Б.Cоқпақбаев шығармалары

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Поэтикалық мәтіндегі көркем ойды бейнелейтін тілдік құралдардың эстетикалық қасиетін, болмыс-бітімін, көркемдік жасалу тәсілдерін зерттеуде еңбектер баршылық. Ал авторлық қолданыстағы окказионал сөздердің мағынасын ашып, ақын тіліндегі ерекше назар аудартқан сөздердің астарына көбінесе назар аударылмайды. Автордың окказионал қолданыстарының семантикасын түсінуде оқырман ретінде біраз қиналатының анық, толыққанды түсінуің де мүмкін емес, өйткені, бұл сөздер түсіндірме немесе диалектологиялық т. б. сөздіктерде өзгеріссіз қалпында кездеспейді. Қазақ тіл мамандары «тосын сөздер», «бір ғана қолданымдық сөздер» сияқты әртүрлі сипаттама берулерінің себебі осы. Осындай ерекше қолданыстары арқылы ақын оқырманды қайда жетелейді, түпкі астарында қандай ой, қандай көңіл - күй, жасырылған сыр мен сын, дүниеге деген тың көзқарас жатқандығы кімді де болса мазалайтыны анық. Автор өз оқырманын таңғалдыру үшін де біраз еңбектеніп, тыңнан жол іздеп, жаңалыққа құмартатыны белгілі. Ал енді осы тыңнан туған сөздің мағынасын ашу үшін ақынның дүниетанымына, болмысына, ішкі сезіміне үңілу қажет. Ол үшін ақын қолданған окказионал сөздерді танымдық тұрғыдан талдап, жан-жақты болжам мен пайымдаулар жасаған дұрыс болар. Сол мақсаттар негізінде сөз шеберлері қолданған окказионал сөздерді мәнмәтінмен тікелей байланыста қарастыра отырып, мағына бірлігін айқындау және сол мағына бірлігінің оқырманның санасында қалай көрінетіндігі (ассоциациясы) басты назарда болды. Ол үшін, ең алдымен, ақын шығармасындағы окказионал қолданыстарды айқындап, оларғаталдау жасай отырып, автор мен оқырманның ассоцациясының қаншалықты үйлесімді екенін эксперимент жүргізу арқылы анықтап, мәнмәтіндегі мағынасына тереңнен үңілу қажеттігі туындайды.

Көркем шығарманы тудырушы қаламгердің ұлттық мәдениетке толы еңбегі оқырманның тілдік санасында мәдени семантиканың қалыптасуына ықпал етеді. Мәдени семантиканың санада қалыптасуына тарих, қоғам, мәдениет қайраткерлерінің есімдері мен сөздері, аса маңызды саяси-әлеуметтік оқиғалар, мәдени, тарихи, діни жәдігер-ескерткіштер, ән, жарнама, БАҚ материалдары әсер еткенімен, мәдени құзыреттілікті қалыптастырудың негізгі көзі ретінде көркем шығарманы атауға болады.

Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы. Әрбір теориялық тұжырымдар нақты мысалдармен дәлелденіп отырды. Зерттеулер жүргізуде автордың таным-түсінігі, ой-санасынан пайда болатын окказионалды қолданыстардың ерекшеліктерін анықтауда, психолингвистикадағы ассоциативті эксперимент арқылы окказионализмдердің автор-оқырман дүниетанымы мен болмысын тануда жаңа дереккөздері мен әдістің табылуы. Автор мен оқырманның тілдік санасын зерттей отырып сол халықтың өзін, мәдениетін де тануға мүмкіндіктің тууы. Тілдік тұлғаның көркем шығармамен танысу барысында өзіндік ассоциацияланған мәдени семантикасынан автор мен оқырман арасында қандай құзыреттіліктер қалыптасатыны анықталды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Жұмыстың нәтижелерін лингвистикада жаңа бағыт қалыптастыруда пайдалану, окказионалды қолданыстардың түрлері мен ерекшеліктерін айқындауда, окказионалды метафора, окказионалды метонимия, окказионалды синекдоха, окказионалды фразеологизмдер мен теңеулердің теориялық негізін қалыптастыруда, автор мен реципиенттің дүниетаным сәйкестігін зерттеуде, тілдік тұлға мен оның мәдени құзыреттілігі анықтауда, методологиясын дамытуға негіз бола алады.

Зерттеудің мақсаты. Б. Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» шығармасы негізінде қолданылған окказионал сөздердің семантикалық құрылымы мен ассоциативтік табиғатын психолингвистикалық талдау жүргізу арқылы автор мен оқырман таным-түсінігі мен санасының, ойының қаншалықты сәйкес келетіндігін және автор мен оқырман арасында қандай құзыреттіліктің қалыптасатындығын анықтау. Б. Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» шығармасында қолданған окказионал сөздерге семантикалық құрылымы мен ассоциативтік табиғатын айқындау - зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.

Зерттеудің міндеттері. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін төмендегідей міндеттерді қарастыру көзделді:

-ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып окказионал сөздердің анықтамасын беру;

-окказионал сөздердің семантикасын айқындау барысында авторлық қолданыстағы сөздердің табиғатын таныту;

-окказионал сөздердің жасалу жолдары мен қолданыстағы құрылымдық ерекшеліктерін, яғни окказионалды метафора, окказионалды метонимия, окказионалды теңеу, окказионалды фразеологизм сияқты түрлерін айқындау;

-фразеологизмдердің авторлық қолданыста өзгеріске ұшырау сипатын анықтау, қалыпты және окказионал фразеологизмдердің ерекшеліктерін дәйектеу;

-автордың окказионал қолданыстарына байланысты психолингвистикалық экспермент жүргізу арқылы оқырмандардың окказионалды сөздердің семантикасын қаншалықты терең түсінгендігін, индивидтің лингвомәдени құзіреттілігін айқындау.

Зерттеу нысаны. Жұмыста окказионалды қолданыстардың құрылымдық-семантикалық сипаты мен ассоциативті табиғатын зерттеуде негіз етіп Б. Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейді» шығармасы алынды. Бұл орайда, жеке авторлық сөз қолданыстарға байланысты құрылымдық-семантикалық аспектіден зерттеу жүргізген А. Байтұрсынұлы, К. Аханов, З. Қабдолов, Х. Нұрмұханов, Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Н. Уәли, М. Серғалиев, Г. Мұратова, Г. Смағұлова, Л. Еспекова, Қ. Айдарбек сынды ғалымдардың еңбектерң қарастырылды.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері. Дипломдық жұмысқа нысан болған мәселенің шешімін іздеуде тіл ғылымының іргелі зерттеулері, ерекше бағыттары мен жаңалықтары негізге алынды. Жұмыстың ғылыми негізіне Р. Сыздық, Н. Уәли, М. Оразов, Г. Мұратова еңбектері басшылыққа алынды.

Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында алға қойған мақсат-міндеттерді орындау үшін дәстүрлі ғылыми сипаттама, түсіндіру, салыстырмалы, мәнмәтіндік талдау, жүйелеу, топтау, лингвистикалық эксперимент жүргізу әдіс-тәсілдері қолданылды.

I Б. Соқпақбаев шығармаларындағы окказионал сөздердің семантикалық-құрылымдық түрлері

Жалпы және қазақ тіл біліміндегі окказионалды сөздердің зерттелуі

Окказионализмдер тіл білімінің әр түрлі саласында - лексикология мен семасиологияда, көркем мәтін тілін лингвистикалық талдауда да қарастырылып келеді.

Қазақ тіл білімінде окказионализмдер жазушының шеберлігі арқылы пайда болған қолданыстар ретінде зерттелуде. Осы тұрғыдан келгенде, окказионал қолданыстарды тілдің динамикалық жүйесінің белсенді процесінің бірі ретінде қарастыру аса маңызды.

Әлемдік лингвистикада алғаш «окказионал» терминін қолданған Н. Фельдман болатын. Ғалым окказионал сөздердің семантикалық құрылымына ерекше көңіл бөліп, «дәл тауып айтылған және ерекше мәнерлі сөздер» ретінде таниды.

Окказионалды сөздер - жалпыхалықтық қолданысқа сай келмейтін, белгілі бір авторға меншікті, тосыннан пайда болатын, тілдегі сөзжасам жүйесінің мүмкіндіктеріне сәйкес жасалатын, әдеби тілге ену қабілеті шектеулі, үнемі жаңашылдығымен, экспрессивтілігімен ерекшеленіп, контекст қалауына қарай қызмет атқаратын поэтикалық мәнде қолданылатын сөздер [1, 90 б. ] .

Тіл білімінде жеке автордың қолданысында пайда болған сөздердің: «индивидуальные слова», «слова-самоделки», «слова-экспромы», «индувидуальные новообразования», «слова информирующего характера», «слова метеоры» «эгологизмы», «оценочные слова-времянки», «эфемерические инновации», «неолексемы», «некодифицированные слова», «одноразовые слова», «речевые новообразования», «слова одноневки», «неологизмы контекста», «индивидуально-авторские неологизмы», «литературные неологизмы», «неологизмы поэта», «одноразовые неологизмы», «писательский неологизм», «индивидуальные неологизмы» т. б атауларын М. Степанова, В. Елисеева, И. Дегтяров, О. Габинская, В. Лопатин, А. Лыков, Н. Фельдман, И. Улуханов, Э. Ханпира т. б. ғалымдардың еңбектерінен кездестіруге болады.

Ғалымдар тарапынан негізі қаланған бұл мәселе алғашқыда жекелеген ақын-жазушылардың тіл ерекшеліктерін айқындау, сараптау, сонымен қатар әдеби тілмен арадағы байланысын анықтау тұрғысынан қарастырылып, кейін жалпы теориялық және тәжірибелік ізденістерге ұласты. Бүгінгі күні жеке автордың қолданысында пайда болған сөздерді, тіркестерді атауда бірізділік жоқ деуге болады. Окказионалды сөздер қазақ тіл білімінде өзіндік белгі-қасиеттеріне байланысты әр ғалым тарапынан әртүрлі айтылымыға ие. Мәселен, Р. Сыздық «тосын сөздер», Х. Нұрмұханов «бір ғана қолданымдық сөздер», А. Алдашева «индивидуалды-авторлық сөздер», Л. Еспекова «окказионализм», Г. Мұратова «окказионал сөздер» ретінде зерттеу еңбектерінде қолданған. Окказионалды сөздер жеке автордың шығармашылығында пайда болып, ақын-жазушылардың өзіндік жазу мәнерін танытатын қолданыстар болып табылады.

Қазіргі тіл білімінде тілші-ғалымдардың көпшілігі окказионал сөздерді неологизмдердің қатарында қарастырса, кей ғалымдар авторлық қолданыстарды неологизмдер жүйесінен бөліп қарастырады. Неологизмдер мен окказионалды сөздерді екі бөліп қарастырған дұрыс деп ойлаймыз. Өйткені, окказионалды сөздер - жеке автордың таным-түсінігінен туындайтын, өз бойындағы «жаңашылдық» пен «ерекшелікті» ешуақытта жоғалтпайтын, құрылымдық-семантикалық өзгерістерге ұшырамайтын, жалпыхалықтық қолданысқа ие болуға, әдеби тілдің бекітілген тілдік нормасына айналуға негізделмеген сөздер. Ал лексикалық неологизмдер тіл фактісі, оны тудырушы тұлға маңызды болып саналмайды, бастапқы жаңашылдығы жалпыхалықтық сипатқа ие болғанда, уақыт өте келе құрылымдық және семантикалық өзгерістерге ұшырап, жаңа сөз болу қабілетінен айырылады.

Дегенмен, жеке авторлық қолданыстағы жаңа сөздердің уақыт өте келе сөздік құрамның қатарына өтіп, жалпыхалықтық сипат алып жататындары да кездеседі. В. Гактың айтуынша, бұл сөздерді неологизмдерден ажырататындай негізгі критерийлер айқындалмаған. Мұндай окказионал сөздер неологизмдер құрамынан стилистикалық неологизмдер деген атауды иеленген. Р. А. Будагов көркем әдебиеттегі жаңа сөз қолданыстарын тілдік және стилистикалық неологизмдер деп қарастырады [2] . Ал Р. Сыздық стилистикалық неологизмдерге мынадай анықтама береді: «Тілдік немесе лексикалық неологизмдер - қоғамдық қатынастардың, техника мен шаруашылықтың, ғылым мен мәдениеттің өзгерістері мен дамуына байланысты жалпы әдеби тіл нормасына енген жаңа сөздер» болса, «стилистикалық неологизмдер ̶ жеке қаламгерлер тілінде стилистикалық мақсат негізінде пайда болған, жазушы сөздігіне тән, әдеби тілдің актив қорына енбейтін, авторлық-индивидуалдық қолданыстағы сөздер» [3, 8 б. ] .

Жеке авторлық сөз қолданыстарға байланысты ғылыми ой-пікірлерді А. Байтұрсынұлы, К. Аханов, З. Қабдолов, Х. Нұрмұханов, Ғ. Қалиев, Ә. Болғанбаев, Р. Сыздық, Н. Уәли, М. Серғалиев, Г. Мұратова, Р. Зуева, Г. Смағұлова, А. Бейсенбай, Ж. Абдрахманова, Л. Еспекова, Қ. Айдарбек сынды ғалымдардың құрылымдық-семантикалық аспектіден қарастырған еңбектерінен көруге болады.

Өзіне дейінгі зерттеулерді қарастыра келе, Г. Мұратова окказионалды сөздерге тән екі басты белгіні атап көрсетеді. Ол белгілер: біріншіден, автордың индивидуальдық шығармашылығының нәтижесі; екіншіден, бір-ақ рет қолданылатындығы [4, 13 б. ] .

Ал Л. Еспекова жеке автордың қолданысында пайда болған жаңа сөздер мен тілдік жаңа сөздерді ажыратудың мынадай белгілерін атап кетеді:

уақыт өту барысында сөз жаңашылдығының сақталу-сақталмауы;
авторының болу-болмауы;
контекспен байланыстылығы;
әдеби тілге ену-енбеуі;
сөздің қандай мақсатпен туындап отырғанын ескеру [5, 10 б. ] .

Ш. Бәйтікова «Қазақ тіліндегі неологизмдер» деген еңбегінде жаңа қолданыстардың заттық және мағыналық дәлдігін анықтауда окказионал сөздердің атқаратын рөлі зор екенін дәлелдей келіп, олардың құрамында ұғымға сыймайтындары да болатынын, олардың бәрін тілімізге енгізсек, тіл мәдениетінің тазалығына нұқсан келтіретінімізді, окказионал сөздерді жаңа қолданыстардың құрамын қоспай, «кездейсоқ» қалпында қараған тиімді деген пікірді ұсынады [6, 88 б. ] .

Сонымен қатар, жаңа қолданыстарды зерттеуші ғалымдардың бірі - Қ. Қадырқұлов неологизмдерді жаңа сөз және жаңа сөз қолданыстар деп екі топқа бөледі. Бұндағы «жаңа сөздер дегеніміз - жаңа мазмұн мен жаңа формада тілімізге басқа тілден өзгеріссіз не дыбыстық өзгерістерге ұшырап енген сөздер. Жаңа сөз қолданыстар дегеніміз - жаңа мазмұны мен ескі формада немесе ескі мазмұн мен жаңа формада, басқа тілден енген сөздердің жаңаша қолданысқа түсуі» - десе, ал жеке автордың қолданысында пайда болатын сөздерге « . . . жаңалық сипат беру шамалы, өйткені ол сөз контекстен тыс ешқашан қолданылмауы мүмкін», - дейді [7, 23 б. ] .

Окказионал қолданыстар, яғни жеке сөз шығармашылығы қызметі нәтижесінде пайда болатын бірліктер болғандықтан, лингвистикалық әдебиетте бірегей терминмен белгіленбей келе жатыр. Оны жоғарыдағы пікірлерімізде айтып өттік. Көрсетілген терминдердің барлығының қозғап отырған мәселесі біреу, ол - жеке автордың қолданысында пайда болған сөздер. Әр зерттеуші жеке авторлық қолданыстағы сөздің ерекшеленетін басты белгісін оның атауы ретінде пайдаланған. Мәселен, «бір қолданар сөздер» деп оның жазушы шығармашылығында ғана қолданылып, әдеби тілімізге енбей қалатынын негізге алса, «тосын сөздер», «экспромт сөздер» деген атаулары бұл қолданыстың аяқ астынан, тосынан пайда болатындығын негізге алған. «Әдеби неологизмдер» деп көркем шығармада пайда болу ерекшелігіне қарай аталса, «заңсыз сөздер» атауы көркем әдебиет тіліне тән еркіндікке негізделіп пайда болғандықтан, жасалуында тіл заңдылықтарын ескермейтіндігін көрсетеді, «стилистикалық неологизм» пайда болатын жаңа сөзде стилистикалық мақсат көзделетінін айтса, «авторлық неологизмдер», «авторлық жасалымдар» сияқты атаулар жаңа сөздердің белгілі бір авторының болатындығына негізделсе керек.

Окказионал қолданыстар индивидтің белгілі бір жағдайға байланысты сөз тудыру қажеттілігі арқылы өмірге келген жеке авторлық сөздер мен тіркестер. Көркем әдебиет тілінде окказионализмдердің қолданылуы, біздің ойымызша, әдеби тілдің нормасын өрескел бұзу емес, белгілі бір әдеби-эстетикалық, идеялық мақсатта, шығармаға оқырманның назарын аударуда, қызықтырудадан туған құбылыс.

Авторлық жеке қолданыстар жаңа құбылыстар мен заттарды атап, қайталамаларды жойып, сөз мағынасына жаңа бояу қосып, тілдің беріп отырған бейнелеуіш құралдарының құрамын кеңейтіп, жазушының шеберлігін, тілге деген жауапкершілігін көрсетуге мүмкіндік беретін тілдік бірліктер.

Окказионализмдерді жасауда экстралингвистикалық факторлардың да қалыс қалмайтынын естен шығармауымыз қажет. Себебі, дүниені, әлемді ұлттық негізде танудың ең басты себепшісі - экстралингвистикалық фактор. Алайда, біздің ойымызша бұл автордың саналы түрде сол тілде сөйлеуші үшін кездейсоқ (кенет) тұлғамен ерекше бірлік жасауға бағытталған шығармашылық әрекеттің қажеттілігінен шығады.

Қазақ және орыс тіл білімінде окказионал сөздерді мынандай құрылымдық түрлерге жіктейді:

фонетикалық окказионал сөздер;
семантикалық окказионал сөздер;
сөзжасаушы окказионал сөздер.

Фонетикалық окказионал сөздерді қазақ ақын-жазушылар шығармаларынан кездестіре алмаймыз. Окказионал сөздердің бұл түріне тілші ғалымдар дыбыстық құрылымдарды жатқызып жүр. Қолданыстың бұл түрі жаңа ұғым тудырмайды, тек қана белгілі бір дыбыстардың жиынтығы ретінде ғана кездеседі. Сондықтан да, қазақ ғалымдары бұл түрін окказионал сөздер қатарына жатқызбайды. Фонетикалық окказионал сөздерге мысал ретінде орыс ақыны В. Хлебниковтың мына өлеңін келтіруге болады:

Бобэоби пелись губы,

Вээоми пелись взоры,

Пиээо пелись брови, лиэээй - пелся облик,

Гзи - гзи- гзго пелась цепь. Так на холстекаких-то соответсвий,

Вне протяжения жило Лицо.

Бұндай дыбыстық құрылымдар окказионалды сөздердің семантикасын ашуда біраз қиындықтар туғызатыны анық.

Семантикалық окказионал сөздер жеке авторлар шығармаларында қолданылып, тілімізде мүлдем үйлесуі мүмкін емес, деген сөздер контексте белгілі бір мағыналық үйлесім тауып, тығыз бірлікте ұжымдасқан сөздер тобы. Сонымен қатар сөз зергерлерінің өзіндік қолтаңбасын танытатын дәл тауып айтылған сөздер.

Семантикалық окказионал сөздердің мынадай өзіндік ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:

семантикалық окказионал сөздердің құрамындағы бастапқы лексикалық мағынасы мүлдем жойылып кетпейді, керісінше, жаңа окказионал сөздердің жасалуына себепші болады;
Семантикалық окказионал сөздер дайын тілдік бірлік ретінде қолданылмайды, бұл сөздер тың логикадан туындайды;
Семантикалық окказионал сөздер контексте ғана байланысқа түсіп, өзіндік мағынағаие болып қолданылады және контекстен тыс өмір сүруін тоқтатады;
Семантикалық окказионал сөздер жеке автордың таным-түсінігінен пайда болады.

Б. Соқпақбаев шығармаларында кездесетін, өзіндік қолтаңбасын танытатын семантикалық окказионал сөздерді былай топтастыруға болады:

Окказионалды метафора;
Окказионалды метанимия;
Окказионалды синекдоха;
Окказионалды фразеологизм;
Окказионалды теңеу.

Сөзжасаушы окказионал сөздер - тілдегі бар немесе морфемалардың ерекше жолмен жалғану негізінде жасалған сөздерді атайды. Окказионал сөздердің бұл түрі жаңа сөз жасауда өнімді тәсілдердің бірі ретінде күрделі атаулардың да жасалуына қызмет етеді.

М. У. Калниязов сөзжасаушы окказионал сөздердің үш түрін көрсетеді:

Өнімсіз сөзжасаушы тип арқылы;
Сөзжасаушы типтің заңдылықтарын бұзу негізінде (өнімді, өнімсіздерге де қатысты) ;
Сөзжасам типіне қатыссыз, «типтен тыс» пайда болған қолданыстар.

Сөзжасаушы окказионал сөздердің мұндай жасалу жолдарын Г. Мұратова, Л. Еспекова, Б. Ардақ сынды зерттеушілер де атап көрсетеді.

Жалпы отандық жазушыларымыздың көркем туындыларында және біз зерттеу нысаны ретінде алып отырған Б. Соқпақбаевтың шығармасынан да семантикалық окказионализмдерді көптеп кездестіреміз. Сөзжасаушы окказионал сөздерді кейбір еңбектерде ғана кездестірсек, фонетикалық окказионал сөздер жоқтың қасы деп айтуға болады.

Окказионалды метафоралық қолданыстар

Метафора - сыртқы және ішкі белгілері тұлғасындағы, кимылындағы не атқаратын қызметіндегі т. б. ұқсастыққа қарап, бір зат атауының басқа бір затқа атау болуына байланысты сөз мағынасының ауысуы болып табылады. Мағына ауысуының бұл тәсілінің негізінде ұқсату заңы жатыр.

Метафораға келесі сипаттамалар тән: метафора әлемді тану мен ойлаудың құралы, метафора фундаментальды мәдени құндылықтарды көрсетеді немесе мәдени-ұлттық дүниетанымға негізделеді.

Метафораны сөз өнері мен поэтика, риторика, эстетика, логика, философия тіл ғылым салалары мен стилистика, лексикология, психолингвистика, когнитивті лингвистика да зерттейді. Метафора туралы алғашежелгі грек ойшылы Аристотель, мағыналық үйлесім қалыптастырудағы метафораның маңызды сипаттары - оның субьективтілігі мен ұғым тудыру қасиеті бар екендігін айта отырып, қызметін түсіндірген болатын. Сонымен қатар, зерттеуші ғалымдар тілдік метафоралардың семантикалық-функционалдық топтарын айқындауда олардың номинация жасауға икемді толық және жартылай мағыналарын, бағалауыштық, танымдық, эмоционалдық және прагматикалық ерекшеліктерін де атап көрсетті.

Метафора әрдайым ауыспалы мағынада жұмсалады. Соның өзінде кемінде екі мағына болуы мүмкін. Сондықтан метафора екі түрлі қызмет атқарады: белгілі бір затқа, құбылысқа немесе адамға сипаттама беру және сол заттың, құбылыстың немесе адамның атын атау (номинация) . Бірінші жағдайда, метафора сөйлем ішінде баяндауыш қызметін атқарса, екінші жағдайда бастауыш немесе толықтауыш тұлғасында көрінеді. Метафора қызметі сөйлеу практикасында қалыптасып қалған аю, түлкі, қоян, доңыз, қой, ит т. б. аң атауларымен тіркескен сипаттамалар арқылы ғана емес, адам болмысын сипаттайтын лексикалық бірліктер арқылы да анықталады.

Метафора жекелеген бөлек объектілерге емес, ойлау кеңістігіне жатады. Таным үдерісінде бұл күрделі тікелей байқалмайтын ойлау кеңістіктері метафора арқылы ең қарапайым немесе нақты байқалатын ойлау кеңістіктермен ара қатыста болады.

Тіл білімінде метафора мәселесі көне ойшылдар Аристотель, Цицерон, батыс ғалымдары А. Ричардс, Ф. Уилрайт, Макс Блэк, Дж. Лакофф және М. Джонсон, орыс тілі зерттеушілері АА. Потебня, В. Г. Гак, В. Н. Телия, Н. Д Арутюнова, В. К. Харченко т. б; қазақ тіл білімінде А. Байтұрсынұлы, Б. Хасанов, Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы, Б. Қалиев, Б. Қасым т. б. зерттеу еңбектерінен көрініс тапқан.

Аристотель алғаш рет метафораны ұқсастық негізінде сөз мағынасының өзгеруі деп көрсетеді. Цицерон оның тілге қажет ұғымдарды атау қабілетін басты назарға алса, А. А. Потебня метафоралық ауысуды тілдік семантиканы дамытудың бір құралы ретінде таныды. В. Г. Гак, В. Н. Телия метафораның аталымдық, когнитивтік қызметіне баса назар аударды. Н. Д. Арутюнова бұл құбылыстың тілдік аспектілері: бейнелілігін, қолданымдық сипатын ашады [8, 11 б. ] . Метафораның мағына дамытудағы маңызы туралы А. Байтұрсынұлы, Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы, М. Балақаев құнды пікірлер қалдырған. Оның қызметіне, қолданыстық ерекшеліктеріне Б. Хасанов зерттеу еңбегін арнаған.

Шетелдік және отандық ғалымдарымыздың метафораға және оның түрлеріне байланысты айтқан тұжырымдарында айырмашылықтар мен ұқсастықтар бар. Сондықтан 1-кестеге сәйкес Н. Д. Артюнова мен Б. Хасановтың тұжырымдамалары көрсетілді.

Кесте 1. Н. Д. Артюнова мен Б. Хасановтың тұжырымдамасы

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.