижелер негіз бола алады.
«Қазақстан 2030» стратегиясындағы мемлекеттің экономикасын дамыту туралы мәселенің бірі туризм және қызмет көрсету саласына да бағытталған.
Қандай жер болмасын, өзінің табиғи байлығымен және тарихи – мәдени құндылықтарымен ерекшеленіп тұрса, ол жер саяхаттаушыларды, ғалым зерттеушілерді, іскер адамдар мен жәй ғана демалушыларды өзіне тартып тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының географиясына көз жүгіртсек, Қазақстанның туристік – рекреациялық мүмкіншіліктеріне кіретін көптеген тартымды, қызықты табиғи ресурстар мен тарихи-мәдени мұраларды кездестіруге болады. Аймақтағы туризмнің дамуының болашағын анықтау үшін терең, әрі жан-жақты зерттеулер қажет. Яғни, туризм мен демалыс үшін қолайлы жағдай деңгейіне отандық және шетел туристерін күту дәрежесіне, табиғи және тарихи-мәдени, әлеуметтік-экономикалық ресурстарына рекреациялық баға беру керек.
Зерттеу барысына қарай, Оңтүстік Қазақстан облысының туристік- рекреациялық мүмкіншіліктерін экономикалық және шаруашылық қызметте пайдалануға болатындықтан, облыс туризмін дамытудың мүмкіндігі мол екендігін байқауға болады.
Бірақ, бүгінгі күні облыстың зор мүмкіншіліктері аймақтың экономикасын дамытуға жеткіліксіз болып отыр. Мұның себебі, ғылыми дәлелденген ұсыныстар мен туризмнің дамуы туралы жалпы концепцияның болмауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан бойынша туризмнің даму алғышарттарына, дамытудың экономикалық маңызына тоқталып, мысалға алынған Оңтүстік Қазақстан облысының рекреациялық ресурстарына кешенді түрде баға беру арқылы туризмнің даму мүмкіншіліктері мен туризмнің даму болашағын анықтау және оның экономикадағы орны мен маңызын айқындап, аймақтағы туризмнің даму бағдарламасына ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеті: Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- жалпы туризмнің қазіргі даму жағдайын анықтау;
- облыс бойынша рекреациялық ресурстарға баға беру;
Негізінен туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, әрі экономикалық тиімді құбылыс. Оған себеп, шетел валютасының құйылуы, халықтың жұмыспен қамтылуы, елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетіні сияқты оң экономикалық нәтижелер негіз бола алады.
«Қазақстан 2030» стратегиясындағы мемлекеттің экономикасын дамыту туралы мәселенің бірі туризм және қызмет көрсету саласына да бағытталған.
Қандай жер болмасын, өзінің табиғи байлығымен және тарихи – мәдени құндылықтарымен ерекшеленіп тұрса, ол жер саяхаттаушыларды, ғалым зерттеушілерді, іскер адамдар мен жәй ғана демалушыларды өзіне тартып тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының географиясына көз жүгіртсек, Қазақстанның туристік – рекреациялық мүмкіншіліктеріне кіретін көптеген тартымды, қызықты табиғи ресурстар мен тарихи-мәдени мұраларды кездестіруге болады. Аймақтағы туризмнің дамуының болашағын анықтау үшін терең, әрі жан-жақты зерттеулер қажет. Яғни, туризм мен демалыс үшін қолайлы жағдай деңгейіне отандық және шетел туристерін күту дәрежесіне, табиғи және тарихи-мәдени, әлеуметтік-экономикалық ресурстарына рекреациялық баға беру керек.
Зерттеу барысына қарай, Оңтүстік Қазақстан облысының туристік- рекреациялық мүмкіншіліктерін экономикалық және шаруашылық қызметте пайдалануға болатындықтан, облыс туризмін дамытудың мүмкіндігі мол екендігін байқауға болады.
Бірақ, бүгінгі күні облыстың зор мүмкіншіліктері аймақтың экономикасын дамытуға жеткіліксіз болып отыр. Мұның себебі, ғылыми дәлелденген ұсыныстар мен туризмнің дамуы туралы жалпы концепцияның болмауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан бойынша туризмнің даму алғышарттарына, дамытудың экономикалық маңызына тоқталып, мысалға алынған Оңтүстік Қазақстан облысының рекреациялық ресурстарына кешенді түрде баға беру арқылы туризмнің даму мүмкіншіліктері мен туризмнің даму болашағын анықтау және оның экономикадағы орны мен маңызын айқындап, аймақтағы туризмнің даму бағдарламасына ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеті: Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделеді:
- жалпы туризмнің қазіргі даму жағдайын анықтау;
- облыс бойынша рекреациялық ресурстарға баға беру;
1 Туристік қызмет туралы: Заң актілерінің жиынтығы. – Алматы: Юрист, 2008. – 15-19б.
2 Туризмді дамыту жөніндегі нормативтік құжаттар. – Астана, 2004. - 17 б.
3 Қазақстан Республикасы Үкіметінің туристік саланы дамыту жөніндегі шешімдерінің, материалдарының және нормативтік құқықтық кесімдерінің жинағы. – Астана, 2001. - 16б.
4 Менеджмент туризма: Экономика туризма. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 35с.
5 Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері. – Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 112-117б.
6 Проблемы развития туризма и возрождение Исторической значимости Щелкового пути. – Шымкент, 1998. - 74 с.
7 Мелдебеков А. М. стратегия развития курортно-рекреационных хозяйств и объектов туризма в доль централъно-азиатского отрезма Шелкового пути в условиях рыночной экономики.
8 Памятники культовой архитектуры. – Шымкент, 1985.- 96с.
9 Свод памятников история и культуры Казахстана: Южно-Казахстанская область. – Алматы: Қазақ баспасы, 1994. – 78с.
10 Мамадияров М.Д. Методические подходы к разработке региональной концепции развития туризма (на примере Южно-Казахстанской области). –Алматы, 2002. – 105с.
11 Оңтүстік Қазақстан облысы 60 жылда (1932-1992). – Шымкент, 1992. –68б.
12. Сыздықов К., Жолдасов С. Ата қоныс. - Шымкент, 1992. – 43б.
13 Аксу-Джабаглы. – Алма-Ата: Кайнар, 1988. - 54с.
14 Қазақстан Республикасының статистика агенттігі
15 Пыхарев А.Н.,Жолдасбеков А.А., Мамадияров М.Д. Организационно-правовые основы туристской деятельности в Республике Казахстан. – Алматы, 1998. – 86с.
16 Қазақстан Республикасы. 1992 ж. 2 шілдеде қабылданған Заң, «Тарихи мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы». – Алматы, 1992. – 34б.
17 Ким А. Г. Рекреационная оценка территории и развития туристко-рекреационного хозяйства в Казахстане. - Алматы: Рауан, 1997. – 60с.
18 Орысша-қазақша сөздік. І-ІІ том.- Алматы, 1978. – 18-25б.
19 Қазақ Совет энциклопедиясы: Энциклопедиялық анықтама. I том және II том. - Алматы, 1980. – 113б.
20 Ата мұра (сборник статей, посвященный 75-летию Южно-Казахстанского областного историко-краеведчиского музея). - Шымкент, 1995. – 23с.
21 Қазақстан Республикасы. 1992ж. 4 тамызда қабылданған Заң, «Табиғи мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы». Халық кеңесі. –Алматы, - 23б.
22 Насыров Р. Оңтүстік Қазақстан. – Алматы: Қайнар, 1990. - 37 б.
23 Александрова А.Ю. Международный туризм. – М.: Аспект-Пресс, 2001.- 71с.
24 Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. – М.: Учебное пособие, 1996. – 37с.
25 Папирян Г.А. Экономика туризма. - М.: Финансы и статистика, 1998. – 92с.
26 Энциклопедия туриста. - М., 1993. – 62с.
27 Алиева Ж.Н. Экологический туризм. - Алматы, 2002. – 21с.
28 Биржаков М.Б. Введение в туризм. - М.: Герда, 1999. – 12с.
29 Қазақстан Республикасы. 1997ж.15 шілдеде қабылданған Заң, «Ерекше қорғалатын табиғи территориялар туралы». – Алматы, 1997. – 24б.
30 Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент. Человек, стратегия, организация, процесс. - М.: МГУ, 1995.- 66с.
31 Нұрын шашқан Оңтүстік. – Шымкент, 2001. - 2-98б.
32 Менеджмент туризма: Туризм и отраслевые системы. - М.: Финансы и статистика, 2001.- 86с.
33 Нұрмұхамедов Н. Қожа Ахмет Яссауи мовзолейi.- Шымкент, 1980. – 39б.
34 Акишев К.А., Агеева Е. Древние памятники Казахстана. - Алматы, 1958. – 54с.
35 Воронина В.Л. Колонны из Отрара: Древности Казахстана. - Алматы, 1975. – 16с.
36 Зорин И.В. Энциклопедия туризма. – М.: финансы и статистика, 2002 ж. – 145 бет.
37 Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. – А.: 1980 ж. – 236 б.
38 Қазақстан Республикасындағы туризм. Статистикалық жинақ. – Алматы, 2004 жыл. – 36 б.
39 Румянцева З.П. Саломатина Н.А.Менеджмент организации. – М.: Инфра, 1996 ж. – 214 б.
40 Южно Казахстанская область
2 Туризмді дамыту жөніндегі нормативтік құжаттар. – Астана, 2004. - 17 б.
3 Қазақстан Республикасы Үкіметінің туристік саланы дамыту жөніндегі шешімдерінің, материалдарының және нормативтік құқықтық кесімдерінің жинағы. – Астана, 2001. - 16б.
4 Менеджмент туризма: Экономика туризма. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 35с.
5 Алиева Ж.Н. Туризмология негіздері. – Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 112-117б.
6 Проблемы развития туризма и возрождение Исторической значимости Щелкового пути. – Шымкент, 1998. - 74 с.
7 Мелдебеков А. М. стратегия развития курортно-рекреационных хозяйств и объектов туризма в доль централъно-азиатского отрезма Шелкового пути в условиях рыночной экономики.
8 Памятники культовой архитектуры. – Шымкент, 1985.- 96с.
9 Свод памятников история и культуры Казахстана: Южно-Казахстанская область. – Алматы: Қазақ баспасы, 1994. – 78с.
10 Мамадияров М.Д. Методические подходы к разработке региональной концепции развития туризма (на примере Южно-Казахстанской области). –Алматы, 2002. – 105с.
11 Оңтүстік Қазақстан облысы 60 жылда (1932-1992). – Шымкент, 1992. –68б.
12. Сыздықов К., Жолдасов С. Ата қоныс. - Шымкент, 1992. – 43б.
13 Аксу-Джабаглы. – Алма-Ата: Кайнар, 1988. - 54с.
14 Қазақстан Республикасының статистика агенттігі
15 Пыхарев А.Н.,Жолдасбеков А.А., Мамадияров М.Д. Организационно-правовые основы туристской деятельности в Республике Казахстан. – Алматы, 1998. – 86с.
16 Қазақстан Республикасы. 1992 ж. 2 шілдеде қабылданған Заң, «Тарихи мәдени мұраларды қорғау және пайдалану туралы». – Алматы, 1992. – 34б.
17 Ким А. Г. Рекреационная оценка территории и развития туристко-рекреационного хозяйства в Казахстане. - Алматы: Рауан, 1997. – 60с.
18 Орысша-қазақша сөздік. І-ІІ том.- Алматы, 1978. – 18-25б.
19 Қазақ Совет энциклопедиясы: Энциклопедиялық анықтама. I том және II том. - Алматы, 1980. – 113б.
20 Ата мұра (сборник статей, посвященный 75-летию Южно-Казахстанского областного историко-краеведчиского музея). - Шымкент, 1995. – 23с.
21 Қазақстан Республикасы. 1992ж. 4 тамызда қабылданған Заң, «Табиғи мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы». Халық кеңесі. –Алматы, - 23б.
22 Насыров Р. Оңтүстік Қазақстан. – Алматы: Қайнар, 1990. - 37 б.
23 Александрова А.Ю. Международный туризм. – М.: Аспект-Пресс, 2001.- 71с.
24 Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. – М.: Учебное пособие, 1996. – 37с.
25 Папирян Г.А. Экономика туризма. - М.: Финансы и статистика, 1998. – 92с.
26 Энциклопедия туриста. - М., 1993. – 62с.
27 Алиева Ж.Н. Экологический туризм. - Алматы, 2002. – 21с.
28 Биржаков М.Б. Введение в туризм. - М.: Герда, 1999. – 12с.
29 Қазақстан Республикасы. 1997ж.15 шілдеде қабылданған Заң, «Ерекше қорғалатын табиғи территориялар туралы». – Алматы, 1997. – 24б.
30 Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент. Человек, стратегия, организация, процесс. - М.: МГУ, 1995.- 66с.
31 Нұрын шашқан Оңтүстік. – Шымкент, 2001. - 2-98б.
32 Менеджмент туризма: Туризм и отраслевые системы. - М.: Финансы и статистика, 2001.- 86с.
33 Нұрмұхамедов Н. Қожа Ахмет Яссауи мовзолейi.- Шымкент, 1980. – 39б.
34 Акишев К.А., Агеева Е. Древние памятники Казахстана. - Алматы, 1958. – 54с.
35 Воронина В.Л. Колонны из Отрара: Древности Казахстана. - Алматы, 1975. – 16с.
36 Зорин И.В. Энциклопедия туризма. – М.: финансы и статистика, 2002 ж. – 145 бет.
37 Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. – А.: 1980 ж. – 236 б.
38 Қазақстан Республикасындағы туризм. Статистикалық жинақ. – Алматы, 2004 жыл. – 36 б.
39 Румянцева З.П. Саломатина Н.А.Менеджмент организации. – М.: Инфра, 1996 ж. – 214 б.
40 Южно Казахстанская область
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Туризм экономикасының
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2. Туризмнің экономика саласына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...17
3. Туризм индустриясы мен туристік нарықтың ерекшелігі ... ... ... .19
1. ТУРИЗМДІ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...24
1. Туристік қызметті мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .31
2. Туризм инфрақұрылымын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. Қазақстан туристік бейнесін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
4. Кадрларды даярлау мен ғылыми қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ...40
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ
ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... .45
1. Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-рекреациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмнің жалпы Қазақстанға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысының туризм экономикасына
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Бүгінде туризм әлемдік экономикада маңызды рөлдердің бірін атқарады.
Және туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары, серпінді дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің бір түрі. Негізінен туризмнің өсіп, оның
көркеюі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен дамиды. Осыған байланысты,
Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орның табуға
мүмкіндігі мол.
Негізінен туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, әрі экономикалық тиімді
құбылыс. Оған себеп, шетел валютасының құйылуы, халықтың жұмыспен қамтылуы,
елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетіні сияқты оң экономикалық
нәтижелер негіз бола алады.
Қазақстан 2030 стратегиясындағы мемлекеттің экономикасын дамыту
туралы мәселенің бірі туризм және қызмет көрсету саласына да бағытталған.
Қандай жер болмасын, өзінің табиғи байлығымен және тарихи – мәдени
құндылықтарымен ерекшеленіп тұрса, ол жер саяхаттаушыларды, ғалым
зерттеушілерді, іскер адамдар мен жәй ғана демалушыларды өзіне тартып
тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының географиясына көз жүгіртсек, Қазақстанның
туристік – рекреациялық мүмкіншіліктеріне кіретін көптеген тартымды,
қызықты табиғи ресурстар мен тарихи-мәдени мұраларды кездестіруге болады.
Аймақтағы туризмнің дамуының болашағын анықтау үшін терең, әрі жан-жақты
зерттеулер қажет. Яғни, туризм мен демалыс үшін қолайлы жағдай деңгейіне
отандық және шетел туристерін күту дәрежесіне, табиғи және тарихи-мәдени,
әлеуметтік-экономикалық ресурстарына рекреациялық баға беру керек.
Зерттеу барысына қарай, Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-
рекреациялық мүмкіншіліктерін экономикалық және шаруашылық қызметте
пайдалануға болатындықтан, облыс туризмін дамытудың мүмкіндігі мол
екендігін байқауға болады.
Бірақ, бүгінгі күні облыстың зор мүмкіншіліктері аймақтың экономикасын
дамытуға жеткіліксіз болып отыр. Мұның себебі, ғылыми дәлелденген ұсыныстар
мен туризмнің дамуы туралы жалпы концепцияның болмауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан бойынша туризмнің даму
алғышарттарына, дамытудың экономикалық маңызына тоқталып, мысалға алынған
Оңтүстік Қазақстан облысының рекреациялық ресурстарына кешенді түрде баға
беру арқылы туризмнің даму мүмкіншіліктері мен туризмнің даму болашағын
анықтау және оның экономикадағы орны мен маңызын айқындап, аймақтағы
туризмнің даму бағдарламасына ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеті: Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді
шешу көзделеді:
- жалпы туризмнің қазіргі даму жағдайын анықтау;
- облыс бойынша рекреациялық ресурстарға баға беру;
- облыс экономикасындағы туризм орны мен маңызын анықтау;
- облыс территориясында туризмнің дамуына мінездеме беру;
- туризмнің дамуы үшін рекреациялық ресурстардың пайдалану деңгейі
мен жағдайын анықтау;
- облыстың туризмі дамуы үшін ғылыми дәлелдер мен ұсыныстар жасау.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда туризмнің күшті индустриясы мен
туристік бизнестің халықаралық стандарттар деңгейінде дамуы мен
қызметіндегі ғылыми және әдістемелік мәселелердің шешілуі, туризмді
экономикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеуді, оны экономиканың болашағы деп
қарау тақырыптың өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні: Қазақстанда экономиканың саласы ретінде туризмді
дамытудың негізгі бағыттары.
Зерттеу нысаны: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік шаруашылығы мен
туристік рекреациялық ресурстары зерттеу нысаны болып табылады. Аймақтағы
туристік қызметтің дамуының алғышарттарының анықтамасы, болжамы және
игерілу деңгейі зерттеудің тәсілі болып табылады
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы: Қазіргі туризмнің экономикасы
маңызды экономикалық ғылымның біреуіне айналды, онсыз бүгінгі күні
экономикалық ғылым жүйесінің өмір сүруі мүмкін емес. Яғни туризмді
экономиканың саласы ретінде дамыту және оның бағыттары жұмыстың тәжрибелік
маңызы болып отыр.
Қорғалатын ұстаным:
1 Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың экономикалық маңызын
айқындау;
2 Туризмді экономиканың саласы ретінде дамытудың негізгі бағыттарын
анықтау;
3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризм экономикасының дамуының
алғышарттарын қарастыру.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы: Қазақстандық, ресейлік
мамандардың кітаптары, Қазақстанның заң актілері, статистикалық мәліметтер
және интернет сілтемелері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, глоссарийден,
3 тараудан, қорытынды және 40 қолданылған әдебиет көздерінен құралған.
Жұмыс 67 беттен, 6 кестеден және 4суреттен тұрады.
Зерттеу жұмыстары оқу-өндірістік, дипломдық тәжірбие кезінде кейбір
туристік фирмалармен жүргізіліп, арнайы облыстық және Қазақстан
Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарлама қабылданған.
1 Қазақстан РеспубликасынДА туризмДІ дамытудың экономикалық маңызы
Қазақстандағы туризмнің тарихи алғышарттары біздің дәуірімізге дейінгі
үшінші мыңжылдықта қалыптаса бастаған Ұлы Жібек Жолының қалыптасуы мен
дамуы болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары
сияқты орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның
негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің, Орта Азияның
тарихи орталықтары болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бірқатар сәулет,
археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи
мәніне іс жүзінде жарнама жасалмады және сұраныс болмады. Кеңестік кезеңде
Қазақстандағы туризм идеологиялық қызметті атқарған мәдени-ағарту жұмысы
жүйесі элементтерінің бірі болып саналды және оның басым рөліне қарамастан,
қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылды және елеулі экономикалық маңызға ие
болмады.
Қазақстандағы туризм өндірісінің дамымай қалуының бір себебі экономика
саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде тікелей айналыспады. Туризмді
аймақтық ұйымдастыру және мемлекеттік емес туристік құрылымдарды кешенді
болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға назар аударылмады. Туризм табысының
үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне қарамастан, жергілікті
басқару органдарының тарапынан туристік қызметті басымдық деп танымауы
саланы дамытуды тежеуші факторы болып табылады [1].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін туристік қызметті реттеу мен
халықтың тарихи және мәдени мұрасын қайта өркендету үшін негізі қаланды.
Бүгінгі күні біздің мемлекетімізде туризмді дамыту “Туризм туралы”
Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 3 шілдедегі №1508-XII Заңымен,
Қазақстан Республикасының Президентінің “Түркі тілдес мемлекеттер
басшыларының Ташкент декларациясын іске асыру туралы, Ұлы Жібек Жолының
Қазақстан Республикасындағы туристік инфрақұрылымын дамыту жөніндегі ЮНЕСКО
және Дүниежүзілік Туристік Ұйымның жобасы туралы” 1997 жылғы 30 сәуірдегі
№3476 және “Жібек Жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес
мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау мен сабақтастыра дамыту, туризм
инфрақұрылымын жасау”,“Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламасы
туралы” 1998 жылғы 27 ақпандағы №3859 жарлықтарымен қамтамасыз етіледі [1].
Осындай және өзге де құжаттар мен іс-шаралардың қабылдануы туризмнің
қазақстандық рыногын дамытуға оң әсер етпей отыр. Мұндай құжаттар қағаз
жүзінде ғана қабылданып, іс жүзінде жүзеге толық асқан жоқ. Өйткені,
туризмнің қазақстандық рыногы әлі де әлсіз, бақылаусыз .
Сонымен қатар, туризм саласындағы халықаралық қатынастарды дамытуға
жасалған қадамдардың бірі – Қазақстанның 1993 жылы толығымен Дүниежүзілік
Туристік Ұйымына толық мүше болып қабылдануы, туризм саласындағы
ынтымақтастық туралы халықаралық келісімдер жасауы болды. Бірқатар
келісімдердің шет мемлекеттердің Қазақстанды туристік әлеуеті мол
перспективалы серіктес ретінде тану бастамасымен болғандығын атап өту
керек.
Қазақстандық туристердің неғұрлым көп болатын жерлері: Ресей, Қытай,
Германия, Корея Республикасы, Польша, Түркия, Біріккен Араб Әмірліктері.
Ал, елімізге Ресейдің, Қытайдың, Германияның, Корея Республикасының,
Пәкістанның, Польшаның, Түркияның азаматтары жиірек келеді. Бұған келесідей
мәліметтер дәйек бола алады [1,2 кесте].
1 кесте
2005 жылғы облыстар бойынша туристік қызмет көрсеткіштері [14]
Есеп бергенҚызмет Келу Сатылған Турдың
кәсіпорындакөрсетілген адам, жолдамалар құны құнына
р, бірлік туристер, күні кірмейтін
адам визалық,
экскурсия-
лық және
өзге де
көрсетіле-
тін
қызметтер
көлемі,
мың теңге
Мың Мың
теңге (АҚШ
доллары
)
Қазақстан 612 171427 429501 2055951 36,3 946239
Республикасы
Ақмола 10 5231 2309 1039,5 - 2750,6
Ақтөбе 10 2058 12723 34528,5 - 5477,6
Алматы 18 14532 19136 22715,1 - 1410,6
Атырау 4 1395 4783 28532 - 2820,9
Шығыс Қазақстан 23 4313 41530 105131,6- 15191,6
Жамбыл 5 2790 10206 79102,2 - 17328,2
Батыс Қазақстан 2 1762 2589 5342,5 - 70,0
Қарағанды 25 6500 36965 78659,7 - 16540,9
Қостанай 7 822 784 15684,0 - 5558,5
Қызылорда 2 497 1973 3525,7 - 6633,2
Маңғыстау 4 7336 29096 155039,3- 3176,3
Павлодар 17 1351 5931 33762,4 - 8607,6
Солтүстік 4 2332 1781 5026,0 - 3361,0
Қазақстан
Оңтүстік 4 2271 - - - 4724,1
Қазақстан
Астана қаласы 23 38918 158783 570197,7- 14875,8
Алматы қаласы 454 79319 100912 917628,336,3 837712,1
1 сурет. 2005 жылғы облыстар бойынша туристік қызмет көрсеткіштері
(автордың жасалуымен)
2 кесте
Туризмді дамыту индикаторлары [14]
2004 2005 2006
Туризм саласы қызметкерлерінің тізімдік саны (есепті кезеңге орташа), мың
адам
Туристік агенттіктер қызметі 2,1 2,2 2,7
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 26,6 21,9 23,4
Денсаулық сақтау саласындағы 241,0 246,5 257,9
қызмет
Демалыс пен ойын-сауықты, мәдениет53,1 56,8 60,6
пен спортты ұйымдастыру жөніндегі
қызмет
Туризм саласында жұмыспен қамтылған қызметкерлердің орташа айлық атаулы
есептелген жалақы, теңге
Туристік агенттіктердің қызметі 13146 11648 14178
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 14548 23290 29205
Денсаулық сақтау саласындағы 3322 10906 12148
қызмет
Мәдениет пен спортты ұйымдастыру 11180 14103 15792
жөніндегі қызмет
Шетелге шығып кеткен Қазақстан 2293728 2274702 2374021
Республикасы резиденттерінің саны
(тұрақты тұруға кеткен азаматтарды
есепке алмағанда), адам
Қазақстан Республикасына келген 2692590 3677921 3236788
келермендердің-резидент еместердің
саны (тұрақты тұруға келген
азаматтарды есепке алмағанда),
адам
Туристік фирмалар мен агенттіктер 605 612 713
саны, бірлік
Қызмет көрсетілген туристер саны
Барлығы 154502 171427 229014
Келу туризмі 2507 29771 44990
Шығу туризмі 37942 74728 94692
Ішкі туризм 114053 66928 89332
Қонақ үй кәсіпорындарының саны, 165 195 239
бірлік
Негізгі туристік ресурстар, бірлік
Мұражайлар 103 121 143
Театрлар 44 47 48
Концерттік ұйымдар - 90 72
Клуб үлгісіндегі мекемелер 403 1891 2042
Кітапханалар 3220 3312 3462
Ақыға көрсететін кино қондырғылар - 146 216
саны
2 сурет. Туризмді дамыту индикаторлары (автордың жасалуымен)
Туристік қызметке жасалған талдау көптеген турфирмалардың сыртқа шығу
туризмімен айналысатындығын көрсетті, ал бұл бірінші кезекте, Қазақстаннан
капиталдың сыртқа ағылуына алып келіп соғады. 2003 жылы шетке көптеген ақша
шығарылған. Республика азаматтарының шет елге тауарлар сатып алу, кейіннен
оны сату мақсатында баратын жоспарлары, бұрынғысынша бұқаралық сипат алып
отыр, ал шоп-туризм Қазақстандағы туристік қызмет көрсету рыногының жай-
күйін анық көрсетеді. Ол экономикалық дағдарыс кезеңінде туристік қызметке
сұранысты жандандырып, көбінесе туристік фирмалардың тиісті тәжірбиесінің
және білікті мамандарының жетіспеушілігіне байланысты туристер мен “чартер
ұстаушылар” арасындағы делдалдық қызмет атқаруына елеулі көмек көрсетті.
Қазақстанның тұтыну рыногының төрттен бірін “қапшықтау” бизнесі тауарлармен
толтырады және тұтастай алғанда, бір мезгілде тауар өткізу мен сату
жүйесіндегі 150 мыңа жуық адамды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қазақстанның
ішкі сауда айналымындағы жыл сайынғы “қапшықтау” саудасының көлемі 2 млрд.
Америка Құрама Штатының долларын құрайды.
Сонымен, бір мезгілде, шоп-туризм, ең алдымен, еліміздің бюджетіне кері
әсер етеді. Туристік бизнестің секторларының бірі ретінде шоп-туризмнің
өсуі туристік қызмет көрсетудің деңгейін көтеруге елеулі әсер ете қойған
жоқ.
Бүкіл өркениетті дүние негізгі туристер ағынын өздеріне тартуға
ұмтылуда, себебі туризм мемлекет бюджетінің кіріс бөлігін толықтырудың
маңызды көздерінің бірі болып табылады. Сондықтан, Қазақстанға шетелдік
туристер ағынын көбейту қажет. Осы мақсатта туристік ұйымдардың қызметін,
мұның өзі бірінші кезекте, көлік құралдарының, орналастыру орындарының
кадрлық қамтамасыз етудің жай-күйіне байланысты, келуші туризмді дамытуға
қайта бағдарлау қажет.
Көлік. Бүгінгі таңда Қазақстанның халықаралық әуежелілерінің дүние
жүзінің әр бұрышына, атап айтсақ, Германияға, Үндістанға, Біріккен Араб
Әмірліктеріне, Түркияға, Италияға, Корея Республикасына, Венгрияға,
Израильге, Қытайға, Таиландқа және т.б. өзге мемлекеттерге ұшуды жүзеге
асыруға мүмкіндігі о бар. Ішкі және Халықаралық рыноктарда жұмыс істейтін
“Эйр Астана”, “KLM”, “Lufthansa”, “Иртиш Авиа”, “Тюрк Хава Юллары” түрлі
авиа тасымалдарды жүзеге асырады. Туристердің көпшілігі сервис және қызмет
көрсету сенімділігі жағынан отандық тасымалдаушыларға қарағанда әуе
рейстерін жүргізетін шетелдік тасымалдаушылардың қызметін пайдаланғанды жөн
көреді, мұның өзі отандық тасымалдаушылар жасайтын әуе рейстер жолаушылар
ағынын азайтатыны сөзсіз. Оның үстіне, әуебилеттер құнының қымбаттығы
Қазақстанның туристік өнімінің құнын өсіреді және тиісінше оның халықаралық
рыноктағы бәсекелесу қабілетін төмендетеді. Бұл орайда, айта кететін жәйт,
еліміздің немесе өзге шет ел туристері көбіне – көп Қырғызстан
Республикасындағы “Манас” әуежайы арқылы ұшуға, не шетелден ұшып келуге
мәжбүр. Өйткені, мұндағы қызмет көрсету құны және әуе билет құны төмендеу.
Осыған байланысты, қырғыз елінің әуе саласында жүргізіп отырған саясаты
орынды. Бірақ, біздің елімізде ұлттық тасымалдаушы ретінде “Эйр Астанамен”
бәсекеге түсе алатын басқа әуе компаниясының болмауы тарифтердің
көтерілуіне әкеліп соғуда.
Және, елімізде соңғы уақытта көтеріліп отырған өзекті мәселенің бірі
Алматы әуежайының халықаралық мәртебесін алып, оны Астана әуежайына беру.
Бұл туризм саласы үшін жасалып отырған қастандық. Бұған байланысты
еліміздің турфирмалары мен өзге де ұйымдары қарсылық білдірген. Бірақ
Үкімет өз шешімін күшінде қалдырды. Осы шешімнен кейін, шетелдік әуе
компаниялар өз тасымалдаушыларын кері қайтарып алатынын айтты. Өйткені,
Астана жас қала болғандықтан, барлық бизнес көзі, туристік желілер Алматы
қаласы арқылы өтетіндіктен бұл шетел компаниялары үшін өте пайдасыз, әрі
тиімді емес. Автомобиль көлігі шекаралас мемлекеттерге шоп-туризмді
ұйымдастыру және экскурсиялық бағыттарды ұйымдастыру үшін пайдаланылады.
Алайда, оны дамыту, тұтасымен алғанда, жолдардың жай-күйіне және туристік
көлік құралдарына тиісті техникалық қызмет көрсетілуіне байланысты болады.
Негізінен, автомобиль көлігін жалға беуді бірен-саран ұйымдар мен ірілі-
ірілі 2-3 қонақ үйлер ғана жүзеге асырады. Өйткені, ішкі туризмде бұл әлі
де үлкен сұранысқа қол жеткізген жоқ. Батыс Еуропа мен АҚШ сияқты алып
елдердің экскурсиялары мен саяхаттарының 70 % автомобиль көлігін жалға алу
арқылы жүзеге асады. Бізде осылайша қызмет көрсетілмеудің себебі, халықтың
әлеуметтік-экономикалық жағдайының сын көтерілмеуі. Сондай-ақ, еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары автобус паркі қараусыз қалған, сонымен
бірге қазіргі заманғы жайлы автобустар жоқтың қасы болатын. Бірақ, соңғы 2-
3 жыл ішінде еліміздің туристік фирмалары өздеріне комфортты туристік
автобустарды сатып алуда. Әрбір мекеме өздерінің көлік құралдарын,
тасымалдауын жоғарғы деңгейге жеткізуде. Бірақ, бұл Қазақстанның Алматы,
Астана сияқты қалалары мен бірен саран облыстарға ғана тән нәрсе. Әрине,
бұл туристерге қызмет көрсетуді жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік бермейді.
Негізгі темір жол тасымалдаушысы “Қазақстан темір жолы” республикалық
мемлекеттік кәсіпорын 20 бағыт бойынша жолаушылар тасымалдайды.
Қазақстанның темір жолдарымен транзитпен Қырғызстанның, Өзбекстанның,
Ресейдің, Тәжікстанның, Түркіменстанның жолаушылар пойыздары өтеді. Сондай-
ақ, Қазақстаннан Қытайға, Иранға және аталған мемлекеттерге пойыздар
қатынайды. Негізінен, темір жол көлігі туризм саласында аса қолданылмайды.
Өйткені, арнайы жететін жерге дейін пойыздың жете алмауы негізгі себебі.
Сондай-ақ, темір жол желісінің бойында бірде-бір туристік объектілердің
болмауы. Темір жол көлігі арқылы саяхат, экскурсиялар өткізу бұрынғы Кеңес
елі кезінде жүзеге асырылған. Ол кездегі арнайы экскурсия поездары,
маршруттары болған. Келешекте экологиялық жағынан таза қоғамдық туристік
көлікті дамытуға назар аудару қажет [2].
Қазіргі күні елімізден Иранға дейін бірнеше мемлекетті басып өтетін
жолаушылар поезы бар. Сондай-ақ, Алматы-Астана бағытындағы “Тальго” испан
поездары бүгінгі күнге нағыз қолайлы, әрі лайық. Өте комфортты поезд.
Жылдамдығы да тез. Бірақ, бағасы қымбаттау. Ел Үкіметі осындай вагондарды
көптеп сатып алуға Испан Корольдігіне ұсыныс білдіруде.
Орналастыру құралдары. Туристік бизнесті шектеуші елеулі факторлардың
бірі туризм индустриясы материалдық базасының мүмкіндіктерінің төмендігі
болып табылады. Қазіргі уақытта, республиканың қонақ үйлерінде,
турбазаларында, кемпингтерінде және басқа орналастыру объектілеріндегі
сыйымдылық жүктеменің елу пайыздан астамын құрайды.
Облыс орталықтарында шетелдік келушілерге сапасыз туристік өнім берудің
басты себебі тиісті сыныптағы қонақ үйлердің болмауы, ал қолдағы бар қонақ
үй базасы 50 %-ға ескірген қонақ үйлердің бір бөлігінің жай-күйі мүлде
нашар және банкроттық жағдайда тұр, себебі олар 60-шы жылдары салынған. Тек
халықаралық стандарттарға сай Астана және Алматы қалаларындағы қонақ үйлер
ғана. Және турбаза, кемпингтердің ең көбі осы Алматы қаласының маңында
шоғырланған. Әрине, мұндай объектілер ішкі сұраныстың төмендігінен
шектеледі [2].
Кадрлармен қамтамасыз ету. Туризм дамуындағы түйінді мәселенің бірі
туристік кадрлар даярлау болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстандағы
мемлекеттік және жеке жоғарғы оқу орындары мен филиалдарын қосқанда, туризм
менеджерлерін даярлайтын 50-ге жуық жоғары оқу орны бар. Қазақстанда мұндай
кадрлар даярлаудың негізі 1992 жылы қаланғандығына қарамастан, туристік
саланы мамандармен қамтамасыз ету әлі күнге дейін қанағаттанғысыз жағдайда
қалып отыр. Мұның басты себебі, Қазақстандағы туристік әлеует туралы
оқытушылар құрамының білім және туристік саладағы жұмыс тәжірбиесі,
деңгейінің жеткіліксіздігі болып отыр. Соның нәтижесінде, мамандарды
даярлау отандық туристік-рекреациялық ресурстарды ұстау, туристерді
қабылдау үшін оларды пайдалану технологиялары мен ықтимал клиенттер
арасында туристік қызмет көрсетулерді атаулы жарнамалаудың әдістемесі
жеткілікті түрде ескерусіз жүргізілуде. Сондықтан, жоғарғы оқу орындары
түлектерінің едәуір бөлігінің туроператорлық қызметті толық атқаруға шамасы
жетпей отыр.
Осыған байланысты, Үкімет туризм саласында кадр алмастыру, студенттерді
шетелдік елдерге жіберу арқылы тәжірбиесін арттыру сияқты мәселелерді қолға
алу қажет.
Қазіргі заманғы туризм индустриясын құру саланы дамыту мәселелерін,
туризм рыногы дамуының құрылымын, тетігі мен заңдылықтарын ғылыми тұрғыда
зерделемейінше, сондай-ақ саланы дамытудың ғылыми қамтамасыз ету жүйесін
құрмайынша мүмкін болмайды. Дегенмен, Қазақстанда бұл мәселелер туризм
экономикасын зерттеушілер үшін әлі күнге дейін игерілмеген тың күйінде
қалып отыр. Және экономиканың саласы ретінде туризмді ғылыми қамтамасыз ету
үшін оны болжауда және дамытуда тиісті Ғылыми құрылымдар қажет. Мәселені
шешудің ықтималды шешімі ретінде туризмнің ғылыми-зерттеу институтын құру
ұсынылады.
Сондай-ақ, туризм әлемдік экономикада маңызды рөлдің бірін атқарады.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық
өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның он бір пайыздан
астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып
табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын
дүниежүзілік табыстың сегіз пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының
отыз жеті пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және
автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай
оң үрдіс осы мыңжылдықтада сақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік
нарықтың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациалық сыймдылығының шегіне іс
жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар
есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты Қазақстанның әлемдік
туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей, толық мүмкіндігі бар.
Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына
шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын
өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және
халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналды.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымының туризм жөніндегі мамандандырылған
халықаралық ұйымдардың зерттеулерінің талдауына, сондай-ақ, мемлекеттердің
туризмді дамыту саясатына сәйкес, туризм мемлекеттің әлеуметтік, мәдени
және экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет ретінде түсініледі.
Қазіргі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін
табысын алу үшін оған барабар тоғыз тонна тас көмір немесе он бес тонна
мұнай немесе екі тонна жоғарғы сортты бидайды әлемдік рынокқа шығару керек
(шетелдік экономистердің есебі бойынша). Бұл ретте шикізат сату елдің
энергия көзін азайтады, ал туристік өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс
істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, жүз мың турист қалада
орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам
басына 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық
тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту – ұзақ мерзімді экономикалық
тиімді құбылыс.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді
[3]:
1. Шетел валютасының құйылымын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі
мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал
жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымы мен Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің
бағалауы бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа
салаларда пайда болатын бестен тоғызға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм
тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына да белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы жұмыс істеуі
жол көлігін, сауданы, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы басқа
экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым пәрменді
мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм - жеке және ұйымдық жетілдіру құрал ретінде жоспарлануы және
тәжірбиеде іске асырылуы тиіс демалыспен, бос уақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толеранттықтың және халықтар мен
олардың әртүрлі мәдениеттерінің арасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден-бір факторы болып табылады.
Бүгінгі күні елімізде туризмді экономиканың маңызды саласы ретінде
дамыту қолға алынып жатқан алғашқы мәселелердің бірі. Осыған орай, Үкімет
2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын қабылдап, елімізде
шикізаттық емес саланы дамыту күттірмейтін мәселе екенін баса айтты.
Туризмнің тез қарқынмен өсуі, дамуы әрбір облыс, елді мекендерге де
байланысты. Осы орайда, мысалға алынып отырған Оңтүстік Қазақстан облысының
туризмін дамытудағы экономикалық маңызын келесідей алғышарттарынан көруге
болады.
Бұл аймақты туризмнің бірден-бір орталығы болады деуге негіз бар.
Себебі, бұл өңірде туризмнің діни, танымдық, таулы, емдік, балық аулау және
аңшылық сияқты түрлері кең таралған.
Оңтүстік Қазақстан облысында діни туризмге, әлде зиярат етуге Қожа
Ахмет Яссаиу кесенесі, Арыстанбаб кесенесі мен Сайрам ескерткіштері жатады.
Ал, табиғатына үңілсек, Талас Алатауының солтүстік-батыс тау бөктерінде
Орта Азия және Қазақстандағы ең көне қорық Ақсу-Жабағлы орналасқан. Бұл
қорықтың ішінен спелео туризмді дамытуға көп көңіл бөлінуде.
Балық аулау мен аңшылығына Сырдария өзенінің бойындағы ормандар
қызығушылық тудырады. Мұнда ірі көлемдегі фазандар мен суда жүзетін құстар
бар. Көлдерден жыланбас сияқты сүйегі жоқ, ауланған соң бірнеше сағат өмір
сүретін балықтарды аулауға болады. Сондай-ақ, Шошқа көл, Отырар, Сайрам
балық-аңшылық шаруашылықтары негіз бола алады. Қыраттардан көптеген аңның
түрлерін кездестіріп, рұқсат қағазымен аңшылық құруға мүмкіндік мол.
Таулы туризм үшін Өгем каньоны, Қызыл-баш, Дружба, Сайрам биіктіктері
себеп бола алады. Және Сайрам-су кемпингі орналасқан. Бұл жерлер
альпинистер үшін өте қолайлы.
Бүгінгі күні Оңтүстік Қазақстан облысында бірнеше ірі
санаториялық–курортты кешендерді кездестіруге болады. Олар: Сарыағаш,
Манкент санаториясы мен Бұрғылық туристік сауықтыру кешені.
Міне, мұның барлығы туризмнің түрлеріне тұнған облыстағы ең негізгі
объектілер. Осындай ғажап, мүмкіндігі мол аймақты туризмнің нағыз орталығы
десек те болады. Облыс туризмін дамытудың экономикалық маңызы бар екенін
осыдан байқауға болады. Тек қана бұл объектілер жергілікті халық пен шетел
туристеріне сапалы қызмет көрсетіп, жоғарғы құрал-жабдықтармен қамтылса ел
экономикасына айтарлықтай үлес қосар едік. Әрине, мұның барлығы өсіп, дамуы
үшін облыс аумағында көптеген шаралар қолға алынып, жасалуда.
1. Туризм экономикасының алғышарттары
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әрқилы және қарама-қайшылықта
болып келеді. Оның құрамы да көп деңгейлі болады, оны тек экономикалық
ғылым жүйесі ғана түсініп біле алады. Бірінші жағынан, туризм өз алдында
жеке заңдылық болса (өндіріс өнімділігін көтеру заңы, сұраныс және ұсыныс
заңы, бәсекелік баға шығару және т.б.), екінші жағынан, туризм – бұл
адамның іс-әрекетінің ерекше бір түрі және халық шаруашылығының айрықша бір
сферасы. Осыған байланысты экономикалық дамудың жалпы заңдылығы туризм
сферасында ерекше сипат алады.
Туризм экономикасының түйінді мәселелері мыналар [4]:
1) адамдардың туристік қызметке қажетін тудыратын объективті
факторлар;
2) адамдардың туристік қажеттерінің мазмұны мен сипаты, сондай-ақ
қажеттіліктің әр түрлі категориялы классификациясы;
3) туристік өнімдерді пайдаланушы адамдардың экономикалық көзқарасы
және олардың (туристердің) ынта-көңілі;
4) туристік өнімдерді өндіру процесінің экономикалық ерекшеліктері,
туристік индустрияға және туризм сферасының еңбек мүмкіншіліктеріне
талдау жасау;
5) қазіргі ішкі және сыртқы нарық жағдайындағы туристік өнімдерді
өндіру, айырбастау және таратудың экономикалық ерекшеліктері;
6) мекеме және сала деңгейлеріндегі туризм жұмысының қаражат және
экономикалық ерекшеліктері;
7) микро- және макродеңгейдегі туризмнің экономикалық және әлеуметтік
әсері.
Туризм экономикасын жетік түсініп-білу үшін оның арғы тарихына тоқталып
өткен жөн. Туризм экономикасы қоғаммен, саяхатпен және туризммен бірге
дамып отырды.
Ұлттық шаруашылықтың құрамының бір бөлігі ретінде, басқа өзгерістермен
бірге туризмнің экономикасы мен әлеуметі де өзгеріп тұрды.
Тарихи жағынан қарасақ, туризм дегеніміз бұл сонау көне заманнан
бүгінгі күнімізге дейінгі көп жылдардың нәтижесі. Ерте кезеңдерде туризм
экономикасы саяхатшылардың басқа елдердің халықтарының әдет-ғұрпын, даму
деңгейінің сипаттарын зерттеумен шектелсе, ал Рим империясының дәуірінде
ертедегі туризмнің алғашқы экономикалық ресурстары ретінде мемлекеттік және
жекеменшік керуен сарайлар болды.
Орта ғасырда христиан діні мен сауданың дамуына байланысты саяхаттаушы
шіркеуге қызмет етушілер мен көпестер пайда болады. Біріншілер христиан
дінін дамытуды мақсат етсе, екіншілерінің мақсаты – баю еді. Туристік
ресурстар монастырь түріне көшеді, керуен сарайлары қайтадан дами бастайды.
Ұлы географиялық ашулар дәуірінде саяхатшылардың теңізде жүзушілер мен
алғашқы өтушілердің мақсаты экономикалық мақсатқа айналады – жаңа
территорияларды басып алу және оны игеру. Саяхат пен экскурсия экономикалық
жаңа түрге көшеді, яғни туризм түріне. Осылайша, 1908 жылы Ресейде
экскурсиялық білім беру комиссиясы құрылады, оның мақсаты – білімді
адамдарды Батыс пен Шығыстың мәдениетімен таныстыру. Бұл комиссияға бірнеше
министірліктер қолдау көрсетті.
Өндірістік төңкеріс дәуірінде ішкі және халықаралық туризмнің дамуының
материалдық негізін құрайтын жаңа көлік түрлері пайда болады.
XX ғасырда туризм адам тұрмысының нақты бір факторына айналды.
Ұйымдастырылған экскурсиялар көптеген халықтың өмір сүру дәстүріне енеді.
КСРО-да Кеңес үкіметі кезінде туризм бұрын болмаған қарқынмен дамыды, жаңа
әлеуметтік түрге жетті, халық үшін қызмет жасады. XX ғасырдың 90-шы жылдары
халықаралық туризм кең дами бастайды. Туризм экономикасы жаңа сипаттарға ие
бола бастады: көтерме туристік фирмалар, жеке турагенттіктер мен
туроператорлар, дүниежүзілік, ұлттық және аймақтық әр түрлі туристік
ұйымдар пайда болды.
Туризм жұмысының экономикалық механизмін түсіну үшін мынадай екі
мәселені шешу керек: біріншіден, бұл механизмнің барлық жүйелерінің негізгі
шеңбері туралы мағлұмат болу керек; екіншіден, бұл жүйенің жеке бөлшектерін
терең зерттеп білу қажет.
Қазіргі шақтағы туризмнің жалпы экономикалық механизмі келесідей
ережелермен ашылуы мүмкін [4].
1. Қазіргі туризм нарықтық ортада мемлекеттің бақылауымен және
реттеуімен, сонымен қатар басқа да қаражат, экономика институтымен
және ұйымдармен жұмыс істейді. Мұны былай түсінуге болады, барлық
туристік фирмалар мен ұйымдар үш негізгі экономикалық таралу
қағидаларымен жұмыс істейді:
- біріншіден, олар басқарудың ерікті болуын және соған сәйкес
бастамамен жауапкершіліктің бос болуын қалайды;
- екіншіден, олардың шаруашылық іс-әрекеттері объективті түрде
туристік нарықтың заңдарына бағынады (құн заңына, сұраныс пен
ұсыныс, бәсекелестік, ақша айналымы, баға құру заңына);
- үшіншіден, турист және табиғат үшін туризмге әлеуметтік және
адамгершілік бастаманы енгізуге, мемлекеттік және қоғамдық
институттар туризмдегі нарық процестерін реттеуге тырысады.
2. Туристік фирмалардың нарық ортасында жұмыс істеуі туристік нарықтың
ерекшеліктері мен заңдылықтарын объективті түрде оқып-білуді қажет
етеді. Туристік нарықты оқудағы негізгі аспектілері келесілер:
- туристік нарықтың жұмыс істеу механизмі, оның сегменттері, маусымдық
сипаты;
- туристік нарық пен оның сегменттерінің жұмысы;
- бағаның қалыптасуы және туризмдегі бағаның құрылуы;
- туризм сферасындағы сұранысқа әсерін тигізетін факторларды оқып білу
және баға мен табыстың сұраныстың төлем қабілетіне әсері;
- туристік қызметке ұсыныс жасауға әсерін тигізетін факторларды оқып-
білу, сондай-ақ құнды және құнсыз факторлардың әсерін қарастыру.
3. Ұзақ мерзімді болашаққа, туристік нарықтағы экономикалық теңдестік,
туристік индустрияға объективті қаражат- экономикалық талдау жасауды
қажет етеді (оның құрылымы, даму тенденциясы мен жағдайы, функциялық
рөлі мен бағыты). Туризмнің материалдық-техникалық базасына және
ресурстарына талдау жасау, нақты іске асатын туристік ұсыныстарды
шешуге, сондай-ақ туристік өнімдердің сапасы туралы көмек береді.
4. Туризм экономикасының маңызды мәселесі- бұл салада жұмыс күшін
пайдалану. Сондықтан да туристік іс-әрекеттің экономикалық әсері
оның барлық көріністерінде терең талдау жасауды керек етеді. Еңбек
өнімділігі мен еңбек сыйымдылығына талдау ерекше көңіл қоюды қажет
етеді.
5. Туризм экономикасы негізгі мәселе ретінде іскерлік іс-әрекет пен
туристік фирмалардың нарықтағы тәртібі туралы тақырыптарды
зерттейді. Бұл туризмдегі іс-әрекеттің айырықшылығына есеп жүргізу,
коммерциялық есепті терең білу, бұл жұмысты жоспарлау, әсіресе,
бәрінен бұрын бизнес-жоспар жасау, сондай-ақ бухгалтерлік және
басқару есептерін білу.
Туризмдегі іскерліктің маңызды мәселесі - ол туристік фирманың
шығынына, кірісіне, жалпы пайдасы мен табысының шегіне талдаулар жасау.
Шығынның шегі мен табыстың шегін білу фирманың туристік нарықтағы тәртібі
мен орнын шешуге мүмкіндік береді.
6. Туризм экономикасының маңызды бөлімі – табыс факторларына талдау
жасау: жұмыс ақысы мен еңбектің бағасы; капиталдың бағасы мен
пайызы; туристік рента (пайыз түрінде түсетін табыс). Туристік рента
мәселесі өнімдерге ерекше көңіл аудару керек. Бұл туризмді өзіндік
қаржылаудың ішкі көздерін анықтауға мүмкіндік береді және туризм
сферасындағы өндіру факторларының өнімділік шекарасын белгілейді.
7. Туризм экономикасы өзіне қаржы мәселесін де енгізеді: турфирмалардың
өзінің қаржы ресурстары, кредит алу мүмкіндіктері, банкімен және
банк жүйелерімен өзара қатынасы, барлық деңгейдегі бюджетпен қатынас
және салық салу.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, қазіргі туризмнің экономикасы
маңызды экономикалық ғылымның біреуіне айналды, онсыз бүгінгі күні
экономикалық ғылым жүйесінің өмір сүруі мүмкін емес.
2. Туризмнің экономика саласына әсері
Қазіргі экономикада туризмнің ролі үнемі өсіп және өзгеріп тұрады.
Бұрын туризмде алдыңғы ролде болған елдер, қазір екінші және үшінші
орындарға кетуде. Олардың орнына жаңа заттар келуде.
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
- өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір жинағы ретінде;
- белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді қосып,
елдің халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
- туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты зерттейтін
экономикалық ғылым ретінде;
- туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын, бөлетін және айырбастауды
зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
- туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамның мінез-
құлқын зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол
экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік
шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар,
туризм – торы. Өйткені туристер басқа елге дамалысқа барғанда басқа
өндірісте өндірілген өнімнің бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен
қатар онда жаңа жұмыс орнын да құрады [4].
Қазіргі туризм экономикалық құбылыс ретінде:
- индустриалдық түрде болады;
- туристік өнім мен қызмет түрінде көрінеді, оны жинауға және көлікпен
тасуға болмайды;
- жаңа жұмыс орындарын құрайды және жаңа аудандарды игерудегі алғашқы
қарлығаш, сонымен қатар ұлттық экономиканың жылдам дамуының
катализаторы болады;
- туризмге мамандандырылған елдің пайдасына ұлттық табысты қайта бөлу
механизмі ретінде кіріседі;
- ұлттық табыстың өсуіне, инфрақұрылымның дамуы мен жергілікті
халықтың өмір деңгейінің өсуінде мультипликатор рөлін атқарады;
- жоғарғы деңгейдегі әсерлікпен және инвестицияның жылдам
қайтарылуымен сипатталады;
- табиғат пен мәдени мұраны қорғаудың тиімді құралы ретінде жұмыс
істейді, өйткені оның негізгі ресурстарының базасын осы элементтер
құрайды;
- барлық шаруашылық салаларымен және адамның іс-әрекет түрлерімен
сәйкес келе береді.
Сонымен, туризм аймақтың немесе елдің экономикасына белсенді түрде әсер
ете алады, онда ол оның шаруашылық, әлеуметтік және гуманитарлық негізінде
дамиды.
Нарық экономикасында өндірістік қорлардың заттық факторлар қозғалысы
құндық қажеттілігін туғызады. Құнды және материалдық қажеттіліктер біртұтас
болады. Бұл бірлік өндірістік қорлардың мәнімен анықталатын қажеттіліктің
сипаттамасы болып табылады.
Заттық және құндылық формаларының бірлігін ескере отырып, өндірістік
қорларға деген қажеттіліктерді анықтау дегеніміз ынтымақтастылығын
техникалық және технологиялық шешімдерді таңдауда құндық параметрлер де
қатысуы керек деген сөз. Олар құрастырушылардың техникалық тапсырмаларында
болуы қажет.
Өндірістік жабдықтардың элементтерінің құнын жоғарылату жаңа өнімдер
түрін (қызмет) игерудегі турфирмалардың қаражаттарына қатты әсерін
тигізеді, ол игеруге келетін жоғарғы шығынмен байланысты, себебі олардың
орны түскен табыспен әр уақытта тола бермейді.
Турфирманың қаражатының тұрақтылығы түсетін табыстың мөлшеріне
түгелімен тәуелді. Табыс заттың бірлік бағасын (қызмет) оның таратылған
санына көбейту арқылы анықталады. Табыс мөлшері барлық кетірген шығындарды
өтеуі және табыс алуды қамтамасыз етуі керек. Осындай тапсырмаларды шешу
үшін экономика ғылымы келесідей категориялы инструменттерді жасады:
- өтеу сомасы;
- өтеудің орташа мөлшері;
- өтеу коэффициенті;
- шығынсыздық нүктесі;
- табыс шегінің нүктесі;
- мықтылық беріктілік.
Бұл категорияларды рет-ретімен қысқаша қарастырып шығайық [3].
Өтеу сомасы деп табыс пен барлық ауыспалы шығынының арасындағы
айырмашылықты айтады, яғни өтеу сомасы дегеніміз бұл өндірістің тұрақты
шығыны мен табысының жиынтығы. Өтеу сомасы – ол тұрақты шығынды өтеуге және
табыс алуға салынатын қаражат. Өтеу сомасын есептеу үшін табыстан барлық
ауыспалы шығынды шегереді (кейде оны тікелей шығын дейді).
Өтеудің орташа мөлшері дегеніміз заттың бірлік бағасы мен орташа
ауыспалы шығынның арасындағы айырмашылық. Өтеудің орташа мөлшері дегеніміз
өнімнің бірлігінің тұрақты шығындары өтеудегі және табыс алудағы үлесі.
Өтеудің коэффициенті деп өткізуден түскен табыстағы өтеу жиынтығының
үлесі және заттар үшін өтеудің коэффициентін айтамыз – бұл заттың бірлік
бағасындағы өтеудің орташа мөлшерінің үлесі.
Шығынсыздық нүктесі - бұл турфирманың белгілі мөлшердегі өндірісі және
онан түскен табысы, ол оның барлық шығындарын және нөлдік кірісті де
өтейді.
Табыс шегі (оны кейде сатудың критикалық мөлшері дейді) – бұл шығынсыз
нүктеге сәйкес келетін табыс.
Мықтылық беріктілік – бұл нақты табыстың табыс шегінен пайыздық
ауытқуы, яғни нақты және табыс шегінің айырмашылық қатынасының нақты
табысқа пайызы арқылы шығарылады.
Жоғарыда көрсетілген категорияларды пайдалану барлық мекемелердің
өндірістік іс-әрекеттерінде, оның ішінде турфирмаларда да бірқатар
практикалық тапсырмаларды шешуге мүмкіндік береді.
3. Туризм индустриясы мен туристік нарықтың ерекшелігі
Турист энциклопедиясында туризм индустриясы туралы мынадай анықтама
берілген: Бұл материалдық-техникалық базалардың құрылуын, туристік
рекреациялық ресурстарының пайдалануын, туристік тауарлар мен қызметтердің
айырбасталуын, қолданылуын, материалды және материалды емес сфера
өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ететін мекемелер мен ұйымдар жиынтығы.
Туризм индустриясының мекемелері мен орталықтарын, кәсіпорындарын үш
топқа бөледі [5]:
1. Демалыс орындары мен маршруттардағы туристік экскурсиялық қызмет
көрсету мекемелері (турбазалар, қонақ үйлер, санаториялар,
кемпингтер; саяхат және экскурсия бюролары; арнайы көлік, туристік-
экскурсиялық тасымалдау; демалу орындары мен туристік орталықтары
туристерді сауықтыру орындарымен, сувенир мен басқа туристік
тауарлар мен қамтамасыз ететіндер).
2. Демалыс орындарындағы туристерге, жергілікті халыққа тұрмыстық,
мәдени-танымдық, сауда қызметтерін көрсететін мекемелер (жолаушылар
көлігі, қонақ үйлер, ауруханалар, дүкендер, кинотеатрлар, клубтар).
3. Материалдық техникалық базаларды құру мен пайдалануды қамтамасыз
ететін өнеркәсіп орталықтары және оларға еңбек құралдарын, шикізат,
инвентарь жеткізетіндер, сондай-ақ туризм сферасында біліктілігі
жоғары мамандар дайындайтын мекемелер.
Туризм индустриясы үш айрықша қасиеттерімен ерекшеленеді: біріншіден,
туристік мекемелердің орналасуындағы ресурстарға болжам; екіншіден,
туристік қызмет көрсетудегі мезгілдік; үшіншіден, туризм инфрақұрылымының
даму деңгейіне жоғары талап.
Экономиканың саласы ретінде, туризмнің өзіне тән бірқатар айрықша
ерекшеліктері бар, солар арқылы халық шаруашылығының басқа да салаларынан
бөлініп тұрады. Туризм индустриясының басты айрықша ерекшелігі өндіріс пен
өнімді тарату уақытының бірлестігі. Көлік уақытының жоқтығы, яғни туристік
қызметтер (турөнімдер) бұл жерде өндіріледі және бірден қолданылады. Екінші
ерекшелігі оның өнімдері артығынан шығарылып, қоймада сақталмайды. Туристік
қызмет көрсетудің келесі бір ерекше айырмашылығы – қызмет өндірісіне дейін
өндіріс объектісіне тұтынушыларды тасымалдап, жеткізу. Бұл өз тұрғысында
туризмнің басқа да ерекше айырмашылықтарымен байланысты, турист алған
өнімдерді “өзімен алып кетеді”, яғни жақсарған денсаулық, көңіл-күйі,
жаңадан толтырылған білім, пікір, ақпарат арқылы.
Туристік қызмет көрсетудің түпкі мәнін түсіну үшін, туристік қызмет
көрсету процесінің түрін білу керек. Туристік қызмет көрсету дегеніміз
туристерге саяхат кезінде, заттар алған кезде әр түрлі қажеттіліктерін
қамтамасыз етіп, көмектесу. Бұл процестің кешенді түрі келесі анықтауыштар
арқылы анықталады:
- туристерге әр түрлі технологиялық өндіріс пен қызмет көрсетудің
түрлі жағдайындағы қызметтер мен тауарлардың ұсынылуы;
- туристік қызмет көрсету материалдық-техникалық базаларда (қонақ
үйлерде, мейрамханада, көлікте, спорттық құрылымдарда, денсаулық
сақтау мекемерінде) орындалады;
- туристерге ұсынылған тауарлар мен қызметтер әр түрлі іс-әрекет
барысында пайда болған. Олардың кейбіреулері арнайы туристік
ұйымдарда, екіншілері халық шаруашылығының салаларында: көлік, ауыл
шаруашылығы, өнеркәсіп, денсаулық сақтау саласында пайда болған;
- қызмет әр түрлі кәсіптік дайындықтағы және білім деңгейіндегі
мамандармен көрсетіледі.
Туризмде ұсынылған қызметтер территория бойынша бөлінеді. Туристерге
қызметтердің кейбіреулері тұрғылықты өмір сүретін жерлерінде көрсетіледі
(ақпараттық қызмет). Басқаларын турист саяхат кезінде (ақпараттық, көліктік
қызметтер) алады. Үшіншісін туристер туристік орталықтарда (орналасу,
тамақтану, емдеу, көңіл көтеру, іс кездесу) алады.
Қызмет көрсетуді туристерге бағыттап, үлгі бойынша былай бөлуге болады:
1. Қызмет пен тауарларға тарту.
2. Олардың туристік өнімге қызығушылығын тудырады.
3. Ұсынылған тауар мен қызметтерді пайдалануға қызығушылықтарын тудыру.
4. Туристік қызмет пен тауарларды пайдалануда тура шешім қабылдауға
көмектесу.
Туристік индустрия дегеніміз туристік өнім шығарушылар, солар арқылы
халықтың туристік сұранысын өтейді, олар адамдардың рекреациялық
қажеттіліктері арқасында құрылады.
Қандай бір фирма болмасын оның нарықтағы табысы шығаратын өнімдерінің
тартымдығына байланысты. Бағасы да, нарықтағы өтімділігі және жылдам
таралуы да соған байланысты.
Өнімнің экономикалық категория ретінде терең мазмұны бар, бірақ, осы
уақытқа дейін жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. АҚШ-тың Солтүстік-Батыс
университетінің маркетинг профессоры, Американың маркетинг ассоциациясының
белсенді мүшесі Ф.Котляр мынадай анықтама береді: “Өнім-өзіне тарту, алу,
пайдалану және қолдану мақсатымен нарыққа ұсынылатын және адамның ынтасы
мен керегін өтей алатын қандай да болмасын зат”. Өнім физикалық объектілер,
көрсетілетін қызметтер, ой-пікір және тағы басқалар бола алады.
Туризмде өнім болатыны көрсетілетін кешенді қызмет, яғни бір пакетте
туристерге сатылатын қызметтер жиынтығы. Өндірушілерге қарағанда, туристер
туристік өнімді кең түрде ұғынады. Туристік сапарға шыққанда, адамдар өзіне
көрсетілетін қызметтерден басқа да ерекшеліктерді іздестіреді. Біреулері
ұзақ демалысқа шығып, курортқа барып демалып, денсаулығын түзеп қайтса,
басқалары командировкаға барып, іскерлік келіссөздер жүргізіп, шартты
келісімдер жасайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Туризм экономикасының
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2. Туризмнің экономика саласына
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...17
3. Туризм индустриясы мен туристік нарықтың ерекшелігі ... ... ... .19
1. ТУРИЗМДІ ЭКОНОМИКАНЫҢ САЛАСЫ РЕТІНДЕ
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...24
1. Туристік қызметті мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .31
2. Туризм инфрақұрылымын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
3. Қазақстан туристік бейнесін
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
4. Кадрларды даярлау мен ғылыми қамтамасыз
ету ... ... ... ... ... ... ...40
2. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТУРИЗМ
ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ДАМУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... .45
1. Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-рекреациялық
ресурстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризмнің жалпы Қазақстанға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.3 Оңтүстік Қазақстан облысының туризм экономикасына
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 64
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...66
Кіріспе
Бүгінде туризм әлемдік экономикада маңызды рөлдердің бірін атқарады.
Және туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары, серпінді дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің бір түрі. Негізінен туризмнің өсіп, оның
көркеюі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен дамиды. Осыған байланысты,
Қазақстанның әлемдік туристік нарықта өзінің лайықты орның табуға
мүмкіндігі мол.
Негізінен туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, әрі экономикалық тиімді
құбылыс. Оған себеп, шетел валютасының құйылуы, халықтың жұмыспен қамтылуы,
елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдесетіні сияқты оң экономикалық
нәтижелер негіз бола алады.
Қазақстан 2030 стратегиясындағы мемлекеттің экономикасын дамыту
туралы мәселенің бірі туризм және қызмет көрсету саласына да бағытталған.
Қандай жер болмасын, өзінің табиғи байлығымен және тарихи – мәдени
құндылықтарымен ерекшеленіп тұрса, ол жер саяхаттаушыларды, ғалым
зерттеушілерді, іскер адамдар мен жәй ғана демалушыларды өзіне тартып
тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының географиясына көз жүгіртсек, Қазақстанның
туристік – рекреациялық мүмкіншіліктеріне кіретін көптеген тартымды,
қызықты табиғи ресурстар мен тарихи-мәдени мұраларды кездестіруге болады.
Аймақтағы туризмнің дамуының болашағын анықтау үшін терең, әрі жан-жақты
зерттеулер қажет. Яғни, туризм мен демалыс үшін қолайлы жағдай деңгейіне
отандық және шетел туристерін күту дәрежесіне, табиғи және тарихи-мәдени,
әлеуметтік-экономикалық ресурстарына рекреациялық баға беру керек.
Зерттеу барысына қарай, Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-
рекреациялық мүмкіншіліктерін экономикалық және шаруашылық қызметте
пайдалануға болатындықтан, облыс туризмін дамытудың мүмкіндігі мол
екендігін байқауға болады.
Бірақ, бүгінгі күні облыстың зор мүмкіншіліктері аймақтың экономикасын
дамытуға жеткіліксіз болып отыр. Мұның себебі, ғылыми дәлелденген ұсыныстар
мен туризмнің дамуы туралы жалпы концепцияның болмауы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан бойынша туризмнің даму
алғышарттарына, дамытудың экономикалық маңызына тоқталып, мысалға алынған
Оңтүстік Қазақстан облысының рекреациялық ресурстарына кешенді түрде баға
беру арқылы туризмнің даму мүмкіншіліктері мен туризмнің даму болашағын
анықтау және оның экономикадағы орны мен маңызын айқындап, аймақтағы
туризмнің даму бағдарламасына ұсыныстар жасау.
Жұмыстың міндеті: Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді
шешу көзделеді:
- жалпы туризмнің қазіргі даму жағдайын анықтау;
- облыс бойынша рекреациялық ресурстарға баға беру;
- облыс экономикасындағы туризм орны мен маңызын анықтау;
- облыс территориясында туризмнің дамуына мінездеме беру;
- туризмнің дамуы үшін рекреациялық ресурстардың пайдалану деңгейі
мен жағдайын анықтау;
- облыстың туризмі дамуы үшін ғылыми дәлелдер мен ұсыныстар жасау.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанда туризмнің күшті индустриясы мен
туристік бизнестің халықаралық стандарттар деңгейінде дамуы мен
қызметіндегі ғылыми және әдістемелік мәселелердің шешілуі, туризмді
экономикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеуді, оны экономиканың болашағы деп
қарау тақырыптың өзекті мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні: Қазақстанда экономиканың саласы ретінде туризмді
дамытудың негізгі бағыттары.
Зерттеу нысаны: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік шаруашылығы мен
туристік рекреациялық ресурстары зерттеу нысаны болып табылады. Аймақтағы
туристік қызметтің дамуының алғышарттарының анықтамасы, болжамы және
игерілу деңгейі зерттеудің тәсілі болып табылады
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы: Қазіргі туризмнің экономикасы
маңызды экономикалық ғылымның біреуіне айналды, онсыз бүгінгі күні
экономикалық ғылым жүйесінің өмір сүруі мүмкін емес. Яғни туризмді
экономиканың саласы ретінде дамыту және оның бағыттары жұмыстың тәжрибелік
маңызы болып отыр.
Қорғалатын ұстаным:
1 Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың экономикалық маңызын
айқындау;
2 Туризмді экономиканың саласы ретінде дамытудың негізгі бағыттарын
анықтау;
3 Оңтүстік Қазақстан облысындағы туризм экономикасының дамуының
алғышарттарын қарастыру.
Зерттеудің ғылыми-әдістемелік базасы: Қазақстандық, ресейлік
мамандардың кітаптары, Қазақстанның заң актілері, статистикалық мәліметтер
және интернет сілтемелері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, глоссарийден,
3 тараудан, қорытынды және 40 қолданылған әдебиет көздерінен құралған.
Жұмыс 67 беттен, 6 кестеден және 4суреттен тұрады.
Зерттеу жұмыстары оқу-өндірістік, дипломдық тәжірбие кезінде кейбір
туристік фирмалармен жүргізіліп, арнайы облыстық және Қазақстан
Республикасында туризмді дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарлама қабылданған.
1 Қазақстан РеспубликасынДА туризмДІ дамытудың экономикалық маңызы
Қазақстандағы туризмнің тарихи алғышарттары біздің дәуірімізге дейінгі
үшінші мыңжылдықта қалыптаса бастаған Ұлы Жібек Жолының қалыптасуы мен
дамуы болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін туризм басқа да экономика салалары
сияқты орталықтан қатаң регламенттелді. Туристік қызметтегі КСРО-ның
негізгі аймақтары Кавказ, Қырым, Балтық өңірі, Ресейдің, Орта Азияның
тарихи орталықтары болды. Сонымен бірге, Қазақстанның бірқатар сәулет,
археологиялық, мәдени ескерткіштері мен табиғи көрнекті жерлерінің тарихи
мәніне іс жүзінде жарнама жасалмады және сұраныс болмады. Кеңестік кезеңде
Қазақстандағы туризм идеологиялық қызметті атқарған мәдени-ағарту жұмысы
жүйесі элементтерінің бірі болып саналды және оның басым рөліне қарамастан,
қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылды және елеулі экономикалық маңызға ие
болмады.
Қазақстандағы туризм өндірісінің дамымай қалуының бір себебі экономика
саласы ретінде онымен мемлекеттік деңгейде тікелей айналыспады. Туризмді
аймақтық ұйымдастыру және мемлекеттік емес туристік құрылымдарды кешенді
болжауға, ұзақ мерзімді жоспарлауға назар аударылмады. Туризм табысының
үлкен бөлігі жергілікті бюджетке түсетіндігіне қарамастан, жергілікті
басқару органдарының тарапынан туристік қызметті басымдық деп танымауы
саланы дамытуды тежеуші факторы болып табылады [1].
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін туристік қызметті реттеу мен
халықтың тарихи және мәдени мұрасын қайта өркендету үшін негізі қаланды.
Бүгінгі күні біздің мемлекетімізде туризмді дамыту “Туризм туралы”
Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 3 шілдедегі №1508-XII Заңымен,
Қазақстан Республикасының Президентінің “Түркі тілдес мемлекеттер
басшыларының Ташкент декларациясын іске асыру туралы, Ұлы Жібек Жолының
Қазақстан Республикасындағы туристік инфрақұрылымын дамыту жөніндегі ЮНЕСКО
және Дүниежүзілік Туристік Ұйымның жобасы туралы” 1997 жылғы 30 сәуірдегі
№3476 және “Жібек Жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркі тілдес
мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау мен сабақтастыра дамыту, туризм
инфрақұрылымын жасау”,“Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламасы
туралы” 1998 жылғы 27 ақпандағы №3859 жарлықтарымен қамтамасыз етіледі [1].
Осындай және өзге де құжаттар мен іс-шаралардың қабылдануы туризмнің
қазақстандық рыногын дамытуға оң әсер етпей отыр. Мұндай құжаттар қағаз
жүзінде ғана қабылданып, іс жүзінде жүзеге толық асқан жоқ. Өйткені,
туризмнің қазақстандық рыногы әлі де әлсіз, бақылаусыз .
Сонымен қатар, туризм саласындағы халықаралық қатынастарды дамытуға
жасалған қадамдардың бірі – Қазақстанның 1993 жылы толығымен Дүниежүзілік
Туристік Ұйымына толық мүше болып қабылдануы, туризм саласындағы
ынтымақтастық туралы халықаралық келісімдер жасауы болды. Бірқатар
келісімдердің шет мемлекеттердің Қазақстанды туристік әлеуеті мол
перспективалы серіктес ретінде тану бастамасымен болғандығын атап өту
керек.
Қазақстандық туристердің неғұрлым көп болатын жерлері: Ресей, Қытай,
Германия, Корея Республикасы, Польша, Түркия, Біріккен Араб Әмірліктері.
Ал, елімізге Ресейдің, Қытайдың, Германияның, Корея Республикасының,
Пәкістанның, Польшаның, Түркияның азаматтары жиірек келеді. Бұған келесідей
мәліметтер дәйек бола алады [1,2 кесте].
1 кесте
2005 жылғы облыстар бойынша туристік қызмет көрсеткіштері [14]
Есеп бергенҚызмет Келу Сатылған Турдың
кәсіпорындакөрсетілген адам, жолдамалар құны құнына
р, бірлік туристер, күні кірмейтін
адам визалық,
экскурсия-
лық және
өзге де
көрсетіле-
тін
қызметтер
көлемі,
мың теңге
Мың Мың
теңге (АҚШ
доллары
)
Қазақстан 612 171427 429501 2055951 36,3 946239
Республикасы
Ақмола 10 5231 2309 1039,5 - 2750,6
Ақтөбе 10 2058 12723 34528,5 - 5477,6
Алматы 18 14532 19136 22715,1 - 1410,6
Атырау 4 1395 4783 28532 - 2820,9
Шығыс Қазақстан 23 4313 41530 105131,6- 15191,6
Жамбыл 5 2790 10206 79102,2 - 17328,2
Батыс Қазақстан 2 1762 2589 5342,5 - 70,0
Қарағанды 25 6500 36965 78659,7 - 16540,9
Қостанай 7 822 784 15684,0 - 5558,5
Қызылорда 2 497 1973 3525,7 - 6633,2
Маңғыстау 4 7336 29096 155039,3- 3176,3
Павлодар 17 1351 5931 33762,4 - 8607,6
Солтүстік 4 2332 1781 5026,0 - 3361,0
Қазақстан
Оңтүстік 4 2271 - - - 4724,1
Қазақстан
Астана қаласы 23 38918 158783 570197,7- 14875,8
Алматы қаласы 454 79319 100912 917628,336,3 837712,1
1 сурет. 2005 жылғы облыстар бойынша туристік қызмет көрсеткіштері
(автордың жасалуымен)
2 кесте
Туризмді дамыту индикаторлары [14]
2004 2005 2006
Туризм саласы қызметкерлерінің тізімдік саны (есепті кезеңге орташа), мың
адам
Туристік агенттіктер қызметі 2,1 2,2 2,7
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 26,6 21,9 23,4
Денсаулық сақтау саласындағы 241,0 246,5 257,9
қызмет
Демалыс пен ойын-сауықты, мәдениет53,1 56,8 60,6
пен спортты ұйымдастыру жөніндегі
қызмет
Туризм саласында жұмыспен қамтылған қызметкерлердің орташа айлық атаулы
есептелген жалақы, теңге
Туристік агенттіктердің қызметі 13146 11648 14178
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 14548 23290 29205
Денсаулық сақтау саласындағы 3322 10906 12148
қызмет
Мәдениет пен спортты ұйымдастыру 11180 14103 15792
жөніндегі қызмет
Шетелге шығып кеткен Қазақстан 2293728 2274702 2374021
Республикасы резиденттерінің саны
(тұрақты тұруға кеткен азаматтарды
есепке алмағанда), адам
Қазақстан Республикасына келген 2692590 3677921 3236788
келермендердің-резидент еместердің
саны (тұрақты тұруға келген
азаматтарды есепке алмағанда),
адам
Туристік фирмалар мен агенттіктер 605 612 713
саны, бірлік
Қызмет көрсетілген туристер саны
Барлығы 154502 171427 229014
Келу туризмі 2507 29771 44990
Шығу туризмі 37942 74728 94692
Ішкі туризм 114053 66928 89332
Қонақ үй кәсіпорындарының саны, 165 195 239
бірлік
Негізгі туристік ресурстар, бірлік
Мұражайлар 103 121 143
Театрлар 44 47 48
Концерттік ұйымдар - 90 72
Клуб үлгісіндегі мекемелер 403 1891 2042
Кітапханалар 3220 3312 3462
Ақыға көрсететін кино қондырғылар - 146 216
саны
2 сурет. Туризмді дамыту индикаторлары (автордың жасалуымен)
Туристік қызметке жасалған талдау көптеген турфирмалардың сыртқа шығу
туризмімен айналысатындығын көрсетті, ал бұл бірінші кезекте, Қазақстаннан
капиталдың сыртқа ағылуына алып келіп соғады. 2003 жылы шетке көптеген ақша
шығарылған. Республика азаматтарының шет елге тауарлар сатып алу, кейіннен
оны сату мақсатында баратын жоспарлары, бұрынғысынша бұқаралық сипат алып
отыр, ал шоп-туризм Қазақстандағы туристік қызмет көрсету рыногының жай-
күйін анық көрсетеді. Ол экономикалық дағдарыс кезеңінде туристік қызметке
сұранысты жандандырып, көбінесе туристік фирмалардың тиісті тәжірбиесінің
және білікті мамандарының жетіспеушілігіне байланысты туристер мен “чартер
ұстаушылар” арасындағы делдалдық қызмет атқаруына елеулі көмек көрсетті.
Қазақстанның тұтыну рыногының төрттен бірін “қапшықтау” бизнесі тауарлармен
толтырады және тұтастай алғанда, бір мезгілде тауар өткізу мен сату
жүйесіндегі 150 мыңа жуық адамды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қазақстанның
ішкі сауда айналымындағы жыл сайынғы “қапшықтау” саудасының көлемі 2 млрд.
Америка Құрама Штатының долларын құрайды.
Сонымен, бір мезгілде, шоп-туризм, ең алдымен, еліміздің бюджетіне кері
әсер етеді. Туристік бизнестің секторларының бірі ретінде шоп-туризмнің
өсуі туристік қызмет көрсетудің деңгейін көтеруге елеулі әсер ете қойған
жоқ.
Бүкіл өркениетті дүние негізгі туристер ағынын өздеріне тартуға
ұмтылуда, себебі туризм мемлекет бюджетінің кіріс бөлігін толықтырудың
маңызды көздерінің бірі болып табылады. Сондықтан, Қазақстанға шетелдік
туристер ағынын көбейту қажет. Осы мақсатта туристік ұйымдардың қызметін,
мұның өзі бірінші кезекте, көлік құралдарының, орналастыру орындарының
кадрлық қамтамасыз етудің жай-күйіне байланысты, келуші туризмді дамытуға
қайта бағдарлау қажет.
Көлік. Бүгінгі таңда Қазақстанның халықаралық әуежелілерінің дүние
жүзінің әр бұрышына, атап айтсақ, Германияға, Үндістанға, Біріккен Араб
Әмірліктеріне, Түркияға, Италияға, Корея Республикасына, Венгрияға,
Израильге, Қытайға, Таиландқа және т.б. өзге мемлекеттерге ұшуды жүзеге
асыруға мүмкіндігі о бар. Ішкі және Халықаралық рыноктарда жұмыс істейтін
“Эйр Астана”, “KLM”, “Lufthansa”, “Иртиш Авиа”, “Тюрк Хава Юллары” түрлі
авиа тасымалдарды жүзеге асырады. Туристердің көпшілігі сервис және қызмет
көрсету сенімділігі жағынан отандық тасымалдаушыларға қарағанда әуе
рейстерін жүргізетін шетелдік тасымалдаушылардың қызметін пайдаланғанды жөн
көреді, мұның өзі отандық тасымалдаушылар жасайтын әуе рейстер жолаушылар
ағынын азайтатыны сөзсіз. Оның үстіне, әуебилеттер құнының қымбаттығы
Қазақстанның туристік өнімінің құнын өсіреді және тиісінше оның халықаралық
рыноктағы бәсекелесу қабілетін төмендетеді. Бұл орайда, айта кететін жәйт,
еліміздің немесе өзге шет ел туристері көбіне – көп Қырғызстан
Республикасындағы “Манас” әуежайы арқылы ұшуға, не шетелден ұшып келуге
мәжбүр. Өйткені, мұндағы қызмет көрсету құны және әуе билет құны төмендеу.
Осыған байланысты, қырғыз елінің әуе саласында жүргізіп отырған саясаты
орынды. Бірақ, біздің елімізде ұлттық тасымалдаушы ретінде “Эйр Астанамен”
бәсекеге түсе алатын басқа әуе компаниясының болмауы тарифтердің
көтерілуіне әкеліп соғуда.
Және, елімізде соңғы уақытта көтеріліп отырған өзекті мәселенің бірі
Алматы әуежайының халықаралық мәртебесін алып, оны Астана әуежайына беру.
Бұл туризм саласы үшін жасалып отырған қастандық. Бұған байланысты
еліміздің турфирмалары мен өзге де ұйымдары қарсылық білдірген. Бірақ
Үкімет өз шешімін күшінде қалдырды. Осы шешімнен кейін, шетелдік әуе
компаниялар өз тасымалдаушыларын кері қайтарып алатынын айтты. Өйткені,
Астана жас қала болғандықтан, барлық бизнес көзі, туристік желілер Алматы
қаласы арқылы өтетіндіктен бұл шетел компаниялары үшін өте пайдасыз, әрі
тиімді емес. Автомобиль көлігі шекаралас мемлекеттерге шоп-туризмді
ұйымдастыру және экскурсиялық бағыттарды ұйымдастыру үшін пайдаланылады.
Алайда, оны дамыту, тұтасымен алғанда, жолдардың жай-күйіне және туристік
көлік құралдарына тиісті техникалық қызмет көрсетілуіне байланысты болады.
Негізінен, автомобиль көлігін жалға беуді бірен-саран ұйымдар мен ірілі-
ірілі 2-3 қонақ үйлер ғана жүзеге асырады. Өйткені, ішкі туризмде бұл әлі
де үлкен сұранысқа қол жеткізген жоқ. Батыс Еуропа мен АҚШ сияқты алып
елдердің экскурсиялары мен саяхаттарының 70 % автомобиль көлігін жалға алу
арқылы жүзеге асады. Бізде осылайша қызмет көрсетілмеудің себебі, халықтың
әлеуметтік-экономикалық жағдайының сын көтерілмеуі. Сондай-ақ, еліміз
тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары автобус паркі қараусыз қалған, сонымен
бірге қазіргі заманғы жайлы автобустар жоқтың қасы болатын. Бірақ, соңғы 2-
3 жыл ішінде еліміздің туристік фирмалары өздеріне комфортты туристік
автобустарды сатып алуда. Әрбір мекеме өздерінің көлік құралдарын,
тасымалдауын жоғарғы деңгейге жеткізуде. Бірақ, бұл Қазақстанның Алматы,
Астана сияқты қалалары мен бірен саран облыстарға ғана тән нәрсе. Әрине,
бұл туристерге қызмет көрсетуді жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік бермейді.
Негізгі темір жол тасымалдаушысы “Қазақстан темір жолы” республикалық
мемлекеттік кәсіпорын 20 бағыт бойынша жолаушылар тасымалдайды.
Қазақстанның темір жолдарымен транзитпен Қырғызстанның, Өзбекстанның,
Ресейдің, Тәжікстанның, Түркіменстанның жолаушылар пойыздары өтеді. Сондай-
ақ, Қазақстаннан Қытайға, Иранға және аталған мемлекеттерге пойыздар
қатынайды. Негізінен, темір жол көлігі туризм саласында аса қолданылмайды.
Өйткені, арнайы жететін жерге дейін пойыздың жете алмауы негізгі себебі.
Сондай-ақ, темір жол желісінің бойында бірде-бір туристік объектілердің
болмауы. Темір жол көлігі арқылы саяхат, экскурсиялар өткізу бұрынғы Кеңес
елі кезінде жүзеге асырылған. Ол кездегі арнайы экскурсия поездары,
маршруттары болған. Келешекте экологиялық жағынан таза қоғамдық туристік
көлікті дамытуға назар аудару қажет [2].
Қазіргі күні елімізден Иранға дейін бірнеше мемлекетті басып өтетін
жолаушылар поезы бар. Сондай-ақ, Алматы-Астана бағытындағы “Тальго” испан
поездары бүгінгі күнге нағыз қолайлы, әрі лайық. Өте комфортты поезд.
Жылдамдығы да тез. Бірақ, бағасы қымбаттау. Ел Үкіметі осындай вагондарды
көптеп сатып алуға Испан Корольдігіне ұсыныс білдіруде.
Орналастыру құралдары. Туристік бизнесті шектеуші елеулі факторлардың
бірі туризм индустриясы материалдық базасының мүмкіндіктерінің төмендігі
болып табылады. Қазіргі уақытта, республиканың қонақ үйлерінде,
турбазаларында, кемпингтерінде және басқа орналастыру объектілеріндегі
сыйымдылық жүктеменің елу пайыздан астамын құрайды.
Облыс орталықтарында шетелдік келушілерге сапасыз туристік өнім берудің
басты себебі тиісті сыныптағы қонақ үйлердің болмауы, ал қолдағы бар қонақ
үй базасы 50 %-ға ескірген қонақ үйлердің бір бөлігінің жай-күйі мүлде
нашар және банкроттық жағдайда тұр, себебі олар 60-шы жылдары салынған. Тек
халықаралық стандарттарға сай Астана және Алматы қалаларындағы қонақ үйлер
ғана. Және турбаза, кемпингтердің ең көбі осы Алматы қаласының маңында
шоғырланған. Әрине, мұндай объектілер ішкі сұраныстың төмендігінен
шектеледі [2].
Кадрлармен қамтамасыз ету. Туризм дамуындағы түйінді мәселенің бірі
туристік кадрлар даярлау болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстандағы
мемлекеттік және жеке жоғарғы оқу орындары мен филиалдарын қосқанда, туризм
менеджерлерін даярлайтын 50-ге жуық жоғары оқу орны бар. Қазақстанда мұндай
кадрлар даярлаудың негізі 1992 жылы қаланғандығына қарамастан, туристік
саланы мамандармен қамтамасыз ету әлі күнге дейін қанағаттанғысыз жағдайда
қалып отыр. Мұның басты себебі, Қазақстандағы туристік әлеует туралы
оқытушылар құрамының білім және туристік саладағы жұмыс тәжірбиесі,
деңгейінің жеткіліксіздігі болып отыр. Соның нәтижесінде, мамандарды
даярлау отандық туристік-рекреациялық ресурстарды ұстау, туристерді
қабылдау үшін оларды пайдалану технологиялары мен ықтимал клиенттер
арасында туристік қызмет көрсетулерді атаулы жарнамалаудың әдістемесі
жеткілікті түрде ескерусіз жүргізілуде. Сондықтан, жоғарғы оқу орындары
түлектерінің едәуір бөлігінің туроператорлық қызметті толық атқаруға шамасы
жетпей отыр.
Осыған байланысты, Үкімет туризм саласында кадр алмастыру, студенттерді
шетелдік елдерге жіберу арқылы тәжірбиесін арттыру сияқты мәселелерді қолға
алу қажет.
Қазіргі заманғы туризм индустриясын құру саланы дамыту мәселелерін,
туризм рыногы дамуының құрылымын, тетігі мен заңдылықтарын ғылыми тұрғыда
зерделемейінше, сондай-ақ саланы дамытудың ғылыми қамтамасыз ету жүйесін
құрмайынша мүмкін болмайды. Дегенмен, Қазақстанда бұл мәселелер туризм
экономикасын зерттеушілер үшін әлі күнге дейін игерілмеген тың күйінде
қалып отыр. Және экономиканың саласы ретінде туризмді ғылыми қамтамасыз ету
үшін оны болжауда және дамытуда тиісті Ғылыми құрылымдар қажет. Мәселені
шешудің ықтималды шешімі ретінде туризмнің ғылыми-зерттеу институтын құру
ұсынылады.
Сондай-ақ, туризм әлемдік экономикада маңызды рөлдің бірін атқарады.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық
өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның он бір пайыздан
астамын, әлемдік өндірістің әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді.
Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе
жатқан қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып
табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын
дүниежүзілік табыстың сегіз пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының
отыз жеті пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және
автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай
оң үрдіс осы мыңжылдықтада сақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік
нарықтың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациалық сыймдылығының шегіне іс
жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар
есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты Қазақстанның әлемдік
туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей, толық мүмкіндігі бар.
Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына
шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын
өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және
халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналды.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымының туризм жөніндегі мамандандырылған
халықаралық ұйымдардың зерттеулерінің талдауына, сондай-ақ, мемлекеттердің
туризмді дамыту саясатына сәйкес, туризм мемлекеттің әлеуметтік, мәдени
және экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет ретінде түсініледі.
Қазіргі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы.
Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін
табысын алу үшін оған барабар тоғыз тонна тас көмір немесе он бес тонна
мұнай немесе екі тонна жоғарғы сортты бидайды әлемдік рынокқа шығару керек
(шетелдік экономистердің есебі бойынша). Бұл ретте шикізат сату елдің
энергия көзін азайтады, ал туристік өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс
істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, жүз мың турист қалада
орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам
басына 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық
тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту – ұзақ мерзімді экономикалық
тиімді құбылыс.
Туризм жалпы алғанда, мемлекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді
[3]:
1. Шетел валютасының құйылымын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі
мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал
жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі.
Дүниежүзілік Туристік Ұйымы мен Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің
бағалауы бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа
салаларда пайда болатын бестен тоғызға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм
тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына да белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы жұмыс істеуі
жол көлігін, сауданы, коммуналдық-тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет
көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы басқа
экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым пәрменді
мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм - жеке және ұйымдық жетілдіру құрал ретінде жоспарлануы және
тәжірбиеде іске асырылуы тиіс демалыспен, бос уақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толеранттықтың және халықтар мен
олардың әртүрлі мәдениеттерінің арасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден-бір факторы болып табылады.
Бүгінгі күні елімізде туризмді экономиканың маңызды саласы ретінде
дамыту қолға алынып жатқан алғашқы мәселелердің бірі. Осыған орай, Үкімет
2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын қабылдап, елімізде
шикізаттық емес саланы дамыту күттірмейтін мәселе екенін баса айтты.
Туризмнің тез қарқынмен өсуі, дамуы әрбір облыс, елді мекендерге де
байланысты. Осы орайда, мысалға алынып отырған Оңтүстік Қазақстан облысының
туризмін дамытудағы экономикалық маңызын келесідей алғышарттарынан көруге
болады.
Бұл аймақты туризмнің бірден-бір орталығы болады деуге негіз бар.
Себебі, бұл өңірде туризмнің діни, танымдық, таулы, емдік, балық аулау және
аңшылық сияқты түрлері кең таралған.
Оңтүстік Қазақстан облысында діни туризмге, әлде зиярат етуге Қожа
Ахмет Яссаиу кесенесі, Арыстанбаб кесенесі мен Сайрам ескерткіштері жатады.
Ал, табиғатына үңілсек, Талас Алатауының солтүстік-батыс тау бөктерінде
Орта Азия және Қазақстандағы ең көне қорық Ақсу-Жабағлы орналасқан. Бұл
қорықтың ішінен спелео туризмді дамытуға көп көңіл бөлінуде.
Балық аулау мен аңшылығына Сырдария өзенінің бойындағы ормандар
қызығушылық тудырады. Мұнда ірі көлемдегі фазандар мен суда жүзетін құстар
бар. Көлдерден жыланбас сияқты сүйегі жоқ, ауланған соң бірнеше сағат өмір
сүретін балықтарды аулауға болады. Сондай-ақ, Шошқа көл, Отырар, Сайрам
балық-аңшылық шаруашылықтары негіз бола алады. Қыраттардан көптеген аңның
түрлерін кездестіріп, рұқсат қағазымен аңшылық құруға мүмкіндік мол.
Таулы туризм үшін Өгем каньоны, Қызыл-баш, Дружба, Сайрам биіктіктері
себеп бола алады. Және Сайрам-су кемпингі орналасқан. Бұл жерлер
альпинистер үшін өте қолайлы.
Бүгінгі күні Оңтүстік Қазақстан облысында бірнеше ірі
санаториялық–курортты кешендерді кездестіруге болады. Олар: Сарыағаш,
Манкент санаториясы мен Бұрғылық туристік сауықтыру кешені.
Міне, мұның барлығы туризмнің түрлеріне тұнған облыстағы ең негізгі
объектілер. Осындай ғажап, мүмкіндігі мол аймақты туризмнің нағыз орталығы
десек те болады. Облыс туризмін дамытудың экономикалық маңызы бар екенін
осыдан байқауға болады. Тек қана бұл объектілер жергілікті халық пен шетел
туристеріне сапалы қызмет көрсетіп, жоғарғы құрал-жабдықтармен қамтылса ел
экономикасына айтарлықтай үлес қосар едік. Әрине, мұның барлығы өсіп, дамуы
үшін облыс аумағында көптеген шаралар қолға алынып, жасалуда.
1. Туризм экономикасының алғышарттары
Қоғамның экономикалық өмірі күрделі де, әрқилы және қарама-қайшылықта
болып келеді. Оның құрамы да көп деңгейлі болады, оны тек экономикалық
ғылым жүйесі ғана түсініп біле алады. Бірінші жағынан, туризм өз алдында
жеке заңдылық болса (өндіріс өнімділігін көтеру заңы, сұраныс және ұсыныс
заңы, бәсекелік баға шығару және т.б.), екінші жағынан, туризм – бұл
адамның іс-әрекетінің ерекше бір түрі және халық шаруашылығының айрықша бір
сферасы. Осыған байланысты экономикалық дамудың жалпы заңдылығы туризм
сферасында ерекше сипат алады.
Туризм экономикасының түйінді мәселелері мыналар [4]:
1) адамдардың туристік қызметке қажетін тудыратын объективті
факторлар;
2) адамдардың туристік қажеттерінің мазмұны мен сипаты, сондай-ақ
қажеттіліктің әр түрлі категориялы классификациясы;
3) туристік өнімдерді пайдаланушы адамдардың экономикалық көзқарасы
және олардың (туристердің) ынта-көңілі;
4) туристік өнімдерді өндіру процесінің экономикалық ерекшеліктері,
туристік индустрияға және туризм сферасының еңбек мүмкіншіліктеріне
талдау жасау;
5) қазіргі ішкі және сыртқы нарық жағдайындағы туристік өнімдерді
өндіру, айырбастау және таратудың экономикалық ерекшеліктері;
6) мекеме және сала деңгейлеріндегі туризм жұмысының қаражат және
экономикалық ерекшеліктері;
7) микро- және макродеңгейдегі туризмнің экономикалық және әлеуметтік
әсері.
Туризм экономикасын жетік түсініп-білу үшін оның арғы тарихына тоқталып
өткен жөн. Туризм экономикасы қоғаммен, саяхатпен және туризммен бірге
дамып отырды.
Ұлттық шаруашылықтың құрамының бір бөлігі ретінде, басқа өзгерістермен
бірге туризмнің экономикасы мен әлеуметі де өзгеріп тұрды.
Тарихи жағынан қарасақ, туризм дегеніміз бұл сонау көне заманнан
бүгінгі күнімізге дейінгі көп жылдардың нәтижесі. Ерте кезеңдерде туризм
экономикасы саяхатшылардың басқа елдердің халықтарының әдет-ғұрпын, даму
деңгейінің сипаттарын зерттеумен шектелсе, ал Рим империясының дәуірінде
ертедегі туризмнің алғашқы экономикалық ресурстары ретінде мемлекеттік және
жекеменшік керуен сарайлар болды.
Орта ғасырда христиан діні мен сауданың дамуына байланысты саяхаттаушы
шіркеуге қызмет етушілер мен көпестер пайда болады. Біріншілер христиан
дінін дамытуды мақсат етсе, екіншілерінің мақсаты – баю еді. Туристік
ресурстар монастырь түріне көшеді, керуен сарайлары қайтадан дами бастайды.
Ұлы географиялық ашулар дәуірінде саяхатшылардың теңізде жүзушілер мен
алғашқы өтушілердің мақсаты экономикалық мақсатқа айналады – жаңа
территорияларды басып алу және оны игеру. Саяхат пен экскурсия экономикалық
жаңа түрге көшеді, яғни туризм түріне. Осылайша, 1908 жылы Ресейде
экскурсиялық білім беру комиссиясы құрылады, оның мақсаты – білімді
адамдарды Батыс пен Шығыстың мәдениетімен таныстыру. Бұл комиссияға бірнеше
министірліктер қолдау көрсетті.
Өндірістік төңкеріс дәуірінде ішкі және халықаралық туризмнің дамуының
материалдық негізін құрайтын жаңа көлік түрлері пайда болады.
XX ғасырда туризм адам тұрмысының нақты бір факторына айналды.
Ұйымдастырылған экскурсиялар көптеген халықтың өмір сүру дәстүріне енеді.
КСРО-да Кеңес үкіметі кезінде туризм бұрын болмаған қарқынмен дамыды, жаңа
әлеуметтік түрге жетті, халық үшін қызмет жасады. XX ғасырдың 90-шы жылдары
халықаралық туризм кең дами бастайды. Туризм экономикасы жаңа сипаттарға ие
бола бастады: көтерме туристік фирмалар, жеке турагенттіктер мен
туроператорлар, дүниежүзілік, ұлттық және аймақтық әр түрлі туристік
ұйымдар пайда болды.
Туризм жұмысының экономикалық механизмін түсіну үшін мынадай екі
мәселені шешу керек: біріншіден, бұл механизмнің барлық жүйелерінің негізгі
шеңбері туралы мағлұмат болу керек; екіншіден, бұл жүйенің жеке бөлшектерін
терең зерттеп білу қажет.
Қазіргі шақтағы туризмнің жалпы экономикалық механизмі келесідей
ережелермен ашылуы мүмкін [4].
1. Қазіргі туризм нарықтық ортада мемлекеттің бақылауымен және
реттеуімен, сонымен қатар басқа да қаражат, экономика институтымен
және ұйымдармен жұмыс істейді. Мұны былай түсінуге болады, барлық
туристік фирмалар мен ұйымдар үш негізгі экономикалық таралу
қағидаларымен жұмыс істейді:
- біріншіден, олар басқарудың ерікті болуын және соған сәйкес
бастамамен жауапкершіліктің бос болуын қалайды;
- екіншіден, олардың шаруашылық іс-әрекеттері объективті түрде
туристік нарықтың заңдарына бағынады (құн заңына, сұраныс пен
ұсыныс, бәсекелестік, ақша айналымы, баға құру заңына);
- үшіншіден, турист және табиғат үшін туризмге әлеуметтік және
адамгершілік бастаманы енгізуге, мемлекеттік және қоғамдық
институттар туризмдегі нарық процестерін реттеуге тырысады.
2. Туристік фирмалардың нарық ортасында жұмыс істеуі туристік нарықтың
ерекшеліктері мен заңдылықтарын объективті түрде оқып-білуді қажет
етеді. Туристік нарықты оқудағы негізгі аспектілері келесілер:
- туристік нарықтың жұмыс істеу механизмі, оның сегменттері, маусымдық
сипаты;
- туристік нарық пен оның сегменттерінің жұмысы;
- бағаның қалыптасуы және туризмдегі бағаның құрылуы;
- туризм сферасындағы сұранысқа әсерін тигізетін факторларды оқып білу
және баға мен табыстың сұраныстың төлем қабілетіне әсері;
- туристік қызметке ұсыныс жасауға әсерін тигізетін факторларды оқып-
білу, сондай-ақ құнды және құнсыз факторлардың әсерін қарастыру.
3. Ұзақ мерзімді болашаққа, туристік нарықтағы экономикалық теңдестік,
туристік индустрияға объективті қаражат- экономикалық талдау жасауды
қажет етеді (оның құрылымы, даму тенденциясы мен жағдайы, функциялық
рөлі мен бағыты). Туризмнің материалдық-техникалық базасына және
ресурстарына талдау жасау, нақты іске асатын туристік ұсыныстарды
шешуге, сондай-ақ туристік өнімдердің сапасы туралы көмек береді.
4. Туризм экономикасының маңызды мәселесі- бұл салада жұмыс күшін
пайдалану. Сондықтан да туристік іс-әрекеттің экономикалық әсері
оның барлық көріністерінде терең талдау жасауды керек етеді. Еңбек
өнімділігі мен еңбек сыйымдылығына талдау ерекше көңіл қоюды қажет
етеді.
5. Туризм экономикасы негізгі мәселе ретінде іскерлік іс-әрекет пен
туристік фирмалардың нарықтағы тәртібі туралы тақырыптарды
зерттейді. Бұл туризмдегі іс-әрекеттің айырықшылығына есеп жүргізу,
коммерциялық есепті терең білу, бұл жұмысты жоспарлау, әсіресе,
бәрінен бұрын бизнес-жоспар жасау, сондай-ақ бухгалтерлік және
басқару есептерін білу.
Туризмдегі іскерліктің маңызды мәселесі - ол туристік фирманың
шығынына, кірісіне, жалпы пайдасы мен табысының шегіне талдаулар жасау.
Шығынның шегі мен табыстың шегін білу фирманың туристік нарықтағы тәртібі
мен орнын шешуге мүмкіндік береді.
6. Туризм экономикасының маңызды бөлімі – табыс факторларына талдау
жасау: жұмыс ақысы мен еңбектің бағасы; капиталдың бағасы мен
пайызы; туристік рента (пайыз түрінде түсетін табыс). Туристік рента
мәселесі өнімдерге ерекше көңіл аудару керек. Бұл туризмді өзіндік
қаржылаудың ішкі көздерін анықтауға мүмкіндік береді және туризм
сферасындағы өндіру факторларының өнімділік шекарасын белгілейді.
7. Туризм экономикасы өзіне қаржы мәселесін де енгізеді: турфирмалардың
өзінің қаржы ресурстары, кредит алу мүмкіндіктері, банкімен және
банк жүйелерімен өзара қатынасы, барлық деңгейдегі бюджетпен қатынас
және салық салу.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, қазіргі туризмнің экономикасы
маңызды экономикалық ғылымның біреуіне айналды, онсыз бүгінгі күні
экономикалық ғылым жүйесінің өмір сүруі мүмкін емес.
2. Туризмнің экономика саласына әсері
Қазіргі экономикада туризмнің ролі үнемі өсіп және өзгеріп тұрады.
Бұрын туризмде алдыңғы ролде болған елдер, қазір екінші және үшінші
орындарға кетуде. Олардың орнына жаңа заттар келуде.
Экономикалық жағынан туризмді былайша қарастырады:
- өнімді өндіру, айырбастау және бөлу сферасындағы қоғамдық
қатынастардың белгілі бір жинағы ретінде;
- белгілі бір өндіріс саласы мен экономикалық іс-әрекеттерді қосып,
елдің халық шаруашылық кешенінің бір бөлігі ретінде;
- туризмді елдің немесе аймақтың шаруашылық саласы сияқты зерттейтін
экономикалық ғылым ретінде;
- туристік өнімді өндіретін, оны қолданатын, бөлетін және айырбастауды
зерттейтін қоғамдық ғылым ретінде;
- туристік экономика жүйесінің барлық деңгейіндегі адамның мінез-
құлқын зерттейтін қазіргі экономикалық теория ретінде;
Фундаменталды экономика жағынан қарасақ, туризм дегеніміз ол
экономикалық кешен, оның дамуы ішкі себептерден гөрі, көбінесе әлемдік
шаруашылық процестер мен қатынастар арқылы түсіндіріледі. Сонымен қатар,
туризм – торы. Өйткені туристер басқа елге дамалысқа барғанда басқа
өндірісте өндірілген өнімнің бір бөлігін ғана апарып қоймайды, сонымен
қатар онда жаңа жұмыс орнын да құрады [4].
Қазіргі туризм экономикалық құбылыс ретінде:
- индустриалдық түрде болады;
- туристік өнім мен қызмет түрінде көрінеді, оны жинауға және көлікпен
тасуға болмайды;
- жаңа жұмыс орындарын құрайды және жаңа аудандарды игерудегі алғашқы
қарлығаш, сонымен қатар ұлттық экономиканың жылдам дамуының
катализаторы болады;
- туризмге мамандандырылған елдің пайдасына ұлттық табысты қайта бөлу
механизмі ретінде кіріседі;
- ұлттық табыстың өсуіне, инфрақұрылымның дамуы мен жергілікті
халықтың өмір деңгейінің өсуінде мультипликатор рөлін атқарады;
- жоғарғы деңгейдегі әсерлікпен және инвестицияның жылдам
қайтарылуымен сипатталады;
- табиғат пен мәдени мұраны қорғаудың тиімді құралы ретінде жұмыс
істейді, өйткені оның негізгі ресурстарының базасын осы элементтер
құрайды;
- барлық шаруашылық салаларымен және адамның іс-әрекет түрлерімен
сәйкес келе береді.
Сонымен, туризм аймақтың немесе елдің экономикасына белсенді түрде әсер
ете алады, онда ол оның шаруашылық, әлеуметтік және гуманитарлық негізінде
дамиды.
Нарық экономикасында өндірістік қорлардың заттық факторлар қозғалысы
құндық қажеттілігін туғызады. Құнды және материалдық қажеттіліктер біртұтас
болады. Бұл бірлік өндірістік қорлардың мәнімен анықталатын қажеттіліктің
сипаттамасы болып табылады.
Заттық және құндылық формаларының бірлігін ескере отырып, өндірістік
қорларға деген қажеттіліктерді анықтау дегеніміз ынтымақтастылығын
техникалық және технологиялық шешімдерді таңдауда құндық параметрлер де
қатысуы керек деген сөз. Олар құрастырушылардың техникалық тапсырмаларында
болуы қажет.
Өндірістік жабдықтардың элементтерінің құнын жоғарылату жаңа өнімдер
түрін (қызмет) игерудегі турфирмалардың қаражаттарына қатты әсерін
тигізеді, ол игеруге келетін жоғарғы шығынмен байланысты, себебі олардың
орны түскен табыспен әр уақытта тола бермейді.
Турфирманың қаражатының тұрақтылығы түсетін табыстың мөлшеріне
түгелімен тәуелді. Табыс заттың бірлік бағасын (қызмет) оның таратылған
санына көбейту арқылы анықталады. Табыс мөлшері барлық кетірген шығындарды
өтеуі және табыс алуды қамтамасыз етуі керек. Осындай тапсырмаларды шешу
үшін экономика ғылымы келесідей категориялы инструменттерді жасады:
- өтеу сомасы;
- өтеудің орташа мөлшері;
- өтеу коэффициенті;
- шығынсыздық нүктесі;
- табыс шегінің нүктесі;
- мықтылық беріктілік.
Бұл категорияларды рет-ретімен қысқаша қарастырып шығайық [3].
Өтеу сомасы деп табыс пен барлық ауыспалы шығынының арасындағы
айырмашылықты айтады, яғни өтеу сомасы дегеніміз бұл өндірістің тұрақты
шығыны мен табысының жиынтығы. Өтеу сомасы – ол тұрақты шығынды өтеуге және
табыс алуға салынатын қаражат. Өтеу сомасын есептеу үшін табыстан барлық
ауыспалы шығынды шегереді (кейде оны тікелей шығын дейді).
Өтеудің орташа мөлшері дегеніміз заттың бірлік бағасы мен орташа
ауыспалы шығынның арасындағы айырмашылық. Өтеудің орташа мөлшері дегеніміз
өнімнің бірлігінің тұрақты шығындары өтеудегі және табыс алудағы үлесі.
Өтеудің коэффициенті деп өткізуден түскен табыстағы өтеу жиынтығының
үлесі және заттар үшін өтеудің коэффициентін айтамыз – бұл заттың бірлік
бағасындағы өтеудің орташа мөлшерінің үлесі.
Шығынсыздық нүктесі - бұл турфирманың белгілі мөлшердегі өндірісі және
онан түскен табысы, ол оның барлық шығындарын және нөлдік кірісті де
өтейді.
Табыс шегі (оны кейде сатудың критикалық мөлшері дейді) – бұл шығынсыз
нүктеге сәйкес келетін табыс.
Мықтылық беріктілік – бұл нақты табыстың табыс шегінен пайыздық
ауытқуы, яғни нақты және табыс шегінің айырмашылық қатынасының нақты
табысқа пайызы арқылы шығарылады.
Жоғарыда көрсетілген категорияларды пайдалану барлық мекемелердің
өндірістік іс-әрекеттерінде, оның ішінде турфирмаларда да бірқатар
практикалық тапсырмаларды шешуге мүмкіндік береді.
3. Туризм индустриясы мен туристік нарықтың ерекшелігі
Турист энциклопедиясында туризм индустриясы туралы мынадай анықтама
берілген: Бұл материалдық-техникалық базалардың құрылуын, туристік
рекреациялық ресурстарының пайдалануын, туристік тауарлар мен қызметтердің
айырбасталуын, қолданылуын, материалды және материалды емес сфера
өнімдерінің өндірісін қамтамасыз ететін мекемелер мен ұйымдар жиынтығы.
Туризм индустриясының мекемелері мен орталықтарын, кәсіпорындарын үш
топқа бөледі [5]:
1. Демалыс орындары мен маршруттардағы туристік экскурсиялық қызмет
көрсету мекемелері (турбазалар, қонақ үйлер, санаториялар,
кемпингтер; саяхат және экскурсия бюролары; арнайы көлік, туристік-
экскурсиялық тасымалдау; демалу орындары мен туристік орталықтары
туристерді сауықтыру орындарымен, сувенир мен басқа туристік
тауарлар мен қамтамасыз ететіндер).
2. Демалыс орындарындағы туристерге, жергілікті халыққа тұрмыстық,
мәдени-танымдық, сауда қызметтерін көрсететін мекемелер (жолаушылар
көлігі, қонақ үйлер, ауруханалар, дүкендер, кинотеатрлар, клубтар).
3. Материалдық техникалық базаларды құру мен пайдалануды қамтамасыз
ететін өнеркәсіп орталықтары және оларға еңбек құралдарын, шикізат,
инвентарь жеткізетіндер, сондай-ақ туризм сферасында біліктілігі
жоғары мамандар дайындайтын мекемелер.
Туризм индустриясы үш айрықша қасиеттерімен ерекшеленеді: біріншіден,
туристік мекемелердің орналасуындағы ресурстарға болжам; екіншіден,
туристік қызмет көрсетудегі мезгілдік; үшіншіден, туризм инфрақұрылымының
даму деңгейіне жоғары талап.
Экономиканың саласы ретінде, туризмнің өзіне тән бірқатар айрықша
ерекшеліктері бар, солар арқылы халық шаруашылығының басқа да салаларынан
бөлініп тұрады. Туризм индустриясының басты айрықша ерекшелігі өндіріс пен
өнімді тарату уақытының бірлестігі. Көлік уақытының жоқтығы, яғни туристік
қызметтер (турөнімдер) бұл жерде өндіріледі және бірден қолданылады. Екінші
ерекшелігі оның өнімдері артығынан шығарылып, қоймада сақталмайды. Туристік
қызмет көрсетудің келесі бір ерекше айырмашылығы – қызмет өндірісіне дейін
өндіріс объектісіне тұтынушыларды тасымалдап, жеткізу. Бұл өз тұрғысында
туризмнің басқа да ерекше айырмашылықтарымен байланысты, турист алған
өнімдерді “өзімен алып кетеді”, яғни жақсарған денсаулық, көңіл-күйі,
жаңадан толтырылған білім, пікір, ақпарат арқылы.
Туристік қызмет көрсетудің түпкі мәнін түсіну үшін, туристік қызмет
көрсету процесінің түрін білу керек. Туристік қызмет көрсету дегеніміз
туристерге саяхат кезінде, заттар алған кезде әр түрлі қажеттіліктерін
қамтамасыз етіп, көмектесу. Бұл процестің кешенді түрі келесі анықтауыштар
арқылы анықталады:
- туристерге әр түрлі технологиялық өндіріс пен қызмет көрсетудің
түрлі жағдайындағы қызметтер мен тауарлардың ұсынылуы;
- туристік қызмет көрсету материалдық-техникалық базаларда (қонақ
үйлерде, мейрамханада, көлікте, спорттық құрылымдарда, денсаулық
сақтау мекемерінде) орындалады;
- туристерге ұсынылған тауарлар мен қызметтер әр түрлі іс-әрекет
барысында пайда болған. Олардың кейбіреулері арнайы туристік
ұйымдарда, екіншілері халық шаруашылығының салаларында: көлік, ауыл
шаруашылығы, өнеркәсіп, денсаулық сақтау саласында пайда болған;
- қызмет әр түрлі кәсіптік дайындықтағы және білім деңгейіндегі
мамандармен көрсетіледі.
Туризмде ұсынылған қызметтер территория бойынша бөлінеді. Туристерге
қызметтердің кейбіреулері тұрғылықты өмір сүретін жерлерінде көрсетіледі
(ақпараттық қызмет). Басқаларын турист саяхат кезінде (ақпараттық, көліктік
қызметтер) алады. Үшіншісін туристер туристік орталықтарда (орналасу,
тамақтану, емдеу, көңіл көтеру, іс кездесу) алады.
Қызмет көрсетуді туристерге бағыттап, үлгі бойынша былай бөлуге болады:
1. Қызмет пен тауарларға тарту.
2. Олардың туристік өнімге қызығушылығын тудырады.
3. Ұсынылған тауар мен қызметтерді пайдалануға қызығушылықтарын тудыру.
4. Туристік қызмет пен тауарларды пайдалануда тура шешім қабылдауға
көмектесу.
Туристік индустрия дегеніміз туристік өнім шығарушылар, солар арқылы
халықтың туристік сұранысын өтейді, олар адамдардың рекреациялық
қажеттіліктері арқасында құрылады.
Қандай бір фирма болмасын оның нарықтағы табысы шығаратын өнімдерінің
тартымдығына байланысты. Бағасы да, нарықтағы өтімділігі және жылдам
таралуы да соған байланысты.
Өнімнің экономикалық категория ретінде терең мазмұны бар, бірақ, осы
уақытқа дейін жалпы қабылданған анықтамасы жоқ. АҚШ-тың Солтүстік-Батыс
университетінің маркетинг профессоры, Американың маркетинг ассоциациясының
белсенді мүшесі Ф.Котляр мынадай анықтама береді: “Өнім-өзіне тарту, алу,
пайдалану және қолдану мақсатымен нарыққа ұсынылатын және адамның ынтасы
мен керегін өтей алатын қандай да болмасын зат”. Өнім физикалық объектілер,
көрсетілетін қызметтер, ой-пікір және тағы басқалар бола алады.
Туризмде өнім болатыны көрсетілетін кешенді қызмет, яғни бір пакетте
туристерге сатылатын қызметтер жиынтығы. Өндірушілерге қарағанда, туристер
туристік өнімді кең түрде ұғынады. Туристік сапарға шыққанда, адамдар өзіне
көрсетілетін қызметтерден басқа да ерекшеліктерді іздестіреді. Біреулері
ұзақ демалысқа шығып, курортқа барып демалып, денсаулығын түзеп қайтса,
басқалары командировкаға барып, іскерлік келіссөздер жүргізіп, шартты
келісімдер жасайды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz