Қазақстандағы кластерлерді ұйымдастырудың экономикалық – құқықтық формалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Кластердің сипаты мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Кластердің экономикадағы шикізаттық құрылымын өзгертудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 ТМД елдеріндегі кластерлік технологияларды құру және енгізу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйеге әлеуметтік . экономикалық сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан Республикасында кластерлік жүйені іске асыру мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Оңтүстiк Қазақстанда мақта.тоқыма кластерiн іске асыру мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ БАҒЫТЫ
3.1. Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму тенденциясы мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
1. КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Кластердің сипаты мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Кластердің экономикадағы шикізаттық құрылымын өзгертудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 ТМД елдеріндегі кластерлік технологияларды құру және енгізу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйеге әлеуметтік . экономикалық сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан Республикасында кластерлік жүйені іске асыру мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Оңтүстiк Қазақстанда мақта.тоқыма кластерiн іске асыру мәселелері мен шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІҢ ДАМУ БАҒЫТЫ
3.1. Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму тенденциясы мен перспективасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Елбасы Н.Назарбаев елімізді таяудағы он жылда дүние жүзіндегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына енгізу міндетін қойып, оған жетудің алғы шарттары мен жолын саралап айтып, белгілеп берді. Оның бірден-бір және басты жолы - өңдеуші өнеркәсіпті дамыту болып табылады. Бұл бағытта қолға алынып, жүзеге асырылып жатқан игі істер де баршылық. Солардың бірі - кластерлік жүйе.
Президент Н.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын Республикалық алқалы жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз - тізбектелген технология арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып табылады. Демек, кластер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады.
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған.
Аталған жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деген Қазақстан халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет, металлургия және құрылыс материалдары салалары.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Президент Н.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын Республикалық алқалы жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз - тізбектелген технология арқылы соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып табылады. Демек, кластер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады.
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған.
Аталған жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деген Қазақстан халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет, металлургия және құрылыс материалдары салалары.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2010 жылғы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауы // Астана - 29.01.2010 жыл.
2. Назарбаев Н.Ә. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін»// Егемен Қазақстан. -2004 -19 наурыз
3. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана 2005 – 3 наурыз
4. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Астана - 2006. - 1 наурыз.
5. ҚР Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы // Егемен Қазақстан. -2006 -1 сәуір.
6. Казахстанская модель рыночных преобразований: социально-экономические и правовые аспекты // Под ред. Аубакирова Я.А. – Алматы: КазНУ, 2003. – С.250
7. Тулегенова М.С. Финансовый капитал и интегрированные структуры: Учебное пособие. –Алматы: КазНУ - 2005 –С. 104
8. Тулегенова М.С. Кластерный подход в создании интегрированных структур // Вестник КазНУ: Серия экономическая, 2004. -№2(42). -С. 104-111
9. Портер М. Конкуренция. / Под ред. Заблоцкого Я.В. Санк-Петербург-Москва-Киев, 2000 –С.205-275
10. Серікұлы Б. Мақта кластерінің негізі – шаруа қожалықтарын қолдау жолдары // Қаржы–Қаражат – 2005 – №6 – 13–17 бет
11. Алимбаев А. Методологический подход выбора стратегии развития кластеров // Саясат - 2005 -№1. -С.83-87
12. Бишимбаев К. Конкурентность на основе региональных преимуществ (на примере ЮКО) // Саясат - №4 – 2005 – 74-76 бет
13. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№1. -15-22 б.
14. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№2 -19-28 б.
15. Бектурганов А., Мырхалыков Ж. Текстильный процесс: реалии и перспективы // Казахстанская правда - 2006 -12 мая – С.6
16. Воронов А.А. Кластеры – новая форма самооргонизации промышленности в услових конкуренции // Маркетинг - 2002 - №5 - С.37
17. Турсымбаева Қазақстан М.Ж. Республикасында кластерлерді мемлекет тарапынан қолдаудың маңызы // ҚазҰУ Хабаршысы – 2006 - №2 (54) – 54-57 бет
18. Казахстан сегодня: информационно аналитически сборник. Қазақстан Республикасының статисикалық агенттігі. Алматы 2005
19. Кошербаева А.Б. О конкурентоспособности экономики Казахстана // АльПари. 2003. -№3-4. –С.73-78
20. Қожан Б. Кластер мақталы өңірдің негізгі несібесі // Нұр-Астана. 2006. -1 наурыз - 4бет
21. Интернет сайты: www.google.kz
22. Мынбаев Қ. Контрасты Казахстана // РЦБК. –С.16-21
23. Назаров К. Кластерная инициатива в Казахстане // РЦБК. 2005. -№7. -С. 13-15
24. Нурпейсова Л.С. Кластерный анализ – база управления конкурентоспособностью на макроуровне // Вестник Казну: Серия экономическая, 2004. -№3(43). –С.104-111
25. По материалам www.cluster.kz «Конкурентоспособности через кластерную экономику» // РЦБК. 2005. -№7(111). -С.11-12
26. Рахимбеков Т.С. Проблемы и перспективы развития кластеров в пищевой промышленности Казахстана // АльПари. 2005. -№2. –С.103-104
27. Садуақасов А. Кластерлік бастамалар басты назарда // Нұр-Астана. 2006. -15 наурыз. -4 бет
28. Н.Чан. Проблемы создания и развития кластеров в Казахстане // Саясат - №10 – 2006 – стр. 47-50
29. Тұрсымбаева М.Ж. Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің рөлі // АльПари – 2005 - №4 – 42-44 бет
30. Спанкулова Л.С. Т.И.Какижанова. Проблемы развития кластерной экономики Казахстана на региональном и местном уровнях // АльПари. 2005. -№1. -с. 49-51
31. Айтжанова Д., Дүйсен Ү. Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен мүмкіндіктері // Саясат - №9 – 2006 – 56-59 бет
32. Тайжан Б. Мақта кластері: мүмкіндіктері мен мәселелер, межелер // Егемен Қазақстан 2005. -14 мамыр
33. Туребаева Ж. Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың жалпы қағидалары мен ерекшеліктері // Қаржы-қаражат. 2005. -№6. -62-66 бет
34. Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении экономикой // АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
35. Айбасов А. Өндірісі өркендеген өлке // Егемен Қазақстан – 2006- 8 қыркүйек - 3 бет
36. Ержанова Е. Оңтүстіктің жарқын келешегі мақта–тоқыма кластері// Егемен Қазақстан - 2006 – 19 тамыз - 2 бет
37. Матаева Б.Т. Қазақстан Республикасында туристік қызмет индустриясын дамыту мәселелері // АльПари – 2003 - №1- 141-143 бет
38. Қосақов Б. Бәсекеге қабілетті болу – стратегиялық мақсат // Егемен Қазақстан – 2006 – 17 ақпан- 1-2 бет
39. Оразова Ж Туризмге үміт арту // Егемен Қазақстан – 2007-6 сәуір 3 бет
40. Марат Р. Мақтамызбен қашан мақтанамыз // Егемен Қазақстан – 2005- 23 тамыз- 5 бет
2. Назарбаев Н.Ә. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін»// Егемен Қазақстан. -2004 -19 наурыз
3. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана 2005 – 3 наурыз
4. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Астана - 2006. - 1 наурыз.
5. ҚР Үкіметінің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы // Егемен Қазақстан. -2006 -1 сәуір.
6. Казахстанская модель рыночных преобразований: социально-экономические и правовые аспекты // Под ред. Аубакирова Я.А. – Алматы: КазНУ, 2003. – С.250
7. Тулегенова М.С. Финансовый капитал и интегрированные структуры: Учебное пособие. –Алматы: КазНУ - 2005 –С. 104
8. Тулегенова М.С. Кластерный подход в создании интегрированных структур // Вестник КазНУ: Серия экономическая, 2004. -№2(42). -С. 104-111
9. Портер М. Конкуренция. / Под ред. Заблоцкого Я.В. Санк-Петербург-Москва-Киев, 2000 –С.205-275
10. Серікұлы Б. Мақта кластерінің негізі – шаруа қожалықтарын қолдау жолдары // Қаржы–Қаражат – 2005 – №6 – 13–17 бет
11. Алимбаев А. Методологический подход выбора стратегии развития кластеров // Саясат - 2005 -№1. -С.83-87
12. Бишимбаев К. Конкурентность на основе региональных преимуществ (на примере ЮКО) // Саясат - №4 – 2005 – 74-76 бет
13. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№1. -15-22 б.
14. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№2 -19-28 б.
15. Бектурганов А., Мырхалыков Ж. Текстильный процесс: реалии и перспективы // Казахстанская правда - 2006 -12 мая – С.6
16. Воронов А.А. Кластеры – новая форма самооргонизации промышленности в услових конкуренции // Маркетинг - 2002 - №5 - С.37
17. Турсымбаева Қазақстан М.Ж. Республикасында кластерлерді мемлекет тарапынан қолдаудың маңызы // ҚазҰУ Хабаршысы – 2006 - №2 (54) – 54-57 бет
18. Казахстан сегодня: информационно аналитически сборник. Қазақстан Республикасының статисикалық агенттігі. Алматы 2005
19. Кошербаева А.Б. О конкурентоспособности экономики Казахстана // АльПари. 2003. -№3-4. –С.73-78
20. Қожан Б. Кластер мақталы өңірдің негізгі несібесі // Нұр-Астана. 2006. -1 наурыз - 4бет
21. Интернет сайты: www.google.kz
22. Мынбаев Қ. Контрасты Казахстана // РЦБК. –С.16-21
23. Назаров К. Кластерная инициатива в Казахстане // РЦБК. 2005. -№7. -С. 13-15
24. Нурпейсова Л.С. Кластерный анализ – база управления конкурентоспособностью на макроуровне // Вестник Казну: Серия экономическая, 2004. -№3(43). –С.104-111
25. По материалам www.cluster.kz «Конкурентоспособности через кластерную экономику» // РЦБК. 2005. -№7(111). -С.11-12
26. Рахимбеков Т.С. Проблемы и перспективы развития кластеров в пищевой промышленности Казахстана // АльПари. 2005. -№2. –С.103-104
27. Садуақасов А. Кластерлік бастамалар басты назарда // Нұр-Астана. 2006. -15 наурыз. -4 бет
28. Н.Чан. Проблемы создания и развития кластеров в Казахстане // Саясат - №10 – 2006 – стр. 47-50
29. Тұрсымбаева М.Ж. Экономиканың шикізаттық құрылымын өзгертуде кластердің рөлі // АльПари – 2005 - №4 – 42-44 бет
30. Спанкулова Л.С. Т.И.Какижанова. Проблемы развития кластерной экономики Казахстана на региональном и местном уровнях // АльПари. 2005. -№1. -с. 49-51
31. Айтжанова Д., Дүйсен Ү. Қазақстандағы кластерлік сызбалардың даму факторлары мен мүмкіндіктері // Саясат - №9 – 2006 – 56-59 бет
32. Тайжан Б. Мақта кластері: мүмкіндіктері мен мәселелер, межелер // Егемен Қазақстан 2005. -14 мамыр
33. Туребаева Ж. Мақта тазалау кәсіпорындарында басқарушылық есепті ұйымдастырудың жалпы қағидалары мен ерекшеліктері // Қаржы-қаражат. 2005. -№6. -62-66 бет
34. Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении экономикой // АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
35. Айбасов А. Өндірісі өркендеген өлке // Егемен Қазақстан – 2006- 8 қыркүйек - 3 бет
36. Ержанова Е. Оңтүстіктің жарқын келешегі мақта–тоқыма кластері// Егемен Қазақстан - 2006 – 19 тамыз - 2 бет
37. Матаева Б.Т. Қазақстан Республикасында туристік қызмет индустриясын дамыту мәселелері // АльПари – 2003 - №1- 141-143 бет
38. Қосақов Б. Бәсекеге қабілетті болу – стратегиялық мақсат // Егемен Қазақстан – 2006 – 17 ақпан- 1-2 бет
39. Оразова Ж Туризмге үміт арту // Егемен Қазақстан – 2007-6 сәуір 3 бет
40. Марат Р. Мақтамызбен қашан мақтанамыз // Егемен Қазақстан – 2005- 23 тамыз- 5 бет
тақырыбы: Қазақстандағы кластерлерді ұйымдастырудың экономикалық – құқықтық
формалары
жоспары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кластерлік жүйенің дамуы мен теориялық аспектілері
1.1. Кластердің сипаты мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Кластердің экономикадағы шикізаттық құрылымын өзгертудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 ТМД елдеріндегі кластерлік технологияларды құру және енгізу
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйеге әлеуметтік –
экономикалық
сараптама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...25
2.2 Қазақстан Республикасында кластерлік жүйені іске асыру мәселелері мен
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
2.2 Оңтүстiк Қазақстанда мақта-тоқыма кластерiн іске асыру мәселелері мен
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
3. Қазақстандағы кластерлік жүйенің даму бағыты
3.1. Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму тенденциясы мен
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Елбасы Н.Назарбаев елімізді таяудағы он жылда дүние жүзіндегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына енгізу міндетін қойып, оған
жетудің алғы шарттары мен жолын саралап айтып, белгілеп берді. Оның бірден-
бір және басты жолы - өңдеуші өнеркәсіпті дамыту болып табылады. Бұл
бағытта қолға алынып, жүзеге асырылып жатқан игі істер де баршылық.
Солардың бірі - кластерлік жүйе.
Президент Н.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын республикалық алқалы
жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз - тізбектелген технология арқылы
соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде
кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер
беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар
жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер
дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс
істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік
инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып
табылады. Демек, кластер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген
өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады.
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни
өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің Бәсекеге
қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге
қабілетті халық үшін атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды
біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған.
Аталған жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және
салаларды кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген
Қазақстан халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын
қамтамасыз ету үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор
жеті пилотты кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ
машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық
қызмет көрсет, металлургия және құрылыс материалдары салалары.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің
толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп
экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде
сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта
экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе
өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс
пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған
кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген
өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Көпшiлiк елдер кластерлiк саясатты пайдалануды кластерлiк бастама деп
таныды. Әлемде барлығы 500-ден астам кластерлiк бастамалар бар. Қазақстанда
2005 жылдан бастап қазақстандық үкiметтiң “кластерлiк бастамасы” қолданысқа
ендi, бұл жетi бағыт бойынша пилоттық кластерлердiң пайда болуы мен дамуына
жол ашады: туризм, тамақ өнеркәсiбi, мұнай-газ машинажасау саласы, тоқыма
өнеркәсiбi, көлiк-логистика қызметi, металлургия және құрылыс материалдары
өндiрiсi. Сондай-ақ кластерлердiң басқа да пайда болу жолдары
iздестiрiлуде. Яғни кластерлер туралы ой-идеялар Қазақстанда аналитикалық
тұжырымдама ретiнде бекiмей жатып, экономикалық саясаттың құралына айналып
отыр десек те болады. Және кластерлер феноменiне қажеттi теориялық талдау
жүргiзбей, олардың ерекшелiктерiне түсiнiк бермей, түрлi типтерiн
ұқсастырмай-ақ практикада жүзiнде қолданыс тапты. Кластер – экономиканың
жүйелi моделiнiң феноменi дегенге мән берiлмей жатқанын да ескеруiмiз
керек.
“Жүйелi экономика” моделiнiң пайда болуы рыноктар мен трансакциялардың
шектен шығармауына байланысты. Экономикалық агенттер қатысушысы көп рынокта
емес, қайта аумағы жағынан шектелген немесе белгiлi бiр агенттерi бар
локалды рынокта әрекет етедi. Бұл жерде шектен шығармау дегендi тек
географиялық мағынада түсiнбеу қажет. Экономикалық өзара әрекет аумақтық,
сондай-ақ қатысушылардың институционалдық және әлеуметтiк жақындығына да
негiзделедi. Мәселен, географиялық тұрғыдан жабдықтаушы жақын болғанымен,
егер ол сенiмсiздiк туғызса, онда ол әлеуметтiк жағынан шалғайда орналасқан
деп есептеледi.
Қазақстандағы кластерлердiң сараланбаған әдiсi олардың көлемi, қуаты,
даму кезеңдерi негiзiндегi өзгешелiктерiн ескермейдi. Ал әлемдiк тәжiрибе
көрсеткендей, кластерлер шағын және орта фирмалардан да, сондай-ақ шағын
және iрi фирмалардан да құралуы мүмкiн. Университет базасында қалыптасқан,
ғылыми орталықтармен байланысы жоқ, өнеркәсiптiң дәстүрлi салаларындағы
және жоғары технологиялы салалар кластерлерi бар. Сонымен қатар жаңадан
пайда болған, жаңа, дамыған және құлдырауға дайын кластер түрлерi де
баршылық. Сәтсiздiкке ұшыраған кластерлер туралы да деректер бар.
Қазақстанда кластерлердi қалыптастырғанда кәсiпкерлiктiң даму
ерекшелiктерi және бiздегi рыноктық институттардың әлi де болса шикi
екендiгi аз ескерiлуде. Елiмiздегi кәсiпорындар әзiрше рыноктық емес
сипаттағы өздерiне тән әдiстермен әрекет етедi. Кәсiпкерлiк мәдениетi де
әлi толық қалыптасып болған жоқ.
Қазақстанда кластерлердi қалыптастырудағы кейбiр шалағай, анайы
әдiстер осы экономикалық қоғамдастықтарды ойдан шығарылған экспериментке
айналдырып, нәтижесiнде олар сәндi теориялық тұжырымдамалардан алынған
сызбалық пайдалану болып қалуы мүмкiн және ұлттық экономиканың бәсекеге
қабiлеттiгiн арттыру жолында айтарлықтай пайда әкелмейдi.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып
табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты
экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі,
қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның
жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі
және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы өңдеуші
салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы
тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген жеті кластерлерді, оның ішінде мақта кешенін
кластерлеу жолдары диплом жұмысында ашып көрсетілген. Сонымен қоса тамақ
өнекәсібін кластерлеу арқылы отандық тұтынушылардың қажеттіліктерін
толықтай қанағаттандыруға қол жеткізетінімізге толықтай сенемін. Негізінен
алғанда мақта кластері – бәсекеге қабілеттілікті арттыру арқылы шаруалардың
тиімділігін көтереді, бәсекеге қабілеттілік – аталған дақылға кіндік
байлаған бүкіл бір аймақтың әлеуметтік жағдайын жақсартудың алғы шарты.
Елімізде тоқыма – мақта кластерін дамытудың негізгі мақсаты да осы.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканы басқарудың жаңа бағыты –
кластерлік жүйенің бәсекелік ортаны дамытудағы теориялық және практикалық
аспектілерін зерттей отырып, шикізаттық емес өндіріс салаларын балама
дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге асыру
керек:
1) кластердің қоғамды дамытудағы әлеуметтік – экономикалық
маңыздылығын анықтау;
2) кластер жүйесін тиімді құрудың механизмін, оған әсер ететін
факторларды, жүзеге асыру қағидаларын іздестіру;
3) дамыған елдердің тәжірибесін зерттей отырып, отандық кластерлік
үлгіні қалыптастыру;
4) Қазақстан экономикадағы кластерлік реформалардың қалыптасуы мен
дамуына баға беру.
Тақырыпты зерттеу дәрежесi. Кластерлер теориясы әлi де жаңа деп
есептеледi, ол өткен ғасырдың 80-шi жылдарының аяғынан бастап М. Портер
және оның iзбасарлары М. Энрайт, М. Сторпер, П. Кругман, Г. Джереффи күш-
жiгерiнiң арқасында ғана белсендi дамыды. Сондай-ақ кластерлердi зерттеудiң
методологиялық негiздерi фирмааралық жүйелердiң даму проблемаларына
арналған Ф. Фукуяма, Р. Вайбер, Б. ДиМаджио, О. Уильямсон, А. Осборн және
т.б. еңбектерiнде баяндалады.
Қазақстанда кластерлiк әдiстiң жекелеген аспектiлерi жайында А.А.
Әлiмбаев, С.Н. Алпысбаева, С.Б. Ахметжанов, У.Б. Баймұратов, М.Б.
Кенжегузин, А.К. Қошанов, К.А. Сағадиев, О.С. Сәбден, Т.П. Притворова
еңбектерiнде айтылады. Р.А. Алшанов, Ж.Х. Давильбекова, Ф.М. Дiнiшев, В.Ю.
Додонов, Г.Н. Дугалова, Р.З. Жалелева, К.К. Қажымұрат , А.Г. Кравцов, Н.К.
Мамыров, Р.К. Ниязбекова, Н.К. Нұрланова, К.О. Окаева және т.б. еңбектері
ұлттық экономиканың бәсекеге қабiлеттiгiн арттыру мәселелерiне арналған.
Жалпы кластерлік мәселенаманы жасақтау енді ғана қолға алынып жатыр.
Бұл бағытта арнайы зерттеулер де жоқ. Қазақстандық жағдайды ескере отырып
Портердiң кластерлер теориясы жан-жақты ұғынуды, кластерлiк сызбаларды,
кластерлердi қалыптастыруда мемлекеттiң қатысу әдiстерi әлi де зерттеудi
қажет етедi.
1 Кластерлік жүйенің дамуы мен теориялық аспектілері
1.1 Кластердің сипаты мен құрылымы
Кластер түсінігін экономикаға енгізген әлем елдерінің 100-ден аса
салаларын зерттеген Майкл Портер. Оның Аризона штатындағы (АҚШ) кластерлеу
бағдарламасы сәтті өтті. Аймақтық интеграцияланған құрылымның экономикалық
талдауының интеллектуалдық алғы шартын Альфред Маршал қарастырған.
Бұрынғыда кластер түсінігі ұлттық деңгейдегі сауданы талдау барысында
қолданылған. Лимер өзінің Сауданы зерттеу еңбегінде (1984) коррелирленген
экспорттың жоғарғы деңгейіндегі тауарлар кластерін анықтаған. Сондай-ақ,
француздың бірқатар авторлары (Толенадо, 1978ж.; Солье, 1980ж., т.б.)
технологиясы бойынша секторлардың тобына анықтама беру үшін филерлер
деген түсінікті қолданған. Филерлердің қалыптасуы бірінші сектордың екінші
сектордың технологиялық деңгейіне тәуелділігімен анықталады. Сонымен,
филерлер кластердің бастамасы ретінде саналады және олардың туындау
себептерінің бірі – олардың потенциалды артықшылықтарын жүзеге асыру үшін
экономика секторлары мен салалары арасындағы технологиялық байланысты
қалыптастыру қажеттігін көрсету болып саналады. Кластерлік бағыт шведтік
авторлардың мақалаларында да қолданылған. Мұнда ұлттық экономика құрылымы
көрініс табады: шведтік көпұлтты ірі корпорациялардың қызметі айтарлықтай
тығыз байланысқан. Дахмен (1950ж., 1988ж.) Даму блогы туралы тезисінде
бір сектордың дамуы мен басқасында жетілуін қамтамасыз ету қабілеттілігінің
арасындағы байланыстың маңыздылығына ерекше көңіл бөлген. Дахмен өз
мысалдарында нақты бір сала шеңберінде іс-әрекеттің тік болуы деп
аталатын кезеңі туралы жиі айтады және бәсекелі артықшылықтарды иемдену
үшін салалар арасындағы байланыстың маңыздылығына көңіл бөледі.
Сондай-ақ, швед экономистері Х.Хаканссон мен Й.Йохансон желілік
орталықтарға қатысушылардың өзара байланысын қарастырып, модел жасауға
ұмтылған. Желілік орталықтар жекелей оқшауланған фирмалар арасындағы
байланыс нәтижесінде туындайды, дамиды және өзгереді. Осы байланыстар
арқылы желіге қатысушылар шикізаттардың, өнімдер мен қызметтердің
айырбасын, бөлінуі мен жүзеге асуын қаматамасыз етеді. Бұл байланыстар
ұзақтығы мен формаларына қарай әртүрлі және әртүрлі сферада туындайды.
Желінің даму бағыты қатысушылардың бәсекелестігі мен қызметтестігі
нәтижесінде, олардың бір-бірінің көзқарасына бейімделуіне байланысты
қарастырылады.
Гарвард университетінің профессоры Майкл Портер Бәсекелестік атты
кітабында Кластер немесе өнеркәсіп топтарын белгілі бір сферада қызмет
ететін және іскерлік біртұтастығы мен бірін бірі толықтыруымен сипатталатын
географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар мен ұйымдар тобы деп
қарастырған [8, 104 бет]. Кластерлер өзінің тереңдігі мен күрделілігіне
байланысты әртүрлі формада болады, ал көп жағдайда дайын өнім компаниялары
немесе сервистік компаниялар; өндірістік факторларын, машина
компоненттерін, сондай-ақ сервистік қызметті тасымалдаушыларды; қаржы
институттарын, сәйкес сала фирмаларын қамтиды. Кластерлер – бұл
географиялық белгілері бойынша жинақталған, өзара байланысты компаниялар
тобы, маманданған тасымалдаушылар, қызмет көрсетуші компаниялар, сәйкес
саладағы фирмалар, сондай-ақ белгілі бір аймақта олардың қызметімен
байланысты ұйымдар (мысалы, университеттер, стандартау агенттіктері, сауда
бірлестіктері) бәсекелесетін, сонымен қоса бірлесіп жұмыс жасайтын топ
жиынтығы.
Кластер тұжырымдамасы ұлттық, аймақтық және қалалық экономикалардың
жаңа таным-тәсілін ұсынады, сонымен бірге бәсекеге қабілеттілікті арттыруға
ұмтылған компанияның, үкіметтің, басқа да ұйымдардың жаңа рөліне,
маңыздылығына бағытталған. Бизнестің белгілі бір саласында айтарлықтай
бәсекелі жетістік үшін критикалық массаны құра отырып, кластерлер әсіресе
прогрессивті экономикасы басым елдердің кластері, тәжірибе жүзінде кез
келген ұлттың, аймақтың, тіптен елдің экономикасының айрықша көрсетілген
ерекшелігі болып табылады.
Электрондық есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатыны
сияқты экономикада да ойдағыдай бәсекелесуші фирмалар тобы салалық, ұлттық,
әлемдік рыноктарда бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсас нұсқадағы
құрамалар пайда болады. Бәсекелік артықшылық серпілісінің көрінісі ретінде
кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың
сондай-ақ, тартылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да
мүмкін.
Майкл Портер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның
экономикалық дамып жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын
табиғи ресурстар, тек құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда
іс басқа, ал инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа,
ал енді қозғаушы күш ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық
болса, онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті
арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке
жағдайларын анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін
ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз,
қалыптастыруымыз керек екенін анықтауға тиіспіз.
Майкл Портер бойынша екі мысал айқын көрсетілген: Жапонияда
кластерлердің көлденең бағытта даму тенденциясы байқалады, өйткені, танымал
Жапон компаниялары тектес салаларға кіруге белсенді түрде тырысады, бұған
олардың мақсатының табиғаты мен ішкі әртараптануға деген бейімділігі
мүмкіндік тудырады. Италияда кластерлер тік бағытта дамуда, өйткені жаңа
компаниялар бұрынғыдан да көбірек маманданған орындарға қызмет көрсету үшін
бөлініп шығады және жабдықтаумен шұғылдана бастайды. Кластерлер даму
үдерісінің негізінде сатып алушы салалар, жабдықтаушылар және біртектес
салалар арасында қажеттілік, техника мен технология жөніндегі ақпарат
алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге асырылған кезде, сонымен қатар әр
салада белсенді бәсекелестік қолдау тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі
үшін ең қолайлы жағдай жасалады.
М.Портер бәсекелік ромб жүйесін құрған. Оларға:
1) Факторлық шарттар: табиғи және адам ресурстары, ғылыми – ақпараттық
потенциал, капитал, инфрақұрылым жатады.
2) Ішкі сұраныс заттары: сұраныс сапасы, халықаралық нарықта сұраныстың
дамуы, сұраныстың жалпы жағдайы.
3) Қызмет көрсету салаларының кластері: жартылай дайын өнім және
шикізаттардың түсуі, шикізаттарды қолдану саласы, құрал – жабдықтар,
технологиялар.
4) Кәсіпорындардың құрылымы және стратегиясы, ішкі салалық бәсеке
мақсаттары барысындағы стратегиялар, кәсіпорындардың менеджменті, ішкі
салалық бәсеке [8, 104 бет].
Майкл Портердің әдістемелік ұстанымы бойынша экономикалық өркендеу
көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс
емес. Германия типографиялық жабдықтардың, автокөліктердің және химиялық
реактивтердің және басқа да жетекші өндірушілердің базасына айналғанын
қалай түсінуге болады? Немесе неліктен Швецарияда фармацефтикалық
өнеркәсіптің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге ауыр жүк машиналары және
тау-кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияда шоғырланған? Неге италияндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтандырылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге Жапония тұрмысқа қажет электроника,
робот, фото, көшірмелік қондырғылар саласынан бірінші орында?
Атап айтқанда, сол елдің фирмалары өз саласында бәсекелестік
артықшылықтары қалай жасай алатынын және ұстап тұра алатынын себептерін
түсіне білу жеке фирманың саясатын жасау кезінде ғана емес, жалпы ұлттық
экономикалық міндеттерге жету үшін қажетті дұрыс амал.
Кластердің сипаты мен құрылымы
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылық факторларымен
тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады.
Бәсекеге қабілетті бір сала өзара нығайтушы қатынастар үдерісінде екінші
саланың бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі. Мұндай саланың өзі
тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушы болып келеді. Ондай саланың
елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуін
анықтаушы маңызды фактор болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабықтаушылар
да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады.
Олар екіншілерін техологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ өнірістік
факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады.
Кластерлер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір-біріне
өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік пайда байланысының барлық
бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің
басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбегін өсіре
түседі.
Салаларда кластердің болуы – ішкі бәсекелестер тобы бар жерде
факторлардың пайда болу үдерісін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмалары маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеледі.
Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға мүмкіндік
тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластері оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысынан үлкен болып шығады. Оның ұлғаю тенденциясы бар, өйткені бір
бәсекеге қабілетті басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты кластерлердің
құрамына бағынышты және олар әр елде әр түрлі.
Кластерлер даму процесінің негізінде сатып алушы салалар,
жабдықтаушылар және біртектес салалар арасында қажеттілік, техника мен
технология жөнінде ақпарат алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге
асырылған кезде және сонымен қатар, әр салада белсенді бәсекелестік қолдау
тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі үшін ең қолайлы жағдай жасалады.
Ақпараттың жеңілірек қозғалысына, сондай–ақ көлденең және тік
байланыстар арқылы фирмалардың мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік беретін
жағдайлар кластерлер арасында өзара алмасуға мүмкіндік тудыратын тетіктер
болып табылады.
Ақпарат қозғалысын жеңілдететін факторлар:
• бірге оқу немесе әскерде бірге қызмет атқару негізінде қалыптасқан
жеке қарым-қатынас;
• ғылыми қоғамдастықтарда немесе кәсіби ассоциацияларда пайда болатын
байланыстар;
• географиялық жақындастықтан туған байланыс;
• салалық ассоциациялар, қызмет көрсетуші кластерлер;
• ұзақ мерзімді және баянды өзара қарым-қатынасқа сенім сияқты мінез-
құлық ережесі;
• мақсаттардың сай келуін және кластер ішіндегі ымырашылдықты
анықтайтын факторлар;
• фирмалар арасындағы отбасылық және отбасы төңірегіндегі байланыстар;
• өнеркәсіптік топ ішіндегі жалпы меншік;
• акционерлік меншіктегі үлестік қатысу;
• фирма директорлары арасындағы қарым-қатынастар;
• ұлттық патриотизм [ 12, 74 бет].
Кластердің пайда болуы тәсілдеріндегі ұлттық айырмашылықтар фирмалардың
сол елге тән үлгілерінің әртүрлілігіне байланысты. Италияда көптеген
бәсекеге қабілетті салалар үшін қозғаушы күш тұтынушылар мен дайын ақырғы
өнімге қойылатын талаптың жоғары деңгейі болып табылады.
Экономиканы кластерлеу құрылымы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатына маңызды деңгейде әсер етеді. Ең алдымен бұл ғылымды қолдаумен,
тәуекелді инновациямен, экспорттық қызметпен, қажетті инфрақұрылым құру мен
білімге байланысты (1-ші сызбаға қараңыз).
Кластерге фирманың қатысуы – серіктестіктер арасында тәжірибе алмасу,
дағды мен технологияны қолдану үшін тиімді. Қатысуға қабілеттіліктің болуы
- кластерді қамтамасыз ететін фактор. Қазіргі кезде кластерлік бірлікте
кәсіпорын үлесі басым. Мысалы, Қазақстанда Менделеев кестесінің барлық
элементтері кездеседі, тек қана Қарағанды облысында еліміздегі марганецтің
100 %-ы, трикосид вольфрам қорының 80%-ы, молибденнің 63,9%-ы және тағы
басқа минералды қорлар кездеседі. Сондай-ақ, түсті және қара металлургия,
органикалық синтез, радиоэлектроника, машина жасау кластерлеуге негіз бола
алады. Қазақмыс корпорациясы АҚ, Испат-Кармет түсті және қара
металлургияға қамқорлық көрсетуде [19, 73 бет].
Алынған көзі: М.Ж.Тұрсымбаева ҚР - да кластерлерді мемлекет тарапынан
қолдаудың маңызы ҚазҰУ хабаршысы, №2 – 2006
Сурет 1- Жалпы экономикалық саясатқа кластердің әсері
Кластер тірі, дамушы организм: уақыт өте келе оның құрамындағылар
жойылып, жаңа элементтер туындайды [7,104 бет].
Сонымен кластерлер – аймақтық өнеркәсіптегі жаңа құрылымдық элемент.
Кластердің ерекшелік сипаты – экономикалық тиімділіктің жоғарылауы мен
капиталдың концентрациялануы. Кластерлер жекеленген кәсіпорындармен
салыстырғанда тиімдірек, мұнда аудандық даму толығымен шығады. Кластердің
қалыптасуы - өнеркәсіптегі бәсекеге қабілеттіліктің өсуінің нақты тәсілі
мен осы көрсеткіш сапалы жаңа деңгейге жетуін қамтамасыз етеді.
Кластердің өндірістік құрылымын талдау өзара байланысқан (мысалы,
салалық, технологиялық) ұйымдардың басқа да формалардың алдындағы оның
артықшылығын көрсетеді.
Кластердің айтарлықтай ерекшелігі – оның шеңберінде жағымды әсерлердің,
ең алдымен өндіріс ауқымы әсерінің туындауы. Оның негізі - белгілі бір
өнім немесе қызметті өндіруге инновациялық кластердің ядросы ретінде бір
фирманың болуы.
Кластерге тән екінші бір жағымды әсер – қамту әсері. Қамту әсері бір
уақытта бірнеше өнім түрін өндіру үшін қолданылуы мүмкін өндіріс факторлары
бар болған кезде туындайды. Бұл фактор көп функциялы табиғатымен
сипатталады. Фирмаларды кластерге топтастыру кезінде қамту әсері күшейеді,
себебі көп функциялы факторларды әртүрлі кәсіпорындарға оны енгізумен
байланысты трансакциондық шығындарды төмендету мүмкіндігі туындайды.
Кластердің үшінші жағымды әсері - өнімді жалпы стандарттау кезінде
туындайтын синергия әсері. Тиімділігі байланыстың барлық бағыттары бойынша
таралады. Кластердің бір саласындағы белсенді бәсекелік іс – әрекет басқа
саладан келген жаңа өндірушілерді ҒЗТКЖ-ға әртүрлі бағыттарда ынталандырады
және жаңа стратегия мен квалификацияны енгізу үшін жаңа құралдармен
жабдықтап, дамытуды жылдамдатады.
Инновациялы құрылым өнім көлемін арттыру арқылы инновациялық іс-әрекет
шығындарының орнын толтыратын кластерге біріккен бірнеше фирмалардың
инновациялық дамуы көп қаржылық шығындарды қажет ететін жекеленген
фирмаларға қарағанда ұзақ мерзімде жүзеге асады. Кооперация нәтижесінде
өңдеуші фирмалар соңғы технологияларға қол жеткізіп, сәйкесінше ең күрделі
ғылыми техникалық жобаларды жасауға мүмкіндік алады.
Сонымен қоса инновациялық құрылыммен тригерлі әсер түсінігі де
байланысты. Ол бастапқы инновация үшін көптеген қымбат екінші деңгейлі
өзгертулерді жүзеге асыру қажеттігі туындағанда пайда болады, нәтижесінде
базисті инновацияның пайдасы - қайта ұйымдастыру шығындарының төмен болуы
да мүмкін. Жекелеген фирмада мұндай әсердің туындауы айтарлықтай жоғары.
Кластерде фирмалар әртүрлі инновацияларды енгізуге мүмкіндік беретін
қажетті екінші ретті өзгертулерге кеткен шығындарды азайтуы мүмкін.
Кластерге тән байланыс желісі технологияның тез таралуына қолайлы
жағдайды қалыптастырады. Толықтай алғанда фирмаларды біріктіретін желілерді
тік және көлденең деп бөлуге болады. Тік интеграция бір өндіріс
үдерісіндегі туыстас салаларда қызмет ететін компанияларды біріктіру
арқылы қалыптасады [16, 37 бет]. Көлденең принциппен құрылған желілерді
кейбір авторлар үдемелі және үдемелі емес деп бөледі. Үдемелі желі ірі
бизнеске қажетті және жалпы экономикалық өсуді арттыратын техникалық және
технологиялық жаңалықтарды жылдам шығаруға мүмкіндік тудыратын, жеткізуде
кіші фирмалары бар ірі компаниялар арасындағы байланыс үшін сипатталған.
Үдемесіз типі аймақтық ортадағы ірі компаниялардың басым әсер етуімен
сипатталады. Ірі фирмаларға жаңа өнім өндіруге жылдам ауысуға мүмкіндік
бермейтін икемсіздік тән. Ірі компаниялар өз мүмкіндіктеріне қарай өз
бағыттарын толықтыруға тырысады.
Тік желілік модель шағын, орта және ірі кәсіпорындардың өзара
ұйымдасқан байланысын сипаттайды. Бұл икемді мамандануды қолдануға, келісім
– шарттар жасауды жеңілдетуге мүмкіндік береді және жаңа енгізулерді жылдам
таратуға әсерін тигізеді. Индустриялы топтың экономикасында тік желілік
модель, яғни ірі өндіріс бірліктерінің айналасында қалыптасқан иерархиялық
құрылым басым болады және әртүрлі қызметтерді орындауды әртүрлі
компаниялар (ҒЗТКЖ, өндіріс, логистика, маркетинг және т.б.) өз мойындарына
алғанда желі мүшелері шикізатты үнемдеуге мүмкіндік алады. Желілік
ұйымдардың мұндай типі Оңтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік Еуропа елдерінде
кездеседі.
Жоғарыда айтылған екі полюстен басқа ұйымдық желілерде көптеген аралық
типтер қызмет етеді. Қарапайым мысал ретінде Бенеттон моделі алынады. Ол
кішкентай ғана отбасылық бизнестен мультиұлттық кәсіпорынға дейін дамыған
атақты итальян трикотаж фирмаларының өндірістік жемісі. Желілік ұйымның бұл
типі ұсақ фирмалардың көлденең желісі мен орталық фирманың субподрядты
қатынасын қосып, көлденең дезинтеграция мен тік құрылым арасындағы бір
орташа шаманы білдіреді [10, 13 бет].
Алынған көзі: Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении
экономикой АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
Сурет 2 - Кластердің қалыптасуының институционалды ортасы
Кластердің қалыптасу үдерісіне қоғамның әртүрлі тұлғалары мен адамдар
категориялары қатысады (2-сызба). Яғни олар кластердің қалыптасына әсер
ететін субьектілер: мемлекет, акционерлер, тұтынушылар, қоғам,
тасымалдаушылар, тұрғылықты халық, сыртқы орта, персонал. Кластерді
қалыптастырғанда тек шетелдік техника мен технологияларды қолданып қана
қоймай, техникалық ақпараттардың ішкі көздерін де дамыту керек. Себебі, тек
шетелдік патенттерді, лицензияларды және техниканы қолдану өндірушілердің
берілген тауар мен қызметті шетелдік тасымалдаушыға тәуелділігін күшейтеді.
Ал, егер барлық екпін тек ішкі күшке салынса, онда техникалық әртүрлілік
қоры шектеліп, мүмкін болатын кепілдемені таңдау азаяды.
1.2. Кластердің экономикадағы шикізаттық құрылымын өзгертудегі рөлі
" Кластер " түсінігі экономикада жаңа пайда болды деп саналады.
Кластерлік даму жайлы пікір - таластар алғаш рет 1990 жылы әйгілі
американдық экономист Майкл Портердің " Ұлттың бәсекелік
артықшылықтары " атты кітабында жазылған. Оның пікрі бойынша кластер -
нақты бір салада қызмет ететін және өзара бір-бірін толықтыратын
географиялық көршілес орналасқан өзара байланысты компаниялар
(жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары) және олармен байланысты
ұйымдар ( білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары,
инфрақұрылымдық компаниялар) тобы.
Майкл Портер елдің бәсеке қабілеттілігін жеке фирмалардың
бәсеке қабілеттілігімен емес, ішкі ресурстарды тиімді қолдануға
бейімделген әр түрлі саладағы фирмаларды біріктіретін кластер арқылы
қарстыру керек деп санайды (2). Яғни, Портердің негізгі тезисі
перспективті бәсекелік артықшылықтар ішкі нарықта қалыптасады деген
қорытындыға саяды.
Қазақстан дәстүрлі шикізат өндірісін есептемегенде, кемінде
тоғыз салалық сегментте бәсеке қабілетті екені Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қазақстанның бәсеке қабілеттілігін бағалау жобасымен
жасалған келісім бойынша " Austin Associates " амрикандық консалтингтік
компания мамандары мен Гарвард университетінің сарапшылары бірігіп
жүргізген жұмыстарының нәтижесімен анықталды (3).
Бәсеке қабілетті салалар бірнеше критерийлер бойынша
іріктеледі.
• Бірінші критерий -адамдық ресурстар саны мен сапасы;
• Екінші критерий - кластерге әлеуетті қатысушы кәсіпорындардың
орналасуы. Яғни, шикізатты өндіретін, өңдейтін, қайта өңдейтін және
соңғы нәтижесінде қосымша құнды жоғарлататын түпкі өнімді
дайындайтын кәсіпорындардың өзара байланыс жасауы, бір -біріне жақын
орналасуы. Бұдан кейін табиғи ресурстардың, инфрақұрылымының болуы
назарға алынып, ең соңында кәсіпорынның технологиялық сәйкестігі
тексерілді. Алайда, осы айтылып кеткен талаптарға біздің бірде -бір
сала сай келмеді.
Майкл Портер перспективті саланы бәсекелік артықшылықтарға
қол жеткізудің жолы деп санағанда, бәсекеге қабілетті отандық
кәсіпорындарды қарастырады . Мұндай пікір, айтылған фактордың рөлін
экономиканың бәсеке қабілеттілігін бағалауда біршама төмендетеді.
Отандық кәсіпорындар әлемдік нарықта бәсеке қабілетті болса, бұл
елдің бәсекелік артықшылықтарының көзі болып табылады. Бұл жағдайда
сапалы тауарларды төмен бағамен сатып алу, инновациялық
технологияларды тарату, өндірістік процестерді жетілдіріп отыру
мүмкіндіктері сақталады. Кластер тек бір салада емес, сонымен бірге,
әртүрлі саладағы кәсіпорындардың жұмыс тиімділігін арттыруды
қарастырады.
Кластерлік үлгіні қолдану үшін елдің экономикалық
ерекшеліктерін ескеру керек. Мысалы, оның инфрақұрылым дамымауына
байланысты кластер пайда болмаған, өтпелі экономикалы елдерде,
экономиканың бәсеке қабілеттілікке жетуінің бірінші қадамы ретінде,
перспективті салаларды таңдауға қолдануға болады. Перспективті саланы
таңдағанда кластерді дамытуға тиімді алғышарттар мен жағдайлар қажет.
Төменде еліміздің жеке секторларында кластер жасалатын тоғыз сала
көрсетілген:
1. Құрылыс материалдарын өндіруші сала;
2. Туристік сала;
3. Жеңіл өнеркәсіп;
4. ЖиҺаз өндірісі;
5. Тамақ өнеркәсібі;
6. Инвестициялық банк қызметтері;
7. Жүк тасымалдау;
8. Тау -кен өндірісі үшін құралдар өндіруші сала;
9. Металлургия өндірісі.
Келешегі бар экономика секторларын іріктеуде қолданылған
аталмыш критерийлерден басқа, қосымша критерий- саланың экономикаға
ықпал етуі.Экономикаға ықпал ету деңгейі және қосымша құн көлемі
бойынша мұнай - химия саласы аса маңызды болып саналады. Сарапшылар
егер сегмент үлесі ЖІӨ -нің 3 пайызын құраса, онда сала перспективті
деп қорытынды жасады. Сонымен бірге, сала ішінде өндірістің келешекке
болжанған өсімі елдің ЖІӨ-і мен экспорттың өсуіне қарай шамаланып
көрсетілген.
Кластер үш бағытта бәсеке қабілеттілікке ықпал етеді:
- фирмалар мен салалардың өндірісін ұлғайтады;
- технологиялық үрдістерді анықтайды және алдын-ала болжайды;
- кластердің кеңеюін және инновацияны қолдайтын бизнестің жаңа
түрлерінің қалыптасуын жеңілдетеді және ынталандырады.
Уақыт өте келе тиімді дамып келе жатқан кластерлер үкіметтің
бақылауында болып, үлкен көлемде капитал жұмсауға тартымды болса,
кластер ұлғайа береді. Кластер ядросы болып бірнеше қуатты
компаниялар саналады, бірақ олар арасында бәсекелік қатынастар
сақталады. Осы арқылы кластер картель немесе қаржы топтарынан
айырмашылығы болады. Кластерді дамытуда кәсіпккерлердің ролі үлкен,
яғни олар өз тарапынан кластерге қатысуға ынта білдірулері керек.
2010 жылға белгіленген жалпы ішкі өнім мөлшері екі есе артады
деген меже 2008 жылда қол жеткізуге экономиканы кластерлік модельмен
дамыту салмақты үлесін қосады. Өткен жылы елімізде жан басына
шаққанда жалпы ішкі өнім 2700 долларды құрады. Халықтың әлеуметтік
деңгейін оларға төленетін ақшамен есептесек, жаңағы, нәтиже көмегімен
биыл ол 30 пайызға өсті. Ал, 2010 жылғы жоспарда жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнім 5800 долларды құрайды.
Алайда, Қазақстан кластерлік үлгімен дамытуда біршама кедергілер
де жоқ емес: бизнес пен үкімет қатынасы, девальвациямен ұту
мүмкіндігінің болмауы, жергілікті нарық сыйымдылығы мөлшерінің аздығы,
нарықтық инфрақұрылымның әлсіз дамуы, менеджмент деңгейінің төмендігі,
инвестициялық климаттың жеткіліксз дамуы және т.б.
Төменде көрсетілген шарттар еліміздің экономикасының бәсеке
қабілеттілікке жетуіне ықпал жасайды:
- ішкі және сыртқы инвестицияны тартуға жағдайлардың болуы;
- перспективті салаларда дамытуға мемлекет тарапынан қолдау көрсетуі
- перспективті салалар жалпы ұлттық шаруашылықтың бәсеке
қабілеттілігін жоғарылатуда негіз болуы;
- шикізаттық секторлардың дамуын капиталдың алғашқы қорын жинақтау
құралы ретінде қарастыру;
- экономиканың стратегиялық мақсаты -ЖІӨ өндірісінде түпкі өнім
жасайтын салалардың үлесін жоғарылату.
Жалпы кластерді дұрыс дамытқан жағдайда ол нақты бәсеке
қабілетті тауар өндірумен шектелмейді, сонымен бірге отандық
ғылымның дамуына үлкен ықпалын тигізеді.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта өңдеуші кластерді
ұйымдастыру барысында осы үрдістің барлық қатысушыларын тиімді басқару
міндеттерін шешу үшін кешенді ғылыми- техникалық орталығы (ҒТО) бар
Мақта корпорациясын құру қажет. Осы орталық арқылы менеджерлер
өнеркәсібі дамыған елдерде соңғы 10-15 жыл бойы қалыптасып келе жатқан
ғылымның мүлдем жаңа бейнесін корпорацияға енгізу керек. Жаңа ғылым
бейнесі ғылыми ізденістер мен зерттеулердің түбегейлі өзгеріп
отыруына, олардың шаруашылық жүйелерді дамытудыңбарлық құрамдас
бөліктерін жаңалаудағы инновациялық факторларға қайта өзгеруіне және
олардың экономикалық өсімін қамтамасыз ету мен тиімділігін көтеруге
негізделуіне байланысты туындап отыр.
Мақта корпорациясындағы ғылыми-техникалық орталықтың орны
қосымша А-да көрсетілген.
функционалдық және құрылымдық-экономикалық ерекшеліктері өзгермей
тұрмайды. Олар ғылыми-техникалық даму мен нарық талаптарына және
корпорацияның коммерциялық ахуалындағы өзгерістерге сай жедел қайта
құрылуға икемді, қабілетті, бейім болуы керек. Алайда, жедел
функционалдық және құрылымдық өзгерістер ғылыми – техникалық орталық
іс - әрекеінің стратегиялық бағытын бұзбауы тиіс.
Шағын және орта мақта өңдеуші кәсіпорындарды бақылауда оның өз
ерекшелігін ескеру керек. Мысалы, нарық және мақта өңдеуші
кәсіпорын туралы мәліметтерді дұрыс бағалау, мақсаттық құрылым мен
стратегияға айналуы, табыстылығы, аралас мақсатқа сәйкес келуі,
жоспарланған шаралардың жақсы, нашар болуы, келешектегі міндеттерді
шешудегі рөлі.
Әрбір нақты жағдай үшін арнйы ереже дайындалып, бақылау
объектісіне байланысты өзгертіліп тұруы тиіс. Ережемен қатар, ағымдағы
қойылған сұрақтарға жауап беруге көмектесетін мәліметтер дайындау
керек. Мәлімет көзі ретінде ең алдымен бухгалтерлік есеп алынады
және одан басқа, мақта өңдеуші кәсіпорын жайлы статистикалық
мәліметтер, арнайы басылымдар, бірлестік жайлы ақпараттар және т.б.
мәлімет көздері ретінде пайдаланылады.
1.3 ТМД елдеріндегі кластерлік технологияларды құру және еңгізу тәжірибесі
ХХ ғасырдың 90 – шы жылдары мемлекеттердің өз бәсекелестіктерін көтеру
барысында абсолюттік және салыстырмалы бәсекелі артықшылықтарын күшейтумен
сипатталады. 1995 жылы экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ)
мүшелері бәсекелестікті дамыту туралы шешім қабылдады және ЭЫДҰ - ге мүше
мемлекеттерінде 2005 жылға дейін инновациялық экономиканың фундаменталды
негіздерін қалыптастыру жоспары және атқаратын іс туралы бағдарлама
бекітіліп қабылданды. Оған қоса 2000 жылы ЕО Лиссабондық Саммитінде
бірлестік мемлекеттердің бәсекелестік даму бағдарламасы мақұлданды. 2010
жылға дейін әлемде экономикасы бәсекелі, білімге негізделген, тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз ететін, еңбек ету жағдайлары және әлеуметтік
климаты жағымды болатын мемлекет құру міндеті қойылды.
Өткен тенденцияларды ескере отырып Дүниежүзілік экономикалық форум
(ДЭФ) 1998 жылдан бастап әлемнің көпшілік мемлекеттерінде бәсекелестіктің
өсуіне мониторинг жүргізуде. Қазақстанның бәсекелестік деңгейі әлі де болса
төмен, ол әлемдік рейтингте соңғы орындарда тұр.
Алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей өзінің
бәсекелестігін күшейту үшін негізінен жоғары инновациялық өндіріс және
кластердің көмегін қолданады.
Экономикалық дамыған және дамушы мемлекеттер арасында аз уақыт ішінде
(10-15 жыл) кластерлік концепция танымалы болды. Қазіргі кезде тәжірибенің
көрсетуі бойынша кластерлер өзінің үлесін бір фирмаға ғана емес бүкіл
аймаққа, экономика секторына қосып отыр.
Соңғы 2-3 жылда ТМД мемлекеттері арасында ұлттық кластерлік
концепциясын және бардарын қалыптастыруда, іскерлік топ аясында және
мемлекеттік аппарат аясында желілі инновациялық құрылым қалыптастыруда
тиімді жол іздеуге Украина мен Ресей кірісті.
1997-1998 жылдары әлемдік экономиканың тұрақсыз кездерінде Украинада
жаңа өндірістік жүйесін еңгізудің бірінші әрекеттері болды. Олар аймақтық
деңгейде Подолья және Хмельниц облыстарының кәсіпорындарында эксперимент
жүзінде болды. Оның мақсаты жергілікті мемлекеттік органдармен іскерлік топ
және жергілікті ғылыми орталықтар арасында заманға сай серіктестік қарым-
қатынасты қалыптастыру болып табылады.
Ресейде кластер құрудың алғы шарттары. Бүгінгі күні Ресейде
өнеркәсіптік кластер құру үшін бес аймақта алғышарттар бар: Мәскеуде,
Санкт-Петербургте және Самар облысында машина жасау кластерін, Мәскеу
облысында, Тула және Төменгі Новгород қалаларында химиялық өндіріс
кластерін құруға болады.
Бірақ көрсетілген салаларда өзара байланыс әлемдегі кластерлер
сипаттамасына сай келмейді, әлемдегі кластерлер бәсекелі жабдықтаушылар
желісінен және тұтынушылардың жақсы қойылған жүйесінен тұрады.
Самар облысында машина жасау кластерін құрудағы барлық алғышарттар бар.
1. Адамдық фактор: Бірінші кезекте кәсіпорын және билік органдарының
басшыларының, адамдардың дамудың тиімді жолдарын іздеуге дайын болуы.
Самар облысының бұндай тәжірибе бар.
2. Ірі машина жасау кәсіпорындардың болуы: АвтоВАЗ, ИжМашАвто, РосЛада
және басқалар.
3. Зауыттармен тығыз қарым-қатынас ортнатқан банктер тобы бар.
4. Бірқатар тұрақты жұмыс істеп жатқан кәсіптік инженерлі және
консалтингілік компаниялар бар, Ресей инженерлік Академиясының
Поволжие бөлімі және автомобиль жасау мамандарын дайындайтын бірқатар
жоғары оқу орындары.
Кәсіпорындардың ынтымақтастығымен өзара байланысын реттеуде үлкен
мәселелер туындауда. Оларды жұмыс қабілеті табысты фирма айналасына
біріктіруде мол нарықтық тәжірибе және менеджерлік кадрлар бар. Бұл
кластерлік модельдің жылдам жасалуына және дамуына мүмкіндік береді.
5. Кластер құрудағы келесі маңызды фактор болып кластер басшылығында
стратегиялық комитет тұруы. Оған билік, ғылым және өнеркәсіп өкілдері
кіреді.
Стратегиялық комитет орталық басқару фирмасын анықтайды және бақылайды.
Орталық басқару фирмасы кластердің даму бағдарламасын жасайды және
жүргізеді, оған қоса жұмысшыларды қайта дайындау, консалтинг, инвестициялық
портфельді қалыптастыру, сапаны басқаруды ұйымдастыру, логистика,
ақпараттық технологиялар мәселелерін шешеді. Оның басты мәселесі
жабдықтаушыдан өнімді тұтынушыға дейінгі бүкіл технологиялық тізбектегі
табысты ұлғайтудың және шығынды төмендетудің жолын іздеу болып табылады.
6. Кластер құру және дамытудағы мемлекеттің белсенді қолдауы кластерлік
құрылым жасаудағы маңызды фактор болады. Германияның тәжірибесі
көрсеткендей қаржыландырудың жартысын федералдық және аймақтық
бюджеттен, ал қалған жартысын кластерге қатысушы кәсіпорындар мен
ұйымдар қаржысынан бөлінеді.
Мемлекеттік қолдаудың негізгі мәні мынадай:
- Үкімет жергілікті жабдықтаушылардың бәсекелестігін көтеруге
ынталандырады, әсіресе шағын және орташа кәсіпорындарды.
- Өндірушілер, жабдықтаушылар, банктер мен ғылыми мекемелер арасындағы
кооперативтік жобаларға қолдау көрсету.
- Кластерге тікелей немесе жанама байланысты үкіметтік мекемелерді
- (департаменттерді), түрлі қауымдастықтарды, кәсіподақтарды жұмыстарға
тарту.
- Жаңа технологияларды ойлап табу және еңгізуге бағытталған
инновацияларды үкімет және жергілікті билік қаржылай қолдауы.
Қатысушылар арасындағы байланысты үдету мен жаңа жерлерге және шет
елдерге шығу арқылы бәсекелестігін күшейту.
- Жобаның жемісті жүзеге асқаннан кейін жиналған тәжірибені инновациялық
процестің басқа қатысушыларына таратылуы.
Мысал ретінде Германияның Солтүстік Рейн Вестфалиядағы
автомобиль жасау кластерін құрудағы тәжірибесін келтіруге болады.
Кластер қызметіне 750 компания және технологиялық орталықтар қатысты.
1999 жылдан бастап 283 жоба орындалды, оның 55 Солтүстік Рейн Вестфалия
үкіметінің қолдауымен болды.
7. Кластер құру кезінде керекті шарт болып – сапа мәселесін шешу болады,
әсіресе Қазақстанмен Ресейдің дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кірер
алдында.
Сапа – бүкіл әлемдік экономиканың өзекті мәселесі. Қазіргі кезде сапа
сертификатысыз әлемде ешқандай өнім мен қызмет көрсетуді сата алмайсың.
Сондықтан кластер жасау кезінде басты шарт сапа мәселесін шешу және
кластердегі кәсіпорындардың өнімінің бәсекелестігін көтеру болып табылады.
Сапа мәселесі тек сертификаттауда ғана емес, оған қоса ірі,
орташа, шағын бизнес арасындағы ынтымақтастықты ұйымдастыру және
өндірістегі өзгерістер мен түпкілікті жаңа өндірістік қарым-қатынас
жасаумен байланысты.
Қазіргі кезде ғылым өнім сапасын жақсарту саласында жақсы дамыған
және бұл бағытта тәжірибе мол.
Мысалға Самар облысындағы жұмыс істеп жатқан әйгілі неміс фирмасы
GOPA-Consultants жаңа мамандарды оқытып, енді олар сапа менеджмент
жүйесін оқытудағы нұсқаушылар бола алады.
8. Ресейде кластер құрудағы маңызды факторлар болып жергілікті билік
органдарының іс бастамасына қолдау берілуі. Осылай Краснояр өлкесінің
орман өнеркәсібінде, агроөнеркәсіп кешенінде (АӨК), көлік және
зергерлік өнеркәсіпте кластер жасау бастамалары бар. Милко АҚ-ң
негізінде кластер құру жоспарлануда, ол мынадай тізбектен тұрады:
Өндіру – Өңдеу – Сүт сату және Красноярск қаласының айналасындағы сүт
қабылдау орындарының барлығы кіреді. Кәсіпорындарды Милко АҚ–ның
айналасына шоғырландыру үшін 3 млн. доллар көлемінде несие тартылуда.
Тамақ өнеркәсібінің азнаулы қуатына, әйгілі брендтердің болмауына,
бір шеңберлі нарыққа бейімделуіне байланысты аймақтағы АӨК-гі
кластердің дамуына кедергі болады. Өлкеде кластер құруға арналған
лайықты инфрақұрылым дамымаған. Бүгінде Краснояр өлкесінде бірде бір
өндірістік кластер жоқ, бірақ пайда болуына мүмкіндік көп.
Жаңа өндірістік кластер қалыптастыру ұзақ уақытты процесс болып
табылады және аймақтық өкіметтің қатысуымен болады.
Жаңа өндірістік жүйелерді – экономикалық кластерлерді қалыптастыру және
бірігу процестерінің тиімді әрі болашағы мол екендігін өткен тәжірибелер
көрсетеді. Олар аймақтың бәсекелестігін күшейтеді және соның негізінде
аймақтық және ұлттық деңгейде өмірдің жоғары сапасына жетеді.
Эксперимент жылдарында нарықтың шикілігімен және өндірістік кластер
құру процесінде кезігетін қиындықтар болды. Инновациялық желілерді құру
процесі барлық өнеркәсіптік кәсіпорындарды, ғылыми-зерттеу орталықтарын,
коммерциялық, венчурлік, консалтингілік компанияларды және тұтынушыларды
біріктіреді. Өндірістік кластер еңгізудегі дамушы елдердің тәжірибесі
мынадай негізгі қиындықтардың пайда болуын көрсетті.
Басты қиыншылық, кооперация процесінің сыртқы келеңсіздігінен және
нақты нарықтағы жеке кәсіпорындардың бәсекелестігінен болып отыр. Бірақ бұл
келеңсіздіктерді ғаламдану жағдайында екі тығыз байланысты кәсіпорындар
арасында олардың инновациялық қызметін күшейту арқылы шешуге болады.
Бәсекелестік - кәсіпорындарды нарықта басымдылыққа жету жолдарын іздеуге
және өзінің инновациялық қызметін күшейтуге ынталандырады. Осыдан
экономикалық агенттердің және контрагенттердің бәсекелес кәсіпорындардың
кооперациясына, жаңалық еңгізудегі тәжірибемен білім алмастыруға ұмтылады.
Желінің ішіндегі трансакциялық шығындар желіден тыс трансакциялық
шығындардан төмен болатына кластердің мүшелері іс жүзінде көз жеткізді.
Кластер ішінде өндірістік факторларды бірігіп қолдану арқасында
ақпараттардың жоғалу қауіпі төмен болады.
Кластер ішіндегі кәсіпорындар мен ғылыми орталықтар арасында болатын
қиыншылықтарды және мемлекеттік сектор органдарымен жеке меншік арасындағы
кооперация мәселесін білу керек. (3-сурет)
Сурет 3 Кластердің тура және кері байланыстары
Кластер ішіндегі кооперациялардың түрлі формаларының ерекшеліктерін
қарастырамыз.
Фирмалар арасындағы кооперация. Трансформация кезеңіндегі мемлекеттер
экономикасы жетілмеген және толық дамымаған болады, бұл жағдайда бәсекелес
фирмалар қақтығыста болады. Бәсекелестердің дұшпандықтан, серіктес сияқты
кластерге кооперациялануы әрқашан қиын болады. Кластерге қатыса отырып
кәсіпорын өзінің өндірістік құпияларын бәсекелестеріне ашылуына
қауіптенеді, бірақ кластерде құпияның ашылуы үлкен мәнді болмайды, егер
бәсекелесінің алдында болса. Елде экономикалық дағдарыс кезінде кластерге
қатысушы фирмалар кооперация мақсатынан тыс жолмен жүреді, сондай кездерде
кәсіпорындар қарым-қатынасы өрши түседі. Шет елдер тәжірибесі көрсеткендей
дағдарыс кезеңінде кластерге қатысушылар, қиындықтарға бірігіп төтеп беруге
және нарықтағы кластер мүддесін күшейтуге мүмкіндігі көп болады.
Кәсіпорындардың кластерге қатысуы біріншіден кооперация арқасында белгілі
басымдылықты иелену, екіншіден болашақта пайда алумен байланысты, бірақ
шығындар мен қауіптер кластерге кіргеннен басталады, ал қайтарымдар ұзақ
уақытты болады. Кластерге қатысушылардың нарықтық мүддесі күшейгенде
кооперация процесін көп фирмалар қолдайды. Кластер қалыптастыру кезінде
кәсіпорынға қауіпті болып серіктестердің бәсекелес орта орнына
қатысушылардың келісіп алуы болады.
Бұл жағдайда шешуші рольді монополияға қарсы заңнама және мемлекет
билігінің монополияға қарсы саясаты атқарады. Әр фирма кластерге кірер
алдында, монополияға қарсы заңды кластердің мүшелері ұстанбаған жағдайда
өзінің қаншалықты шығынға ұшырайтынын білуі тиіс.
Фирманың кластерге кіргенде қосымша шығындары болады, олар біріккен
акцияларға қатысу, жиналыстар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, оған қоса
дамуға арналған біріккен жобаларға инвестициялар бөлінеді. Инвестициялық
шығындардың үлкен бөлігі кластерге қатысушы фирмалар жұмысшыларының
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктеріне жұмсалатынын ескеру керек.
Сондықтан дамыған мемлекеттердің аймақтық және жергілікті үкіметі
әлеуметтік жобаларды инвестициялаумен байланысты кластерлік құрылымдарды
қалыптастырудағы шығындардың қомақты бөлігін өз мойнына алады.
Қолдаушы институттар және кәсіпорындар арасындағы кооперация.
Аймақтарда кластер құру кезінде кәсіпкерлік ортаның дамуына фирмалар және
оларды қолдайтын институционалдық құрылымдар (ғылыми орталықтар, қоғамдық
ұйымдар, қауымдастықтар) арасындағы қалыптасып жатқан қарым-қатынастар
едәуір әсерін тигізеді. Кластерге қатысушы кәсіпорындар мен оларды
қолдаушы институттар арасындағы ынтымақтастықтың қиыншылығы мынада –
институттар алғашынан ірі кәсіпорындармен жұмыс істеуге бейімделген.
Сондықтан кластерге қатысушы фирмалардың бәрінде институттар қызметін
төлеуге мүмкіндігі болмайды. Көп кәсіпорындар қауымдастықтардың
құзіретінің әлсіздігіне сүйене олармен қарым-қатынас орнатудан бас
тартады.
Қатынасуды дамытуға тікелей қызығушылығы жоқ ғылыми және оқу
орталықтарымен өндіруші компаниялар арасында ынтымақтастықтың басқа да
қиындықтары бар. Мысалға: көптеген зерттеу орталықтары өздерінің зерттеу
жұмыстарының тезірек жарық қалайды, ал жеке меншік фирмалар-тапсырыс
берушілер өздерінің төлеген зерттеулерін жарыққа шығарғылары келмейді.
Көптеген оқу орындары тапсырыс берушілердің сұрауына сай жоғарғы деңгейлі
мамандарды дайындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
формалары
жоспары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Кластерлік жүйенің дамуы мен теориялық аспектілері
1.1. Кластердің сипаты мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Кластердің экономикадағы шикізаттық құрылымын өзгертудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 ТМД елдеріндегі кластерлік технологияларды құру және енгізу
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА КЛАСТЕРЛІК ЖҮЙЕНІ ҚОЛДАНУҒА САРАПТАМАЛЫҚ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйеге әлеуметтік –
экономикалық
сараптама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...25
2.2 Қазақстан Республикасында кластерлік жүйені іске асыру мәселелері мен
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 5
2.2 Оңтүстiк Қазақстанда мақта-тоқыма кластерiн іске асыру мәселелері мен
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 6
3. Қазақстандағы кластерлік жүйенің даму бағыты
3.1. Қазақстан Республикасындағы кластерлік жүйенің даму тенденциясы мен
перспективасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 72
КІРІСПЕ
Елбасы Н.Назарбаев елімізді таяудағы он жылда дүние жүзіндегі бәсекеге
барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына енгізу міндетін қойып, оған
жетудің алғы шарттары мен жолын саралап айтып, белгілеп берді. Оның бірден-
бір және басты жолы - өңдеуші өнеркәсіпті дамыту болып табылады. Бұл
бағытта қолға алынып, жүзеге асырылып жатқан игі істер де баршылық.
Солардың бірі - кластерлік жүйе.
Президент Н.Назарбаев осыдан екі жыл бұрын республикалық алқалы
жиындардың бірінде: "Кластер дегеніміз - тізбектелген технология арқылы
соңғы нәтижеге қол жеткізу" деген тұжырым жасаған болатын. Кейінгі кезде
кластер ұғымына ғалымдар мен экономист мамандары әрқалай ғылыми түсініктер
беріп келе жатқанымен оның түпкі мағынасы бәсекеге қабілетті салалар
жиынтығы дегенді білдіреді. Ал, ғылыми сипаттамаларына үңілсек, кластер
дегеніміз - қосымша құнды құру үрдісі барысында өзара байланыста жұмыс
істейтін жеткізімшілер мен өндірісшілер, тұтынушылар мен өнеркәсіптік
инфрақұрылым және ғылыми-зерттеу институтының біртұтас желісі болып
табылады. Демек, кластер - тізбектелген өндіріс арқылы бірнеше өңделген
өнім түрлерін шығаратын өнеркәсіптік топ екенін аңғаруға болады.
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни
өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің Бәсекеге
қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге
қабілетті халық үшін атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды
біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған.
Аталған жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және
салаларды кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін
Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген
Қазақстан халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын
қамтамасыз ету үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор
жеті пилотты кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ
машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық
қызмет көрсет, металлургия және құрылыс материалдары салалары.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің
толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп
экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде
сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта
экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе
өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс
пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған
кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген
өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Көпшiлiк елдер кластерлiк саясатты пайдалануды кластерлiк бастама деп
таныды. Әлемде барлығы 500-ден астам кластерлiк бастамалар бар. Қазақстанда
2005 жылдан бастап қазақстандық үкiметтiң “кластерлiк бастамасы” қолданысқа
ендi, бұл жетi бағыт бойынша пилоттық кластерлердiң пайда болуы мен дамуына
жол ашады: туризм, тамақ өнеркәсiбi, мұнай-газ машинажасау саласы, тоқыма
өнеркәсiбi, көлiк-логистика қызметi, металлургия және құрылыс материалдары
өндiрiсi. Сондай-ақ кластерлердiң басқа да пайда болу жолдары
iздестiрiлуде. Яғни кластерлер туралы ой-идеялар Қазақстанда аналитикалық
тұжырымдама ретiнде бекiмей жатып, экономикалық саясаттың құралына айналып
отыр десек те болады. Және кластерлер феноменiне қажеттi теориялық талдау
жүргiзбей, олардың ерекшелiктерiне түсiнiк бермей, түрлi типтерiн
ұқсастырмай-ақ практикада жүзiнде қолданыс тапты. Кластер – экономиканың
жүйелi моделiнiң феноменi дегенге мән берiлмей жатқанын да ескеруiмiз
керек.
“Жүйелi экономика” моделiнiң пайда болуы рыноктар мен трансакциялардың
шектен шығармауына байланысты. Экономикалық агенттер қатысушысы көп рынокта
емес, қайта аумағы жағынан шектелген немесе белгiлi бiр агенттерi бар
локалды рынокта әрекет етедi. Бұл жерде шектен шығармау дегендi тек
географиялық мағынада түсiнбеу қажет. Экономикалық өзара әрекет аумақтық,
сондай-ақ қатысушылардың институционалдық және әлеуметтiк жақындығына да
негiзделедi. Мәселен, географиялық тұрғыдан жабдықтаушы жақын болғанымен,
егер ол сенiмсiздiк туғызса, онда ол әлеуметтiк жағынан шалғайда орналасқан
деп есептеледi.
Қазақстандағы кластерлердiң сараланбаған әдiсi олардың көлемi, қуаты,
даму кезеңдерi негiзiндегi өзгешелiктерiн ескермейдi. Ал әлемдiк тәжiрибе
көрсеткендей, кластерлер шағын және орта фирмалардан да, сондай-ақ шағын
және iрi фирмалардан да құралуы мүмкiн. Университет базасында қалыптасқан,
ғылыми орталықтармен байланысы жоқ, өнеркәсiптiң дәстүрлi салаларындағы
және жоғары технологиялы салалар кластерлерi бар. Сонымен қатар жаңадан
пайда болған, жаңа, дамыған және құлдырауға дайын кластер түрлерi де
баршылық. Сәтсiздiкке ұшыраған кластерлер туралы да деректер бар.
Қазақстанда кластерлердi қалыптастырғанда кәсiпкерлiктiң даму
ерекшелiктерi және бiздегi рыноктық институттардың әлi де болса шикi
екендiгi аз ескерiлуде. Елiмiздегi кәсiпорындар әзiрше рыноктық емес
сипаттағы өздерiне тән әдiстермен әрекет етедi. Кәсiпкерлiк мәдениетi де
әлi толық қалыптасып болған жоқ.
Қазақстанда кластерлердi қалыптастырудағы кейбiр шалағай, анайы
әдiстер осы экономикалық қоғамдастықтарды ойдан шығарылған экспериментке
айналдырып, нәтижесiнде олар сәндi теориялық тұжырымдамалардан алынған
сызбалық пайдалану болып қалуы мүмкiн және ұлттық экономиканың бәсекеге
қабiлеттiгiн арттыру жолында айтарлықтай пайда әкелмейдi.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып
табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты
экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі,
қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның
жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі
және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы өңдеуші
салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы
тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген жеті кластерлерді, оның ішінде мақта кешенін
кластерлеу жолдары диплом жұмысында ашып көрсетілген. Сонымен қоса тамақ
өнекәсібін кластерлеу арқылы отандық тұтынушылардың қажеттіліктерін
толықтай қанағаттандыруға қол жеткізетінімізге толықтай сенемін. Негізінен
алғанда мақта кластері – бәсекеге қабілеттілікті арттыру арқылы шаруалардың
тиімділігін көтереді, бәсекеге қабілеттілік – аталған дақылға кіндік
байлаған бүкіл бір аймақтың әлеуметтік жағдайын жақсартудың алғы шарты.
Елімізде тоқыма – мақта кластерін дамытудың негізгі мақсаты да осы.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканы басқарудың жаңа бағыты –
кластерлік жүйенің бәсекелік ортаны дамытудағы теориялық және практикалық
аспектілерін зерттей отырып, шикізаттық емес өндіріс салаларын балама
дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге асыру
керек:
1) кластердің қоғамды дамытудағы әлеуметтік – экономикалық
маңыздылығын анықтау;
2) кластер жүйесін тиімді құрудың механизмін, оған әсер ететін
факторларды, жүзеге асыру қағидаларын іздестіру;
3) дамыған елдердің тәжірибесін зерттей отырып, отандық кластерлік
үлгіні қалыптастыру;
4) Қазақстан экономикадағы кластерлік реформалардың қалыптасуы мен
дамуына баға беру.
Тақырыпты зерттеу дәрежесi. Кластерлер теориясы әлi де жаңа деп
есептеледi, ол өткен ғасырдың 80-шi жылдарының аяғынан бастап М. Портер
және оның iзбасарлары М. Энрайт, М. Сторпер, П. Кругман, Г. Джереффи күш-
жiгерiнiң арқасында ғана белсендi дамыды. Сондай-ақ кластерлердi зерттеудiң
методологиялық негiздерi фирмааралық жүйелердiң даму проблемаларына
арналған Ф. Фукуяма, Р. Вайбер, Б. ДиМаджио, О. Уильямсон, А. Осборн және
т.б. еңбектерiнде баяндалады.
Қазақстанда кластерлiк әдiстiң жекелеген аспектiлерi жайында А.А.
Әлiмбаев, С.Н. Алпысбаева, С.Б. Ахметжанов, У.Б. Баймұратов, М.Б.
Кенжегузин, А.К. Қошанов, К.А. Сағадиев, О.С. Сәбден, Т.П. Притворова
еңбектерiнде айтылады. Р.А. Алшанов, Ж.Х. Давильбекова, Ф.М. Дiнiшев, В.Ю.
Додонов, Г.Н. Дугалова, Р.З. Жалелева, К.К. Қажымұрат , А.Г. Кравцов, Н.К.
Мамыров, Р.К. Ниязбекова, Н.К. Нұрланова, К.О. Окаева және т.б. еңбектері
ұлттық экономиканың бәсекеге қабiлеттiгiн арттыру мәселелерiне арналған.
Жалпы кластерлік мәселенаманы жасақтау енді ғана қолға алынып жатыр.
Бұл бағытта арнайы зерттеулер де жоқ. Қазақстандық жағдайды ескере отырып
Портердiң кластерлер теориясы жан-жақты ұғынуды, кластерлiк сызбаларды,
кластерлердi қалыптастыруда мемлекеттiң қатысу әдiстерi әлi де зерттеудi
қажет етедi.
1 Кластерлік жүйенің дамуы мен теориялық аспектілері
1.1 Кластердің сипаты мен құрылымы
Кластер түсінігін экономикаға енгізген әлем елдерінің 100-ден аса
салаларын зерттеген Майкл Портер. Оның Аризона штатындағы (АҚШ) кластерлеу
бағдарламасы сәтті өтті. Аймақтық интеграцияланған құрылымның экономикалық
талдауының интеллектуалдық алғы шартын Альфред Маршал қарастырған.
Бұрынғыда кластер түсінігі ұлттық деңгейдегі сауданы талдау барысында
қолданылған. Лимер өзінің Сауданы зерттеу еңбегінде (1984) коррелирленген
экспорттың жоғарғы деңгейіндегі тауарлар кластерін анықтаған. Сондай-ақ,
француздың бірқатар авторлары (Толенадо, 1978ж.; Солье, 1980ж., т.б.)
технологиясы бойынша секторлардың тобына анықтама беру үшін филерлер
деген түсінікті қолданған. Филерлердің қалыптасуы бірінші сектордың екінші
сектордың технологиялық деңгейіне тәуелділігімен анықталады. Сонымен,
филерлер кластердің бастамасы ретінде саналады және олардың туындау
себептерінің бірі – олардың потенциалды артықшылықтарын жүзеге асыру үшін
экономика секторлары мен салалары арасындағы технологиялық байланысты
қалыптастыру қажеттігін көрсету болып саналады. Кластерлік бағыт шведтік
авторлардың мақалаларында да қолданылған. Мұнда ұлттық экономика құрылымы
көрініс табады: шведтік көпұлтты ірі корпорациялардың қызметі айтарлықтай
тығыз байланысқан. Дахмен (1950ж., 1988ж.) Даму блогы туралы тезисінде
бір сектордың дамуы мен басқасында жетілуін қамтамасыз ету қабілеттілігінің
арасындағы байланыстың маңыздылығына ерекше көңіл бөлген. Дахмен өз
мысалдарында нақты бір сала шеңберінде іс-әрекеттің тік болуы деп
аталатын кезеңі туралы жиі айтады және бәсекелі артықшылықтарды иемдену
үшін салалар арасындағы байланыстың маңыздылығына көңіл бөледі.
Сондай-ақ, швед экономистері Х.Хаканссон мен Й.Йохансон желілік
орталықтарға қатысушылардың өзара байланысын қарастырып, модел жасауға
ұмтылған. Желілік орталықтар жекелей оқшауланған фирмалар арасындағы
байланыс нәтижесінде туындайды, дамиды және өзгереді. Осы байланыстар
арқылы желіге қатысушылар шикізаттардың, өнімдер мен қызметтердің
айырбасын, бөлінуі мен жүзеге асуын қаматамасыз етеді. Бұл байланыстар
ұзақтығы мен формаларына қарай әртүрлі және әртүрлі сферада туындайды.
Желінің даму бағыты қатысушылардың бәсекелестігі мен қызметтестігі
нәтижесінде, олардың бір-бірінің көзқарасына бейімделуіне байланысты
қарастырылады.
Гарвард университетінің профессоры Майкл Портер Бәсекелестік атты
кітабында Кластер немесе өнеркәсіп топтарын белгілі бір сферада қызмет
ететін және іскерлік біртұтастығы мен бірін бірі толықтыруымен сипатталатын
географиялық көршілес өзара байланысты компаниялар мен ұйымдар тобы деп
қарастырған [8, 104 бет]. Кластерлер өзінің тереңдігі мен күрделілігіне
байланысты әртүрлі формада болады, ал көп жағдайда дайын өнім компаниялары
немесе сервистік компаниялар; өндірістік факторларын, машина
компоненттерін, сондай-ақ сервистік қызметті тасымалдаушыларды; қаржы
институттарын, сәйкес сала фирмаларын қамтиды. Кластерлер – бұл
географиялық белгілері бойынша жинақталған, өзара байланысты компаниялар
тобы, маманданған тасымалдаушылар, қызмет көрсетуші компаниялар, сәйкес
саладағы фирмалар, сондай-ақ белгілі бір аймақта олардың қызметімен
байланысты ұйымдар (мысалы, университеттер, стандартау агенттіктері, сауда
бірлестіктері) бәсекелесетін, сонымен қоса бірлесіп жұмыс жасайтын топ
жиынтығы.
Кластер тұжырымдамасы ұлттық, аймақтық және қалалық экономикалардың
жаңа таным-тәсілін ұсынады, сонымен бірге бәсекеге қабілеттілікті арттыруға
ұмтылған компанияның, үкіметтің, басқа да ұйымдардың жаңа рөліне,
маңыздылығына бағытталған. Бизнестің белгілі бір саласында айтарлықтай
бәсекелі жетістік үшін критикалық массаны құра отырып, кластерлер әсіресе
прогрессивті экономикасы басым елдердің кластері, тәжірибе жүзінде кез
келген ұлттың, аймақтың, тіптен елдің экономикасының айрықша көрсетілген
ерекшелігі болып табылады.
Электрондық есептеу машиналарында (ЭЕМ) ақпарат жүйесі құрылатыны
сияқты экономикада да ойдағыдай бәсекелесуші фирмалар тобы салалық, ұлттық,
әлемдік рыноктарда бәсекелестік жағдайын дамыта отырып, ұқсас нұсқадағы
құрамалар пайда болады. Бәсекелік артықшылық серпілісінің көрінісі ретінде
кластер дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың
сондай-ақ, тартылуы да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да
мүмкін.
Майкл Портер ұлттық деңгейде бәсекелестік түрлерін қоғамның
экономикалық дамып жетілуіне қарап анықтайды. Егер бәсекелестік жағдайын
табиғи ресурстар, тек құндық факторлар және сол сияқтылар айқындаса, онда
іс басқа, ал инвестициялық мүдделер шешуші жағдайға айналса – ол бір басқа,
ал енді қозғаушы күш ретінде жаңалыққа, жаңалық енгізуге деген ынталылық
болса, онда іс тіпті бір басқа. Кластерлер бәсекелік қабілеттілікті
арттырудың құралы екенін ескере отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке
жағдайларын анықтаудың әдістемелік амалы ретінде пайдалану керек екенін
ұмытпауға, осы тұрғыдан келіп, қайда және қандай кластерлер құруымыз,
қалыптастыруымыз керек екенін анықтауға тиіспіз.
Майкл Портер бойынша екі мысал айқын көрсетілген: Жапонияда
кластерлердің көлденең бағытта даму тенденциясы байқалады, өйткені, танымал
Жапон компаниялары тектес салаларға кіруге белсенді түрде тырысады, бұған
олардың мақсатының табиғаты мен ішкі әртараптануға деген бейімділігі
мүмкіндік тудырады. Италияда кластерлер тік бағытта дамуда, өйткені жаңа
компаниялар бұрынғыдан да көбірек маманданған орындарға қызмет көрсету үшін
бөлініп шығады және жабдықтаумен шұғылдана бастайды. Кластерлер даму
үдерісінің негізінде сатып алушы салалар, жабдықтаушылар және біртектес
салалар арасында қажеттілік, техника мен технология жөніндегі ақпарат
алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге асырылған кезде, сонымен қатар әр
салада белсенді бәсекелестік қолдау тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі
үшін ең қолайлы жағдай жасалады.
М.Портер бәсекелік ромб жүйесін құрған. Оларға:
1) Факторлық шарттар: табиғи және адам ресурстары, ғылыми – ақпараттық
потенциал, капитал, инфрақұрылым жатады.
2) Ішкі сұраныс заттары: сұраныс сапасы, халықаралық нарықта сұраныстың
дамуы, сұраныстың жалпы жағдайы.
3) Қызмет көрсету салаларының кластері: жартылай дайын өнім және
шикізаттардың түсуі, шикізаттарды қолдану саласы, құрал – жабдықтар,
технологиялар.
4) Кәсіпорындардың құрылымы және стратегиясы, ішкі салалық бәсеке
мақсаттары барысындағы стратегиялар, кәсіпорындардың менеджменті, ішкі
салалық бәсеке [8, 104 бет].
Майкл Портердің әдістемелік ұстанымы бойынша экономикалық өркендеу
көзін не фирма деңгейінде, не елді тұтас алғандағы деңгейден іздеу дұрыс
емес. Германия типографиялық жабдықтардың, автокөліктердің және химиялық
реактивтердің және басқа да жетекші өндірушілердің базасына айналғанын
қалай түсінуге болады? Немесе неліктен Швецарияда фармацефтикалық
өнеркәсіптің әлемдік жетекшілері шоғырланған? Неге ауыр жүк машиналары және
тау-кен өнеркәсібі үшін жабдықтар шығару жөніндегі жетекші фирмалар
Швецияда шоғырланған? Неге италияндықтар керамикалық плиткалар, шаңғы
ботинкалары, орайтын жабдықтар мен автоматтандырылған өндірістік жүйелер
бойынша өте күшті болып келеді? Неге Жапония тұрмысқа қажет электроника,
робот, фото, көшірмелік қондырғылар саласынан бірінші орында?
Атап айтқанда, сол елдің фирмалары өз саласында бәсекелестік
артықшылықтары қалай жасай алатынын және ұстап тұра алатынын себептерін
түсіне білу жеке фирманың саясатын жасау кезінде ғана емес, жалпы ұлттық
экономикалық міндеттерге жету үшін қажетті дұрыс амал.
Кластердің сипаты мен құрылымы
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылық факторларымен
тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады.
Бәсекеге қабілетті бір сала өзара нығайтушы қатынастар үдерісінде екінші
саланың бәсекеге қабілеттілігін жасауға көмектеседі. Мұндай саланың өзі
тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушы болып келеді. Ондай саланың
елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуін
анықтаушы маңызды фактор болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабықтаушылар
да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады.
Олар екіншілерін техологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ өнірістік
факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады.
Кластерлер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір-біріне
өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік пайда байланысының барлық
бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің
басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған құн тізбегін өсіре
түседі.
Салаларда кластердің болуы – ішкі бәсекелестер тобы бар жерде
факторлардың пайда болу үдерісін тездетеді. Өзара байланысты салалар
кластерінің барлық фирмалары маманданған, бірақ та біртектес
технологияларға, ақпаратқа, инфрақұрылымға, адам ресурстарына инвестициялар
жасайды, бұл өз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына әкеледі.
Кластер тұтас алғанда ірі капитал жұмсауға және мамандануға мүмкіндік
тудырады.
Бәсекеге қабілетті салалар кластері оның жеке бөліктерінің жай ғана
қосындысынан үлкен болып шығады. Оның ұлғаю тенденциясы бар, өйткені бір
бәсекеге қабілетті басқасын туындатады. Мұндай өсудің бағыты кластерлердің
құрамына бағынышты және олар әр елде әр түрлі.
Кластерлер даму процесінің негізінде сатып алушы салалар,
жабдықтаушылар және біртектес салалар арасында қажеттілік, техника мен
технология жөнінде ақпарат алмасу жатыр. Осындай өзара алмасу жүзеге
асырылған кезде және сонымен қатар, әр салада белсенді бәсекелестік қолдау
тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің өсуі үшін ең қолайлы жағдай жасалады.
Ақпараттың жеңілірек қозғалысына, сондай–ақ көлденең және тік
байланыстар арқылы фирмалардың мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік беретін
жағдайлар кластерлер арасында өзара алмасуға мүмкіндік тудыратын тетіктер
болып табылады.
Ақпарат қозғалысын жеңілдететін факторлар:
• бірге оқу немесе әскерде бірге қызмет атқару негізінде қалыптасқан
жеке қарым-қатынас;
• ғылыми қоғамдастықтарда немесе кәсіби ассоциацияларда пайда болатын
байланыстар;
• географиялық жақындастықтан туған байланыс;
• салалық ассоциациялар, қызмет көрсетуші кластерлер;
• ұзақ мерзімді және баянды өзара қарым-қатынасқа сенім сияқты мінез-
құлық ережесі;
• мақсаттардың сай келуін және кластер ішіндегі ымырашылдықты
анықтайтын факторлар;
• фирмалар арасындағы отбасылық және отбасы төңірегіндегі байланыстар;
• өнеркәсіптік топ ішіндегі жалпы меншік;
• акционерлік меншіктегі үлестік қатысу;
• фирма директорлары арасындағы қарым-қатынастар;
• ұлттық патриотизм [ 12, 74 бет].
Кластердің пайда болуы тәсілдеріндегі ұлттық айырмашылықтар фирмалардың
сол елге тән үлгілерінің әртүрлілігіне байланысты. Италияда көптеген
бәсекеге қабілетті салалар үшін қозғаушы күш тұтынушылар мен дайын ақырғы
өнімге қойылатын талаптың жоғары деңгейі болып табылады.
Экономиканы кластерлеу құрылымы мемлекеттің жалпы экономикалық
саясатына маңызды деңгейде әсер етеді. Ең алдымен бұл ғылымды қолдаумен,
тәуекелді инновациямен, экспорттық қызметпен, қажетті инфрақұрылым құру мен
білімге байланысты (1-ші сызбаға қараңыз).
Кластерге фирманың қатысуы – серіктестіктер арасында тәжірибе алмасу,
дағды мен технологияны қолдану үшін тиімді. Қатысуға қабілеттіліктің болуы
- кластерді қамтамасыз ететін фактор. Қазіргі кезде кластерлік бірлікте
кәсіпорын үлесі басым. Мысалы, Қазақстанда Менделеев кестесінің барлық
элементтері кездеседі, тек қана Қарағанды облысында еліміздегі марганецтің
100 %-ы, трикосид вольфрам қорының 80%-ы, молибденнің 63,9%-ы және тағы
басқа минералды қорлар кездеседі. Сондай-ақ, түсті және қара металлургия,
органикалық синтез, радиоэлектроника, машина жасау кластерлеуге негіз бола
алады. Қазақмыс корпорациясы АҚ, Испат-Кармет түсті және қара
металлургияға қамқорлық көрсетуде [19, 73 бет].
Алынған көзі: М.Ж.Тұрсымбаева ҚР - да кластерлерді мемлекет тарапынан
қолдаудың маңызы ҚазҰУ хабаршысы, №2 – 2006
Сурет 1- Жалпы экономикалық саясатқа кластердің әсері
Кластер тірі, дамушы организм: уақыт өте келе оның құрамындағылар
жойылып, жаңа элементтер туындайды [7,104 бет].
Сонымен кластерлер – аймақтық өнеркәсіптегі жаңа құрылымдық элемент.
Кластердің ерекшелік сипаты – экономикалық тиімділіктің жоғарылауы мен
капиталдың концентрациялануы. Кластерлер жекеленген кәсіпорындармен
салыстырғанда тиімдірек, мұнда аудандық даму толығымен шығады. Кластердің
қалыптасуы - өнеркәсіптегі бәсекеге қабілеттіліктің өсуінің нақты тәсілі
мен осы көрсеткіш сапалы жаңа деңгейге жетуін қамтамасыз етеді.
Кластердің өндірістік құрылымын талдау өзара байланысқан (мысалы,
салалық, технологиялық) ұйымдардың басқа да формалардың алдындағы оның
артықшылығын көрсетеді.
Кластердің айтарлықтай ерекшелігі – оның шеңберінде жағымды әсерлердің,
ең алдымен өндіріс ауқымы әсерінің туындауы. Оның негізі - белгілі бір
өнім немесе қызметті өндіруге инновациялық кластердің ядросы ретінде бір
фирманың болуы.
Кластерге тән екінші бір жағымды әсер – қамту әсері. Қамту әсері бір
уақытта бірнеше өнім түрін өндіру үшін қолданылуы мүмкін өндіріс факторлары
бар болған кезде туындайды. Бұл фактор көп функциялы табиғатымен
сипатталады. Фирмаларды кластерге топтастыру кезінде қамту әсері күшейеді,
себебі көп функциялы факторларды әртүрлі кәсіпорындарға оны енгізумен
байланысты трансакциондық шығындарды төмендету мүмкіндігі туындайды.
Кластердің үшінші жағымды әсері - өнімді жалпы стандарттау кезінде
туындайтын синергия әсері. Тиімділігі байланыстың барлық бағыттары бойынша
таралады. Кластердің бір саласындағы белсенді бәсекелік іс – әрекет басқа
саладан келген жаңа өндірушілерді ҒЗТКЖ-ға әртүрлі бағыттарда ынталандырады
және жаңа стратегия мен квалификацияны енгізу үшін жаңа құралдармен
жабдықтап, дамытуды жылдамдатады.
Инновациялы құрылым өнім көлемін арттыру арқылы инновациялық іс-әрекет
шығындарының орнын толтыратын кластерге біріккен бірнеше фирмалардың
инновациялық дамуы көп қаржылық шығындарды қажет ететін жекеленген
фирмаларға қарағанда ұзақ мерзімде жүзеге асады. Кооперация нәтижесінде
өңдеуші фирмалар соңғы технологияларға қол жеткізіп, сәйкесінше ең күрделі
ғылыми техникалық жобаларды жасауға мүмкіндік алады.
Сонымен қоса инновациялық құрылыммен тригерлі әсер түсінігі де
байланысты. Ол бастапқы инновация үшін көптеген қымбат екінші деңгейлі
өзгертулерді жүзеге асыру қажеттігі туындағанда пайда болады, нәтижесінде
базисті инновацияның пайдасы - қайта ұйымдастыру шығындарының төмен болуы
да мүмкін. Жекелеген фирмада мұндай әсердің туындауы айтарлықтай жоғары.
Кластерде фирмалар әртүрлі инновацияларды енгізуге мүмкіндік беретін
қажетті екінші ретті өзгертулерге кеткен шығындарды азайтуы мүмкін.
Кластерге тән байланыс желісі технологияның тез таралуына қолайлы
жағдайды қалыптастырады. Толықтай алғанда фирмаларды біріктіретін желілерді
тік және көлденең деп бөлуге болады. Тік интеграция бір өндіріс
үдерісіндегі туыстас салаларда қызмет ететін компанияларды біріктіру
арқылы қалыптасады [16, 37 бет]. Көлденең принциппен құрылған желілерді
кейбір авторлар үдемелі және үдемелі емес деп бөледі. Үдемелі желі ірі
бизнеске қажетті және жалпы экономикалық өсуді арттыратын техникалық және
технологиялық жаңалықтарды жылдам шығаруға мүмкіндік тудыратын, жеткізуде
кіші фирмалары бар ірі компаниялар арасындағы байланыс үшін сипатталған.
Үдемесіз типі аймақтық ортадағы ірі компаниялардың басым әсер етуімен
сипатталады. Ірі фирмаларға жаңа өнім өндіруге жылдам ауысуға мүмкіндік
бермейтін икемсіздік тән. Ірі компаниялар өз мүмкіндіктеріне қарай өз
бағыттарын толықтыруға тырысады.
Тік желілік модель шағын, орта және ірі кәсіпорындардың өзара
ұйымдасқан байланысын сипаттайды. Бұл икемді мамандануды қолдануға, келісім
– шарттар жасауды жеңілдетуге мүмкіндік береді және жаңа енгізулерді жылдам
таратуға әсерін тигізеді. Индустриялы топтың экономикасында тік желілік
модель, яғни ірі өндіріс бірліктерінің айналасында қалыптасқан иерархиялық
құрылым басым болады және әртүрлі қызметтерді орындауды әртүрлі
компаниялар (ҒЗТКЖ, өндіріс, логистика, маркетинг және т.б.) өз мойындарына
алғанда желі мүшелері шикізатты үнемдеуге мүмкіндік алады. Желілік
ұйымдардың мұндай типі Оңтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік Еуропа елдерінде
кездеседі.
Жоғарыда айтылған екі полюстен басқа ұйымдық желілерде көптеген аралық
типтер қызмет етеді. Қарапайым мысал ретінде Бенеттон моделі алынады. Ол
кішкентай ғана отбасылық бизнестен мультиұлттық кәсіпорынға дейін дамыған
атақты итальян трикотаж фирмаларының өндірістік жемісі. Желілік ұйымның бұл
типі ұсақ фирмалардың көлденең желісі мен орталық фирманың субподрядты
қатынасын қосып, көлденең дезинтеграция мен тік құрылым арасындағы бір
орташа шаманы білдіреді [10, 13 бет].
Алынған көзі: Шалабекова А.Л. Применение кластеров в управлении
экономикой АльПари. 2005. -№3. -с.54-58
Сурет 2 - Кластердің қалыптасуының институционалды ортасы
Кластердің қалыптасу үдерісіне қоғамның әртүрлі тұлғалары мен адамдар
категориялары қатысады (2-сызба). Яғни олар кластердің қалыптасына әсер
ететін субьектілер: мемлекет, акционерлер, тұтынушылар, қоғам,
тасымалдаушылар, тұрғылықты халық, сыртқы орта, персонал. Кластерді
қалыптастырғанда тек шетелдік техника мен технологияларды қолданып қана
қоймай, техникалық ақпараттардың ішкі көздерін де дамыту керек. Себебі, тек
шетелдік патенттерді, лицензияларды және техниканы қолдану өндірушілердің
берілген тауар мен қызметті шетелдік тасымалдаушыға тәуелділігін күшейтеді.
Ал, егер барлық екпін тек ішкі күшке салынса, онда техникалық әртүрлілік
қоры шектеліп, мүмкін болатын кепілдемені таңдау азаяды.
1.2. Кластердің экономикадағы шикізаттық құрылымын өзгертудегі рөлі
" Кластер " түсінігі экономикада жаңа пайда болды деп саналады.
Кластерлік даму жайлы пікір - таластар алғаш рет 1990 жылы әйгілі
американдық экономист Майкл Портердің " Ұлттың бәсекелік
артықшылықтары " атты кітабында жазылған. Оның пікрі бойынша кластер -
нақты бір салада қызмет ететін және өзара бір-бірін толықтыратын
географиялық көршілес орналасқан өзара байланысты компаниялар
(жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары) және олармен байланысты
ұйымдар ( білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары,
инфрақұрылымдық компаниялар) тобы.
Майкл Портер елдің бәсеке қабілеттілігін жеке фирмалардың
бәсеке қабілеттілігімен емес, ішкі ресурстарды тиімді қолдануға
бейімделген әр түрлі саладағы фирмаларды біріктіретін кластер арқылы
қарстыру керек деп санайды (2). Яғни, Портердің негізгі тезисі
перспективті бәсекелік артықшылықтар ішкі нарықта қалыптасады деген
қорытындыға саяды.
Қазақстан дәстүрлі шикізат өндірісін есептемегенде, кемінде
тоғыз салалық сегментте бәсеке қабілетті екені Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Қазақстанның бәсеке қабілеттілігін бағалау жобасымен
жасалған келісім бойынша " Austin Associates " амрикандық консалтингтік
компания мамандары мен Гарвард университетінің сарапшылары бірігіп
жүргізген жұмыстарының нәтижесімен анықталды (3).
Бәсеке қабілетті салалар бірнеше критерийлер бойынша
іріктеледі.
• Бірінші критерий -адамдық ресурстар саны мен сапасы;
• Екінші критерий - кластерге әлеуетті қатысушы кәсіпорындардың
орналасуы. Яғни, шикізатты өндіретін, өңдейтін, қайта өңдейтін және
соңғы нәтижесінде қосымша құнды жоғарлататын түпкі өнімді
дайындайтын кәсіпорындардың өзара байланыс жасауы, бір -біріне жақын
орналасуы. Бұдан кейін табиғи ресурстардың, инфрақұрылымының болуы
назарға алынып, ең соңында кәсіпорынның технологиялық сәйкестігі
тексерілді. Алайда, осы айтылып кеткен талаптарға біздің бірде -бір
сала сай келмеді.
Майкл Портер перспективті саланы бәсекелік артықшылықтарға
қол жеткізудің жолы деп санағанда, бәсекеге қабілетті отандық
кәсіпорындарды қарастырады . Мұндай пікір, айтылған фактордың рөлін
экономиканың бәсеке қабілеттілігін бағалауда біршама төмендетеді.
Отандық кәсіпорындар әлемдік нарықта бәсеке қабілетті болса, бұл
елдің бәсекелік артықшылықтарының көзі болып табылады. Бұл жағдайда
сапалы тауарларды төмен бағамен сатып алу, инновациялық
технологияларды тарату, өндірістік процестерді жетілдіріп отыру
мүмкіндіктері сақталады. Кластер тек бір салада емес, сонымен бірге,
әртүрлі саладағы кәсіпорындардың жұмыс тиімділігін арттыруды
қарастырады.
Кластерлік үлгіні қолдану үшін елдің экономикалық
ерекшеліктерін ескеру керек. Мысалы, оның инфрақұрылым дамымауына
байланысты кластер пайда болмаған, өтпелі экономикалы елдерде,
экономиканың бәсеке қабілеттілікке жетуінің бірінші қадамы ретінде,
перспективті салаларды таңдауға қолдануға болады. Перспективті саланы
таңдағанда кластерді дамытуға тиімді алғышарттар мен жағдайлар қажет.
Төменде еліміздің жеке секторларында кластер жасалатын тоғыз сала
көрсетілген:
1. Құрылыс материалдарын өндіруші сала;
2. Туристік сала;
3. Жеңіл өнеркәсіп;
4. ЖиҺаз өндірісі;
5. Тамақ өнеркәсібі;
6. Инвестициялық банк қызметтері;
7. Жүк тасымалдау;
8. Тау -кен өндірісі үшін құралдар өндіруші сала;
9. Металлургия өндірісі.
Келешегі бар экономика секторларын іріктеуде қолданылған
аталмыш критерийлерден басқа, қосымша критерий- саланың экономикаға
ықпал етуі.Экономикаға ықпал ету деңгейі және қосымша құн көлемі
бойынша мұнай - химия саласы аса маңызды болып саналады. Сарапшылар
егер сегмент үлесі ЖІӨ -нің 3 пайызын құраса, онда сала перспективті
деп қорытынды жасады. Сонымен бірге, сала ішінде өндірістің келешекке
болжанған өсімі елдің ЖІӨ-і мен экспорттың өсуіне қарай шамаланып
көрсетілген.
Кластер үш бағытта бәсеке қабілеттілікке ықпал етеді:
- фирмалар мен салалардың өндірісін ұлғайтады;
- технологиялық үрдістерді анықтайды және алдын-ала болжайды;
- кластердің кеңеюін және инновацияны қолдайтын бизнестің жаңа
түрлерінің қалыптасуын жеңілдетеді және ынталандырады.
Уақыт өте келе тиімді дамып келе жатқан кластерлер үкіметтің
бақылауында болып, үлкен көлемде капитал жұмсауға тартымды болса,
кластер ұлғайа береді. Кластер ядросы болып бірнеше қуатты
компаниялар саналады, бірақ олар арасында бәсекелік қатынастар
сақталады. Осы арқылы кластер картель немесе қаржы топтарынан
айырмашылығы болады. Кластерді дамытуда кәсіпккерлердің ролі үлкен,
яғни олар өз тарапынан кластерге қатысуға ынта білдірулері керек.
2010 жылға белгіленген жалпы ішкі өнім мөлшері екі есе артады
деген меже 2008 жылда қол жеткізуге экономиканы кластерлік модельмен
дамыту салмақты үлесін қосады. Өткен жылы елімізде жан басына
шаққанда жалпы ішкі өнім 2700 долларды құрады. Халықтың әлеуметтік
деңгейін оларға төленетін ақшамен есептесек, жаңағы, нәтиже көмегімен
биыл ол 30 пайызға өсті. Ал, 2010 жылғы жоспарда жан басына
шаққандағы жалпы ішкі өнім 5800 долларды құрайды.
Алайда, Қазақстан кластерлік үлгімен дамытуда біршама кедергілер
де жоқ емес: бизнес пен үкімет қатынасы, девальвациямен ұту
мүмкіндігінің болмауы, жергілікті нарық сыйымдылығы мөлшерінің аздығы,
нарықтық инфрақұрылымның әлсіз дамуы, менеджмент деңгейінің төмендігі,
инвестициялық климаттың жеткіліксз дамуы және т.б.
Төменде көрсетілген шарттар еліміздің экономикасының бәсеке
қабілеттілікке жетуіне ықпал жасайды:
- ішкі және сыртқы инвестицияны тартуға жағдайлардың болуы;
- перспективті салаларда дамытуға мемлекет тарапынан қолдау көрсетуі
- перспективті салалар жалпы ұлттық шаруашылықтың бәсеке
қабілеттілігін жоғарылатуда негіз болуы;
- шикізаттық секторлардың дамуын капиталдың алғашқы қорын жинақтау
құралы ретінде қарастыру;
- экономиканың стратегиялық мақсаты -ЖІӨ өндірісінде түпкі өнім
жасайтын салалардың үлесін жоғарылату.
Жалпы кластерді дұрыс дамытқан жағдайда ол нақты бәсеке
қабілетті тауар өндірумен шектелмейді, сонымен бірге отандық
ғылымның дамуына үлкен ықпалын тигізеді.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта өңдеуші кластерді
ұйымдастыру барысында осы үрдістің барлық қатысушыларын тиімді басқару
міндеттерін шешу үшін кешенді ғылыми- техникалық орталығы (ҒТО) бар
Мақта корпорациясын құру қажет. Осы орталық арқылы менеджерлер
өнеркәсібі дамыған елдерде соңғы 10-15 жыл бойы қалыптасып келе жатқан
ғылымның мүлдем жаңа бейнесін корпорацияға енгізу керек. Жаңа ғылым
бейнесі ғылыми ізденістер мен зерттеулердің түбегейлі өзгеріп
отыруына, олардың шаруашылық жүйелерді дамытудыңбарлық құрамдас
бөліктерін жаңалаудағы инновациялық факторларға қайта өзгеруіне және
олардың экономикалық өсімін қамтамасыз ету мен тиімділігін көтеруге
негізделуіне байланысты туындап отыр.
Мақта корпорациясындағы ғылыми-техникалық орталықтың орны
қосымша А-да көрсетілген.
функционалдық және құрылымдық-экономикалық ерекшеліктері өзгермей
тұрмайды. Олар ғылыми-техникалық даму мен нарық талаптарына және
корпорацияның коммерциялық ахуалындағы өзгерістерге сай жедел қайта
құрылуға икемді, қабілетті, бейім болуы керек. Алайда, жедел
функционалдық және құрылымдық өзгерістер ғылыми – техникалық орталық
іс - әрекеінің стратегиялық бағытын бұзбауы тиіс.
Шағын және орта мақта өңдеуші кәсіпорындарды бақылауда оның өз
ерекшелігін ескеру керек. Мысалы, нарық және мақта өңдеуші
кәсіпорын туралы мәліметтерді дұрыс бағалау, мақсаттық құрылым мен
стратегияға айналуы, табыстылығы, аралас мақсатқа сәйкес келуі,
жоспарланған шаралардың жақсы, нашар болуы, келешектегі міндеттерді
шешудегі рөлі.
Әрбір нақты жағдай үшін арнйы ереже дайындалып, бақылау
объектісіне байланысты өзгертіліп тұруы тиіс. Ережемен қатар, ағымдағы
қойылған сұрақтарға жауап беруге көмектесетін мәліметтер дайындау
керек. Мәлімет көзі ретінде ең алдымен бухгалтерлік есеп алынады
және одан басқа, мақта өңдеуші кәсіпорын жайлы статистикалық
мәліметтер, арнайы басылымдар, бірлестік жайлы ақпараттар және т.б.
мәлімет көздері ретінде пайдаланылады.
1.3 ТМД елдеріндегі кластерлік технологияларды құру және еңгізу тәжірибесі
ХХ ғасырдың 90 – шы жылдары мемлекеттердің өз бәсекелестіктерін көтеру
барысында абсолюттік және салыстырмалы бәсекелі артықшылықтарын күшейтумен
сипатталады. 1995 жылы экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ)
мүшелері бәсекелестікті дамыту туралы шешім қабылдады және ЭЫДҰ - ге мүше
мемлекеттерінде 2005 жылға дейін инновациялық экономиканың фундаменталды
негіздерін қалыптастыру жоспары және атқаратын іс туралы бағдарлама
бекітіліп қабылданды. Оған қоса 2000 жылы ЕО Лиссабондық Саммитінде
бірлестік мемлекеттердің бәсекелестік даму бағдарламасы мақұлданды. 2010
жылға дейін әлемде экономикасы бәсекелі, білімге негізделген, тұрақты
экономикалық өсуді қамтамасыз ететін, еңбек ету жағдайлары және әлеуметтік
климаты жағымды болатын мемлекет құру міндеті қойылды.
Өткен тенденцияларды ескере отырып Дүниежүзілік экономикалық форум
(ДЭФ) 1998 жылдан бастап әлемнің көпшілік мемлекеттерінде бәсекелестіктің
өсуіне мониторинг жүргізуде. Қазақстанның бәсекелестік деңгейі әлі де болса
төмен, ол әлемдік рейтингте соңғы орындарда тұр.
Алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тәжірибесі көрсеткендей өзінің
бәсекелестігін күшейту үшін негізінен жоғары инновациялық өндіріс және
кластердің көмегін қолданады.
Экономикалық дамыған және дамушы мемлекеттер арасында аз уақыт ішінде
(10-15 жыл) кластерлік концепция танымалы болды. Қазіргі кезде тәжірибенің
көрсетуі бойынша кластерлер өзінің үлесін бір фирмаға ғана емес бүкіл
аймаққа, экономика секторына қосып отыр.
Соңғы 2-3 жылда ТМД мемлекеттері арасында ұлттық кластерлік
концепциясын және бардарын қалыптастыруда, іскерлік топ аясында және
мемлекеттік аппарат аясында желілі инновациялық құрылым қалыптастыруда
тиімді жол іздеуге Украина мен Ресей кірісті.
1997-1998 жылдары әлемдік экономиканың тұрақсыз кездерінде Украинада
жаңа өндірістік жүйесін еңгізудің бірінші әрекеттері болды. Олар аймақтық
деңгейде Подолья және Хмельниц облыстарының кәсіпорындарында эксперимент
жүзінде болды. Оның мақсаты жергілікті мемлекеттік органдармен іскерлік топ
және жергілікті ғылыми орталықтар арасында заманға сай серіктестік қарым-
қатынасты қалыптастыру болып табылады.
Ресейде кластер құрудың алғы шарттары. Бүгінгі күні Ресейде
өнеркәсіптік кластер құру үшін бес аймақта алғышарттар бар: Мәскеуде,
Санкт-Петербургте және Самар облысында машина жасау кластерін, Мәскеу
облысында, Тула және Төменгі Новгород қалаларында химиялық өндіріс
кластерін құруға болады.
Бірақ көрсетілген салаларда өзара байланыс әлемдегі кластерлер
сипаттамасына сай келмейді, әлемдегі кластерлер бәсекелі жабдықтаушылар
желісінен және тұтынушылардың жақсы қойылған жүйесінен тұрады.
Самар облысында машина жасау кластерін құрудағы барлық алғышарттар бар.
1. Адамдық фактор: Бірінші кезекте кәсіпорын және билік органдарының
басшыларының, адамдардың дамудың тиімді жолдарын іздеуге дайын болуы.
Самар облысының бұндай тәжірибе бар.
2. Ірі машина жасау кәсіпорындардың болуы: АвтоВАЗ, ИжМашАвто, РосЛада
және басқалар.
3. Зауыттармен тығыз қарым-қатынас ортнатқан банктер тобы бар.
4. Бірқатар тұрақты жұмыс істеп жатқан кәсіптік инженерлі және
консалтингілік компаниялар бар, Ресей инженерлік Академиясының
Поволжие бөлімі және автомобиль жасау мамандарын дайындайтын бірқатар
жоғары оқу орындары.
Кәсіпорындардың ынтымақтастығымен өзара байланысын реттеуде үлкен
мәселелер туындауда. Оларды жұмыс қабілеті табысты фирма айналасына
біріктіруде мол нарықтық тәжірибе және менеджерлік кадрлар бар. Бұл
кластерлік модельдің жылдам жасалуына және дамуына мүмкіндік береді.
5. Кластер құрудағы келесі маңызды фактор болып кластер басшылығында
стратегиялық комитет тұруы. Оған билік, ғылым және өнеркәсіп өкілдері
кіреді.
Стратегиялық комитет орталық басқару фирмасын анықтайды және бақылайды.
Орталық басқару фирмасы кластердің даму бағдарламасын жасайды және
жүргізеді, оған қоса жұмысшыларды қайта дайындау, консалтинг, инвестициялық
портфельді қалыптастыру, сапаны басқаруды ұйымдастыру, логистика,
ақпараттық технологиялар мәселелерін шешеді. Оның басты мәселесі
жабдықтаушыдан өнімді тұтынушыға дейінгі бүкіл технологиялық тізбектегі
табысты ұлғайтудың және шығынды төмендетудің жолын іздеу болып табылады.
6. Кластер құру және дамытудағы мемлекеттің белсенді қолдауы кластерлік
құрылым жасаудағы маңызды фактор болады. Германияның тәжірибесі
көрсеткендей қаржыландырудың жартысын федералдық және аймақтық
бюджеттен, ал қалған жартысын кластерге қатысушы кәсіпорындар мен
ұйымдар қаржысынан бөлінеді.
Мемлекеттік қолдаудың негізгі мәні мынадай:
- Үкімет жергілікті жабдықтаушылардың бәсекелестігін көтеруге
ынталандырады, әсіресе шағын және орташа кәсіпорындарды.
- Өндірушілер, жабдықтаушылар, банктер мен ғылыми мекемелер арасындағы
кооперативтік жобаларға қолдау көрсету.
- Кластерге тікелей немесе жанама байланысты үкіметтік мекемелерді
- (департаменттерді), түрлі қауымдастықтарды, кәсіподақтарды жұмыстарға
тарту.
- Жаңа технологияларды ойлап табу және еңгізуге бағытталған
инновацияларды үкімет және жергілікті билік қаржылай қолдауы.
Қатысушылар арасындағы байланысты үдету мен жаңа жерлерге және шет
елдерге шығу арқылы бәсекелестігін күшейту.
- Жобаның жемісті жүзеге асқаннан кейін жиналған тәжірибені инновациялық
процестің басқа қатысушыларына таратылуы.
Мысал ретінде Германияның Солтүстік Рейн Вестфалиядағы
автомобиль жасау кластерін құрудағы тәжірибесін келтіруге болады.
Кластер қызметіне 750 компания және технологиялық орталықтар қатысты.
1999 жылдан бастап 283 жоба орындалды, оның 55 Солтүстік Рейн Вестфалия
үкіметінің қолдауымен болды.
7. Кластер құру кезінде керекті шарт болып – сапа мәселесін шешу болады,
әсіресе Қазақстанмен Ресейдің дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кірер
алдында.
Сапа – бүкіл әлемдік экономиканың өзекті мәселесі. Қазіргі кезде сапа
сертификатысыз әлемде ешқандай өнім мен қызмет көрсетуді сата алмайсың.
Сондықтан кластер жасау кезінде басты шарт сапа мәселесін шешу және
кластердегі кәсіпорындардың өнімінің бәсекелестігін көтеру болып табылады.
Сапа мәселесі тек сертификаттауда ғана емес, оған қоса ірі,
орташа, шағын бизнес арасындағы ынтымақтастықты ұйымдастыру және
өндірістегі өзгерістер мен түпкілікті жаңа өндірістік қарым-қатынас
жасаумен байланысты.
Қазіргі кезде ғылым өнім сапасын жақсарту саласында жақсы дамыған
және бұл бағытта тәжірибе мол.
Мысалға Самар облысындағы жұмыс істеп жатқан әйгілі неміс фирмасы
GOPA-Consultants жаңа мамандарды оқытып, енді олар сапа менеджмент
жүйесін оқытудағы нұсқаушылар бола алады.
8. Ресейде кластер құрудағы маңызды факторлар болып жергілікті билік
органдарының іс бастамасына қолдау берілуі. Осылай Краснояр өлкесінің
орман өнеркәсібінде, агроөнеркәсіп кешенінде (АӨК), көлік және
зергерлік өнеркәсіпте кластер жасау бастамалары бар. Милко АҚ-ң
негізінде кластер құру жоспарлануда, ол мынадай тізбектен тұрады:
Өндіру – Өңдеу – Сүт сату және Красноярск қаласының айналасындағы сүт
қабылдау орындарының барлығы кіреді. Кәсіпорындарды Милко АҚ–ның
айналасына шоғырландыру үшін 3 млн. доллар көлемінде несие тартылуда.
Тамақ өнеркәсібінің азнаулы қуатына, әйгілі брендтердің болмауына,
бір шеңберлі нарыққа бейімделуіне байланысты аймақтағы АӨК-гі
кластердің дамуына кедергі болады. Өлкеде кластер құруға арналған
лайықты инфрақұрылым дамымаған. Бүгінде Краснояр өлкесінде бірде бір
өндірістік кластер жоқ, бірақ пайда болуына мүмкіндік көп.
Жаңа өндірістік кластер қалыптастыру ұзақ уақытты процесс болып
табылады және аймақтық өкіметтің қатысуымен болады.
Жаңа өндірістік жүйелерді – экономикалық кластерлерді қалыптастыру және
бірігу процестерінің тиімді әрі болашағы мол екендігін өткен тәжірибелер
көрсетеді. Олар аймақтың бәсекелестігін күшейтеді және соның негізінде
аймақтық және ұлттық деңгейде өмірдің жоғары сапасына жетеді.
Эксперимент жылдарында нарықтың шикілігімен және өндірістік кластер
құру процесінде кезігетін қиындықтар болды. Инновациялық желілерді құру
процесі барлық өнеркәсіптік кәсіпорындарды, ғылыми-зерттеу орталықтарын,
коммерциялық, венчурлік, консалтингілік компанияларды және тұтынушыларды
біріктіреді. Өндірістік кластер еңгізудегі дамушы елдердің тәжірибесі
мынадай негізгі қиындықтардың пайда болуын көрсетті.
Басты қиыншылық, кооперация процесінің сыртқы келеңсіздігінен және
нақты нарықтағы жеке кәсіпорындардың бәсекелестігінен болып отыр. Бірақ бұл
келеңсіздіктерді ғаламдану жағдайында екі тығыз байланысты кәсіпорындар
арасында олардың инновациялық қызметін күшейту арқылы шешуге болады.
Бәсекелестік - кәсіпорындарды нарықта басымдылыққа жету жолдарын іздеуге
және өзінің инновациялық қызметін күшейтуге ынталандырады. Осыдан
экономикалық агенттердің және контрагенттердің бәсекелес кәсіпорындардың
кооперациясына, жаңалық еңгізудегі тәжірибемен білім алмастыруға ұмтылады.
Желінің ішіндегі трансакциялық шығындар желіден тыс трансакциялық
шығындардан төмен болатына кластердің мүшелері іс жүзінде көз жеткізді.
Кластер ішінде өндірістік факторларды бірігіп қолдану арқасында
ақпараттардың жоғалу қауіпі төмен болады.
Кластер ішіндегі кәсіпорындар мен ғылыми орталықтар арасында болатын
қиыншылықтарды және мемлекеттік сектор органдарымен жеке меншік арасындағы
кооперация мәселесін білу керек. (3-сурет)
Сурет 3 Кластердің тура және кері байланыстары
Кластер ішіндегі кооперациялардың түрлі формаларының ерекшеліктерін
қарастырамыз.
Фирмалар арасындағы кооперация. Трансформация кезеңіндегі мемлекеттер
экономикасы жетілмеген және толық дамымаған болады, бұл жағдайда бәсекелес
фирмалар қақтығыста болады. Бәсекелестердің дұшпандықтан, серіктес сияқты
кластерге кооперациялануы әрқашан қиын болады. Кластерге қатыса отырып
кәсіпорын өзінің өндірістік құпияларын бәсекелестеріне ашылуына
қауіптенеді, бірақ кластерде құпияның ашылуы үлкен мәнді болмайды, егер
бәсекелесінің алдында болса. Елде экономикалық дағдарыс кезінде кластерге
қатысушы фирмалар кооперация мақсатынан тыс жолмен жүреді, сондай кездерде
кәсіпорындар қарым-қатынасы өрши түседі. Шет елдер тәжірибесі көрсеткендей
дағдарыс кезеңінде кластерге қатысушылар, қиындықтарға бірігіп төтеп беруге
және нарықтағы кластер мүддесін күшейтуге мүмкіндігі көп болады.
Кәсіпорындардың кластерге қатысуы біріншіден кооперация арқасында белгілі
басымдылықты иелену, екіншіден болашақта пайда алумен байланысты, бірақ
шығындар мен қауіптер кластерге кіргеннен басталады, ал қайтарымдар ұзақ
уақытты болады. Кластерге қатысушылардың нарықтық мүддесі күшейгенде
кооперация процесін көп фирмалар қолдайды. Кластер қалыптастыру кезінде
кәсіпорынға қауіпті болып серіктестердің бәсекелес орта орнына
қатысушылардың келісіп алуы болады.
Бұл жағдайда шешуші рольді монополияға қарсы заңнама және мемлекет
билігінің монополияға қарсы саясаты атқарады. Әр фирма кластерге кірер
алдында, монополияға қарсы заңды кластердің мүшелері ұстанбаған жағдайда
өзінің қаншалықты шығынға ұшырайтынын білуі тиіс.
Фирманың кластерге кіргенде қосымша шығындары болады, олар біріккен
акцияларға қатысу, жиналыстар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, оған қоса
дамуға арналған біріккен жобаларға инвестициялар бөлінеді. Инвестициялық
шығындардың үлкен бөлігі кластерге қатысушы фирмалар жұмысшыларының
әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктеріне жұмсалатынын ескеру керек.
Сондықтан дамыған мемлекеттердің аймақтық және жергілікті үкіметі
әлеуметтік жобаларды инвестициялаумен байланысты кластерлік құрылымдарды
қалыптастырудағы шығындардың қомақты бөлігін өз мойнына алады.
Қолдаушы институттар және кәсіпорындар арасындағы кооперация.
Аймақтарда кластер құру кезінде кәсіпкерлік ортаның дамуына фирмалар және
оларды қолдайтын институционалдық құрылымдар (ғылыми орталықтар, қоғамдық
ұйымдар, қауымдастықтар) арасындағы қалыптасып жатқан қарым-қатынастар
едәуір әсерін тигізеді. Кластерге қатысушы кәсіпорындар мен оларды
қолдаушы институттар арасындағы ынтымақтастықтың қиыншылығы мынада –
институттар алғашынан ірі кәсіпорындармен жұмыс істеуге бейімделген.
Сондықтан кластерге қатысушы фирмалардың бәрінде институттар қызметін
төлеуге мүмкіндігі болмайды. Көп кәсіпорындар қауымдастықтардың
құзіретінің әлсіздігіне сүйене олармен қарым-қатынас орнатудан бас
тартады.
Қатынасуды дамытуға тікелей қызығушылығы жоқ ғылыми және оқу
орталықтарымен өндіруші компаниялар арасында ынтымақтастықтың басқа да
қиындықтары бар. Мысалға: көптеген зерттеу орталықтары өздерінің зерттеу
жұмыстарының тезірек жарық қалайды, ал жеке меншік фирмалар-тапсырыс
берушілер өздерінің төлеген зерттеулерін жарыққа шығарғылары келмейді.
Көптеген оқу орындары тапсырыс берушілердің сұрауына сай жоғарғы деңгейлі
мамандарды дайындауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz