Қор нарығы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қор нарығы қызмет етуінің мәні және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қор нарығының негізгі операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының ажырамас құрамы ретінде ... ... ..20
2 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
2.1 Қазақстан қор нарығының (KASE ) қалыптасуы және даму тарихы ... ... ... 27
2.2 Инвестициялық процеске қор нарығының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Қазақстан Республикасы қор нарығы операцияларын статистикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДРАЫ
3.1 Қор нарығының бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму мәселелері ...56
3.2 Қазақстан қор нарығын жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қор нарығы қызмет етуінің мәні және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қор нарығының негізгі операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының ажырамас құрамы ретінде ... ... ..20
2 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
2.1 Қазақстан қор нарығының (KASE ) қалыптасуы және даму тарихы ... ... ... 27
2.2 Инвестициялық процеске қор нарығының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2.3 Қазақстан Республикасы қор нарығы операцияларын статистикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДРАЫ
3.1 Қор нарығының бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму мәселелері ...56
3.2 Қазақстан қор нарығын жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» халыққа Жолдауында: «Біздің салауатты экономикалық өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді.» – деп айтқандай, бағалы қағаздар нарығындағы банктің іс-әрекеті – нарықтық экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: «Алтыншы бағыт – Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі», - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын «Бесіншіден, біз тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет», - деп атап ерекше міндеттеді. /1/
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Осы бағалы қағаздар нарығының қызметтері мен операциялары, оған қатысушы тұлғалар жиналатын және бағалы қағаздарды сату, сатып алу шарттарының жүргізілетін орталығы қор нарығы болып табылады.
Сонымен, қор нарығы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу процесiн ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы және өндiрiстiк капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың қозғаушы күштерiнiң бiрi болып саналатын инвестициялық процеске ықпал етедi.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан соң өз экономикасына, өз заңына ие болды. Осымен байланысты бағалы қағаздар нарығын дамыту қажетті болып табылады. Ал бағалы қағаздар нарығы қазір біздің елімізде жаңа даму үстінде. Кез–келген елдің бағалы қағаздар нарығын немесе қор биржасын алып қарастырсақ банктердің осы елдің бағалы қағаздар нарығында банктердің алатын рөлі өте зор. Ал біздің елде осы бағалы қағаздар нарығында банктердің алатын рөлі қаншалықты маңызды екендігін мен өзімнің дипломдық жұмысымда ашып қарастыруға тырыстым.
Бағалы қағаздар нарығы еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: «Алтыншы бағыт – Ырықтандыру жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі», - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын «Бесіншіден, біз тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет», - деп атап ерекше міндеттеді. /1/
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Осы бағалы қағаздар нарығының қызметтері мен операциялары, оған қатысушы тұлғалар жиналатын және бағалы қағаздарды сату, сатып алу шарттарының жүргізілетін орталығы қор нарығы болып табылады.
Сонымен, қор нарығы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу процесiн ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы және өндiрiстiк капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың қозғаушы күштерiнiң бiрi болып саналатын инвестициялық процеске ықпал етедi.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан соң өз экономикасына, өз заңына ие болды. Осымен байланысты бағалы қағаздар нарығын дамыту қажетті болып табылады. Ал бағалы қағаздар нарығы қазір біздің елімізде жаңа даму үстінде. Кез–келген елдің бағалы қағаздар нарығын немесе қор биржасын алып қарастырсақ банктердің осы елдің бағалы қағаздар нарығында банктердің алатын рөлі өте зор. Ал біздің елде осы бағалы қағаздар нарығында банктердің алатын рөлі қаншалықты маңызды екендігін мен өзімнің дипломдық жұмысымда ашып қарастыруға тырыстым.
Бағалы қағаздар нарығы еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
1. www.akorda.kz – Қазақстан Республикасы Елбасының ресми веб-сайты.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН».
2. Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР-ның заңы. 1997ж 10 шiлде.
3. «Акционерлiк қоғам туралы» ҚР-ның заңы. 1998ж. 10-шiлде.
4. Ақша, несие, банктер. / Сейтқасымов .С. – Алматы : Экономика, 2003.
5. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г.
6. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
7. Брокеры и Регистраторы на РЦБ / Алматы 2002.
8. Рынок ценных бумаг. / Галанова В.А. Басова А.И. – Москва 1996.
9. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
10. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,2009г.
11. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 8- 2009г. 2-4стр.
12. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2009 г.
13. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №10, - 2010 г. 2-6 стр.
14. «Итоги развития биржевого фондового рынка за январь-сентябрь 2010 года» // РЦБК №19, 2010 г. 12-23 стр.
15. Жаксыбаев М.И. «Алматы аймақтық қор орталығына айналуы». КазЭУ Хабаршысы. 2008, №2
16. Сатиев С.А. «Қазақстанның қаржы секторының даму перспективасы». КазЭУ Хабаршысы. 2009, №3
17. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С.,Рынок ценных бумаг: особенности
функционирования в Казахстане.- Алматы., 2004-340 бет.
18. Сейткасимов Т.С., Ильясов А.А., Ценные бумаги и фондовый рынок. - Алматы., 2006.-184 бет.
19. Косолапов Г. Интеграционные процессы в корпоративном секторе и фондовый рынок // Рынок ценных бумаг №13 2010 г-19-21 бет.
20. Джуматова А.К. Деятельность Инвестиционного Фонда Р.К на рынке ценных бумаг // Банки Казахстана №6 2010г -24-25стр.
21. Арыстанбаева С. Организация эффективного размещения финансовых ресурсов на рынке ценных бумаг // Қаржы қаражат №4 2010г - 10-11 бет.
22. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2010год
// Рынок ценных бумаг №1 2011г- 11-19бет.
23. Важинская Е. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2009 год // Рынок ценных бумаг №1-2 2010г-13-27бет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН».
2. Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР-ның заңы. 1997ж 10 шiлде.
3. «Акционерлiк қоғам туралы» ҚР-ның заңы. 1998ж. 10-шiлде.
4. Ақша, несие, банктер. / Сейтқасымов .С. – Алматы : Экономика, 2003.
5. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г.
6. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
7. Брокеры и Регистраторы на РЦБ / Алматы 2002.
8. Рынок ценных бумаг. / Галанова В.А. Басова А.И. – Москва 1996.
9. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
10. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,2009г.
11. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 8- 2009г. 2-4стр.
12. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2009 г.
13. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №10, - 2010 г. 2-6 стр.
14. «Итоги развития биржевого фондового рынка за январь-сентябрь 2010 года» // РЦБК №19, 2010 г. 12-23 стр.
15. Жаксыбаев М.И. «Алматы аймақтық қор орталығына айналуы». КазЭУ Хабаршысы. 2008, №2
16. Сатиев С.А. «Қазақстанның қаржы секторының даму перспективасы». КазЭУ Хабаршысы. 2009, №3
17. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С.,Рынок ценных бумаг: особенности
функционирования в Казахстане.- Алматы., 2004-340 бет.
18. Сейткасимов Т.С., Ильясов А.А., Ценные бумаги и фондовый рынок. - Алматы., 2006.-184 бет.
19. Косолапов Г. Интеграционные процессы в корпоративном секторе и фондовый рынок // Рынок ценных бумаг №13 2010 г-19-21 бет.
20. Джуматова А.К. Деятельность Инвестиционного Фонда Р.К на рынке ценных бумаг // Банки Казахстана №6 2010г -24-25стр.
21. Арыстанбаева С. Организация эффективного размещения финансовых ресурсов на рынке ценных бумаг // Қаржы қаражат №4 2010г - 10-11 бет.
22. Аналитическая служба. Итоги развития биржевого рынка за 2010год
// Рынок ценных бумаг №1 2011г- 11-19бет.
23. Важинская Е. Итоги развития биржевого фондового рынка за 2009 год // Рынок ценных бумаг №1-2 2010г-13-27бет.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қор нарығы қызмет етуінің мәні және оның ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қор нарығының негізгі операциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының ажырамас құрамы ретінде
... ... ..20
2 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ
АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
2.1 Қазақстан қор нарығының (KASE ) қалыптасуы және даму тарихы
... ... ... 27
2.2 Инвестициялық процеске қор нарығының әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасы қор нарығы операцияларын статистикалық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДРАЫ
3.1 Қор нарығының бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму мәселелері ...56
3.2 Қазақстан қор нарығын жетілдіру жолдары мен даму болашағы
... ... ... ...69
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біздің салауатты экономикалық
өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне
және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді. – деп
айтқандай, бағалы қағаздар нарығындағы банктің іс-әрекеті – нарықтық
экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: Алтыншы бағыт – Ырықтандыру
жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа
деңгейі, - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын Бесіншіден, біз
тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ
ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін
емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту
бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет, - деп атап ерекше міндеттеді.
1
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Осы бағалы қағаздар нарығының қызметтері мен операциялары, оған
қатысушы тұлғалар жиналатын және бағалы қағаздарды сату, сатып алу
шарттарының жүргізілетін орталығы қор нарығы болып табылады.
Сонымен, қор нарығы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және
қайта бөлу процесiн ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады.
Ол қаржы және өндiрiстiк капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық
дамудың қозғаушы күштерiнiң бiрi болып саналатын инвестициялық процеске
ықпал етедi.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан соң өз экономикасына, өз
заңына ие болды. Осымен байланысты бағалы қағаздар нарығын дамыту
қажетті болып табылады. Ал бағалы қағаздар нарығы қазір біздің елімізде
жаңа даму үстінде. Кез–келген елдің бағалы қағаздар нарығын немесе қор
биржасын алып қарастырсақ банктердің осы елдің бағалы қағаздар
нарығында банктердің алатын рөлі өте зор. Ал біздің елде осы бағалы
қағаздар нарығында банктердің алатын рөлі қаншалықты маңызды екендігін мен
өзімнің дипломдық жұмысымда ашып қарастыруға тырыстым.
Бағалы қағаздар нарығы еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз
етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын
беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн
атқарады.
Бұл тақырыптың өзектілігі қор нарығының тиімді қызмет етуі жалпы елдің
қаржы секторының дамуына, ұлттық компаниялардың әлемдік рыноктағы орнының
жоғарылауына өз септігін тигізеді. Сонымен қатар, қор нарығында бағалы
қағаздармен жүргізілетін операциялардың әділ жүруін, оған қатысушы
тұлғалардың мүдделерін сақтауды қамтамасыз етеді және өзіне басты міндет
етіп алады. Сонымен бірге, Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтіп, өзінің
жеке бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына және шетелдік бағалы
қағаздардың пайда болуына байланысты еліміздегі қор нарығы KASE-нің
қалыптасуы мен даму барысын, осы биржаның бүгінгі таңдағы еліміз үшін
маңыздылығын, сондай-ақ жалпы бағалы қағаздар нарығының жағдайын талдауды
өзіме міндет етіп алдым. Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы
рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық
экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен
тұрғындардың жинаған ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында
лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн
арттырудың құралы болып табылады.
Сондықтан осы тақырыпты зерттеу, оның экономикалық мәнін ашу, негізгі
атқаратын бағалы қағаздар нарығындағы қызметтері мен міндетерін атап өту
мен талдау, қор нарығына қатысушылардың мүдделері мен олардың қызметтерін,
қор нарығының құрылымын және оның қалыптасу негізін зерттеу осы жұмысты
орындаудағы басты мақсат болып табылады.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
- Қор нарығының жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
- Қор нарығында жүргізілетін негізгі операцияларды талдау;
- Қор нарығының негізгі түрлерін және олардың ерекшеліктеріне
байланысты жіктемесін атап өту;
- Қор нарығында бағалы қағаздарды, олардың айналымын жан-жақты
талдап, олардың еліміздің ұлттық экономикасындағы айналыстағы
барысын талдау;
- Қазақстан қор нарығының қалыптасуы мен оның ұлттық экономикадағы
маңыздылығына тоқталу;
- Қазақстан қор нарығының даму мәселелері мен оларды жетілдіру
жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде қазіргі кездегі Қазақстан
Республикасындағы қор нарығының дамуы және оған экономикалық факторлардың
ауытқуының әсер етуін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан қор нарығы (KASE) болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы қор
нарығының экономикалық маңыздылығы мен ерекшеліктерін, түрлері мен жіктелу
барысын талдау және бағалы қағаздар нарығының жалпы сипаты мен оның
қызметтеріне тоқталып кету болса, ал екінші бөлімде қор нарығы мен оның
Қазақстан Республикасындағы даму барысын, қазіргі уақыттағы жағдайын
талдау, экономикалық факторлар өзгерісінің қор нарығына әсер етуі
қарастырылса, үшінші бөлімде Қазақстан қор нарығының даму мәселелері мен
оларды шешу жолдары қарастырылған.
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1. Қор нарығы қызмет етуінің мәні және оның ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын рыноктық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы рыногы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін рыноктық
қатынастардың жиынтығы. Ол рыноктық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады, тауар және басқа рыноктармен: табиғи ресурстар, жұмыс
күші, тұрғын үй және басқа қозғалмайтын, жер, алтын сақтық рыноктарымен
етене байланысты.
Ережеге сәйкес, бағалы қағаздар нарығын қор нарығы деп атайды.
Бірақ, көптеген авторлардың пікірі бойынша, бағалы қағаздар нарығы – қор
нарығына қарағанда өте кең ауқымды түсінік. Себебі қор нарығы түсінігі
өзіне барлық бағалы қағаздарды қоспайды, ол тек қор құндылықтарын, яғни
инвестициялық қағаздарды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығы
инвестициялық бағалы қағаздар нарығы ретінде түсіндіріледі. Сондықтан да
әрі қарай қор нарығы түсінігі мен бағалы қағаздар нарығын бір мағынада
қолданамыз. 3
Экономикалық әдебиеттерде қор нарығы жоғары дамыған ұлттық
шаруашылықтың маңызды негізі ретінде бағаланады. Оның даму деңгейі бойынша
экономиканың және кәсіпкерлік мәдениеттің жалпы жағдайы туралы айтылады.
Тарихи тұрғыдан, қор нарығы капиталдың қозғалысы арқылы қалыптасты.
Қазіргі таңда, қор нарықтары көптеген елдерде жинақтарды инвестицияларға
шоғырландыра отырып, баға жетпес маңызды қызметтерді орындайды.
Қазақстанда қор нарығының дамуы үшін ішкі көздерге бағытталған
объективті алғышарттар бар, олар:
- экономиканың нақты секторларының ақша құралдарына деген қажеттілігінің
болуы;
- кәсіпорындар мен ұйымдардың бос ақша құралдарының және халықтың
жинақтарының болуы;
- капиталды бағалы қағаздарды сатып – алу – сату жолымен тарту
мүмкіндігі;
- бағалы қағаздар айналысына қатыса алатын экономикалық қатынас
субъектілерінің (қор нарығы қатысушыларының) болуы.
Осы алғышарттардың барлығы қор нарығының белгілі даму технологиясы
арқылы жүргізіледі.
Қор нарығын бағалы қағаздардың шығарылымы және айналымымен байланысты
экономикалық қатынас жүйелері ретінде түсінуге болады. Қор нарығының
негізгі міндеті бос ақша құралдарын, яғни ақша түріндегі халық жинақтары
мен кәсіпорындар қаражаттарын бағалы қағаздар айналымын ұйымдастыру жолымен
инвестицияларға түрлендіру. Осыған байланысты қор нарығының негізгі
қызметтерін белгілеуге болады:
- ақша құралдарын шоғырландыру;
- ақша құралдарын инвестициялау;
- делдалдық операциялар;
- капиталдың салалар арасында қайта бөлінуін қамтамасыз ету;
- пайданы нарықта операцияға қатысушылар арасында қайта бөлу.
Осылайша, қор нарығының негізгі міндеті бағалы қағаздар арқылы
инвесторлардың ақша құралдарын жинақтап және шоғырландырып, оларды
инвестицияларға жүзеге асырудан тұрады. Инвестициялау – қор нарығының
бірінші және маңызды қызметі, және бұл нарық – бағалы қағаздардың еркін
айналымын процесіндегі құнын реттейтін жай ғана табиғи нарықтық механизм
ғана емес, нарықтық экономикадағы инвестициялық механизмнің ерекше формасы.
Нарық құралдары, оның құрылымы, көлемінің дамуы капиталдың тиімді
орналасуына, капиталдың салаларға жоғары пайда нормасымен жылжуына,
капиталдың ауысуын жылдамтуға, экономиканы ұдайы өндірістік инвестициялауға
әкеледі. Сондықтан қор нарығы ұдайы өндірістік қызметті орындайды, оның
жүзеге асырылуы экономиканың құрылымын қайта құруға жағдай жасап,
нәтижесінде бағалы қағаздардың көмегімен өндірістің жоғары тиімділігіне
жетуге болады.
Қор нарығы өндірістік пайданы қайта бөлуге, инвесторлар, эмитенттер
және делдалдар табыстарын қалыптастыруға қатысады. Осы орайда қор нарығының
бөлістіру қызметі айқындалады.
Қор нарығы дамыған нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі болып
табылады. Қор нарығының дамығандығы мен оның мемлекет тарапынан реттелу
деңгейі елдің экономикалық даму деңгейінің маңызды индикаторы болып
табылады. 4, 163 б
Сонымен, эмитенттер бағалы қағаздар шығарады. Егер бағалы қағаздар
атаулы болып табылса, онда бұл бағалы қағаздар иелерінің құқықтарын
анықтауға тіркеушілер құрылады. Ұйымдастырылған және ұйымдаспаған қор
нарығында бағалы қағаздармен операцияларды қор делдалдары (брокерлер мен
дилерлер) жүргізеді. Ұйымдастырылған қор нарығы сауданы ұйымдастырушылардың
міндетті түрде болуын қажет етеді (қор биржалары, биржадан тыс
ұйымдастырушылар және инфрақұрылымның басқа да элементтерінің толық
жиынтығы).
Нарықтық экономикадағы қор нарығының қызмет етуі экономиканың өзін -
өзі реттеуінде өте маңызға ие. Қор нарығының қызмет ету процесі 1 –
суретте көрсетілген.
Сурет.1. Қор нарығы қызмет етуінің схемасы
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай - ақ
кредит рыногы түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр
түрлі нысанда реттейтін рыноктық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін
неғұрлым жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Содан болар, экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада
қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып
кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-
бар категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі
меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы
қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.
Ақша рыногы дегеніміз қолма - қол ақша ғана емес, қолма - қолсыз
төлем қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногы. 5, 58 б
Кредит рыногы несиелер бойынша банктердің кредит операцияларымен
байланысты: бұған коммерциялық кредит те жатады.
Ақша мен кредит рыноктары, әдеттегідей, айналым активтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Капитал рыногында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орта және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
2 сызба. Қаржы рыногы мен бағалы
қағаздарының өзара байланысы
Қаржы рыногында сатып алу-сатудың объектілері айрықшалықты
тауарлар – ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар болып табылады.
Қаржы рыногында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар рыногы маңызды орын
алады. Ол қор құндылықтарының: корпоративтік бағалы қағаздардың –акциялар
мен облигациялардың айналысымен байланысты болатын қор рыногын және
мемлекеттің бағалы қағаздар рыногын кіріктіреді. “Қор рыногы” термині
бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін
мекеменің – қор биржасының атымен байланысты. Функционалдық тұрғыдан қаржы
рыногы- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің, банктердің, мемлекеттің
уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамасыз
ететін нарықтық қатынастардың жүйесі.Бұл рыноктың жұмыс істеуі көптеген
экономикалық, әсіресе инвестициялық үдерістерді тәртіпке (ретке) келтіріп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктың қаржы
құралдарының, ең алдымен бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді.
Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы рыногының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
1) реттелінген тауар рыногының болуы, яғни кез келген түрлердегі
және арналымдағы тауарлар мен қызметтер көрсету бойынша сұраным мен
ұсынымның теңгерімділігі;
2) Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған
қолма - қол және қолма - қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады;
3) кредит рыногының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресурстарын еркін рынокқа орналастыру; кредит ресурстарының
қозғалысы Ұлттық банктің пайыздың есептік мөлшерлемесін, коммерциялық
банктердің міндетті резервтерінің нормасын, ашық ақша рыногында операциялар
жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар
жатады:
1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық
нысандары шаруашылық жүргізуші субъектілердің, соның ішінде мемлекеттік
сектордың да кең дербестігі;
2) қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы:
инвестицияларды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар
арасында ішківедомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға
және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату республикалық, сондай - ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
облигациялар мен басқа міндеттемелердің мемлекеттік қарыздарды шығару
арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және оларды
қайта бөлу жолымен ұдайы өндіріс үдерісіне ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән "сатылас"
әдістің орнына "деңгейлес" қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс- әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады. Сөйтіп
қаржы рыногы қаржының қосалқы категориясы ретінде қайта бөлгіштік қосалқы
функция орындайды, ал сонымен бірге экономикалық агенттерді дамыту және
ұдайы өндірісті ұлғайту мақсаттарында олар қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілмейтіндігіне қарағанда қаржы рыногы ұдайыөндірістік функция орындауы
тиіс. 6, 212 б
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокта еркін жүретін
бағалы қағаздар шығаруы және олардың бағасы сұраныммен және қамтамасыз
етумен анықталады.
Экономикалық реформа үдерісінде қаржы рыногының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысы тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді. Бұл рынок
әзірше экономикалық табысты жұмыс істеп жатқан көптеген компанияларын
қамтымайды. Бірқатар компаниялар ресми мойындалған акциялар шығарған
акционерлер болып табылады. Бірақ олар акцияларымен қаржы рыногына
шықпайды. Акциялардың пакеттері оларды ұстаушылардың қолында болады,
ұстаушылар дивиденттерден алған табыстармен қанағаттанады, ал
компаниялардың өндірістік қажеттіліктерін қаржыландыру ішкі бөлінбеген
табыс, амортизациялық аударымдар, кредиторлық берешектер есебінен
жүргізіледі.
Отандық қор рыногы басым бағыттарының бірі тартымды қаржы
құралдарының (тетіктерін) көлемді тізбесін қалыптастыру болып табылады. Бұл
бағыттың негізгі міндеті жаңа қаржы құралдарының пайда болып,
қалыптастыруына жағдай жасайды, мұның өзі инвесторларда жұмсалымдарды
әртараптандыру жолымен кредиттік тәуекелдерді қайта бөлу мүмкінлігі, ал
эмитентердің кәсіпорындарында банк кредитінің арзан баламасы болып келетін
қарызалулардың жаңа көзінің пайда болуына мүмкіндік туғызады.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқа
мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға
ұзақ мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар
үшін жылжымайтын дүние- мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Сондықтан қаржы рыногын дамытудың міндеті инвестициялаудың ұжымдық
нысандары арқылы халықтың (кәсіби емес инвесторлардың) жинақ ақшаларын
тартудың механизмдерін жетілдіру болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорындарының рентабелділігіне қатысты ұзақ мерзімді
болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді. 7, 137 б
Қаржы рыногының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды
–экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын
шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда
соңғы уақытқа дейін қаржы рыногының бұл сегменті жақсы дамымады, бұл
жалпы экономикалық әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда,
депозит мекемелері түріндегі құрамды элементтерді кіріктіретін ұлттық
қор жүйесін қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең
алдымен әр түрлі тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл
жүйенің қызметін мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі
кезіндегі сенімді заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
Қор нарығы деген бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негізгі
нарықтың орталығы. Қор биржаларына ірі банктер қожалық етеді. Сонымен,
биржа – нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен ұсыным негізінде
тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол
– сатушылар мен сатып алушылар келісімге келу үшін кездесетін орын.
Қор нарығы – бұл бағалы қағаздардыңдың бiрқалыпты айналысы үшiн
қажеттi жағдайлармен қамтамасыз ететiн ұйым және бағалы қағаздар сатып
алынатын және сатылатын негiзгi нарық көзi. Қор биржаларында iрi банктер
қожалық етедi. Биржа деген термин ежелгi грек сөзi – бурзэ, яғни
“әмиян” деген мағынаны аңғартады. Алғашқы қор нарығы XVIғ. Голландияда
бағалы қағаздар (облигация, содан кейiн акция) шығару және сату үшiн пайда
болған. Қор биржаларының ең кең түрде дамыған кезi капитализмнiң монополизм
сатысына өту кезi, яғни XXғ. бас кезi. Ол уақытта қор биржаларының негiзгi
операциялары өндiрiс кәсiпорындарының акцияларын шығару және сату болды.
Биржа өнеркәсiп циклын және жалпы елдiң экономикасын қадағалап отыратын
барометр сияқты. 8, 89 б
Қор нарығы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу
процесiн ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы
және өндiрiстiк капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың
қозғаушы күштерiнiң бiрi болып саналатын инвестициялық процеске ықпал
етедi. Сонымен, биржа – нарықтың ұйымдасқан түрi, онда сұраным мен ұсыным
негiзiнде тауармен, БҚ-мен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол –
сатушылар мен сатып алушылар келiсiмге келу үшiн кездесетiн орын. Биржаның
басшы орган болып биржалық комитет саналады. Сонымен, қор нарығы – бағалы
қағаздар иелерiнiң биржа мүшлерi, яғни делдалдары арқылы БҚ-ды сату және
сатып алу жөнiнде мәмiле жасайтын нарық.
Қор нарығының толық мәнi экономикадағы атқаратын мынадай қызметтерден
көрiнедi:
• Қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен
уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
• Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды жүргізу, сұраныс пен ұсыныс
деңгейiн көрсететiн бағаларды белгiлеу және жалған капиталды
қалыптастыру.
• Өндiрiстi және ел үкiметiнiң шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;
Бағалы қағаздар рыногы басқа нарықтардан өзiнiң айрықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар және оның сан алуан
түрлерi. Олар бiрiншiден, меншiк белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi,
яғни олар арқылы табыс алу құқы және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады.
Бұл тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Егер БҚ-ға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы
көрсетiлген құнынан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
ауытқуы, БҚ-дың жалған капитал екенiн көрсетедi.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгiсi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi.
Қор нарығы жеке кәсіпкерлік принциптеріне қызмет істейді. Қор
нарығының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор нарығын құру,
оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының қызметі, мүшелерінің құрамы
және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталады. Бағалы қағаздар
нарығында клиенттердің есебінен және солардың атағынан делдал болып
операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатысуға
болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады.
Брокерлермен қатар өз есептерінен ақша жұмсап алыпсатарлықпен айналысатын
дилерлер де жүреді. Дилердің қор нарығынан табатын пайдасы бағалы қағаздың
сататын және сатып алатын бағасының айырмашылығына тен проценті арқылы
есептеледі. Сонымен, қор нарығы - бағалы қағаз иелерінің биржа мүшелері,
яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздар сату және сатып алу жөнінде мәміле
жасайтын нарық. 5, 64 б
Қор нарығы – бұл бағалы қағаздарды сату-сатып алу операциялары жүретін
биржалар. Қазіргі уақытта әлемде 200 астам қор биржалары бар, олар
халықаралық қор биржалары федерациясына біріккен. Әлемдегі ең ірі биржалар
болып Нью-Йорктік, Токиолық, Лондондық, Амстердамдық және Париждік биржалар
болып табылады.
Қор биржалары акционерлік формада болады, оның жарғылық капиталы оның
құрылтайшыларының салымдарынан тұрады. Қор биржалары коммерциялық ұйым
болып табылмайды, яғни оның мақсаты пайда табу емес. Қор нарығының негізгі
мақсаты бағалы қағаздардың сауда саттығы үшін қажетті барлық жағдайларды
жасау, бағалы қағаздарға ақща қаражаттар салуға инвесторларды тарту, сондай-
ақ осы рынокқа қатысушы инвесторлардың , клиенттердің және бағалы қағаздар
эмиссиялап отырған тұлғалардың мүдделерін қорғау болып табылады.
Биржаның қызметі өзін-өзі сатып алушылыққа негізделеді. Оның таптақ
табыстары өз қызметін жалғастыруға, техникалық қамтамасыз етілуіне, қор
нарығын зерттеуге, ақпараттық бюллетень шығаруына, әлеуметтік дамуына
кетеді. Биржаның табысы оның келісімдерді тіркегені және қызмет көрсеткені
(ақпараттық, кеңсе берушілік және т.б.) үшін төлемдерден, биржа мүшелерінің
міндетті салымдарынан, сондай-ақ биржа мүшесі болуға құқық беретін қор
нарығының акциясын сатудан түскен қаражаттардан құралады.
Қор биржаларын ұйымдастырушылық құрылымы мен оның органдары барлық
елдерде бірдей болып табылады. биржаны басқарудың жоғарғы органы –
акционерлердің жалпы жиналысы, олар пайданы бөлу, биржа кеңесінің барлық
мүшелерін тааңдау, документтерге және жарғыға түзету енгізу, биржа
қызметінің бағдарламасын талдау және бекіту, сонымен қатар қаржылық жылға
есеп беру сияқты қызметпен айналысады.
Биржаны басқару органының ең негiзгiсi барлық акционерлердiң жиналысы
болып табылады. Бұл жалпы жиналыста басты деген мәселелер қарастырылады.
Мысалы, ортақ пайданы қалай бөлу керектiгiн, биржалық кеңестiң барлық
мүшелерiн сайлауда, биржа жарлықтарына және т.б. құжаттарды өзгерткенде
немесе толықтырулар енгiзгенде, биржаның жылдық есебiн қарастырғанда және
даму бағдарламаларын жасағанда осы акционерлердiң жалпы жиналысы арқылы
шешiледi. Ал осы жиналыс аралығы уақытында биржа қызметтерiн және оны
басқаруды биржа кеңесi iске асырады. Ол кеңес биржаның неғұрлым сенiмдi
акционерлерiне тапсырылады. Осы биржа кеңесiнiң құрамына биржа президентi
және ревизионды комиссияның мүшесi тағайындалады.
Қазақстан Республикасы заң актiлерi бойынша биржа мүшелерi жеке немесе
заңды тұлға бола алады. Оперативті басқару және биржа қызметіне бақылау
жүргізумен биржалық кеңсе айналысады. Ол биржа акционерлерінен құралады.
Оның құрамында биржа президенті мен тексеру комиссиясының өкілі болады.
Биржадағы арбитраждық комиссия – қор нарығының атқарушы органы, ол
келісім тараптарының қандай да бір операция бойына заңды әрекет етуін
қамтамасыз етеді. Төлем мерзімі өтсе және документтерді дер кезінде
өткізбесе брокерлік компанияларға айыппұл салады, кінәлі фирмаларды
биржаның мүшелігінен шығарады. Қор нарығының ағымдағы қызметін оперативті
басқарумен айналысатын орган болып Басқарма табылады. оның құрамына оның
президенті және көмекші персоналдар кіреді.
Биржаның қаржы шаруашылық қызметіне ішкі бақылауды тексеруді
комиссиясы жүзеге асырады. Оның биржаның барлық құрылымдық бөлімшелерінің
экономикалық жағдайына тексеру жүргізеді, соның негізінде биржаның жылдық
балансы толтырылады. 6, 219 б
Биржадағы арбитраждық комиссия – қор нарығының атқарушы органы, ол
келісім тараптарының қандай да бір операция бойына заңды әрекет етуін
қамтамасыз етеді. Төлем мерзімі өтсе және документтерді дер кезінде
өткізбесе брокерлік компанияларға айыппұл салады, кінәлі фирмаларды
биржаның мүшелігінен шығарады.
Листинг бөлімі акционерлік компанияларды листингтік тізімге тарту
бойынша жұмыстар атқарады. Қор нарығына толық сенімді емес бағалы
қағаздарды жібермеу үішн оған ұсынылатын бағалы қағаздарға толық тексеру
жүргізіледі. Сөйтіп инвесторлар мүдделі қорғалады және олардың биржадағы
бағалы қағаздарға деген сенімі артады. Мысалы, АҚШ-та 20 мыңнан асқан
фирмалар бағалы қағаздар шығарады, бірақ оның оннан бірі ғана қор нарығына
өз қағаздарын ұсына алады.
Сауда саттық пен брокерлік бөлімі биржа залында саудаласу жүргізілу
үшін қажетті жағдайлар жасайды, оның барлық процедурасын реттейді,
саудаласуға қатысушылардың қызметін жақсартады.
Клиринг бөлімі келісім жасалғаннан оның қатысушыларының қолма-қолсыз
есеп айырысуын ұйымдастырады. Бағалы қағаздардың әрбір түрі бойынша есеп
айырысуын арнайы тіркелімі құрылады.
Ақпараттық –аналитикалық бөлім орталық ақпараттық қамтамасыз етумен
және бағамдық ауытқудың бақылауымен айналысады, биржалық бюллетеньді
анықтаманы, есеп айырысуларды, жарнамаларды зерттейді және кеңес берумен
айналысады, бағалы қағаздардың бағамы туралы ақпараттарды зерттеп отырады.
Әкімшілік –қаржылық бөлім қор нарығының барлық бөлімдерінің жақсы
жұмыс істеуі үшін ұйымдастырушылық – көмектік қызметті жүзеге асырады.
Биржа ұлттық және халықаралық деңгейдегі барлық экономикалық, саясаи,
қаржылық, әлеуметтік жағдайларға өте сезімтал келеді. Себебі, капиталдардың
ағымы осыларға тәуелді. Қандай да бір елдің экономикалық жандануы қор
биржаға қаражаттардың салынуын ынталандырады.
Бағалы қағаздардың бағамы туралы үнемі ақпарат алу үшін биржалық
индекстер құрылады және қызмет етеді. Қазір көптеген биржалық индекстер
бар, әр ел өз индекстерін қалыптастырады.
Биржалық механизм экономикалық қатынастарды (саудалық, ақша
айналысының) негізгі реттеуші болып табылады, қаржылық және тауар
нарықтарының бақылауды және реттуді жүзеге асырады.
Қор нарығындағы бағалы қағаздар бағамының түсіп кетуі барлық қор
нарығына, жалпы қаржы секторына көптеген шығындар әкеледі және сол елдің
компанияларының халықаралық өтімділігін төмендетеді. Осының нәтижесінде
көптеген инвесторлардың банкротқа ұшырау, фирмалар мен ұйымдардың қаржылық
жағдайына теріс әсер етеді. Сондықтан биржалық жүйе мен механизмді әрдайым
жетілдіріп, қолдап отыру керек. 9, 193 б
Бағалы қағаздар рыногының жұмысын қамтамасыз етiп, оның мiндетiн
атқаратын кәсiби мамандар, яғни дилерлер. Ол жұмыс баға белгiлеу үшiн және
қажеттi хабарлардытарататын кампютерлiк техниканы қажет етедi.
Бағалы қағаздар рыногының кәсiби мамандары:
1. Брокерлер делдал ретiнде келiсiмге қатынасатын адамдар. Брокер келiсiм
жасасатын әрбiр жақты табыстыруды көздейдi. Ол әрбiр жеке келiсiмдi
жасасуға арнаулы өкiлеттiк берiледi және сол өкiлеттiк шеңберiнде ғана
әрекет етедi.
2. Джобберлер нарық конъюнктурасын бақылаушылар.
3. Дилерлер өз капиталымен келiсiм жасайтын делдалдар.
Бұл мамандар мен қатар БҚ нарығында банк қызметкерлерi, инвестициялық
қорлардың қызметкерлерi және заң қызметкерлерi қатысады.
Құрылымы жөнiнен брокерлiк фирма дирекция, әкiмшiлiк бөлiм, кеңес
беретiн бөлiм, бағалы қағаздарды сату бөлiмi және хабарлама техникалық
бөлiмiнен тұрады. Шамамен фирмада 15-25 адам қызмет жасайды.
Дилердiң атқаратын қызметi:
1. БҚ-ды шығару, олардың курсы және сапасы туралы хабар тарату;
2. Клиенттердiң тапсырмасын орындау;
3. БҚ нарығындағы өзгерiстердi бақылап отыру. Егер сату-сатып алу
баяуласа, онда БҚ-дың курсын тұрақтандыру мақсатында дилерлер өз
есебiнен операция жүргiзедi;
Қор нарығында айналысқа түсетін бағалы қағаздар рыногының қызметі
жалпы нарықтық қызмет және айрықша қызметтерге бөлінеді, яғни оны басқа
нарықтардан өзгеше көрсететiн қызмет.
Жалпы нарықтық қызметi:
• Коммерциялық функция, яғни осы нарықта пайда табу.
• Баға қызметiн, нарықтық бағаны және оның үздiксiз қозғалысын
қамтамасыз етедi.
• Ақпараттық қызмет, нарық өзiнiң қатысушыларын ақпаратпен қамтамасыз
етедi.
• Реттеушi қызмет, нарықтық құқықтар белгiлейдi, яғни саудада және
оған қатысушылар арасындағы дауларды реттейдi.
Айрықша қызметiне:
• Қайта бөлу, тарату функциясы.
• Баға және қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi.
Қайта бөлу және тарату қызметi үш түрге бөлiнедi:
• Нарықтық қызметте ақша қаржыларын салалары бойынша қайта бөлу.
• Жинақ ақшаны ауыстыру, барлық халыққа өндiрiстiк немесе өндiрiстiк
емес формасында.
• Инфляциялық емес негiзде республикалық бюджеттiң тапшылығын
қаржыландыру. 4, 172 б
Осымен бірінші бөлімде қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігі болып
табылатын қор нарығының экономикалық маңызы мен мәнін аша келе, оның
негізгі қызметтеріне, қор нарығына қатысушы тұлғалар мен бағалы қағаздар
нарығына тоқтала келе келесі екінші бөлімде қор нарығының негізгі
операциялары туралы айтып өтсек.
1.2 Қор нарығының негізгі операциялары
Биржа операциялары кассалық және мерзiмдiк болып екiге бөлiнедi.
Кассалық операция бойынша келiсiмге келген бойда есеп жүргiзiледi, яғни
сатып алушы қағаз үшiн ақша төлеп, орнына сатушыдан бағалы қағаздарды
алады. Мерзiмдiк операцияда есеп мәмiледе көрсетiлген мезгiлде жүргiзiледi:
ол айдың ортасы немесе аяғы болуы, болмаса үш, алты ай және уақыт өткеннен
кейін болуы мүмкін. Онда касалық бағасы, мерзімдік мәмілеге түсетін
қағаздардың бағасына өзгеше болады. Шын мәнінде мерзімдік мәміленің
айырмашылығы да оның курсында, яғни қағаздың бағасында. Сондықтан мерзімдік
мәмілені алыпсатарлық мәміле деп атайды. Алыпсатарлардың мақсаты –
биржадағы құндылықтардың сатып алу –сату бағасы арасындағы айырмасынан
пайда табу. Келесі суретте көрсетілгендей мерзімдік мәміле түрлерінің бір
бірімен түбегейлі айырмашылығы жоқ. Олар тек кейбір іс-әрекет варианттармен
ерекшеленеді. Сондықтан мерзімдік мәміленің барлық басқа күрделі түрлерінің
негізі болатын жай көрінісіне тоқтап өтейік.
Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыда айтылғандай, белгілі
бір келісілген уақытта - әлбетте бір айдың ішінде немесе ай ортасында
өтеді. Бірақ есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздың курсымен
жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның курсы төмендеп кетсе
пайданы сатушы алады да, жоғарыласа сатып алушы алады. 9, 196 б
Сурет-3 - Биржа операциясының түрлерi
Қор биржаларының мәмiлеге қатысушыларын, яғни алыпсатушыларды
аюлар және бұқалар деп екiге бөледi. Аюдың әдетi – табанымен таптау. Ал
бұқа деп атау – жағымсыздық әдетi – қарсыласты мүйiзiне iлу. Сонымен,
биржада ойыншылар – “аю” бағалы қағаз курсының төмендеуiне, ал “бұқа” оның
жоғарылауына iс-әрекет жасап ойнайды.
Мерзімдік мәміле бойынша жасалған шарт акцияның бағасы , мөлшері және
қандай мерзімге қашан сатылатынын көрсетеді. Мерзімдік мәмілелер үш түрге,
яғни: тұрақты (немесе фьючерстік) шартты және пролонгациялық болып
бөлінеді.
Тұрақты мәмілеге қатысушылар бағалы қағаздар бумасын белгілі бір
мерзімде сатқанда онда көрсетілген шарттар өзгермейтіндігі туралы өздеріне
міндеттеме алады. Сату және сатып алу кезінде тек буманың бағасы туралы
өзара келіседі.
Ал шартты мәміле бойынша оған қатысушылардың бірі екіншісіне сыйлық
ақы беріп, өз міндеттемесін орындаудан бастартуына құқы бар. Олардың
мақсаты – биржа операциясы кезінде бағалы қағаздың курсының өзгеруінен
келетін шығыннан қорғану. Мәмілеге қатысушылардың қайсысы және қалай
мәміленің шартынан бас тарту құқын пайдалануы жөнінен төрт түрге:
• Алдын ала келісілген сыйлық ақымен жасалатын мәміле;
• Қайтарылып алынатын сыйлық ақымен жасалатын мәміле;
• Опциондық мәміле;
• Стеллаж болып табылады.
Мұндағы опцион мерзімдік мәмілеге кіргізілетін талап. Ол бойынша екі жақтың
бірі мәміленің кейбір қарама қайшы талаптарының бірін талдау немесе оның
алғашқы ережесін өзгерту құқы беріледі.
Стеллаж – бағалы қағаздар бойынша мерзімді мәміленің түрі, мұнда екі
жақтың бірі мәміле мерзімі басталғанда сатып алушы мен сатушы жағдайының
бірін таңдауына құқы болады.
Пролонгациялық мәміле – бағалы қағаздар бойынша жасалатын мәміленің
түрі немесе бағалы қағаздардың нарқының өзгеруіне қарай есеп айырысудың
мерзімін кейінге қалдыру.
Репорт – мерзімді мәміленің түрі, мұнда бағалы қағаздың иесі оларды
белгілі бір уақыттан кейін жаңа, неғұрлым жоғары бағамен сатып алуға
міндеттеніп, банкке сатылады; осы екі бағаның айырмасы репорт деп аталады.
Депорт – оған белгілі бір мерзімнен кейін төмен курспен кері сату
шартымен бағалы қағаздарды сол күнгі курс бойынша сатып алу тән.
Қор нарығы акционерлiк қоғамдардың жұмысын қадағалап оны көрсетiп
отыратын анықтаушы тәрiздi. Биржадағы акция курсының динамикасы (баға
қозғалысы) – акционерлiк қоғамның қаржы жағдайын жақсартатын немесе
нашарлататын маңызды фактор. Экономикасы дамыған мемлекеттерде акция
курсының қозғалысы баспасөзде жарияланып тұрады. 8, 94 б
Қайталама нарықтың дәстүрлі формасы – қор биржасы.
Қор биржасы – бұл ұйымдастырылған, үнемі қызмет етуші бағалы қағаздар
және басқа да қаржы құралдарының нарығы.
Ұйымдастырушылық – құқықтық тұрғыдан алғанда, қор биржасы ресми
бекітілген ереже бойынша биржа делдалдарының қатысуымен қор құндылықтарын
сатып алушылар мен сатушылар арасында сауда мәмілелері жүргізілетін, жұмыс
уақыты белгіленген тәртіппен реттелген қаржылық делдалдық мекеме болып
табылады. Бұл ережелер биржа жарғысы, сондай – ақ мемлекеттік заңдылық
бойынша бекітіледі. Айта кететіні, қор биржасы мен оның қызметкерлері
бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізбейді. Ол тек қана мәмілелердің жүзеге
асуына жағдай жасайды, мәмілерге қызмет көрсетеді, сатушы мен сатып алушыны
байланыстырады, қажетті орын ұсынады, кеңес беру және арбитраждық
қызметтер, технологиялық қызмет көрсетеді және де мәміле жүргізілуі үшін
барлық қажетті жағдайды көрсетеді.
Дүниежүзінде 200 – дей шамасында қор биржалары есептеледі. Бірқатар
елдерде биржалардың тарихи қалыптасқан өзіндік ұлттық жүйелері бар. Әлемдік
тәжірибеде құқықтық мәртебесі бойынша қор биржалары үш типке бөлінеді:
көпшілік– құқықтық, жеке және аралас.
Көпшілік – құқықтық мекеме (Германия және Франция) тұрғысынан алғанда
қор биржасы әрдайым мемлекет бақылауында болады. Мемлекет биржалық
мәмілелердің ережесін құруға қатысып, олардың орындалуына бақылап отырады.
Сондай – ақ биржада мәмілелер уақытында тәртіптілікті қамтамасыз етеді,
биржа маклерлерін тағайындайды.
Қор биржалары жек компаниялар (Ұлыбритания және АҚШ) ретінде акционерлік
қоғам нысанында құрылады. Мұндай биржалар абсолютті өзіндік ұйымдар болып
табылады. Биржадағы барлық мәмілелер елдегі заңдылық шегінде жүргізіліп,
заңдылықтың бұзылуы белгілі бір құқықтық жауапкершілікке тартылады.
Мемлекет биржалық саудалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге және де сауда
мәмілелерінің тәуекелділіктерін төмендетуге ешқандай да кепілдік бермейді.
10, 24 б
Егер қор биржалары акционерлік қоғамдар ретінде құрылып, оның
капиталының кем дегенде 50% - ы мемлекетке тиесілі болса, онда олар аралас
ұйымдар қатарына жатады. Мұндай биржалардың басында таңдаулы биржалық
органдар тұрады. Биржалық комиссар биржалық қызметті қадағалауды жүргізеді
және биржа бағамдарын ресми түрде тіркейді.
Биржа жүйелерінің моноцентрлік және полицентрлік орталықтарын
ажыратады. Биржа жүйесінің моноцентрлік жағдайында (Франция және Жапония)
елдің қаржы орталығында орналасқан нақтылай бір биржа үстемдік етеді, ал
қалған қор биржалары жергілікті сипатқа ие (Халықаралық Лондон қор
биржасы). Полицентрлік жүйе жағдайында елдегі басты қор биржасынан басқа
бірнеше ірі қор биржалары (Канада биржалары) қызмет етеді. АҚШ – тағы
биржалық сауданың дамуы ерекше, өзіндік биржа жүйесінің құрылуына алып
келді. Бұл елдегі Нью-йорк қор биржасының сөзсіз үстемдігі жағдайында
жергілікті қор институттары өз мүддесін сақтап, жалпы мемлекеттік биржа
жүйелері шегінде тұрақты қызмет етуде.
Қор биржасы қаржы нарығын реттеушілердің бірі ретінде табылады.
Биржалардың негізгі ролі біріншіден, қаржы және ссудалық капиталдардың
қозғалысына қызмет көрсетуден: бұл капиталдарды жинақтау және шоғырландыру;
екіншіден, мемлекет және әртүрлі шаруашылық субъектілерін несилеу және
қаржыландырудан тұрады. Қор биржасының негізгі қызметіне келесілер жатады:
- бос ақша құралдарын бағалы қағаздарды сату арқылы жинақтау және
шоғырландыру;
- мемлекет және басқа шаруашылық ұйымдарын олардың бағалы қағаздарын
сатып алу арқылы несиелеу және қаржыландыру;
- бағалы қағаздарға салымдардың жоғары өтімділік деңгейін қамтамасыз
ету.
Қор нарығы сауданың дамуы және мерзімдік мәмілелердің санының өсуі
есебінен тұтыну тауарлары нарығының қойнауында қалыптасты. Қаржы
операцияларының объектісі біртіндеп ұзақ мерзімдік қолхат – вексельдер бола
бастады. Антверпен Бельгиялық порты ресми түрде қор биржасының отаны болып
есептеледі. Бағалы қағаздармен бірінші сауда 1592 жылы оның тауарлық
биржасында жүргізілді. Кейіннен көшбасшы ролі Амстердам биржасына өтеді,
алғашқы мерзімдік мәмілелер алғаш жүргізілген уақытта, биржалық
операциялардың техникасы жоғары деңгейге жетеді.
Биржаның бастапқы құрылуы мемлекеттік табыстардың өсуімен байланысты
болды, себебі капиталдардың қазыналық вексельдерге, және де облигацияларға
салымдары кез – келген уақытта ақшаға айналуы мүмкін. Бірінші акционерлік
қоғамдардың пайда болуымен биржалық айналымның негізгі объектісі акциялар
болды. Саудагерлерді, кеме иелерін, өнеркәсіп иелерін, банкирлерді
біріктіретін серіктестіктердің пайда болуы Жаңа елдеріне теңіз
экспедицияларын және сауда каравандарын жүргізумен байланысты болды, оларды
жарақтандыру маңызды капитал салымдарын қажет етті. Үлеске қосылу жалпы
капиталда өз үлесінің меншік құқығын куәландыратын арнайы құжатпен
рәсімделді.
Бұл компаниялардың алатын жоғары пайдалары акция бағамдарының бірде
көтерілуіне және биржалық сауданың өсуіне әкелді. Қор нарығының жандану
кезеңінде (XVIII ғасырдың үшінші жартысының алғашқы жылдары және содан
кейінгі жылдар) Франция, Ұлыбритания, Германия, АҚШ – та биржалар қалыптаса
бастады. Олардың саны тез арада ұлғайып және олардың арасында тығыз қарым –
қатынастар қалыптасты. Сондықтан да капитализмнің қалыптасу кезеңінде қор
биржасы белгілі бір деңгейде капиталдың алғаш жинақталуының маңызды факторы
болды, ол бірте – бірте қаржы – экономикалық қатынастар жүйесінің маңызды
элементі болып қалыптаса бастады.
Қор биржасының мәні XIX ғасырдың екінші жартысында акционерлік
қоғамдардың жаппай құрылуымен және бағалы қағаздар шығарылымының ұлғаюымен
байланысты жылдам өсті. Әсіресе, АҚШ – та бағалы қағаздар нарығының дамуы
етек алды. Егер Еуропада бос ақша құралдарын банк шоттарында, сақтандыру
жарналарына, жылжымайтын мүлікке салуды қажет етсе, ал Американың көптеген
кәсіпкерлері капиталдарын қаржы активтеріне салды. Міне, сондықтан да АҚШ
қор нарығында қаржы операцияларын жүзеге асырудың жетілген механизмі
қалыптасты, және қазіргі уақытта ол құқықтық жағынан ұйымдастырылған және
демократиялық бағалы қағаздар нарығы болып есептеледі. 9, 199 б
Бүгінгі таңда, елімізде бір ғана – қор биржаларының Еуразиялық
федерациясының (FEAS) және қор биржаларының халықаралық федерациясының
(FJBV) мүшелері болып табылатын Қазақстандық қор биржасы (KASE) қызмет
етуде.
1.3 Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының ажырамас құрамы ретінде
Жалпы айтқанда бағалы қағаздар нарығы деп бағалы қағаздар шығарып,
қатысушылары арасында айналымға жіберетін экономикалық қатынастар жиынтығын
айтуға болады.
Бұл мағынада бағалы қағаздар нарығы басқа да тауарлар анықтамасынан,
мысалға мұнай нарығынан айырмашылығы болуы мүмкін емес. Айырмашылығы жеке
объект қылып салыстырса ғана көрінеді. Бағалы қағаздар номенклатурасы әлде
бір жеке тауар нарығына сәйкес емес, толығымен жалпы тауар нарығын қамтиды.
Одан ары, егер тауарлар заводтар мен фабрикаларда шығарылған болса, бағалы
қағаздар айналымға кетеді. Тауар өз тұтынушысына жетуі үшін тауар
қозғалысының өз жолы ұйымдастырылуы керек, ал бағалы қағаздар үшін өз жолы
қажет. Тауар бір не бірнеше рет сатылуы мүмкін, ал бағалы қағаздар
шектеусіз көп сатыла береді. Бағалы қағаздар нарығы - әр мемлекет нарығының
құрамдас бөлігі. Бағалы қағаздар нарығының негізі болып тауар нарығы, ақша
және ақша капиталы табылады. Тауар нарығы, ақшаға өндірістік байланыста
көмекші болады.
Бағалы қағаздар нарығының классификациясы бағалы қағаздар
классификациясымен көптеген ұқсастықтар біріктіреді. Айырмашылықтары:
1) Бағалы құжаттардың халықаралық және ұлттық нарығы
2) Ұлттық және аумақтық (территроиалды) нарығы
3) Бағалы қағаздардың жеке нақты түрлері нарығы (акциялар,
облигациялар және тағы басқа)
4) Мемлекеттік (мемлекеттік емес) және корпоративтік бағалы
қағаздар нарығы
5) Алғашқы және өндірістік бағалы қағаздар нарығы
Бағалы қағаздардың осы не басқа классификациясының мағынасы оның
тәжірибелік маңыздылығымен анықталады 11, 3б.
Тауар экономикасының ең негізігі мақсаты пайда табу болып саналатындықтан,
әр нарық капитал салу нарығы болып табылады.
Ақша қаражаты өндірістік не сауда қызметіне, жылжымайтын мүлікке,
антиквариаттарға, қымбат металлдарға және т.б. салынуы мүмкін. Уақыт өте
келе осы салынған ақша мөлшері, егер дұрыс жол мен жағдайлар таңдалған
болса, көптеген есе қайтарылуы мүмкін, әйткенмен қаралған жағдайда
капиталдық іске салыну үшін алдын ала қаржы жинау керектігі есепке алынбай
қалады. Дұрыс қарасақ, капиталға қаржы салу үшін алдымен оны жинап алу
керек қой.
Капитал жинап, оны алу өрісі – қызметтің қаржыландыру саласы болып
саналады. Қаржы қатынастары басым нарықтары болып негізінен:
1) Банктік капитал нарығы
2) Бағалы қағаздар нарығы
3) Валюталы нарық
4) Сақтандыру және зейнетақы нарықтары табылады.
Нарықтың тек капитал салатын нарық, не алғашқы нарық, және сол
салынған капитал жинастырылып, көбейтіліп ақыры алғашқы нарыққа түсетін
қаржы нарығы сияқтыларды айыра білуіміз керек. Қаржы нарықтары не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қор нарығы қызмет етуінің мәні және оның ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қор нарығының негізгі операциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының ажырамас құрамы ретінде
... ... ..20
2 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ
АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ
2.1 Қазақстан қор нарығының (KASE ) қалыптасуы және даму тарихы
... ... ... 27
2.2 Инвестициялық процеске қор нарығының әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 33
2.3 Қазақстан Республикасы қор нарығы операцияларын статистикалық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ҚАЗАҚСТАН ҚОР НАРЫҒЫНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДРАЫ
3.1 Қор нарығының бүгінгі қаржылық дағдарыс кезіндегі даму мәселелері ...56
3.2 Қазақстан қор нарығын жетілдіру жолдары мен даму болашағы
... ... ... ...69
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
Қазақстан – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі қауіпсіздігі
және әл-ауқатының артуы халыққа Жолдауында: Біздің салауатты экономикалық
өрлеу стратегиямыз мықты нарықтық экономикаға, мемлекеттің белсенді рөліне
және айтарлықтай шетел инвестицияларын тартуға негізделеді. – деп
айтқандай, бағалы қағаздар нарығындағы банктің іс-әрекеті – нарықтық
экономиканың маңызды құрылымдарының бірі.
Жоғарыда аталған Президент Жолдауында: Алтыншы бағыт – Ырықтандыру
жағдайында қаржы жүйесінің орнықтылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа
деңгейі, - деп атап көрсеткендей бағалы қағаз нарығын Бесіншіден, біз
тиімді жұмыс істейтін қор рыногын құруымыз керек. Халықты өзінің жинақ
ақшасын бағалы қағаздарға салуға кеңінен тартпайынша, оның дамуы мүмкін
емес. Халықты инвестициялық сауаттылық әліппесі бойынша нысаналы оқыту
бағытында ауқымды жұмыстар жүргізу де қажет, - деп атап ерекше міндеттеді.
1
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Осы бағалы қағаздар нарығының қызметтері мен операциялары, оған
қатысушы тұлғалар жиналатын және бағалы қағаздарды сату, сатып алу
шарттарының жүргізілетін орталығы қор нарығы болып табылады.
Сонымен, қор нарығы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және
қайта бөлу процесiн ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады.
Ол қаржы және өндiрiстiк капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық
дамудың қозғаушы күштерiнiң бiрi болып саналатын инвестициялық процеске
ықпал етедi.
Қазақстан Республикасы өз егемендігін алғаннан соң өз экономикасына, өз
заңына ие болды. Осымен байланысты бағалы қағаздар нарығын дамыту
қажетті болып табылады. Ал бағалы қағаздар нарығы қазір біздің елімізде
жаңа даму үстінде. Кез–келген елдің бағалы қағаздар нарығын немесе қор
биржасын алып қарастырсақ банктердің осы елдің бағалы қағаздар
нарығында банктердің алатын рөлі өте зор. Ал біздің елде осы бағалы
қағаздар нарығында банктердің алатын рөлі қаншалықты маңызды екендігін мен
өзімнің дипломдық жұмысымда ашып қарастыруға тырыстым.
Бағалы қағаздар нарығы еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз
етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын
беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн
атқарады.
Бұл тақырыптың өзектілігі қор нарығының тиімді қызмет етуі жалпы елдің
қаржы секторының дамуына, ұлттық компаниялардың әлемдік рыноктағы орнының
жоғарылауына өз септігін тигізеді. Сонымен қатар, қор нарығында бағалы
қағаздармен жүргізілетін операциялардың әділ жүруін, оған қатысушы
тұлғалардың мүдделерін сақтауды қамтамасыз етеді және өзіне басты міндет
етіп алады. Сонымен бірге, Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтіп, өзінің
жеке бағалы қағаздар нарығының қалыптасуына және шетелдік бағалы
қағаздардың пайда болуына байланысты еліміздегі қор нарығы KASE-нің
қалыптасуы мен даму барысын, осы биржаның бүгінгі таңдағы еліміз үшін
маңыздылығын, сондай-ақ жалпы бағалы қағаздар нарығының жағдайын талдауды
өзіме міндет етіп алдым. Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы
рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық
экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен
тұрғындардың жинаған ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында
лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн
арттырудың құралы болып табылады.
Сондықтан осы тақырыпты зерттеу, оның экономикалық мәнін ашу, негізгі
атқаратын бағалы қағаздар нарығындағы қызметтері мен міндетерін атап өту
мен талдау, қор нарығына қатысушылардың мүдделері мен олардың қызметтерін,
қор нарығының құрылымын және оның қалыптасу негізін зерттеу осы жұмысты
орындаудағы басты мақсат болып табылады.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
- Қор нарығының жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
- Қор нарығында жүргізілетін негізгі операцияларды талдау;
- Қор нарығының негізгі түрлерін және олардың ерекшеліктеріне
байланысты жіктемесін атап өту;
- Қор нарығында бағалы қағаздарды, олардың айналымын жан-жақты
талдап, олардың еліміздің ұлттық экономикасындағы айналыстағы
барысын талдау;
- Қазақстан қор нарығының қалыптасуы мен оның ұлттық экономикадағы
маңыздылығына тоқталу;
- Қазақстан қор нарығының даму мәселелері мен оларды жетілдіру
жолдарын қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде қазіргі кездегі Қазақстан
Республикасындағы қор нарығының дамуы және оған экономикалық факторлардың
ауытқуының әсер етуін талдау болып табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан қор нарығы (KASE) болып
табылады.
Жұмыстың құрылымы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде жалпы қор
нарығының экономикалық маңыздылығы мен ерекшеліктерін, түрлері мен жіктелу
барысын талдау және бағалы қағаздар нарығының жалпы сипаты мен оның
қызметтеріне тоқталып кету болса, ал екінші бөлімде қор нарығы мен оның
Қазақстан Республикасындағы даму барысын, қазіргі уақыттағы жағдайын
талдау, экономикалық факторлар өзгерісінің қор нарығына әсер етуі
қарастырылса, үшінші бөлімде Қазақстан қор нарығының даму мәселелері мен
оларды шешу жолдары қарастырылған.
1 ҚОР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ҚЫЗМЕТТЕРІ
1. Қор нарығы қызмет етуінің мәні және оның ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының қатаң түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратын рыноктық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететін барлық институттармен
бірге қаржы рыногының құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногы бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы рыногы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін рыноктық
қатынастардың жиынтығы. Ол рыноктық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады, тауар және басқа рыноктармен: табиғи ресурстар, жұмыс
күші, тұрғын үй және басқа қозғалмайтын, жер, алтын сақтық рыноктарымен
етене байланысты.
Ережеге сәйкес, бағалы қағаздар нарығын қор нарығы деп атайды.
Бірақ, көптеген авторлардың пікірі бойынша, бағалы қағаздар нарығы – қор
нарығына қарағанда өте кең ауқымды түсінік. Себебі қор нарығы түсінігі
өзіне барлық бағалы қағаздарды қоспайды, ол тек қор құндылықтарын, яғни
инвестициялық қағаздарды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығы
инвестициялық бағалы қағаздар нарығы ретінде түсіндіріледі. Сондықтан да
әрі қарай қор нарығы түсінігі мен бағалы қағаздар нарығын бір мағынада
қолданамыз. 3
Экономикалық әдебиеттерде қор нарығы жоғары дамыған ұлттық
шаруашылықтың маңызды негізі ретінде бағаланады. Оның даму деңгейі бойынша
экономиканың және кәсіпкерлік мәдениеттің жалпы жағдайы туралы айтылады.
Тарихи тұрғыдан, қор нарығы капиталдың қозғалысы арқылы қалыптасты.
Қазіргі таңда, қор нарықтары көптеген елдерде жинақтарды инвестицияларға
шоғырландыра отырып, баға жетпес маңызды қызметтерді орындайды.
Қазақстанда қор нарығының дамуы үшін ішкі көздерге бағытталған
объективті алғышарттар бар, олар:
- экономиканың нақты секторларының ақша құралдарына деген қажеттілігінің
болуы;
- кәсіпорындар мен ұйымдардың бос ақша құралдарының және халықтың
жинақтарының болуы;
- капиталды бағалы қағаздарды сатып – алу – сату жолымен тарту
мүмкіндігі;
- бағалы қағаздар айналысына қатыса алатын экономикалық қатынас
субъектілерінің (қор нарығы қатысушыларының) болуы.
Осы алғышарттардың барлығы қор нарығының белгілі даму технологиясы
арқылы жүргізіледі.
Қор нарығын бағалы қағаздардың шығарылымы және айналымымен байланысты
экономикалық қатынас жүйелері ретінде түсінуге болады. Қор нарығының
негізгі міндеті бос ақша құралдарын, яғни ақша түріндегі халық жинақтары
мен кәсіпорындар қаражаттарын бағалы қағаздар айналымын ұйымдастыру жолымен
инвестицияларға түрлендіру. Осыған байланысты қор нарығының негізгі
қызметтерін белгілеуге болады:
- ақша құралдарын шоғырландыру;
- ақша құралдарын инвестициялау;
- делдалдық операциялар;
- капиталдың салалар арасында қайта бөлінуін қамтамасыз ету;
- пайданы нарықта операцияға қатысушылар арасында қайта бөлу.
Осылайша, қор нарығының негізгі міндеті бағалы қағаздар арқылы
инвесторлардың ақша құралдарын жинақтап және шоғырландырып, оларды
инвестицияларға жүзеге асырудан тұрады. Инвестициялау – қор нарығының
бірінші және маңызды қызметі, және бұл нарық – бағалы қағаздардың еркін
айналымын процесіндегі құнын реттейтін жай ғана табиғи нарықтық механизм
ғана емес, нарықтық экономикадағы инвестициялық механизмнің ерекше формасы.
Нарық құралдары, оның құрылымы, көлемінің дамуы капиталдың тиімді
орналасуына, капиталдың салаларға жоғары пайда нормасымен жылжуына,
капиталдың ауысуын жылдамтуға, экономиканы ұдайы өндірістік инвестициялауға
әкеледі. Сондықтан қор нарығы ұдайы өндірістік қызметті орындайды, оның
жүзеге асырылуы экономиканың құрылымын қайта құруға жағдай жасап,
нәтижесінде бағалы қағаздардың көмегімен өндірістің жоғары тиімділігіне
жетуге болады.
Қор нарығы өндірістік пайданы қайта бөлуге, инвесторлар, эмитенттер
және делдалдар табыстарын қалыптастыруға қатысады. Осы орайда қор нарығының
бөлістіру қызметі айқындалады.
Қор нарығы дамыған нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі болып
табылады. Қор нарығының дамығандығы мен оның мемлекет тарапынан реттелу
деңгейі елдің экономикалық даму деңгейінің маңызды индикаторы болып
табылады. 4, 163 б
Сонымен, эмитенттер бағалы қағаздар шығарады. Егер бағалы қағаздар
атаулы болып табылса, онда бұл бағалы қағаздар иелерінің құқықтарын
анықтауға тіркеушілер құрылады. Ұйымдастырылған және ұйымдаспаған қор
нарығында бағалы қағаздармен операцияларды қор делдалдары (брокерлер мен
дилерлер) жүргізеді. Ұйымдастырылған қор нарығы сауданы ұйымдастырушылардың
міндетті түрде болуын қажет етеді (қор биржалары, биржадан тыс
ұйымдастырушылар және инфрақұрылымның басқа да элементтерінің толық
жиынтығы).
Нарықтық экономикадағы қор нарығының қызмет етуі экономиканың өзін -
өзі реттеуінде өте маңызға ие. Қор нарығының қызмет ету процесі 1 –
суретте көрсетілген.
Сурет.1. Қор нарығы қызмет етуінің схемасы
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында қаржы рыногы қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым тиімді
пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысын ұтымды ұйымдастырудың
айрықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар рыногы, сондай - ақ
кредит рыногы түрінде де іс - әрекет етеді. Қаржы рыногы экономиканың түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта бөлуді барлық әр
түрлі нысанда реттейтін рыноктық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін
неғұрлым жалпы (ортақ) ұғым болып табылады.
Содан болар, экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада
қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын қоса отырып
кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-
бар категория ретінде қарастыратын практикамен, негізінен дүниежүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез келген түрі
меншіктің титулдары болып табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы
қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.
Ақша рыногы дегеніміз қолма - қол ақша ғана емес, қолма - қолсыз
төлем қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногы. 5, 58 б
Кредит рыногы несиелер бойынша банктердің кредит операцияларымен
байланысты: бұған коммерциялық кредит те жатады.
Ақша мен кредит рыноктары, әдеттегідей, айналым активтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Капитал рыногында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орта және ұзақ
мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
2 сызба. Қаржы рыногы мен бағалы
қағаздарының өзара байланысы
Қаржы рыногында сатып алу-сатудың объектілері айрықшалықты
тауарлар – ақша және бағалы (ақшалай) қағаздар болып табылады.
Қаржы рыногында бағалы қағаздардың қозғалысымен ортақтастырылатын
экономикалық қатынастар болып табылатын бағалы қағаздар рыногы маңызды орын
алады. Ол қор құндылықтарының: корпоративтік бағалы қағаздардың –акциялар
мен облигациялардың айналысымен байланысты болатын қор рыногын және
мемлекеттің бағалы қағаздар рыногын кіріктіреді. “Қор рыногы” термині
бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін
мекеменің – қор биржасының атымен байланысты. Функционалдық тұрғыдан қаржы
рыногы- бұл шаруашылық жүргізуші субъектілердің, банктердің, мемлекеттің
уақытша бос ақша қаражаттарын шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамасыз
ететін нарықтық қатынастардың жүйесі.Бұл рыноктың жұмыс істеуі көптеген
экономикалық, әсіресе инвестициялық үдерістерді тәртіпке (ретке) келтіріп,
олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктың қаржы
құралдарының, ең алдымен бағалы қағаздардың сан алуандығымен қол жетеді.
Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы рыногының жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:
1) реттелінген тауар рыногының болуы, яғни кез келген түрлердегі
және арналымдағы тауарлар мен қызметтер көрсету бойынша сұраным мен
ұсынымның теңгерімділігі;
2) Ұлттық банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру: бұған
қолма - қол және қолма - қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау жатады;
3) кредит рыногының жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресурстарын еркін рынокқа орналастыру; кредит ресурстарының
қозғалысы Ұлттық банктің пайыздың есептік мөлшерлемесін, коммерциялық
банктердің міндетті резервтерінің нормасын, ашық ақша рыногында операциялар
жүргізуді белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы рыногының жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар
жатады:
1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық
нысандары шаруашылық жүргізуші субъектілердің, соның ішінде мемлекеттік
сектордың да кең дербестігі;
2) қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы:
инвестицияларды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды кәсіпорындар
арасында ішківедомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға
және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату республикалық, сондай - ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
облигациялар мен басқа міндеттемелердің мемлекеттік қарыздарды шығару
арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы рыногының маңызы бос ақша қаражаттарын жұмылдыру және оларды
қайта бөлу жолымен ұдайы өндіріс үдерісіне ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән "сатылас"
әдістің орнына "деңгейлес" қозғалыс бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс- әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен шаруашылық жүргізуші субъектілердің,
салалардың және жалпы экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады. Сөйтіп
қаржы рыногы қаржының қосалқы категориясы ретінде қайта бөлгіштік қосалқы
функция орындайды, ал сонымен бірге экономикалық агенттерді дамыту және
ұдайы өндірісті ұлғайту мақсаттарында олар қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілмейтіндігіне қарағанда қаржы рыногы ұдайыөндірістік функция орындауы
тиіс. 6, 212 б
Қаржы рыногы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокта еркін жүретін
бағалы қағаздар шығаруы және олардың бағасы сұраныммен және қамтамасыз
етумен анықталады.
Экономикалық реформа үдерісінде қаржы рыногының қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысы тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама-қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді. Бұл рынок
әзірше экономикалық табысты жұмыс істеп жатқан көптеген компанияларын
қамтымайды. Бірқатар компаниялар ресми мойындалған акциялар шығарған
акционерлер болып табылады. Бірақ олар акцияларымен қаржы рыногына
шықпайды. Акциялардың пакеттері оларды ұстаушылардың қолында болады,
ұстаушылар дивиденттерден алған табыстармен қанағаттанады, ал
компаниялардың өндірістік қажеттіліктерін қаржыландыру ішкі бөлінбеген
табыс, амортизациялық аударымдар, кредиторлық берешектер есебінен
жүргізіледі.
Отандық қор рыногы басым бағыттарының бірі тартымды қаржы
құралдарының (тетіктерін) көлемді тізбесін қалыптастыру болып табылады. Бұл
бағыттың негізгі міндеті жаңа қаржы құралдарының пайда болып,
қалыптастыруына жағдай жасайды, мұның өзі инвесторларда жұмсалымдарды
әртараптандыру жолымен кредиттік тәуекелдерді қайта бөлу мүмкінлігі, ал
эмитентердің кәсіпорындарында банк кредитінің арзан баламасы болып келетін
қарызалулардың жаңа көзінің пайда болуына мүмкіндік туғызады.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды – олар қысқа
мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
өсіп отырған жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға
ұзақ мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар
үшін жылжымайтын дүние- мүлікке, тауарларға, еркін айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Сондықтан қаржы рыногын дамытудың міндеті инвестициялаудың ұжымдық
нысандары арқылы халықтың (кәсіби емес инвесторлардың) жинақ ақшаларын
тартудың механизмдерін жетілдіру болып табылады.
Қаржы рыногының жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорындарының рентабелділігіне қатысты ұзақ мерзімді
болжамның мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы
қағаздарды сатып алу ықыласын шектейді. 7, 137 б
Қаржы рыногының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды
–экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын
шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда
соңғы уақытқа дейін қаржы рыногының бұл сегменті жақсы дамымады, бұл
жалпы экономикалық әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда,
депозит мекемелері түріндегі құрамды элементтерді кіріктіретін ұлттық
қор жүйесін қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең
алдымен әр түрлі тұрпаттағы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл
жүйенің қызметін мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы рөлі
кезіндегі сенімді заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.
Қор нарығы деген бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негізгі
нарықтың орталығы. Қор биржаларына ірі банктер қожалық етеді. Сонымен,
биржа – нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен ұсыным негізінде
тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол
– сатушылар мен сатып алушылар келісімге келу үшін кездесетін орын.
Қор нарығы – бұл бағалы қағаздардыңдың бiрқалыпты айналысы үшiн
қажеттi жағдайлармен қамтамасыз ететiн ұйым және бағалы қағаздар сатып
алынатын және сатылатын негiзгi нарық көзi. Қор биржаларында iрi банктер
қожалық етедi. Биржа деген термин ежелгi грек сөзi – бурзэ, яғни
“әмиян” деген мағынаны аңғартады. Алғашқы қор нарығы XVIғ. Голландияда
бағалы қағаздар (облигация, содан кейiн акция) шығару және сату үшiн пайда
болған. Қор биржаларының ең кең түрде дамыған кезi капитализмнiң монополизм
сатысына өту кезi, яғни XXғ. бас кезi. Ол уақытта қор биржаларының негiзгi
операциялары өндiрiс кәсiпорындарының акцияларын шығару және сату болды.
Биржа өнеркәсiп циклын және жалпы елдiң экономикасын қадағалап отыратын
барометр сияқты. 8, 89 б
Қор нарығы қаржы ресурстарын жинақтау, шоғырландыру және қайта бөлу
процесiн ұйымдастырушы экономиканың басты буыны болып табылады. Ол қаржы
және өндiрiстiк капитал арасында делдал бола отырып, экономикалық дамудың
қозғаушы күштерiнiң бiрi болып саналатын инвестициялық процеске ықпал
етедi. Сонымен, биржа – нарықтың ұйымдасқан түрi, онда сұраным мен ұсыным
негiзiнде тауармен, БҚ-мен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол –
сатушылар мен сатып алушылар келiсiмге келу үшiн кездесетiн орын. Биржаның
басшы орган болып биржалық комитет саналады. Сонымен, қор нарығы – бағалы
қағаздар иелерiнiң биржа мүшлерi, яғни делдалдары арқылы БҚ-ды сату және
сатып алу жөнiнде мәмiле жасайтын нарық.
Қор нарығының толық мәнi экономикадағы атқаратын мынадай қызметтерден
көрiнедi:
• Қор нарығында биржалық делдалдардың бағалы қағаздарды сату жолымен
уақытша бос ақшалай қаражаттарды жұмылдыру және шоғырландыру;
• Бағалы қағаздармен жасалатын операцияларды жүргізу, сұраныс пен ұсыныс
деңгейiн көрсететiн бағаларды белгiлеу және жалған капиталды
қалыптастыру.
• Өндiрiстi және ел үкiметiнiң шығыстарын несиелеу және қаржыландыру;
Бағалы қағаздар рыногы басқа нарықтардан өзiнiң айрықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар және оның сан алуан
түрлерi. Олар бiрiншiден, меншiк белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi,
яғни олар арқылы табыс алу құқы және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады.
Бұл тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Егер БҚ-ға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы
көрсетiлген құнынан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның
ауытқуы, БҚ-дың жалған капитал екенiн көрсетедi.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгiсi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi.
Қор нарығы жеке кәсіпкерлік принциптеріне қызмет істейді. Қор
нарығының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор нарығын құру,
оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының қызметі, мүшелерінің құрамы
және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталады. Бағалы қағаздар
нарығында клиенттердің есебінен және солардың атағынан делдал болып
операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатысуға
болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады.
Брокерлермен қатар өз есептерінен ақша жұмсап алыпсатарлықпен айналысатын
дилерлер де жүреді. Дилердің қор нарығынан табатын пайдасы бағалы қағаздың
сататын және сатып алатын бағасының айырмашылығына тен проценті арқылы
есептеледі. Сонымен, қор нарығы - бағалы қағаз иелерінің биржа мүшелері,
яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздар сату және сатып алу жөнінде мәміле
жасайтын нарық. 5, 64 б
Қор нарығы – бұл бағалы қағаздарды сату-сатып алу операциялары жүретін
биржалар. Қазіргі уақытта әлемде 200 астам қор биржалары бар, олар
халықаралық қор биржалары федерациясына біріккен. Әлемдегі ең ірі биржалар
болып Нью-Йорктік, Токиолық, Лондондық, Амстердамдық және Париждік биржалар
болып табылады.
Қор биржалары акционерлік формада болады, оның жарғылық капиталы оның
құрылтайшыларының салымдарынан тұрады. Қор биржалары коммерциялық ұйым
болып табылмайды, яғни оның мақсаты пайда табу емес. Қор нарығының негізгі
мақсаты бағалы қағаздардың сауда саттығы үшін қажетті барлық жағдайларды
жасау, бағалы қағаздарға ақща қаражаттар салуға инвесторларды тарту, сондай-
ақ осы рынокқа қатысушы инвесторлардың , клиенттердің және бағалы қағаздар
эмиссиялап отырған тұлғалардың мүдделерін қорғау болып табылады.
Биржаның қызметі өзін-өзі сатып алушылыққа негізделеді. Оның таптақ
табыстары өз қызметін жалғастыруға, техникалық қамтамасыз етілуіне, қор
нарығын зерттеуге, ақпараттық бюллетень шығаруына, әлеуметтік дамуына
кетеді. Биржаның табысы оның келісімдерді тіркегені және қызмет көрсеткені
(ақпараттық, кеңсе берушілік және т.б.) үшін төлемдерден, биржа мүшелерінің
міндетті салымдарынан, сондай-ақ биржа мүшесі болуға құқық беретін қор
нарығының акциясын сатудан түскен қаражаттардан құралады.
Қор биржаларын ұйымдастырушылық құрылымы мен оның органдары барлық
елдерде бірдей болып табылады. биржаны басқарудың жоғарғы органы –
акционерлердің жалпы жиналысы, олар пайданы бөлу, биржа кеңесінің барлық
мүшелерін тааңдау, документтерге және жарғыға түзету енгізу, биржа
қызметінің бағдарламасын талдау және бекіту, сонымен қатар қаржылық жылға
есеп беру сияқты қызметпен айналысады.
Биржаны басқару органының ең негiзгiсi барлық акционерлердiң жиналысы
болып табылады. Бұл жалпы жиналыста басты деген мәселелер қарастырылады.
Мысалы, ортақ пайданы қалай бөлу керектiгiн, биржалық кеңестiң барлық
мүшелерiн сайлауда, биржа жарлықтарына және т.б. құжаттарды өзгерткенде
немесе толықтырулар енгiзгенде, биржаның жылдық есебiн қарастырғанда және
даму бағдарламаларын жасағанда осы акционерлердiң жалпы жиналысы арқылы
шешiледi. Ал осы жиналыс аралығы уақытында биржа қызметтерiн және оны
басқаруды биржа кеңесi iске асырады. Ол кеңес биржаның неғұрлым сенiмдi
акционерлерiне тапсырылады. Осы биржа кеңесiнiң құрамына биржа президентi
және ревизионды комиссияның мүшесi тағайындалады.
Қазақстан Республикасы заң актiлерi бойынша биржа мүшелерi жеке немесе
заңды тұлға бола алады. Оперативті басқару және биржа қызметіне бақылау
жүргізумен биржалық кеңсе айналысады. Ол биржа акционерлерінен құралады.
Оның құрамында биржа президенті мен тексеру комиссиясының өкілі болады.
Биржадағы арбитраждық комиссия – қор нарығының атқарушы органы, ол
келісім тараптарының қандай да бір операция бойына заңды әрекет етуін
қамтамасыз етеді. Төлем мерзімі өтсе және документтерді дер кезінде
өткізбесе брокерлік компанияларға айыппұл салады, кінәлі фирмаларды
биржаның мүшелігінен шығарады. Қор нарығының ағымдағы қызметін оперативті
басқарумен айналысатын орган болып Басқарма табылады. оның құрамына оның
президенті және көмекші персоналдар кіреді.
Биржаның қаржы шаруашылық қызметіне ішкі бақылауды тексеруді
комиссиясы жүзеге асырады. Оның биржаның барлық құрылымдық бөлімшелерінің
экономикалық жағдайына тексеру жүргізеді, соның негізінде биржаның жылдық
балансы толтырылады. 6, 219 б
Биржадағы арбитраждық комиссия – қор нарығының атқарушы органы, ол
келісім тараптарының қандай да бір операция бойына заңды әрекет етуін
қамтамасыз етеді. Төлем мерзімі өтсе және документтерді дер кезінде
өткізбесе брокерлік компанияларға айыппұл салады, кінәлі фирмаларды
биржаның мүшелігінен шығарады.
Листинг бөлімі акционерлік компанияларды листингтік тізімге тарту
бойынша жұмыстар атқарады. Қор нарығына толық сенімді емес бағалы
қағаздарды жібермеу үішн оған ұсынылатын бағалы қағаздарға толық тексеру
жүргізіледі. Сөйтіп инвесторлар мүдделі қорғалады және олардың биржадағы
бағалы қағаздарға деген сенімі артады. Мысалы, АҚШ-та 20 мыңнан асқан
фирмалар бағалы қағаздар шығарады, бірақ оның оннан бірі ғана қор нарығына
өз қағаздарын ұсына алады.
Сауда саттық пен брокерлік бөлімі биржа залында саудаласу жүргізілу
үшін қажетті жағдайлар жасайды, оның барлық процедурасын реттейді,
саудаласуға қатысушылардың қызметін жақсартады.
Клиринг бөлімі келісім жасалғаннан оның қатысушыларының қолма-қолсыз
есеп айырысуын ұйымдастырады. Бағалы қағаздардың әрбір түрі бойынша есеп
айырысуын арнайы тіркелімі құрылады.
Ақпараттық –аналитикалық бөлім орталық ақпараттық қамтамасыз етумен
және бағамдық ауытқудың бақылауымен айналысады, биржалық бюллетеньді
анықтаманы, есеп айырысуларды, жарнамаларды зерттейді және кеңес берумен
айналысады, бағалы қағаздардың бағамы туралы ақпараттарды зерттеп отырады.
Әкімшілік –қаржылық бөлім қор нарығының барлық бөлімдерінің жақсы
жұмыс істеуі үшін ұйымдастырушылық – көмектік қызметті жүзеге асырады.
Биржа ұлттық және халықаралық деңгейдегі барлық экономикалық, саясаи,
қаржылық, әлеуметтік жағдайларға өте сезімтал келеді. Себебі, капиталдардың
ағымы осыларға тәуелді. Қандай да бір елдің экономикалық жандануы қор
биржаға қаражаттардың салынуын ынталандырады.
Бағалы қағаздардың бағамы туралы үнемі ақпарат алу үшін биржалық
индекстер құрылады және қызмет етеді. Қазір көптеген биржалық индекстер
бар, әр ел өз индекстерін қалыптастырады.
Биржалық механизм экономикалық қатынастарды (саудалық, ақша
айналысының) негізгі реттеуші болып табылады, қаржылық және тауар
нарықтарының бақылауды және реттуді жүзеге асырады.
Қор нарығындағы бағалы қағаздар бағамының түсіп кетуі барлық қор
нарығына, жалпы қаржы секторына көптеген шығындар әкеледі және сол елдің
компанияларының халықаралық өтімділігін төмендетеді. Осының нәтижесінде
көптеген инвесторлардың банкротқа ұшырау, фирмалар мен ұйымдардың қаржылық
жағдайына теріс әсер етеді. Сондықтан биржалық жүйе мен механизмді әрдайым
жетілдіріп, қолдап отыру керек. 9, 193 б
Бағалы қағаздар рыногының жұмысын қамтамасыз етiп, оның мiндетiн
атқаратын кәсiби мамандар, яғни дилерлер. Ол жұмыс баға белгiлеу үшiн және
қажеттi хабарлардытарататын кампютерлiк техниканы қажет етедi.
Бағалы қағаздар рыногының кәсiби мамандары:
1. Брокерлер делдал ретiнде келiсiмге қатынасатын адамдар. Брокер келiсiм
жасасатын әрбiр жақты табыстыруды көздейдi. Ол әрбiр жеке келiсiмдi
жасасуға арнаулы өкiлеттiк берiледi және сол өкiлеттiк шеңберiнде ғана
әрекет етедi.
2. Джобберлер нарық конъюнктурасын бақылаушылар.
3. Дилерлер өз капиталымен келiсiм жасайтын делдалдар.
Бұл мамандар мен қатар БҚ нарығында банк қызметкерлерi, инвестициялық
қорлардың қызметкерлерi және заң қызметкерлерi қатысады.
Құрылымы жөнiнен брокерлiк фирма дирекция, әкiмшiлiк бөлiм, кеңес
беретiн бөлiм, бағалы қағаздарды сату бөлiмi және хабарлама техникалық
бөлiмiнен тұрады. Шамамен фирмада 15-25 адам қызмет жасайды.
Дилердiң атқаратын қызметi:
1. БҚ-ды шығару, олардың курсы және сапасы туралы хабар тарату;
2. Клиенттердiң тапсырмасын орындау;
3. БҚ нарығындағы өзгерiстердi бақылап отыру. Егер сату-сатып алу
баяуласа, онда БҚ-дың курсын тұрақтандыру мақсатында дилерлер өз
есебiнен операция жүргiзедi;
Қор нарығында айналысқа түсетін бағалы қағаздар рыногының қызметі
жалпы нарықтық қызмет және айрықша қызметтерге бөлінеді, яғни оны басқа
нарықтардан өзгеше көрсететiн қызмет.
Жалпы нарықтық қызметi:
• Коммерциялық функция, яғни осы нарықта пайда табу.
• Баға қызметiн, нарықтық бағаны және оның үздiксiз қозғалысын
қамтамасыз етедi.
• Ақпараттық қызмет, нарық өзiнiң қатысушыларын ақпаратпен қамтамасыз
етедi.
• Реттеушi қызмет, нарықтық құқықтар белгiлейдi, яғни саудада және
оған қатысушылар арасындағы дауларды реттейдi.
Айрықша қызметiне:
• Қайта бөлу, тарату функциясы.
• Баға және қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi.
Қайта бөлу және тарату қызметi үш түрге бөлiнедi:
• Нарықтық қызметте ақша қаржыларын салалары бойынша қайта бөлу.
• Жинақ ақшаны ауыстыру, барлық халыққа өндiрiстiк немесе өндiрiстiк
емес формасында.
• Инфляциялық емес негiзде республикалық бюджеттiң тапшылығын
қаржыландыру. 4, 172 б
Осымен бірінші бөлімде қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігі болып
табылатын қор нарығының экономикалық маңызы мен мәнін аша келе, оның
негізгі қызметтеріне, қор нарығына қатысушы тұлғалар мен бағалы қағаздар
нарығына тоқтала келе келесі екінші бөлімде қор нарығының негізгі
операциялары туралы айтып өтсек.
1.2 Қор нарығының негізгі операциялары
Биржа операциялары кассалық және мерзiмдiк болып екiге бөлiнедi.
Кассалық операция бойынша келiсiмге келген бойда есеп жүргiзiледi, яғни
сатып алушы қағаз үшiн ақша төлеп, орнына сатушыдан бағалы қағаздарды
алады. Мерзiмдiк операцияда есеп мәмiледе көрсетiлген мезгiлде жүргiзiледi:
ол айдың ортасы немесе аяғы болуы, болмаса үш, алты ай және уақыт өткеннен
кейін болуы мүмкін. Онда касалық бағасы, мерзімдік мәмілеге түсетін
қағаздардың бағасына өзгеше болады. Шын мәнінде мерзімдік мәміленің
айырмашылығы да оның курсында, яғни қағаздың бағасында. Сондықтан мерзімдік
мәмілені алыпсатарлық мәміле деп атайды. Алыпсатарлардың мақсаты –
биржадағы құндылықтардың сатып алу –сату бағасы арасындағы айырмасынан
пайда табу. Келесі суретте көрсетілгендей мерзімдік мәміле түрлерінің бір
бірімен түбегейлі айырмашылығы жоқ. Олар тек кейбір іс-әрекет варианттармен
ерекшеленеді. Сондықтан мерзімдік мәміленің барлық басқа күрделі түрлерінің
негізі болатын жай көрінісіне тоқтап өтейік.
Мерзімдік мәміле бойынша есеп айырысу, жоғарыда айтылғандай, белгілі
бір келісілген уақытта - әлбетте бір айдың ішінде немесе ай ортасында
өтеді. Бірақ есеп мәміле жасалған күнгі бағалы қағаздың курсымен
жүргізіледі. Егер мәміленің орындалу кезінде оның курсы төмендеп кетсе
пайданы сатушы алады да, жоғарыласа сатып алушы алады. 9, 196 б
Сурет-3 - Биржа операциясының түрлерi
Қор биржаларының мәмiлеге қатысушыларын, яғни алыпсатушыларды
аюлар және бұқалар деп екiге бөледi. Аюдың әдетi – табанымен таптау. Ал
бұқа деп атау – жағымсыздық әдетi – қарсыласты мүйiзiне iлу. Сонымен,
биржада ойыншылар – “аю” бағалы қағаз курсының төмендеуiне, ал “бұқа” оның
жоғарылауына iс-әрекет жасап ойнайды.
Мерзімдік мәміле бойынша жасалған шарт акцияның бағасы , мөлшері және
қандай мерзімге қашан сатылатынын көрсетеді. Мерзімдік мәмілелер үш түрге,
яғни: тұрақты (немесе фьючерстік) шартты және пролонгациялық болып
бөлінеді.
Тұрақты мәмілеге қатысушылар бағалы қағаздар бумасын белгілі бір
мерзімде сатқанда онда көрсетілген шарттар өзгермейтіндігі туралы өздеріне
міндеттеме алады. Сату және сатып алу кезінде тек буманың бағасы туралы
өзара келіседі.
Ал шартты мәміле бойынша оған қатысушылардың бірі екіншісіне сыйлық
ақы беріп, өз міндеттемесін орындаудан бастартуына құқы бар. Олардың
мақсаты – биржа операциясы кезінде бағалы қағаздың курсының өзгеруінен
келетін шығыннан қорғану. Мәмілеге қатысушылардың қайсысы және қалай
мәміленің шартынан бас тарту құқын пайдалануы жөнінен төрт түрге:
• Алдын ала келісілген сыйлық ақымен жасалатын мәміле;
• Қайтарылып алынатын сыйлық ақымен жасалатын мәміле;
• Опциондық мәміле;
• Стеллаж болып табылады.
Мұндағы опцион мерзімдік мәмілеге кіргізілетін талап. Ол бойынша екі жақтың
бірі мәміленің кейбір қарама қайшы талаптарының бірін талдау немесе оның
алғашқы ережесін өзгерту құқы беріледі.
Стеллаж – бағалы қағаздар бойынша мерзімді мәміленің түрі, мұнда екі
жақтың бірі мәміле мерзімі басталғанда сатып алушы мен сатушы жағдайының
бірін таңдауына құқы болады.
Пролонгациялық мәміле – бағалы қағаздар бойынша жасалатын мәміленің
түрі немесе бағалы қағаздардың нарқының өзгеруіне қарай есеп айырысудың
мерзімін кейінге қалдыру.
Репорт – мерзімді мәміленің түрі, мұнда бағалы қағаздың иесі оларды
белгілі бір уақыттан кейін жаңа, неғұрлым жоғары бағамен сатып алуға
міндеттеніп, банкке сатылады; осы екі бағаның айырмасы репорт деп аталады.
Депорт – оған белгілі бір мерзімнен кейін төмен курспен кері сату
шартымен бағалы қағаздарды сол күнгі курс бойынша сатып алу тән.
Қор нарығы акционерлiк қоғамдардың жұмысын қадағалап оны көрсетiп
отыратын анықтаушы тәрiздi. Биржадағы акция курсының динамикасы (баға
қозғалысы) – акционерлiк қоғамның қаржы жағдайын жақсартатын немесе
нашарлататын маңызды фактор. Экономикасы дамыған мемлекеттерде акция
курсының қозғалысы баспасөзде жарияланып тұрады. 8, 94 б
Қайталама нарықтың дәстүрлі формасы – қор биржасы.
Қор биржасы – бұл ұйымдастырылған, үнемі қызмет етуші бағалы қағаздар
және басқа да қаржы құралдарының нарығы.
Ұйымдастырушылық – құқықтық тұрғыдан алғанда, қор биржасы ресми
бекітілген ереже бойынша биржа делдалдарының қатысуымен қор құндылықтарын
сатып алушылар мен сатушылар арасында сауда мәмілелері жүргізілетін, жұмыс
уақыты белгіленген тәртіппен реттелген қаржылық делдалдық мекеме болып
табылады. Бұл ережелер биржа жарғысы, сондай – ақ мемлекеттік заңдылық
бойынша бекітіледі. Айта кететіні, қор биржасы мен оның қызметкерлері
бағалы қағаздармен мәмілелер жүргізбейді. Ол тек қана мәмілелердің жүзеге
асуына жағдай жасайды, мәмілерге қызмет көрсетеді, сатушы мен сатып алушыны
байланыстырады, қажетті орын ұсынады, кеңес беру және арбитраждық
қызметтер, технологиялық қызмет көрсетеді және де мәміле жүргізілуі үшін
барлық қажетті жағдайды көрсетеді.
Дүниежүзінде 200 – дей шамасында қор биржалары есептеледі. Бірқатар
елдерде биржалардың тарихи қалыптасқан өзіндік ұлттық жүйелері бар. Әлемдік
тәжірибеде құқықтық мәртебесі бойынша қор биржалары үш типке бөлінеді:
көпшілік– құқықтық, жеке және аралас.
Көпшілік – құқықтық мекеме (Германия және Франция) тұрғысынан алғанда
қор биржасы әрдайым мемлекет бақылауында болады. Мемлекет биржалық
мәмілелердің ережесін құруға қатысып, олардың орындалуына бақылап отырады.
Сондай – ақ биржада мәмілелер уақытында тәртіптілікті қамтамасыз етеді,
биржа маклерлерін тағайындайды.
Қор биржалары жек компаниялар (Ұлыбритания және АҚШ) ретінде акционерлік
қоғам нысанында құрылады. Мұндай биржалар абсолютті өзіндік ұйымдар болып
табылады. Биржадағы барлық мәмілелер елдегі заңдылық шегінде жүргізіліп,
заңдылықтың бұзылуы белгілі бір құқықтық жауапкершілікке тартылады.
Мемлекет биржалық саудалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуге және де сауда
мәмілелерінің тәуекелділіктерін төмендетуге ешқандай да кепілдік бермейді.
10, 24 б
Егер қор биржалары акционерлік қоғамдар ретінде құрылып, оның
капиталының кем дегенде 50% - ы мемлекетке тиесілі болса, онда олар аралас
ұйымдар қатарына жатады. Мұндай биржалардың басында таңдаулы биржалық
органдар тұрады. Биржалық комиссар биржалық қызметті қадағалауды жүргізеді
және биржа бағамдарын ресми түрде тіркейді.
Биржа жүйелерінің моноцентрлік және полицентрлік орталықтарын
ажыратады. Биржа жүйесінің моноцентрлік жағдайында (Франция және Жапония)
елдің қаржы орталығында орналасқан нақтылай бір биржа үстемдік етеді, ал
қалған қор биржалары жергілікті сипатқа ие (Халықаралық Лондон қор
биржасы). Полицентрлік жүйе жағдайында елдегі басты қор биржасынан басқа
бірнеше ірі қор биржалары (Канада биржалары) қызмет етеді. АҚШ – тағы
биржалық сауданың дамуы ерекше, өзіндік биржа жүйесінің құрылуына алып
келді. Бұл елдегі Нью-йорк қор биржасының сөзсіз үстемдігі жағдайында
жергілікті қор институттары өз мүддесін сақтап, жалпы мемлекеттік биржа
жүйелері шегінде тұрақты қызмет етуде.
Қор биржасы қаржы нарығын реттеушілердің бірі ретінде табылады.
Биржалардың негізгі ролі біріншіден, қаржы және ссудалық капиталдардың
қозғалысына қызмет көрсетуден: бұл капиталдарды жинақтау және шоғырландыру;
екіншіден, мемлекет және әртүрлі шаруашылық субъектілерін несилеу және
қаржыландырудан тұрады. Қор биржасының негізгі қызметіне келесілер жатады:
- бос ақша құралдарын бағалы қағаздарды сату арқылы жинақтау және
шоғырландыру;
- мемлекет және басқа шаруашылық ұйымдарын олардың бағалы қағаздарын
сатып алу арқылы несиелеу және қаржыландыру;
- бағалы қағаздарға салымдардың жоғары өтімділік деңгейін қамтамасыз
ету.
Қор нарығы сауданың дамуы және мерзімдік мәмілелердің санының өсуі
есебінен тұтыну тауарлары нарығының қойнауында қалыптасты. Қаржы
операцияларының объектісі біртіндеп ұзақ мерзімдік қолхат – вексельдер бола
бастады. Антверпен Бельгиялық порты ресми түрде қор биржасының отаны болып
есептеледі. Бағалы қағаздармен бірінші сауда 1592 жылы оның тауарлық
биржасында жүргізілді. Кейіннен көшбасшы ролі Амстердам биржасына өтеді,
алғашқы мерзімдік мәмілелер алғаш жүргізілген уақытта, биржалық
операциялардың техникасы жоғары деңгейге жетеді.
Биржаның бастапқы құрылуы мемлекеттік табыстардың өсуімен байланысты
болды, себебі капиталдардың қазыналық вексельдерге, және де облигацияларға
салымдары кез – келген уақытта ақшаға айналуы мүмкін. Бірінші акционерлік
қоғамдардың пайда болуымен биржалық айналымның негізгі объектісі акциялар
болды. Саудагерлерді, кеме иелерін, өнеркәсіп иелерін, банкирлерді
біріктіретін серіктестіктердің пайда болуы Жаңа елдеріне теңіз
экспедицияларын және сауда каравандарын жүргізумен байланысты болды, оларды
жарақтандыру маңызды капитал салымдарын қажет етті. Үлеске қосылу жалпы
капиталда өз үлесінің меншік құқығын куәландыратын арнайы құжатпен
рәсімделді.
Бұл компаниялардың алатын жоғары пайдалары акция бағамдарының бірде
көтерілуіне және биржалық сауданың өсуіне әкелді. Қор нарығының жандану
кезеңінде (XVIII ғасырдың үшінші жартысының алғашқы жылдары және содан
кейінгі жылдар) Франция, Ұлыбритания, Германия, АҚШ – та биржалар қалыптаса
бастады. Олардың саны тез арада ұлғайып және олардың арасында тығыз қарым –
қатынастар қалыптасты. Сондықтан да капитализмнің қалыптасу кезеңінде қор
биржасы белгілі бір деңгейде капиталдың алғаш жинақталуының маңызды факторы
болды, ол бірте – бірте қаржы – экономикалық қатынастар жүйесінің маңызды
элементі болып қалыптаса бастады.
Қор биржасының мәні XIX ғасырдың екінші жартысында акционерлік
қоғамдардың жаппай құрылуымен және бағалы қағаздар шығарылымының ұлғаюымен
байланысты жылдам өсті. Әсіресе, АҚШ – та бағалы қағаздар нарығының дамуы
етек алды. Егер Еуропада бос ақша құралдарын банк шоттарында, сақтандыру
жарналарына, жылжымайтын мүлікке салуды қажет етсе, ал Американың көптеген
кәсіпкерлері капиталдарын қаржы активтеріне салды. Міне, сондықтан да АҚШ
қор нарығында қаржы операцияларын жүзеге асырудың жетілген механизмі
қалыптасты, және қазіргі уақытта ол құқықтық жағынан ұйымдастырылған және
демократиялық бағалы қағаздар нарығы болып есептеледі. 9, 199 б
Бүгінгі таңда, елімізде бір ғана – қор биржаларының Еуразиялық
федерациясының (FEAS) және қор биржаларының халықаралық федерациясының
(FJBV) мүшелері болып табылатын Қазақстандық қор биржасы (KASE) қызмет
етуде.
1.3 Бағалы қағаздар нарығы қор нарығының ажырамас құрамы ретінде
Жалпы айтқанда бағалы қағаздар нарығы деп бағалы қағаздар шығарып,
қатысушылары арасында айналымға жіберетін экономикалық қатынастар жиынтығын
айтуға болады.
Бұл мағынада бағалы қағаздар нарығы басқа да тауарлар анықтамасынан,
мысалға мұнай нарығынан айырмашылығы болуы мүмкін емес. Айырмашылығы жеке
объект қылып салыстырса ғана көрінеді. Бағалы қағаздар номенклатурасы әлде
бір жеке тауар нарығына сәйкес емес, толығымен жалпы тауар нарығын қамтиды.
Одан ары, егер тауарлар заводтар мен фабрикаларда шығарылған болса, бағалы
қағаздар айналымға кетеді. Тауар өз тұтынушысына жетуі үшін тауар
қозғалысының өз жолы ұйымдастырылуы керек, ал бағалы қағаздар үшін өз жолы
қажет. Тауар бір не бірнеше рет сатылуы мүмкін, ал бағалы қағаздар
шектеусіз көп сатыла береді. Бағалы қағаздар нарығы - әр мемлекет нарығының
құрамдас бөлігі. Бағалы қағаздар нарығының негізі болып тауар нарығы, ақша
және ақша капиталы табылады. Тауар нарығы, ақшаға өндірістік байланыста
көмекші болады.
Бағалы қағаздар нарығының классификациясы бағалы қағаздар
классификациясымен көптеген ұқсастықтар біріктіреді. Айырмашылықтары:
1) Бағалы құжаттардың халықаралық және ұлттық нарығы
2) Ұлттық және аумақтық (территроиалды) нарығы
3) Бағалы қағаздардың жеке нақты түрлері нарығы (акциялар,
облигациялар және тағы басқа)
4) Мемлекеттік (мемлекеттік емес) және корпоративтік бағалы
қағаздар нарығы
5) Алғашқы және өндірістік бағалы қағаздар нарығы
Бағалы қағаздардың осы не басқа классификациясының мағынасы оның
тәжірибелік маңыздылығымен анықталады 11, 3б.
Тауар экономикасының ең негізігі мақсаты пайда табу болып саналатындықтан,
әр нарық капитал салу нарығы болып табылады.
Ақша қаражаты өндірістік не сауда қызметіне, жылжымайтын мүлікке,
антиквариаттарға, қымбат металлдарға және т.б. салынуы мүмкін. Уақыт өте
келе осы салынған ақша мөлшері, егер дұрыс жол мен жағдайлар таңдалған
болса, көптеген есе қайтарылуы мүмкін, әйткенмен қаралған жағдайда
капиталдық іске салыну үшін алдын ала қаржы жинау керектігі есепке алынбай
қалады. Дұрыс қарасақ, капиталға қаржы салу үшін алдымен оны жинап алу
керек қой.
Капитал жинап, оны алу өрісі – қызметтің қаржыландыру саласы болып
саналады. Қаржы қатынастары басым нарықтары болып негізінен:
1) Банктік капитал нарығы
2) Бағалы қағаздар нарығы
3) Валюталы нарық
4) Сақтандыру және зейнетақы нарықтары табылады.
Нарықтың тек капитал салатын нарық, не алғашқы нарық, және сол
салынған капитал жинастырылып, көбейтіліп ақыры алғашқы нарыққа түсетін
қаржы нарығы сияқтыларды айыра білуіміз керек. Қаржы нарықтары не ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz