Адамзаттың келелі мәселелерін шешудегі мемлекеттің функциясы
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны ... ... ... ... .
Мемлекеттің функциясының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет ретінде келелі мәселелерді шешудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. АДАМЗАТТЫҢ КЕЛЕЛІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Fаламдық мәселелердің қалыптасуы және олардың кұқықтық реттелуі ... ... ... ..
Келелі терроризм мәселесі және оны мемлекеттік.құқықтық тұрғыдан шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ғаламдық экологиялық мәселелер және оларды мемлекеттік.құқықтық жолмен шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны ... ... ... ... .
Мемлекеттің функциясының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет ретінде келелі мәселелерді шешудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. АДАМЗАТТЫҢ КЕЛЕЛІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Fаламдық мәселелердің қалыптасуы және олардың кұқықтық реттелуі ... ... ... ..
Келелі терроризм мәселесі және оны мемлекеттік.құқықтық тұрғыдан шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ғаламдық экологиялық мәселелер және оларды мемлекеттік.құқықтық жолмен шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Диплом тақырыбының өзектілігі. Тақырып «Адамзаттың келелі мәселелерін шешудегі мемлекеттің функциясына» арналған.
Адамзат XXI ғасырға аяқ басар кезде әртұрлі келелі әрі ауқымды сипаттағы мәселелермен кездесіп отыр. Бүгінгі таңдағы келелі мәселелер әлемде болып жатқан эволюциялық үрдістерге біздің көзқарасымызды өзгертіп отыр. Атап айтқанда экологияляқ апаттардың жиі шиеленісуі, демографиялық өнімсіздік сияқты, экономиқалық дағдарыс секілді, азық-түлік мәселесі, қылмыстық көріністер оның ішінде терроризмнің дамуы, есірткі тасымалдау және пайдалану қылмысының қалыптасуы, жезөкшелік және т.б. пайда болуы секілді келелі мәселелер орын алуда.
Келелі мәселелер бұл бүкіл жер шарындағы адамзатты, мемлекеттерді ойландыратын, ауқымды түрде сипатталатын және бір адаммен, бір мемлекетпен шешуге жатпайтын, керісінше барлық халықпен, барша мемлекеттермен шешілуі тиіс жалпықауымдық мәселелер болып табылады.
Келелі мәселелер бір - бірімен тығыз байланысты. Мысалы, экологиялық мәселені шешу экономиқалық мәселенің шешілуінсіз мүмкін емес, елдің экономиқалық тұрғыдан қалуы халық саны мәселесіне әкеліп соғады.
Жалпы тақырыптың, зерттеу жұмысының өзектілігі аталмыш келелі мәселелердің алдын - алуына, жол бермеуінде, атап айтқанда мемлекеттер, халықаралық ұйымдар, үкіметтік емес ұжымдар және барша қоғам тарапынан маңызды шешімдерді талап етуімен көрініс табады.
Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның қызметі туралы мәселелер мемлекттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып табылады.
Қазіргі заманның келелі мәселелері - экологиялық, терроризм, демографиялық, экономиқалық және т.б. жалпы адамзаттық құндылықтардың талаптық мүдделердің үстінде тұрғанын көрсетіп, оны елдің мемлекеттік аппаратын мақсат - міндеттерін шешуші етіп қояды.
Аталған ғаламдық мәселелер мемлекеттің ішкі және сыртқы функциясына да жатады.
Мемлекеттің басты қызметтендіру фукциясы: адамның игілігіне, оның материалдық, жеке, өнегелік, жетістіктеріне жоғарғы құқықтық және әлеуметтік қорғалуына бағытталған.
Мемлекет адамның мүддесін қорғауды және сақтауды қамтамасыз ету керек. Мемлекет тек адам арқылы қоғамдық жетістікке ықпал жасай алады және қоғамдық қатынастардың барлық жүйесін реттейді. Қоғамымызда болып жатқан құбылыстардың нысанына қарай адамзаттың мұндай келелі мәселелерін өз зерттеу жұмысымда екі түрін қарастырғанды жөн көрдім. Олар - терроризм және экологиялық мәселелері болып табылады.
Мемлекеттің әлемді қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті ұстану функциясы - бұл ретте әлемде халықаралық қылмыстылық аяқ жайып отыр. Ол қылмыстылыққа атап кеткендей бүкіл дүниежүзін дүр сілкіндіріп жатқан терроризм мәселелері, есірткі заттарын тарату, сонымен қатар ядролық қарулардың болуы сияқты мәселелерді жатқызуға болады.
Адамзат XXI ғасырға аяқ басар кезде әртұрлі келелі әрі ауқымды сипаттағы мәселелермен кездесіп отыр. Бүгінгі таңдағы келелі мәселелер әлемде болып жатқан эволюциялық үрдістерге біздің көзқарасымызды өзгертіп отыр. Атап айтқанда экологияляқ апаттардың жиі шиеленісуі, демографиялық өнімсіздік сияқты, экономиқалық дағдарыс секілді, азық-түлік мәселесі, қылмыстық көріністер оның ішінде терроризмнің дамуы, есірткі тасымалдау және пайдалану қылмысының қалыптасуы, жезөкшелік және т.б. пайда болуы секілді келелі мәселелер орын алуда.
Келелі мәселелер бұл бүкіл жер шарындағы адамзатты, мемлекеттерді ойландыратын, ауқымды түрде сипатталатын және бір адаммен, бір мемлекетпен шешуге жатпайтын, керісінше барлық халықпен, барша мемлекеттермен шешілуі тиіс жалпықауымдық мәселелер болып табылады.
Келелі мәселелер бір - бірімен тығыз байланысты. Мысалы, экологиялық мәселені шешу экономиқалық мәселенің шешілуінсіз мүмкін емес, елдің экономиқалық тұрғыдан қалуы халық саны мәселесіне әкеліп соғады.
Жалпы тақырыптың, зерттеу жұмысының өзектілігі аталмыш келелі мәселелердің алдын - алуына, жол бермеуінде, атап айтқанда мемлекеттер, халықаралық ұйымдар, үкіметтік емес ұжымдар және барша қоғам тарапынан маңызды шешімдерді талап етуімен көрініс табады.
Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның қызметі туралы мәселелер мемлекттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып табылады.
Қазіргі заманның келелі мәселелері - экологиялық, терроризм, демографиялық, экономиқалық және т.б. жалпы адамзаттық құндылықтардың талаптық мүдделердің үстінде тұрғанын көрсетіп, оны елдің мемлекеттік аппаратын мақсат - міндеттерін шешуші етіп қояды.
Аталған ғаламдық мәселелер мемлекеттің ішкі және сыртқы функциясына да жатады.
Мемлекеттің басты қызметтендіру фукциясы: адамның игілігіне, оның материалдық, жеке, өнегелік, жетістіктеріне жоғарғы құқықтық және әлеуметтік қорғалуына бағытталған.
Мемлекет адамның мүддесін қорғауды және сақтауды қамтамасыз ету керек. Мемлекет тек адам арқылы қоғамдық жетістікке ықпал жасай алады және қоғамдық қатынастардың барлық жүйесін реттейді. Қоғамымызда болып жатқан құбылыстардың нысанына қарай адамзаттың мұндай келелі мәселелерін өз зерттеу жұмысымда екі түрін қарастырғанды жөн көрдім. Олар - терроризм және экологиялық мәселелері болып табылады.
Мемлекеттің әлемді қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті ұстану функциясы - бұл ретте әлемде халықаралық қылмыстылық аяқ жайып отыр. Ол қылмыстылыққа атап кеткендей бүкіл дүниежүзін дүр сілкіндіріп жатқан терроризм мәселелері, есірткі заттарын тарату, сонымен қатар ядролық қарулардың болуы сияқты мәселелерді жатқызуға болады.
Адамзаттың келелі мәселелерін шешудегі мемлекеттің функциясы тақырыбына
арналған
Реферат
Бұл жұмыс кіріспеден, екі үлкен тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады.
Кіріспе бөлім-аталған тақырыптың зерттеудегі өзектілігі, зерттеудің
мақсаты, міндеттері, теориялық маңыздылығы, дипломдық жұмыстың құрылымын
ашып көрсетеді.
Бірінші тарау-қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі мен мемлекеттің
мәніне, әлеуметтік тағайынына және мемлекет функцияларының теориялық
негіздеріне арналған.
Мемлекет - бұл белгілі бір аумақ шеңберінде халықты ырқына көндіріп
отыратын, бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыратын,
барлық халыққа міндетті заңдар мен ереже -қағидаларын шығарып қабылдайтын,
халықтан салық жинайтын саяси ұйым. Мемлекеттің әлеуметтік тағайынына ымыра
құралынан, қарама - қайшылықты жоққа шығарудан, халықтың әр тұрлі
таптарында келісім мен ынтымақтыстық болуына мемлекеттің барлық қызметін
жүзеге асыруынан, жалпы әлеуметтік бағыттылықты қамтамасыз етуден тұрады.
Мемлекеттің функциясы-мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайынынан
көрініс табатын, оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыты.
Екінші тарау - қазіргі замандағы келелі мәселелердің түсінігі, мәні,
қоғамдағы орнына арналады. Келелі мәселелер - бұл қоғамның әр бір саласында
жағдайдың дағдарыстығын куәландыратын Жер планетасындағы халықтың
біріктіретін, адамзат қызметінің нәтижесінде пайда болатын адамзаттың
тіршілігі мен даму аспектісі.
Келелі мәселелердің - зерттеу жұмысында терроризм, экологиялық
мәселелері қарастырылады. Зерттеу объектісі болып адамзаттың келелі
мәселелерін белгілеу, оның пайда болу жайларын анықтау, оны шешу жолдары
және мемлекеттің атқаратын қызметі болып табылады.
Жұмыста бірнеше арнайы терминдер қолданылады: мемлекет, мемлекеттің
функциясы, келелі мәселелер, терроризм, террорлық актілер, терроршылдық,
халықаралық терроризм, халықаралық ұйымдар, экологиялық дағдарыс,
радиоэкологиялық, радиация, құқық, және заң.
Жұмыс 62 беттен тұрады.
ГЛОССАРИЙ
Биологиялық әртұрлілік - бір тұр аясында, тұрлер арасындағы және
экологиялық жүйелердегі жануарлар мен өсімдіктер дүниесі объектілерінің әр
тұрлілігі.
Биологиялық ресурстар - генетиқалық ресурстар, организмдер немесе
олардың бөліктері, популяциялар немесе экологиялық жүйелердің адамзат үшін
нақты немесе ықтимал пайдасы немесе құндылығы бар кез келген басқа да
биотиқалық компоненттер.
Жаһандану - қоғамның белгілі бір саласында жағдайдын дағдарыс екендігін
куәландыратын, адамзат қызметінің нәтижесінде пайда болған, халық пен
мемлекеттерді біріктіретін адамзаттың тіршілігі мен даму аспектісі.
Қоршаған орта - атмосферелық ауаны, Жердің озон қабатын, жер бетіндегі
және жер астындағы суларды, жерді, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін, сондай - ақ осылардың өзара әрекетінен туындайтын климатты қоса
алғанда, табиғи және жасанды объектілердің жиынтығы.
Қоршаған ортаға келтірілетін залал-табиғи ресурстардың жұтандауы мен
сарқылуы немесе тірі организмдердің қырылуын туындататын немесе
туындататындай етіп қоршаған ортаны ластау немесе табиғи ресурстарды
белгіленген нормативтерден артық алу.
Мемлекттің функциясы - мемлекеттік қызметтегі алдағы қойған мақсаттарды
шешу жолындағы негізгі бағыт.
Сепаратизм - мемлекеттің аумақтық тұтастығын бұзуға әкеліп соғатын,
оның ішінде аумақтың белгілі бір бөлігінің бұзылуын қамтитын, зорлық
жолымен жасалатын, ондай әрекетті жоспарлаумен дайындауға бағытталған
қылмыстық тәртіпке ұлттық заңдармен қудалануға жататын белгілі бір әрекет
болып табылады.
Терроризм - адамдардың қаза болуына, мүліктеріне зиян әкелетін, қоғамға
қауіпті басқа зардаптардың болуына, жарылыс жасауға, өрт қоюға, қоғамдық
не мемлекеттік аппараттың шешім қабылдауына ықпал ететін әлеуметтік
саяси құбылыс.
Экстремизм - зорлық әдіспен билікті басып алуға немесе билікті күшпен
ұстап алуға, сондай - ақ күштеп мемлекеттің конституциялық құрылысын
өзгертуге және қоғамдық қаіпсіздікке қол сұғуға және қарулы күштерді заңсыз
құруға бағытталған, ұлттық қылмыстық заңдармен қудалануға жататын белгілі
бір әрекет болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздік - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің
өмірлік маңызды мүдделері мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендік
және табиғи әсер ету нәтижесінде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай -
күйі.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТТің ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны
... ... ... ... .
Мемлекеттің функциясының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет ретінде келелі мәселелерді
шешудегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. АДАМЗАТТЫҢ КЕЛЕЛІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Fаламдық мәселелердің қалыптасуы және олардың кұқықтық реттелуі
... ... ... ..
Келелі терроризм мәселесі және оны мемлекеттік-құқықтық тұрғыдан шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ғаламдық экологиялық мәселелер және оларды мемлекеттік-құқықтық жолмен шешу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ:
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖҚТБ - Жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі
МАҒАТӘ - Атомдық энергия жөніндегі Халықаралық агенттік
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
НАСА - Астронавтика мен Ғарыштық кеңістік жөніндегі ұлттық басқарма ШҰҚ -
Шанхай ұйымының қауымдастығы
ЮНЕСКО - Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Бүкіләлемдік ұйым
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Тақырып Адамзаттың келелі мәселелерін
шешудегі мемлекеттің функциясына арналған.
Адамзат XXI ғасырға аяқ басар кезде әртұрлі келелі әрі ауқымды
сипаттағы мәселелермен кездесіп отыр. Бүгінгі таңдағы келелі мәселелер
әлемде болып жатқан эволюциялық үрдістерге біздің көзқарасымызды өзгертіп
отыр. Атап айтқанда экологияляқ апаттардың жиі шиеленісуі, демографиялық
өнімсіздік сияқты, экономиқалық дағдарыс секілді, азық-түлік мәселесі,
қылмыстық көріністер оның ішінде терроризмнің дамуы, есірткі тасымалдау
және пайдалану қылмысының қалыптасуы, жезөкшелік және т.б. пайда болуы
секілді келелі мәселелер орын алуда.
Келелі мәселелер бұл бүкіл жер шарындағы адамзатты, мемлекеттерді
ойландыратын, ауқымды түрде сипатталатын және бір адаммен, бір мемлекетпен
шешуге жатпайтын, керісінше барлық халықпен, барша мемлекеттермен шешілуі
тиіс жалпықауымдық мәселелер болып табылады.
Келелі мәселелер бір - бірімен тығыз байланысты. Мысалы, экологиялық
мәселені шешу экономиқалық мәселенің шешілуінсіз мүмкін емес, елдің
экономиқалық тұрғыдан қалуы халық саны мәселесіне әкеліп соғады.
Жалпы тақырыптың, зерттеу жұмысының өзектілігі аталмыш келелі
мәселелердің алдын - алуына, жол бермеуінде, атап айтқанда мемлекеттер,
халықаралық ұйымдар, үкіметтік емес ұжымдар және барша қоғам тарапынан
маңызды шешімдерді талап етуімен көрініс табады.
Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның қызметі туралы мәселелер
мемлекттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып
табылады.
Қазіргі заманның келелі мәселелері - экологиялық, терроризм,
демографиялық, экономиқалық және т.б. жалпы адамзаттық құндылықтардың
талаптық мүдделердің үстінде тұрғанын көрсетіп, оны елдің мемлекеттік
аппаратын мақсат - міндеттерін шешуші етіп қояды.
Аталған ғаламдық мәселелер мемлекеттің ішкі және сыртқы функциясына да
жатады.
Мемлекеттің басты қызметтендіру фукциясы: адамның игілігіне, оның
материалдық, жеке, өнегелік, жетістіктеріне жоғарғы құқықтық және
әлеуметтік қорғалуына бағытталған.
Мемлекет адамның мүддесін қорғауды және сақтауды қамтамасыз ету керек.
Мемлекет тек адам арқылы қоғамдық жетістікке ықпал жасай алады және
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесін реттейді. Қоғамымызда болып жатқан
құбылыстардың нысанына қарай адамзаттың мұндай келелі мәселелерін
өз зерттеу жұмысымда екі түрін қарастырғанды жөн көрдім. Олар -
терроризм және экологиялық мәселелері болып табылады.
Мемлекеттің әлемді қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті ұстану
функциясы - бұл ретте әлемде халықаралық қылмыстылық аяқ жайып отыр. Ол
қылмыстылыққа атап кеткендей бүкіл дүниежүзін дүр сілкіндіріп жатқан
терроризм мәселелері, есірткі заттарын тарату, сонымен қатар ядролық
қарулардың болуы сияқты мәселелерді жатқызуға болады. Халықаралық құқықтық
тәртіпті реттейтін ядролық қаруларды сынауды тоқтату туралы халықаралық
шарттар, және химиялық қаруды тоқтату және жою сияқты Конвенциялар маңызды
құрал болып табылады.
Мемлекеттің экологиялық функциясы - адам мен оның тіршілік өмірі
ортасында қауіптің пайда болуы басталғандағы адамның табиғатқа келелі
ықпалын айқындайды.
Бүгінгі таңдағы батыс мемлекетттер қоршаған ортаның ластану мәселесін
жеткілікті жетісті түрде шешуде. Ал біздің Кеңестік дәуірден қалған
мемлекеттерде келелі мәселелер өршуде. Бұл ретте мемлекет аса маңызды
назарын табиғатты қорғауға және оның ресурстарын мақсатты пайдалануға,
қоршаған ортаны сауықтыру бойынша бағдарламалар жасауға, адамның табиғи
ортаға ықпалының нәтижесін жоюға және бағдарламаларды қаржыландыру сияқты
мәселелерге аударуы тиіс.
Аталмыш мәселелер халықаралық, сонымен бірге ұлттық деңгейде шешілуді
талап етеді. Халықаралық деңгейде атап кеткендей халықаралық ұйымдардың
ролі кеңейюде. Оның ішінде Бірікке Ұлттар Ұйымын белгілемесек қателік
болады. Зерттеу жұмыстың ішінде аталған келелі мәселелерді шешуде үлкен
көңіл Біріккен Ұлттар Ұйымының шарттарына, шешімдеріне, Конвенцияларына,
революцияларына бөлінген.
Қазақстан Республикасы көптеген келелі мәселелермен кездесіп отыр. Оның
ішінде экологиялық мәселемен де, терроризм, әлеуметтік мәселесімен де
қақтығысқалы отыр.
Бүгінгі таңда елімізде экологиялық ахуалдың күрт нашарлауы, радиациялық
сәуленің көбеюі, атмосфераның ластануы, радиоактивтік қалдықтардың өсуі
халқымыздың болашағына алаңдаушылық туғызуда.
Бұл мәселелер бүгінгі күндерде жан ушықтыруда және тақырыбымның
өзектілігі осыда деп есептеуге болады.
Диплом тақырыбының зерттелу дәрежесі. Мемлекет, оның мәні мен тағайыны
түсініктерінің мәселелері алғашқы кезеңнен бастап философтардың,
саясаттанушылардың және заңгерлердің назарында болды.
Аристотель, Платон, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо, А. Радищев, Әл-Фараби
секілді антиқалық және ортағасырлық ойшылардың әйгілі еңбектерінде
мемлекеттің тағайыны мен оның функциясы туралы ойлар айтылған.
Қазіргі кездегі мемлекеттің тағайыны мен функциясының сұрақтары
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде
жеткілікті түрде зерттелген, ол еңбектері Сындарлы он жыл, XXI ғасыр
табалдырығында және т.б. Мысалыға Сындарлы он жыл кітабы бүгінгі таңдағы
ең негізгі және маңызды - ұлттық және ғаламдық қаушсіздік проблемасына
арналған. Осы еңбекте Қазақстан жаһанданудың барлық жағымды және жағымсыз
жақтарының әсерін көруде деп көрсетіледі.
Мемлекет жалпы теориясы мен мемлекет функциясының сұрақтарымен мемлекет
және құқық теориясының проблемаларымен айналысатын танымал қазақ және орыс
заңгер - ғалымдарының еңбектерінде қарастырылған. Мемлекет теориясына
маңызды үлес қосқан орыс ғалымдарының қатарына БачилоМ.Л., Джунусов М.С.,
Ефимов В.И., Киров В.И., Кавлера А.И., Қозлихин И.Ю., Кравц И.А. және т.б.
жатады.
Мемлекет теориясына маңызды үлес қосқан қазақстандық заңгер ғалымдары
болып: Сартаев С.С., Зиманов С.З., Сапарғалиев F.C., Баймаханов М.Т., Ким
В.А., Кенжалиев З.Ж., Ибраева А.С., Малиновский В.А., Майлыбаев Б.А. және
т.б. табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты
адамзаттың ғаламдық мәселелерін шешу және реттеуге байланыста қазіргі
кездегі мемлекеттің функциясын дербес функция ретінде қарастыру, Қазақстан
Республикасының осы функцияны орындаудағы құқықтық негіздерін қарастыру
болып табылады.
Осыған байланысты жұмыста келесідей міндеттер қойылған:
1. қазіргі кездегі мемлекеттің мәнін және әлеуметтік тағайының
анықтау;
мемлекет функциясының топтастырылуын, мемлекеттеің функциясын жүзеге
асырудың әдістері мен нысандарын қарастыру;
адамзаттың ғаламдық проблемаларын реттеудегі мемлекет функциясының
теориялық негіздерін анықтау;
адамзаттың проблемаларын реттеу үшін негіз болып табылатын заңнамаларды
талдау;
5. адамзаттың ғаламдық проблемаларын реттеу саласындағы
мемлекеттің функциясын жетілдіру мақсатында тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Диплом тақырыбының объектісі мен пәні. Жұмыстың объектісі болып ұлттық
қауіпсіздікті және басқа мемлекеттермен ынтымақтастықты қамтамасыз етуге
бағытталған қазіргі кездегі мемлекеттің функциясы табылады. Осы объект
шеңберінде зерттеудің пәні анықталады, оған адамзаттың ғаламдық мәселелерін
реттеу мен шешуге байланысты қазіргі кездегі мемлекеттің функциясының
негізгі бағыттары жатады.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысы
нәтижелерінің теориялық маңызы адамзаттың келелі мәселелерін реттеу
саласындағы мемлекеттің функцияларына байланысты теориялық тұжырымдарды,
пікірлерді толықтырумен көрінеді.
Зерттеу жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы еліміздің жоғарғы оқу
орындарда, заңтану мамандығында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы, Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы пәндері бойынша дәріс жүргізу кезінде қолдануға
болады.
Жұмыс нәтижелерінің жаңалығы. Жұмыстың жаңалығын келесідей түрде көруге
болады:
аталған тақырып толық ашылайын деп отыр;
адамзаттың ғаламдық мәселелері зерттеудің объектісі ретінде жан - жақты
талқыланып отыр;
- жұмыста аталған мемлекеттің функциясын ұтымды жүзеге асыру үшін
ұсыныстар беріліп отыр.
Дипломдық жұмыс өз құрылымы бойынша рефераттан, глоссарийдан,
кіріспеден, екі үлкен тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ
ФУНКЦИЯСЫ
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны
Тақырыбымның өзектілігіне қарамастан, бастапқы ретте мемлекетке түсінік
бере отырып, оның мәнін, әлеуметтік тағайынын айтқаным жөн болар деп
ойлаймын. Өйткені аталған тақырып келелі мәселелердің шешуіндегі
мемлекеттің қызметіне арналған ғой, ал ол дегеніміз тікелей мемлекетке оның
мәніне, жүргізетін саясатына бағытталған.
Күні бүгінде мемлекеттің анықтамасына сан қырлы ойлар қалыптасқан.
Кейбір ғалымдар мемлекетті әлі күнге дейін таптық қарама - қайшылықтың
өкілі ретінде талқылайды, басқалары - қоғамның әрбір қабатындағы
қақтығыстарды реттеу құралы ретінде көреді. Осыдан оның мәнін көруге
болады. Бірінші кезекте - мемлекеттің полициялық мәні десек те болады, ал
екіншіден - ол делдалды қызмет атқаратының көреміз.
Толығымен айтқанда мемлекет белгілі бір аумақта әрекет ететін, белгілі
бір адамдар тобына әрекет ететін, өз аумағында жалпыға міндетті нормативтік
- құқықтық актілерді шығаратын және осы актілердің сақталуын қамтамасыз ету
үшін күштеу аппаратына ие саяси ұйым болып табылады. Демек, мемлекет - ол
негізгі мақсаты қоғамды басқару, қоғамда тәртіпті қамтамасыз ету,
азаматтардың куқықтары мен бостандықтарын қорғау болып табылатын көпшілік
саяси биліктің ерекше тетігі. [1,с.19].
Марксизм ғылыми түрде саяси билікті - мемлекеттің негізгі белгісі
екендігін және оның мәнінінің мазмұны болғандығын негіздеген. Мемлекет
өзінің мәні бойына қоғамның саяси билігінің ұйымдастырылуы болып табылады.
Саяси билікті, - Карл Маркс пен Фридрих Энгельс, - бір таптың екішпі
тапты ұйымдық күштеу арқылы басу - деп жазған. Ф.Энгельс -Мемлекетті -
тап арасындағы қайшылықты басатын машина деген мұны неге айтып отырмыз
десек? - мемлекеттің таптық және адамзаттық мәнін айту үшін айтып
отырмыз.
Әр бір мемлекет таптық міндеіттерді шешумен қатар жалпы адамзаттық
міндетті де орындайды. Мемлекеттің жалпы адамзаттық тағайыны кең тұрғыдан
алғанда әлеуметтік ымыра құралынан, қарама қайшылықты жоққа шығарудан,
халықтың әртұрлі таптарында келісім мен ынтымақтастық болуынан мемлекеттің
барлық қызметін жүзеге асыруынан, жалпы әлеуметтік бағыттылықты қамтамасыз
етуден тұрады. [2,0.85-87].
Мемлекет - басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік - тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен
алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың
айрықша нысаны.
Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай - ақ өзіндегі аса мол
мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың,әлеуметтік-саяси,
рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды
мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен
әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны
қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекетет етін басқалардан
ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мемлекетті анықтауда
өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда болған
саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың, топтардың,
топтардың қарым - қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды қабылдайтын
саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Сонымен, мемлекет - саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы
мүмкін. Бірақ мемлекет - ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның
атынан, қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым. Мемлекет қоғамның атынан
қоғамның ішінде де, басқа мемлекеттермен қатынастарда да қызмет
атқарады.[3,33-38 бб.].
Сондықтан мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанама әсер ететін
ерекше органдары және басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар.
Оларға жататындар мыналар: Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі
белгілерінің бірі - ол басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға
бағынышты емес. Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі
қалыптастырып, өз еркімен жүзеге асырады. Былайша айтқанда, басқа
мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі жүргізеді.
2) Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеуші, басқарушы органдары
болады. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен шұғылданатын
шенеуніктер (қызметкерлер) болады. Қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әскер, полиция құрады. Сыртқы жаулардың
жансыздарынан сақтану үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады. 3) Мемлекет
органдарын, оларды істейтін қызметкерлерді қаржыландыратын оның арнаулы
материалдың қоры болады.
Ол жасау үшін мемлекет алым - салық белгілейді және оны жинайды. 4)
мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол аумақта мемлекет кұрылады, өз
қызметін атқарады, билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын мемлекет барлық
күш-қуатын сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды. Мемлекеттің аумағы
басқаруды тиімді жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-
аумақтық бөліктерге бөлініп тұрғандықтан, олардың құқықтық жағдайы соған
байланысты болады. 5) Мемлекеттің күрделі белгілерінің бірі жүйенің
қалыптасуы.
Қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып, тәртіп
орнату үшін құқықтық нормалар жасалынады. Оларды жасап, қабылдайтын
мемлекеттің тиісті өкілеттігі бар органдар болады. Сол құқықтық нормалардың
жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орны өте зор, өте
жауапты.Мемлекет,саяси партиялармен бірігіп қоғамның барлық саласының
дұрыс,жағымды дамуына жауапты және сол жауапты жұмыстың басым ауыртпалығын
мемлекет өз мойынына алады. Әрине, бұл тоталитарлық мемлекеттің түсінігі
емес, демократиялық сипаттамасы, мазмұны. Мемлекеттің қоғамдық саясатты
орындаудағы ерекшеліктері:
мемлекет саяси жұмысын қоғам көлемінде заңды күші бар құқықтық нормалар
арқылы жүргізеді;
мемлекет қоғамдық жұмыстың негізгі бағыттарын анықтап, басқарып отырады;
- мемлекет ішкі - сыртқы істерді атқаруға, егеменді тәуелсіз аппарат.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін барлық ұйымдарды,
бірлестіктерді, одақтарды, ұжымдарды біріктіріп, көмек жасап отырады.
Мемлекет барша елдің ресми өкілі болып саналады, себебі, ол қоғамды
қандай да болсын ерекше бөлшектерге бөлмей қоғамнаң, халықтың мүддесін
қанағаттандыру үшін қызмет атқарады. Мемлекеттің тарихи даму барысында
қалыптасқан, тек оның өзіне ғана тән құрылымы бар. Мемлекет өз қызметін
атқару үшін ерекше ұйымдардан тұрады: ол мемлекет органдары. Саяси жүйенің
басқа бөлшектерінің мұндай құрылымы болмайды.[4,57-58 бб.]
Қазіргі кездегі мемлекет машина, қару, мәжбұрлеу механизмі ғана емес,
сонымен бірге өркениеттің орналасуына маңызды рөл атқарған үлкен әлеуметтік
және мәдени құндылық. Мемлекет өзімен әлеуметтік тәртіп, тұрақтылық
әкеледі.
Мемлекетке деген осындай мәдени көзқарас бүгінгі таңда өте маңызды, ол
мемлекеттің рөлін адам және азаматтардың құқықтары мен (Бостандықтарын,
қазіргі кездегі экологиялық, демографиялық, энергетиқалық, шикізат және
т.б. жаһандық дағдарыс шарттарында қоғамның жойылмай қалуына мүмкіндік
беретін демократиялық процестерді сақтаушы ретінде анықтайды.
Мемлекет қоғамға саяси билікті жүзеге асырудың жалғыз қаруы болып қана
қоймай, сонымен қатар мемлекеттік емес сипаттағы ұйымдар саяси партиялар
және қозғалыстар, кәсіподақтар, еңбек ұжымдары, діни ұйымдар және т.б.
Олардан мемлекет өзінің ішкі және сыртқы функциясын жүзеге асыратын арнайы
мемлекеттік органдарының нақты құрылған жүйесімен ерекшеленеді. Осы
органдардың жиынтығы мемлекеттің механизм терминімен белгіленеді.
Мемлекеттің мәні - мемлекеттің басты тағайыны, осы құбылыстың басты
өзегі, яғни басты жемісі.
Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын, қызметінің бағыттарын
анықтайды. Басқаша айтқанда мемлекеттегі билік пен оның құрамында
болатындардың бәрі.
Мәндік категориясы, оған сапалы айқындылық беріп, аралас және туыстық
құбылыстардан бөліп алатын, зерттелетін құбылыстың басты және негізге
алынатын белгіліріне баса көңіл аударылатындығымен маңызды. Біздегі пікір
алуандығы принципінің орнығуына байланысты мемлекеттің мәнін бұған дейінгі
монистік баяндаудан бас тарту көзделді, бұл бір жақты, демек - ол туралы
өзгерген және жалған түсінікке алып келді. Қазір мемлекеттің мәнін
айқындауға жаңа талпыныстар жасалуда.
Кез келген мемлекетте қарама - қарсы болып келетін екі мән -таптық және
жалпы әлеуметтік мән болады.
Мемлекеттің таптық мәнін қарастырып көрейік. Мемлекет көпшіліктің
билігі ретінде өзін - өзі басқарудың бұрынғы органдары қауымдық құрылысты
басқару қызметтерін атқаруды тоқтатқаннан бастап пайда болады. Қоғам
әлеуметтік жіктелуге аяқ басады, бұрынырақта қоғамның барлық мүшелеріне
тиісті болған билік саяси сипатқа ие болады, сөйтіп ол ең алдымен қуатты
әлеуметтік топтардың, таптардың мүддесіне бейімділік танытыды. Сонымен
мемлекеттің таптық мәні қашанда болсын билікте қоғамның қуатты тобының
мүддесін жақтау арқылы білінеді.
Дегенмен мемлекет тек ауқатты таптың ғана қамын ойлаумен айналыспайды,
қайта ол бүкіл қоғамның қамын да ойластыруға мәжбүр болады. Өйткені, қоғам
бірегей құрылым болғандықтан, соған сәйкес дәулетті
топтар ондағы кедей (жарлы), қаналушы топтарсыз өмір сүре алмайды.
Сөйтіп кез келген мемлекет қашанда болсын жалпы әлеуметтік қызметтерді де
жүзеге асыруға мәжбүр болады:, сондықтан да бүкіл қоғам мүдделерін де
ескеріп қызмет атқаруға тиіс. Осы айтқанымыз мемлекеттің жалпы
әлеуметтік мәні болып табылады.
Қай мемлекет болса да қандай да бір әлеуметтік топтың, таптың
үстемдік құруының машинасы, құралы ғана емес, сонымен бірге ол бүкіл
қоғамның мүддесін де білдіреді, оның біріктіру құралы және оны
интеграциялайтын тетік болып табылады.
Мемлекетте әрқашан бір жақты таптық немесе топтық үстемдік құрушы басшы
тобы мүдделері мен бүкіл қоғамның мүдделері үштастырылады, үйлестіріледі.
Әртұрлі тарихи жағдайлар осы екі мәндік жақтардың арақатынастылығы
барлық мемлекеттерде бірдей емес, яғни әр алуан болып келеді, бір жағынан
күшеюі басқа жағынан нашарлауына апарып соғады.
Мемлекеттің таптық мәні жоғары дәрежеде құл иеленуші мемлекетте
байқалады, онда құқықтың субъектісі емес, құқықтың объектісі (заты) -
мүлік, яғни жанды мүлік есебінде құл иеленушінің меншігі болып табылады.
Қоғамның дамуы барысында құл иеленушіліктен феодализмге, феодализмнен
капитализмге қарай өту кезеңдерде және сол формацияларда мемлекеттің жалпы
әлеуметтік жақтары үлкен рөл атқара бастады. Әсіресе мемлекеттің жалпы
әлеуметтік мәні осы күнгі батыс мемлекеттері қоғамында айқын
көрінеді. Бұл көріністерді кәсіпкерлердің табыстарына салынатын
салықтардың жоғары мөлшерде болуынан, еңбек ету жағдайларын мемлекет
тарапынан реттеуінен алуан тұрлі әлеуметтік бағдарламалардың кең түрде
дамуынан және тағы басқалардан байқауға болады.
Мемлекеттің әлеуметтік рөлінің жоғарылай түсуі әжептеуір дәрежеде
әлеуметтік қайшылықтардың әлсіреуіне әкеледі, таптық қарсылықтардың
әрекеттерін басу шараларының қажеттілігі де азаяды, қоғамдағы тұрақтылық та
нығая түседі.[3,40-42 бб.]
Осы заманғы дамыған мемлекеттер өзінің жалпы әлеуметтік мәнін ұлғайтуға
деген ұмтылысын күшейтуде, өйткені олар ең аддымен қоғамдағы тұрақтылықты
нығайтуға мүдделі болып табылады.
Мемлекет пен қоғамның арақатынасы тікелей қоғамға мемлекеттің
тәуелділігінен көруге болады, крғамдағы әрбір өзгерістер мемлекетке, оның
құрылымына, мемлекеттік биліктің ұйымдастырушылық нысаны мен жүзеге асыру
тәсілдеріне әсер етеді.
Мемлекеттің әлеуметтік тағайыны туралы мәселе мемлекеттің мәні туралы
мәселеге тікелей келіп тіреледі. Сонымен қатар, өзінің кейбір
аспектілерінде олар қиылысып та жатады. Жалпы айтқанда, мемлекеттің
әлеуметтік тағайыны үстемдік етуші тапқа немесе билік жүргізуші
артықшылықтары бар топқа тиімді немесе, солармен қатар, сондай - ақ
халықтың кейбір басқа топтарына тиімді немесе тәртіпті бекітуден тұрады
деуге болады. Мұндай жағдайда мемлекеттің бекітіп, қорғап және оны
жетілдіріп отырған тәртібі кімге пайдалы - үстемдік етуші тапқа ма, билік
жүргізетін топқа ма немесе сондай - ақ халықтың кейбір топтарына ма деген
сұрақтың жауабы бұл мемлекеттің қандай екендігінен: прогрессивті ме немесе
реакция ма, демократиялық па немесе халыққа қарсы ма, содан мағлұмат
береді.
Сонымен бірге үстемдік етуші таптар, билік жүргізуші артықшылығы бар
топтар немесе халықтың басқа топтары үшін мемлекет орнатқан тәртіптің
пайдалылығы неде екендігін көрсету де маңызды. Аталған субъектілерді
мемлекет белгілеген тәртіппен қамтамасыз ететін сол шынайы материалдық және
рухани игіліктер мен құндылықтарды айту керек. Мұндай пайданың объектісі
алуан тұрлі болғандықтан, теория жүзіндегі олардың бейнесі де әр тұрлі
болады. Сондықтан да саяси және мемлекеттік - құқықтық ойдың тарихында
мемлекеттің әлеуметтік тағайыны туралы мәселенің бірыңғай шешімі. Алғашында
абстрактылы ұғымдар басым болды. Мысалы, Платонның, Аристотельдің,
Гегельдің пікірлері бойынша, мемлекет адамгершілікті бекітіп, қалыптастыру
үшін қажет. Кейінірек бұл түсінікке басқа әлеуметтік құндылықтар келіп
қосылды. Мысалы, Г.Гроций мемлекеттің мақсаты жалпы игілік деп санады,
Т.Гоббс - жаппы қауіпсіздік десе, Жан Жак Руссо жалпы еркіндік деді. Ал
мемлекеттің қазіргі кездегі кең тараған жалпыға бірдей рахат тұрмыс
теориясы, мемлекеттің мақсаты халықтың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруды, азаматтардың өмірін, денсаулығын және
абыройын болуы мүмкін озбырлық, қол сұғушылықтан сақтауды, сондай-ақ
олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды нақты жағдайлармен
қамтамасыз етуі деп біледі.[5,31-32 бб.] Мемлекеттің әлеуметтік
тағайынын болып жатқан өзгерістерге қоғамның қарама - қайшылықтарын
реттеу арқылы айқындауға болады.
Біздің күндерде мемлекеттің негізгі ерекшелігі шынайы түрде еңбек
етушілерді мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруды қамтамасыз ететін
демократиялық қоғам құру болып табылады. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының Конституциясының 59 -бабына сәйкес: Мемлекет халықтың
ресми өкілі болып табылады және ол өз органдары мен институттары арқылы өз
еркін жүзеге асырады.[6]
Сонымен мемлекеттің қазіргі кездегі түсінігін былайша тұжырымдауға
болады: мемлекет белгілі бір территория шеңберінде халықты ырқына көндіріп
отыратын монополияға не, бүкіл қоғам атынан ішкі және сырткы саясаттын
жүзеге асыратын, барлық халыққа міндетті зандар мен ереже - қағидаларды
шығарып қабылдайтын, халықтан салық жинайтын, қоғамдағы әртұрлі мүдделердің
ортақ келісімін орнықтыратын саяси ұйым.
Қазіргі азамат қоғамының дамуы сатысында мемлекеттің таптық мәнін жоққа
шығармай, сонымен қатар оның бұл мәнін негізгі мән ретінде қарастырмаймыз.
Себебі қазіргі кезде өркениетті даму жолына түскен барлық елдер -
мемлекеттік - мемлекеттің әлеуметтік мәнін бірінші орынға қояды. Оны біз
мемлекеттердің құқық жүйесі, әсіресе ата заңдары - Конституция мазмұнынан,
онда бекітілген мемлекеттің формасын көреміз. Қазір билік атадан балаға
мұраға берілетін монархиядан гөрі билік халықпен немесе халық өкілдерімен
сайланып қойылатын республиқалық басқару басым және де феодализм дәуірінде
басым болған абсолюттік монархия қазір саусақпен санарлықтай елдерде қалып,
парламенттік монархиялық мемлекеттердің қатары өсуде.
Мемлекет азаматтардың барлығын Конституция, заңдарда бекітілген
құқықтарын кез - келген құқық бұзушылықтан қорғауға тиіс және жекелеген
таптарға немесе ұлыстарға емес, қоғам мен ол жекешеленген таптарға немесе
ұлыстарға емес, қоғам мен адамға тұтас етуі керек. Ол мемлекеттік көздер
есебінен барлық азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер
көрсетіп, қоғамдық ауыртпалылықтарды да теңдей бөлу жолымен әлеуметтік
теңсіздікті жеңілдетуді көздеуі керек.
Мемлекет қоғамда қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты, оның
экономиқалық дамуын және құқықтық тәртіптің мызғымастығын қамтамасыз етуге,
сондай - ақ биліктің қайнар көзі халық екендігін басшылыққа ала отырып,
демократиялықты ұстауымыз тиіс.
1.2 Мемлекеттің функциясының теориялық негіздері
Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның функциясы туралы мәселелер
мемлекеттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып
табылады.
Ол осы функциялардың нәтижесінде мемлекеттің мәнімен әлеуметтік
тағайыны көрінетіндігін айқындайды. Яғни мемлекеттік функциясының құрылымы
белгілі бір қоғамдық қатынастар жүйесіне мемлекеттің қажетті ықпалын
тудыратындығымен анықталады. Соның барысында мемлекеттің функциясының
өзгеруін оның құрылымының өзгеруіне әкеп соғады. Сондықтан да мемлекет
теориясында функционалдық әдіс бастапқы әдістердің бірі болып табылады.
Функция деген термин мемлекетпен құқық теориясында пайдаланыла
отырып, мемлекеттің не және қалай жасау керектігін түсіндіріп болжайды.
Функция деген терминді қазақша сөздіктерде қызмет деп те атайды.
Функция деген басқа да қоғамдану ұғымдары сияқты тек қана заңи немесе саяси
ұғым емес, ол бастапқы түрде физика мен математиқадан жол алған. Ол жерде
функция бір ауыспалы көлемнің екінші бір ауыспалы көлемге тәуелділігін
көрсетеді.[7, с.85-86]
1983 жылғы философия сөздігінде функция (латын тілінен fimction -
орындау, жасау) екі топтың не объектінің қатынасы арқылы біреуінің қозғалуы
екіншісінің қозғалуына әкеліп соқтыратын белгілі бір қатынас жүйесінде
объектінің сыртқы көрінісін айқындайтын түсінік.
Айталық, батыс мемлекеттерінің ғылымдарында мемлекеттің қызметі туралы
мәселе еш жерде қарастырылмаған, тек қана мемлекеттің мақсаты мен
міндеттерін белгілейді.
Мемлекет функциясы деген ұғым маркстік-лениндік мемлекетт және құқық
теориясында кеңінен қалыптасып, қолданыла бастады. Бұл теорияда мемлекет
ұғымнан оның таптық мәнің көруге болатын еді, мемлекет бағыты, заты мен
мазмұны, оның жүйесінің құрылымдық бөліктері таптық мән мен мемлекеттің
нысанына тәуелді өзгерілсе, онда ол жерде функция деген ұғым қажет. Мұндай
ережелер кеңінен социалистік құру ретінде басты қаруы болуы үшін, қанаушы
таптарды басу үшін, ұлттық шаруашылықты ұйымдастырушы үшін, ұлттық-
бостандық қозғалыстарын қолдау үшін қолданылады.
Мемлекет және құқық теориясының қазіргі кездегі дамуында мемлекеттік
қызметтік жағына функционалдық көзқарас сақталған, бірақ бұл үлкен мәні бар
өзгеріспен қамтылады ол мемлекеттің әлеуметтік тағайынының түсінігі кең
өріс алып тереңдетілген, бұрын сонды жарияланған таптық сяпаттың
қатаңдығының өзгеруі, айталық функцияның де өзгеруіне зкеліп соқты.
Функцияның мәні тек мемлекетке ғана емес, сонымен бірге қоғамға да зор
болып табылады. Әрбір заң әдебиеттері - мемлекеттің функциясын мемлекеттің
мәні мен әлеуметтік тағайынынан көрініс табатын, оның ішкі не сыртқы
функциясының негізгі бағыты қоғамды басқарудағы мемлекеттің саясат -
міндеттерін айтады.
Мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда
жылжымалы сипатта болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып, өзгеріп отырады.
Қоғамда болатын нақты тарихи жағдайларға байланысты мемлекетте әртұрлі
функциялар орын алады. Айталық, ежелгі кезеңдегі шығыс - азиаттық
мемлекеттердің басты функциясы - қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып
отырды. Көшпенді мемлекеттердің басты функциясы-мемлекетті сыртқы жаудан,
соғыстардан қорғау болады. Күні бүгінде дамыған демократиялық
мемлекеттердің басты функциясы-азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету болып табылады.[9, с.57]
Аталғандай-мемлекеттің функциясы тікелей жалпы адамзаттық мәнің
көрсетеді.
Оның мазмұны қоғам мүшелерінің топтық, ұлттық және жеке мүдделерін
ескереді мемлекеттің функциясында оның белсенді қызметтегі мәні мен рөлі
ашылып жүзеге асырылады мемлекеттің функциясы тарихы пайда болып дамиды.
Мемлекеттің өзінің әлеуметтік мәнің, тағайынын орындау барысында сәйкес
қызметті жүзеге асырады. Мемлекеттердің функциялары әртұрлі тарихи типтерде
қалыптасуына қарамастан өзіне тән ерекшеліктерімен, заңдылықтарымен дамиды.
Осыған байланысты мемлекет бірнеше функция атқаратының көре отырып,
оның ғылыми топтастырылуын қарастырған жөн деп ойлаймын. Заң әдебиеттерінде
мемлекеттің функциясын топтастыру мәселесін әр ғылымдар әртұрлі етіп
бөледі.
Мысалы орыс ғалымы В.К.Лазерев өзінің Общая теория права и
государства атты еңбегінде (Москва, 1996, с. 283) мемлекеттің функциясын
төртке топтастырады.
Олар - экономиқалық, саяси, әлеуметтік, идеологиялық болып табылады.[9,
с.283] Басқа ғалымдар оны үш топқа бөледі және оны негізгі функциялар деп
есептейді.Олар-заң шығарушы, атқарушы және соттық функцияны ұйғарып отыр.
Өз кезегіңде социалистік мемлекет теориясында (мысалы, И.М.Байтин
Социалистік мемлекеттің мәні және негізгі тұрлері) келесі ішкі
функцияларды белгілейді: шаруашылық - ұйымдастырушылық; мәдени-тәрбиелік;
еңбек шарты мен қанағат шартын реттеу; социалистік құқықтық тәртіпті,
социалистік меншікті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, табиғатты
қорғау; әлеуметтік функцияны көрсету. Социалистік мемлекеттің сыртқы
функциясы келесі түрде анықталады (мысалы В.К.Лазерев): әлемді сақтау, елді
қорғау, басқа социалистік мемлекеттермен қарым - қатынас және т.б.
Тоталитарлық режимдегі социалистік қоғамда мемлекет бір партия
басшылығымен реттеп отырды. Мемлекет-коммунистік тапсыз қоғам құратын
негізгі құрал деп түсінілген, сондықтан да ол қатаң белгіленген
идеологиялық кезеңде үзіліссіз қоғамдық өмірдің барлық саласын басқару
керек болды. Бүгінгі таңда мемлекеттің функциясын қарастыруда мұндай
процесс ескіріңкіреп қалды.
Қазіргі кезде көп құқықтанушылардың ойлары бойынша бүгінгі заман
мемлекеттері үшін ішкі функцияның белгілері мынадай болып келеді:
1. экономиқалық және әлеуметтік;
2. ғылым мен білімді дамыту;
3. салық салу және салық жинау;
4. азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау;
5. меншіктің барлық түрін; - құқықтық тәртіп.
Сыртқы қатынастарда келесі қызмет тұрлерін белгілейді:
1. әлемдік экономиқалық интеграйиясы;
2. сыртқы экономиқалық серіктестік және шетел инвестициясы;
3. елді қорғау;
4. әлемдік құқықтық тәртіпті ұстану;
- қазіргі заман келелі мәселелерін шешуде басқа мемлекеттер мен
қатынасқа түсу (экологиялық, шикізаттық, энергетиқалық, демографиялық және
т.б.).
Қазіргі заманда мемлекет функциясын ішкі және сыртқы етіп бөлу себебі
де шартты болып табылады. Көптеген ішкі функциялар сыртқы сипат алып
(мысалы, экологиялық) керісініле де болып отырады. Бүгінгі таңдағы
мемлекеттің экологиялық, демографиялық, шикізаттық, ғарыш саласындағы,
ядролық, ақпараттық технологиялар саласындағы, адамның құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудағы және бүкіл өркениетке тиесілі басқа да келелі
мәселелер саласындағы қызметін сипаттайтын мемлекеттің келелі функцияларын
ең негізгі ретінде белгілеуге болады.
Қазіргі заманның келелі мәселелері - экологиялық, демографиялық және
т.б. жалпы адамзаттық құңдылықтардың таптық мүдделердің үстінде
тұрғанын көрсетіп, оны елдің мемлекеттік аппаратын мақсат - міндеттерін
шешуші етіп қойды.[7,с.86] Аталмыш мәселелер бойынша Қазақстандық,
атап айтқанда отандық заңгерлер қандай ұсыныстары бар екен.
Қазақстандық белгілі ғалым, ақадемик М.Баймахановтың ойы
бойынша Мемлекеттің функциясы бұл мемлекеттік қызметтендіру
мәселесінің бір бөлігі - дейді. Сонымен бірге мемлекеттік қызметтендіру
өзіне бірнеше қызмет тұрлерін - айталық негізгі және қосымша, жеке және
өзара тектес, тұрақты және уақытша, құқықтық нысанға ие және ие емес,
жалпылама, ұжымдық және жекелік және т.б. енгізеді. Мемлекеттің
функциясы бұл барлық қызмет емесжерісінше кейбір ғана тұрлері.
Ақадемиктің пікірі бойынша мемлекет функциясының құрамы екі ойды
туындатады:
Біріншіден, мемлекет функциясының жеке тұрлері қалыптасу үшін оның
келесі белгілері көзделеді:
1. мемлекеттік саясаттың негізгі және маңызды бағыты бойынша;
тұрақты түрде мемлекеттік құрылымдар мен сәйкес түрде орындалып тұратын;
жеке бағыт ретінде қалыптасқан немесе басқа бағыттардан бөлектеніп, олармен
тұтас не біртектес болмайтын бағдар.
Екіншіден,мемлекеттік қызметтендірудің мұндай көрінісінде функцияның
негізгісі емес, қосымшасы, қайталанып тұратын, оқиғалылығы аталмыш
жағдайларға қосымша, даму, не кіріспе ретінде қажет.
Мемлекет қоғамдық өмірдің маңызды субъектісі ретінде бола отырып, оның
жағдайы, дамуына негізгі жауапты бола келе көп функционалды бола алмайды;ол
өзінің әлеуметтік мәніне, атқаратын рөліне, қоғамның тіршілік саласындағы
ықпалына тиісті әрқашанда полифункционалды болады. Мемлекеттің мұндай
ерекшелігі функцияның жаңа тұрлерінің пайда болуын қарастырады.Мемлекет өз
функциясы арқылы қоғамның өсіп бара жатқан қажеттілігін қанағаттандыру
керек және объективті көп түрде қалыптасатын мақсат-міндеттерді тұрақты
негізде орындауы қажет. Оларды мемлекет бір функция арқылы, қанша жерден ол
маңызды болсындамтамасыз ете алмайды.
Мемлекеттің полифункционалдығы оның функциясының дамуының белгілі бір
динамикасын көрсетеді. Мемлекетте болып жатқан тіршілік, өзгерістерімен бір
қызмет пайда болса, екіншісі-жойылады. Көп әдебиеттерде мысалы мемлекеттің
экологиялық функциясын айтады, айталық ауаны, суды ластау, жануар, өсімдік
дүниесін құрту барысында кейбір мемлекеттік органдарда табиғат қорғау
функциясы пайда бола бастайды, кейіннен ол жеке мемлекеттің экологиялық
функциясына айналады. Керісінше жаулап алу не бөтен аумақты басып алу
функциясы қисынға кірмес агрессиялық дәйектердің болуынан деп айтуға
болады.
Қазіргі замандағы мемлекет функциясының дамуының негізгі бағыты олардың
өзара өзгеруінде. Даму барысында әрбір функцияның ауқымы көлемі бірдей
көбейеді, бірде қысқартылады. Сонымен қатар оның сипаты, құрылымы, жүзеге
асыру нысаны мен тәсілі, нақты бағыттылығы да өзгереді.
Мемлекеттің функциясының түсінігі тұрғысынан мемлекеттік функция нысаны
ма жоқ мемлекет пен қоғам өмірінің әрбір саласында қолданылатын функцияның
өзі ма деген сұрақ туындайды. Бірінші кезекте мемлекеттің функциясы заң
шығарушылық, басқару, сот әділдігі, қадағалау мен бақылау деп түсіндіріледі
ал екінші кезекте мемлекеттің функциясы - экономика, мәдениет, экология,
құқықтық тәртіпті қорғау және т.б. секілді тіршіліктің маңызды саласындағы
мемлекеттік функциясының бағыты. Ғалымның пікіріне сай аталмыш анықтаманың
екіншісін дұрысы ретінде айтады. Яғни мемлекет өзінің функциясын орындай
отырып, қоғам өмірінің негізгі салаларына белсеңді ықпал жасауға, оларды
тиісті түрге әкелуге, дұрыс бағыт беруге тырысады. Ал енді бірінші
анықтамаға сүйенсек, заң шығарушылық басқару мен сот әділдігі үлкен, кең
өріс не қолданыс алған, аталған қоғам өмірінің негізгі салаларына
мемлекеттің функциясының енуіндегі нысан болып табылады.
Мемлекеттің әрбір функциясы өзінің жеке субъективтілігімен, пәндік
-мазмұндық, құрылымдық, ұйымдастырушылық - құқықтық рәсімделуімен
сипатталып белгілі бір толықтықты біртеклілікті және бірігушілікті құрайды.
Мемлекет функциясының субъективтілігі туралы мәселені екі деңгейдегі
шешімі бар біріншіден, әрбір субъекті мен мемлекет бірдей танылса - жалпы;
екіншіден, әрбір функция субъектілерімен мемлекеттік органдардың құрылымы
танылса. Бұл екі деңгейдегі шешім түбінде келгенде мемлекеттің жалпы
функциясына тіреліп отырады. Сонымен қатар ғалым мемлекеттің функциясының
субъектілігі туралы сұрақтар үшінші деңгейдін пайда болуын атайды. Ол ішкі
мемлекеттік шеңберде қалуын шектеуде жеке функциялырды жүзеге асыру
қиындыққа түсу кезінде әлемдік қауымдастықтағы интеграция мен глобализаңия
процестерімен байланысты болады. Кейбір қызметтер бойынша шаралардың көбеюі
көршілес мемлекеттердің, кей кезде-халықаралық ұйымның қатысуын талап
етеді.
Мемлекеттік функцияның пәндік-мазмұндық сипаты белгілі бір қоғамдық
өмірдің саласына белсенді және мақсатталған әсер етуі құрайды. Бір жағдайда
ол мемлекет тарапынан мақсатталған және тіленген, халық мүддесше жауап
беретін қоғамдың қатынастардың бекітілуіне, дамуына, жүзеге асырылуына
ықпал етеді: екінші бір жағдайда ол қоғамның дамуында тоқтап қалған,
халықпен жеке адам мүддесіне зиян келтіретін, өткен қайтадан болдыратын
қарама-қайшылықтарды жоюға, минимумға түсіруге бағытталған үшінші бір
жағдайда жаңаның пайда болуына шарт - жағдайларды қамтамасыз ету, яғни
толық көлемде қалыптаспаған және кең өріс алмаған; бірақ жетістіктер
арқасында болашақта дамуға мүмкіншілігі бар қатынастардың пайда болуына
шарттарды қамтамасыз ету болып табылады. Мұндай қатынастардың тұрлері мен
топтарына мемлекет тарапынан ықпал еті өз алдына мемлекеттің жеке
функциясының мазмұның құрайды.
Мемлекет функциясының түсінігінің ерекше белгісі болып мемлекеттен
берілетін өкілеттілік көлемі болып табылады. Бұл өкілеттіліктер әрине
мемлекеттік тетіктерге таратылады. Мемлекеттің функциясының мазмұны шексіз
не ағынды болмауы үшін нақты бір нысанға ие болуы керек.
Әдебиеттерде мұндай нысандарды екі түрге бөледі: ұйымдастырушылық және
құқықтық.Ұйымдастырушылық жайлы айтсақ, ол мемлекеттік аппараттың нақты
бөліміне арналғандықты білдіреді. Кейде бұл нысан құқықтыққа қарағанда заңи
салаларды туындатпайды. Мысалы мемлекеттік аппаратқа жұмысқа қабылдау,
қадрлерді таңдау, мемлекеттік қызмет туралы ақпаратпен қамтамасыз ету және
т.б. келесі бір нысаны құқықтық реттеуші болып табылады. Әрине жалпыға
белгілі құқық шығарушылық, құқық қолданушылық, құқық қорғаушылық ерекше
түрде құқықтық ұйымдастырушылық нысанды толықтырып отырады.
Әрине мемлекеттік функцияны жүзеге асырушы әдістер де бар. Атап айтсақ,
жалпыға мәлім мәжбұрлеу мен сендіру, орталықтандырылмағанның орталыққа
бағындыру, беделдіктің болуы және т.б.
Қоғамдық өмірдің нақты салаларына қайта келе отырып, бір қызметті
екінші қызметтен айыра білуіміз керек.
Сонымен мемлекеттің функциясы деп - сәйкес қоғамдық өмірдің салаларында
оның негізгі мәнін әлеуметтік тағайының білдіретін, олардың мелекет, қоғам
және оның мүшелері мүдделерінің дамуын қамтамасыз етуді сипаттайтын
мемлекеттің негізгі бағыттары.[10,с.З-7]
Аталмыш мәселе бойынша ғалым мемлекеттік функцияның жаңа
тұжырымдамаларды енгізу мәселелерін көрсетіп отыр. Әрине бұл егеменді
мемлекетіміздің функциясының арттыруына жол белгілеп отыр және де мемлекет
пен қоғам болашақта осындай функцияның белсенді болуын болжайды деген
үмітте.
Көп ғалымдар бүгінгі таңда мәселе етіп мемлекеттік функциясын
топтастыруды айтады. Әр ғалым әртұрлі етіп топтастырады. Соның бір жарқын
көрінісі қазақстандық заң ғылымның кандидаты А.С.Ибраеваның топтастыруын
үлгі етіп алсақ болады.
1. Пайда болу себебі бойынша:
1. таптық қарама - қайшылықтан пайда болатын;
2. қоғамның тұтынуынан пайда болатын;
2. Бағыты бойынша:
1 Ішкі:
3. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау,
4. меншік нысанын қорғау,
5. құқықтық тәртіпті қамтамасыз еті,
6. экологиялық,
7. экономиқалық,
8. әлеуметтік,
9. ғылыми - техниқалық прогрестің дамуы,
10. салық салу.
2 Сыртқы:
11. соғыс жүргізу,
12. елді қорғау, сыртқы жаудан мемлекетті қорғау,
13. бейбітшілікті ұстану,
14. өзара сауда жүрзізу,
15. басқа елдермен бірігіп әлемдік мәселелерді шешу.
3. Әрекеттің ұзақтылығы бойынша:
16. тұрақты - мемлекеттің барлық кезеңінде жүзеге асырылады,
- уақытша - яғни белгілі бір көзделген мақсатқа жеткеннен кейін өз
әрекетін мемлекеттің тоқтатуы.
4. Маңызы бойынша:
1. негізгі,
2. негізгі емес.[1,с.25]
Мемлекеттің кейбір ішкі және сытрқы функцияларына тоқталып кетейік.
Мемлекеттің ішкі функциялары:
1. Экономиқалық функция-мемлекеттің экономиқалық дамуының негізгі
стратеғиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі болады:
біріншіден-салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп
-басқару;
екінші-экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп дамыту;
үшінші-ғылым мен техниканы дамытып экономиканы көтеру; төртінші-
мемлекеттік өндірісті дамыту.
2. Әлеуметтік функция - мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі-
халықтың әлеуметтік жағдайын жан-жақты қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде
дамыту. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді бірінші бағыты
-
адамдардың қоғамдағы еңбегіне қарамай мүгедектерге, зейнеткерлерге, науқас
адамдарға, көп балалы жанұяларға, студенттерге мемлекеттік көлемде жан -
жақты көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші бағыты -
адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, мәдениетті дамытуға, халықтың
жақсы тұрып, жақсы демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті
мөлшерде қаржы бөліп отыру.
3. Қаржы реттеу функциясы - қоғамдағы барлық азаматтардың,
бірлестіктердің, ұйымдардың, мемлекеттік бюджеттің шығысы мен кірісін
реттеп-басқарып отыру. Бюджеттің (кірісі мен шығысын) дұрыс пайдалануын
Қаржы министрлігі мен Парламент қатаң тексеріп, бақылап отырады.
Жергілікті басқару аппараты өз бюджетінің дұрыс пайдалануын өзі
бақылап, тексереді. Шеқарадан заттың шығуын, кіруін, одан түсетін кірісті
мемлекеттік кеден аппараты тексеріп, бақылап отырады.
Мәдениет бағытындағы функция - адамдардың денсаулығы, рухани сана-сезімі,
білімі, әдет - ғұрып, салт - дәстүр, мораль, әдебиет, өнер, музыка, ғылым,
тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде
дамытып отырады. Бұл күрделі функцияға жеке адамдар да, бірлестіктер де
тиісті деңгейде үлес қосып отырады.
Экологиялық функция - бұл дүниежүзілік көлемдегі проблема.
Сонымен бірге жеке мемлекеттер де, жеке ұйымдар да, жеке адамдар да
өздерінің үлестерін қосуға міндетті. Себебі, табиғатты, адамды қоршаған
ортаны қадірлеп, қорғау жалпы әлемдік мүдде - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
арналған
Реферат
Бұл жұмыс кіріспеден, екі үлкен тараудан және қорытынды бөлімнен
тұрады.
Кіріспе бөлім-аталған тақырыптың зерттеудегі өзектілігі, зерттеудің
мақсаты, міндеттері, теориялық маңыздылығы, дипломдық жұмыстың құрылымын
ашып көрсетеді.
Бірінші тарау-қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі мен мемлекеттің
мәніне, әлеуметтік тағайынына және мемлекет функцияларының теориялық
негіздеріне арналған.
Мемлекет - бұл белгілі бір аумақ шеңберінде халықты ырқына көндіріп
отыратын, бүкіл қоғам атынан ішкі және сыртқы саясатты жүзеге асыратын,
барлық халыққа міндетті заңдар мен ереже -қағидаларын шығарып қабылдайтын,
халықтан салық жинайтын саяси ұйым. Мемлекеттің әлеуметтік тағайынына ымыра
құралынан, қарама - қайшылықты жоққа шығарудан, халықтың әр тұрлі
таптарында келісім мен ынтымақтыстық болуына мемлекеттің барлық қызметін
жүзеге асыруынан, жалпы әлеуметтік бағыттылықты қамтамасыз етуден тұрады.
Мемлекеттің функциясы-мемлекеттің мәні мен әлеуметтік тағайынынан
көрініс табатын, оның ішкі және сыртқы қызметінің негізгі бағыты.
Екінші тарау - қазіргі замандағы келелі мәселелердің түсінігі, мәні,
қоғамдағы орнына арналады. Келелі мәселелер - бұл қоғамның әр бір саласында
жағдайдың дағдарыстығын куәландыратын Жер планетасындағы халықтың
біріктіретін, адамзат қызметінің нәтижесінде пайда болатын адамзаттың
тіршілігі мен даму аспектісі.
Келелі мәселелердің - зерттеу жұмысында терроризм, экологиялық
мәселелері қарастырылады. Зерттеу объектісі болып адамзаттың келелі
мәселелерін белгілеу, оның пайда болу жайларын анықтау, оны шешу жолдары
және мемлекеттің атқаратын қызметі болып табылады.
Жұмыста бірнеше арнайы терминдер қолданылады: мемлекет, мемлекеттің
функциясы, келелі мәселелер, терроризм, террорлық актілер, терроршылдық,
халықаралық терроризм, халықаралық ұйымдар, экологиялық дағдарыс,
радиоэкологиялық, радиация, құқық, және заң.
Жұмыс 62 беттен тұрады.
ГЛОССАРИЙ
Биологиялық әртұрлілік - бір тұр аясында, тұрлер арасындағы және
экологиялық жүйелердегі жануарлар мен өсімдіктер дүниесі объектілерінің әр
тұрлілігі.
Биологиялық ресурстар - генетиқалық ресурстар, организмдер немесе
олардың бөліктері, популяциялар немесе экологиялық жүйелердің адамзат үшін
нақты немесе ықтимал пайдасы немесе құндылығы бар кез келген басқа да
биотиқалық компоненттер.
Жаһандану - қоғамның белгілі бір саласында жағдайдын дағдарыс екендігін
куәландыратын, адамзат қызметінің нәтижесінде пайда болған, халық пен
мемлекеттерді біріктіретін адамзаттың тіршілігі мен даму аспектісі.
Қоршаған орта - атмосферелық ауаны, Жердің озон қабатын, жер бетіндегі
және жер астындағы суларды, жерді, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін, сондай - ақ осылардың өзара әрекетінен туындайтын климатты қоса
алғанда, табиғи және жасанды объектілердің жиынтығы.
Қоршаған ортаға келтірілетін залал-табиғи ресурстардың жұтандауы мен
сарқылуы немесе тірі организмдердің қырылуын туындататын немесе
туындататындай етіп қоршаған ортаны ластау немесе табиғи ресурстарды
белгіленген нормативтерден артық алу.
Мемлекттің функциясы - мемлекеттік қызметтегі алдағы қойған мақсаттарды
шешу жолындағы негізгі бағыт.
Сепаратизм - мемлекеттің аумақтық тұтастығын бұзуға әкеліп соғатын,
оның ішінде аумақтың белгілі бір бөлігінің бұзылуын қамтитын, зорлық
жолымен жасалатын, ондай әрекетті жоспарлаумен дайындауға бағытталған
қылмыстық тәртіпке ұлттық заңдармен қудалануға жататын белгілі бір әрекет
болып табылады.
Терроризм - адамдардың қаза болуына, мүліктеріне зиян әкелетін, қоғамға
қауіпті басқа зардаптардың болуына, жарылыс жасауға, өрт қоюға, қоғамдық
не мемлекеттік аппараттың шешім қабылдауына ықпал ететін әлеуметтік
саяси құбылыс.
Экстремизм - зорлық әдіспен билікті басып алуға немесе билікті күшпен
ұстап алуға, сондай - ақ күштеп мемлекеттің конституциялық құрылысын
өзгертуге және қоғамдық қаіпсіздікке қол сұғуға және қарулы күштерді заңсыз
құруға бағытталған, ұлттық қылмыстық заңдармен қудалануға жататын белгілі
бір әрекет болып табылады.
Экологиялық қауіпсіздік - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттің
өмірлік маңызды мүдделері мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендік
және табиғи әсер ету нәтижесінде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай -
күйі.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕРДІҢ
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТТің ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны
... ... ... ... .
Мемлекеттің функциясының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет ретінде келелі мәселелерді
шешудегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. АДАМЗАТТЫҢ КЕЛЕЛІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ШЕШУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ФУНКЦИЯСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
Fаламдық мәселелердің қалыптасуы және олардың кұқықтық реттелуі
... ... ... ..
Келелі терроризм мәселесі және оны мемлекеттік-құқықтық тұрғыдан шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Ғаламдық экологиялық мәселелер және оларды мемлекеттік-құқықтық жолмен шешу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ:
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ЖҚТБ - Жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісі
МАҒАТӘ - Атомдық энергия жөніндегі Халықаралық агенттік
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
НАСА - Астронавтика мен Ғарыштық кеңістік жөніндегі ұлттық басқарма ШҰҚ -
Шанхай ұйымының қауымдастығы
ЮНЕСКО - Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Бүкіләлемдік ұйым
КІРІСПЕ
Диплом тақырыбының өзектілігі. Тақырып Адамзаттың келелі мәселелерін
шешудегі мемлекеттің функциясына арналған.
Адамзат XXI ғасырға аяқ басар кезде әртұрлі келелі әрі ауқымды
сипаттағы мәселелермен кездесіп отыр. Бүгінгі таңдағы келелі мәселелер
әлемде болып жатқан эволюциялық үрдістерге біздің көзқарасымызды өзгертіп
отыр. Атап айтқанда экологияляқ апаттардың жиі шиеленісуі, демографиялық
өнімсіздік сияқты, экономиқалық дағдарыс секілді, азық-түлік мәселесі,
қылмыстық көріністер оның ішінде терроризмнің дамуы, есірткі тасымалдау
және пайдалану қылмысының қалыптасуы, жезөкшелік және т.б. пайда болуы
секілді келелі мәселелер орын алуда.
Келелі мәселелер бұл бүкіл жер шарындағы адамзатты, мемлекеттерді
ойландыратын, ауқымды түрде сипатталатын және бір адаммен, бір мемлекетпен
шешуге жатпайтын, керісінше барлық халықпен, барша мемлекеттермен шешілуі
тиіс жалпықауымдық мәселелер болып табылады.
Келелі мәселелер бір - бірімен тығыз байланысты. Мысалы, экологиялық
мәселені шешу экономиқалық мәселенің шешілуінсіз мүмкін емес, елдің
экономиқалық тұрғыдан қалуы халық саны мәселесіне әкеліп соғады.
Жалпы тақырыптың, зерттеу жұмысының өзектілігі аталмыш келелі
мәселелердің алдын - алуына, жол бермеуінде, атап айтқанда мемлекеттер,
халықаралық ұйымдар, үкіметтік емес ұжымдар және барша қоғам тарапынан
маңызды шешімдерді талап етуімен көрініс табады.
Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның қызметі туралы мәселелер
мемлекттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып
табылады.
Қазіргі заманның келелі мәселелері - экологиялық, терроризм,
демографиялық, экономиқалық және т.б. жалпы адамзаттық құндылықтардың
талаптық мүдделердің үстінде тұрғанын көрсетіп, оны елдің мемлекеттік
аппаратын мақсат - міндеттерін шешуші етіп қояды.
Аталған ғаламдық мәселелер мемлекеттің ішкі және сыртқы функциясына да
жатады.
Мемлекеттің басты қызметтендіру фукциясы: адамның игілігіне, оның
материалдық, жеке, өнегелік, жетістіктеріне жоғарғы құқықтық және
әлеуметтік қорғалуына бағытталған.
Мемлекет адамның мүддесін қорғауды және сақтауды қамтамасыз ету керек.
Мемлекет тек адам арқылы қоғамдық жетістікке ықпал жасай алады және
қоғамдық қатынастардың барлық жүйесін реттейді. Қоғамымызда болып жатқан
құбылыстардың нысанына қарай адамзаттың мұндай келелі мәселелерін
өз зерттеу жұмысымда екі түрін қарастырғанды жөн көрдім. Олар -
терроризм және экологиялық мәселелері болып табылады.
Мемлекеттің әлемді қамтамасыз ету және әлемдік тәртіпті ұстану
функциясы - бұл ретте әлемде халықаралық қылмыстылық аяқ жайып отыр. Ол
қылмыстылыққа атап кеткендей бүкіл дүниежүзін дүр сілкіндіріп жатқан
терроризм мәселелері, есірткі заттарын тарату, сонымен қатар ядролық
қарулардың болуы сияқты мәселелерді жатқызуға болады. Халықаралық құқықтық
тәртіпті реттейтін ядролық қаруларды сынауды тоқтату туралы халықаралық
шарттар, және химиялық қаруды тоқтату және жою сияқты Конвенциялар маңызды
құрал болып табылады.
Мемлекеттің экологиялық функциясы - адам мен оның тіршілік өмірі
ортасында қауіптің пайда болуы басталғандағы адамның табиғатқа келелі
ықпалын айқындайды.
Бүгінгі таңдағы батыс мемлекетттер қоршаған ортаның ластану мәселесін
жеткілікті жетісті түрде шешуде. Ал біздің Кеңестік дәуірден қалған
мемлекеттерде келелі мәселелер өршуде. Бұл ретте мемлекет аса маңызды
назарын табиғатты қорғауға және оның ресурстарын мақсатты пайдалануға,
қоршаған ортаны сауықтыру бойынша бағдарламалар жасауға, адамның табиғи
ортаға ықпалының нәтижесін жоюға және бағдарламаларды қаржыландыру сияқты
мәселелерге аударуы тиіс.
Аталмыш мәселелер халықаралық, сонымен бірге ұлттық деңгейде шешілуді
талап етеді. Халықаралық деңгейде атап кеткендей халықаралық ұйымдардың
ролі кеңейюде. Оның ішінде Бірікке Ұлттар Ұйымын белгілемесек қателік
болады. Зерттеу жұмыстың ішінде аталған келелі мәселелерді шешуде үлкен
көңіл Біріккен Ұлттар Ұйымының шарттарына, шешімдеріне, Конвенцияларына,
революцияларына бөлінген.
Қазақстан Республикасы көптеген келелі мәселелермен кездесіп отыр. Оның
ішінде экологиялық мәселемен де, терроризм, әлеуметтік мәселесімен де
қақтығысқалы отыр.
Бүгінгі таңда елімізде экологиялық ахуалдың күрт нашарлауы, радиациялық
сәуленің көбеюі, атмосфераның ластануы, радиоактивтік қалдықтардың өсуі
халқымыздың болашағына алаңдаушылық туғызуда.
Бұл мәселелер бүгінгі күндерде жан ушықтыруда және тақырыбымның
өзектілігі осыда деп есептеуге болады.
Диплом тақырыбының зерттелу дәрежесі. Мемлекет, оның мәні мен тағайыны
түсініктерінің мәселелері алғашқы кезеңнен бастап философтардың,
саясаттанушылардың және заңгерлердің назарында болды.
Аристотель, Платон, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо, А. Радищев, Әл-Фараби
секілді антиқалық және ортағасырлық ойшылардың әйгілі еңбектерінде
мемлекеттің тағайыны мен оның функциясы туралы ойлар айтылған.
Қазіргі кездегі мемлекеттің тағайыны мен функциясының сұрақтары
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еңбектерінде
жеткілікті түрде зерттелген, ол еңбектері Сындарлы он жыл, XXI ғасыр
табалдырығында және т.б. Мысалыға Сындарлы он жыл кітабы бүгінгі таңдағы
ең негізгі және маңызды - ұлттық және ғаламдық қаушсіздік проблемасына
арналған. Осы еңбекте Қазақстан жаһанданудың барлық жағымды және жағымсыз
жақтарының әсерін көруде деп көрсетіледі.
Мемлекет жалпы теориясы мен мемлекет функциясының сұрақтарымен мемлекет
және құқық теориясының проблемаларымен айналысатын танымал қазақ және орыс
заңгер - ғалымдарының еңбектерінде қарастырылған. Мемлекет теориясына
маңызды үлес қосқан орыс ғалымдарының қатарына БачилоМ.Л., Джунусов М.С.,
Ефимов В.И., Киров В.И., Кавлера А.И., Қозлихин И.Ю., Кравц И.А. және т.б.
жатады.
Мемлекет теориясына маңызды үлес қосқан қазақстандық заңгер ғалымдары
болып: Сартаев С.С., Зиманов С.З., Сапарғалиев F.C., Баймаханов М.Т., Ким
В.А., Кенжалиев З.Ж., Ибраева А.С., Малиновский В.А., Майлыбаев Б.А. және
т.б. табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты
адамзаттың ғаламдық мәселелерін шешу және реттеуге байланыста қазіргі
кездегі мемлекеттің функциясын дербес функция ретінде қарастыру, Қазақстан
Республикасының осы функцияны орындаудағы құқықтық негіздерін қарастыру
болып табылады.
Осыған байланысты жұмыста келесідей міндеттер қойылған:
1. қазіргі кездегі мемлекеттің мәнін және әлеуметтік тағайының
анықтау;
мемлекет функциясының топтастырылуын, мемлекеттеің функциясын жүзеге
асырудың әдістері мен нысандарын қарастыру;
адамзаттың ғаламдық проблемаларын реттеудегі мемлекет функциясының
теориялық негіздерін анықтау;
адамзаттың проблемаларын реттеу үшін негіз болып табылатын заңнамаларды
талдау;
5. адамзаттың ғаламдық проблемаларын реттеу саласындағы
мемлекеттің функциясын жетілдіру мақсатында тәжірибелік ұсыныстар жасау.
Диплом тақырыбының объектісі мен пәні. Жұмыстың объектісі болып ұлттық
қауіпсіздікті және басқа мемлекеттермен ынтымақтастықты қамтамасыз етуге
бағытталған қазіргі кездегі мемлекеттің функциясы табылады. Осы объект
шеңберінде зерттеудің пәні анықталады, оған адамзаттың ғаламдық мәселелерін
реттеу мен шешуге байланысты қазіргі кездегі мемлекеттің функциясының
негізгі бағыттары жатады.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысы
нәтижелерінің теориялық маңызы адамзаттың келелі мәселелерін реттеу
саласындағы мемлекеттің функцияларына байланысты теориялық тұжырымдарды,
пікірлерді толықтырумен көрінеді.
Зерттеу жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы еліміздің жоғарғы оқу
орындарда, заңтану мамандығында мемлекет және құқық теориясы, Қазақстан
Республикасының мемлекет және құқық тарихы, Қазақстан Республикасының
Конституциялық құқығы пәндері бойынша дәріс жүргізу кезінде қолдануға
болады.
Жұмыс нәтижелерінің жаңалығы. Жұмыстың жаңалығын келесідей түрде көруге
болады:
аталған тақырып толық ашылайын деп отыр;
адамзаттың ғаламдық мәселелері зерттеудің объектісі ретінде жан - жақты
талқыланып отыр;
- жұмыста аталған мемлекеттің функциясын ұтымды жүзеге асыру үшін
ұсыныстар беріліп отыр.
Дипломдық жұмыс өз құрылымы бойынша рефераттан, глоссарийдан,
кіріспеден, екі үлкен тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1 ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ
ФУНКЦИЯСЫ
1.1 Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны
Тақырыбымның өзектілігіне қарамастан, бастапқы ретте мемлекетке түсінік
бере отырып, оның мәнін, әлеуметтік тағайынын айтқаным жөн болар деп
ойлаймын. Өйткені аталған тақырып келелі мәселелердің шешуіндегі
мемлекеттің қызметіне арналған ғой, ал ол дегеніміз тікелей мемлекетке оның
мәніне, жүргізетін саясатына бағытталған.
Күні бүгінде мемлекеттің анықтамасына сан қырлы ойлар қалыптасқан.
Кейбір ғалымдар мемлекетті әлі күнге дейін таптық қарама - қайшылықтың
өкілі ретінде талқылайды, басқалары - қоғамның әрбір қабатындағы
қақтығыстарды реттеу құралы ретінде көреді. Осыдан оның мәнін көруге
болады. Бірінші кезекте - мемлекеттің полициялық мәні десек те болады, ал
екіншіден - ол делдалды қызмет атқаратының көреміз.
Толығымен айтқанда мемлекет белгілі бір аумақта әрекет ететін, белгілі
бір адамдар тобына әрекет ететін, өз аумағында жалпыға міндетті нормативтік
- құқықтық актілерді шығаратын және осы актілердің сақталуын қамтамасыз ету
үшін күштеу аппаратына ие саяси ұйым болып табылады. Демек, мемлекет - ол
негізгі мақсаты қоғамды басқару, қоғамда тәртіпті қамтамасыз ету,
азаматтардың куқықтары мен бостандықтарын қорғау болып табылатын көпшілік
саяси биліктің ерекше тетігі. [1,с.19].
Марксизм ғылыми түрде саяси билікті - мемлекеттің негізгі белгісі
екендігін және оның мәнінінің мазмұны болғандығын негіздеген. Мемлекет
өзінің мәні бойына қоғамның саяси билігінің ұйымдастырылуы болып табылады.
Саяси билікті, - Карл Маркс пен Фридрих Энгельс, - бір таптың екішпі
тапты ұйымдық күштеу арқылы басу - деп жазған. Ф.Энгельс -Мемлекетті -
тап арасындағы қайшылықты басатын машина деген мұны неге айтып отырмыз
десек? - мемлекеттің таптық және адамзаттық мәнін айту үшін айтып
отырмыз.
Әр бір мемлекет таптық міндеіттерді шешумен қатар жалпы адамзаттық
міндетті де орындайды. Мемлекеттің жалпы адамзаттық тағайыны кең тұрғыдан
алғанда әлеуметтік ымыра құралынан, қарама қайшылықты жоққа шығарудан,
халықтың әртұрлі таптарында келісім мен ынтымақтастық болуынан мемлекеттің
барлық қызметін жүзеге асыруынан, жалпы әлеуметтік бағыттылықты қамтамасыз
етуден тұрады. [2,0.85-87].
Мемлекет - басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік - тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен
алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың
айрықша нысаны.
Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай - ақ өзіндегі аса мол
мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың,әлеуметтік-саяси,
рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды
мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен
әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны
қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекетет етін басқалардан
ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мемлекетті анықтауда
өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз - адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда болған
саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың, топтардың,
топтардың қарым - қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды қабылдайтын
саяси ұйым.
Мемлекет - қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Сонымен, мемлекет - саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы
мүмкін. Бірақ мемлекет - ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның
атынан, қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым. Мемлекет қоғамның атынан
қоғамның ішінде де, басқа мемлекеттермен қатынастарда да қызмет
атқарады.[3,33-38 бб.].
Сондықтан мемлекеттің қоғам өміріне тікелей және жанама әсер ететін
ерекше органдары және басқа саяси ұйымдардан оны ажырататын белгілері бар.
Оларға жататындар мыналар: Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі
белгілерінің бірі - ол басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға
бағынышты емес. Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі
қалыптастырып, өз еркімен жүзеге асырады. Былайша айтқанда, басқа
мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі жүргізеді.
2) Билеуші органдар. Мемлекеттің ерекше билеуші, басқарушы органдары
болады. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен шұғылданатын
шенеуніктер (қызметкерлер) болады. Қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті
қамтамасыз ету үшін мемлекет әскер, полиция құрады. Сыртқы жаулардың
жансыздарынан сақтану үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады. 3) Мемлекет
органдарын, оларды істейтін қызметкерлерді қаржыландыратын оның арнаулы
материалдың қоры болады.
Ол жасау үшін мемлекет алым - салық белгілейді және оны жинайды. 4)
мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол аумақта мемлекет кұрылады, өз
қызметін атқарады, билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын мемлекет барлық
күш-қуатын сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды. Мемлекеттің аумағы
басқаруды тиімді жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-
аумақтық бөліктерге бөлініп тұрғандықтан, олардың құқықтық жағдайы соған
байланысты болады. 5) Мемлекеттің күрделі белгілерінің бірі жүйенің
қалыптасуы.
Қоғамдық қатынастарды реттеп, оларды қажетті қалыпқа салып, тәртіп
орнату үшін құқықтық нормалар жасалынады. Оларды жасап, қабылдайтын
мемлекеттің тиісті өкілеттігі бар органдар болады. Сол құқықтық нормалардың
жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орны өте зор, өте
жауапты.Мемлекет,саяси партиялармен бірігіп қоғамның барлық саласының
дұрыс,жағымды дамуына жауапты және сол жауапты жұмыстың басым ауыртпалығын
мемлекет өз мойынына алады. Әрине, бұл тоталитарлық мемлекеттің түсінігі
емес, демократиялық сипаттамасы, мазмұны. Мемлекеттің қоғамдық саясатты
орындаудағы ерекшеліктері:
мемлекет саяси жұмысын қоғам көлемінде заңды күші бар құқықтық нормалар
арқылы жүргізеді;
мемлекет қоғамдық жұмыстың негізгі бағыттарын анықтап, басқарып отырады;
- мемлекет ішкі - сыртқы істерді атқаруға, егеменді тәуелсіз аппарат.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін барлық ұйымдарды,
бірлестіктерді, одақтарды, ұжымдарды біріктіріп, көмек жасап отырады.
Мемлекет барша елдің ресми өкілі болып саналады, себебі, ол қоғамды
қандай да болсын ерекше бөлшектерге бөлмей қоғамнаң, халықтың мүддесін
қанағаттандыру үшін қызмет атқарады. Мемлекеттің тарихи даму барысында
қалыптасқан, тек оның өзіне ғана тән құрылымы бар. Мемлекет өз қызметін
атқару үшін ерекше ұйымдардан тұрады: ол мемлекет органдары. Саяси жүйенің
басқа бөлшектерінің мұндай құрылымы болмайды.[4,57-58 бб.]
Қазіргі кездегі мемлекет машина, қару, мәжбұрлеу механизмі ғана емес,
сонымен бірге өркениеттің орналасуына маңызды рөл атқарған үлкен әлеуметтік
және мәдени құндылық. Мемлекет өзімен әлеуметтік тәртіп, тұрақтылық
әкеледі.
Мемлекетке деген осындай мәдени көзқарас бүгінгі таңда өте маңызды, ол
мемлекеттің рөлін адам және азаматтардың құқықтары мен (Бостандықтарын,
қазіргі кездегі экологиялық, демографиялық, энергетиқалық, шикізат және
т.б. жаһандық дағдарыс шарттарында қоғамның жойылмай қалуына мүмкіндік
беретін демократиялық процестерді сақтаушы ретінде анықтайды.
Мемлекет қоғамға саяси билікті жүзеге асырудың жалғыз қаруы болып қана
қоймай, сонымен қатар мемлекеттік емес сипаттағы ұйымдар саяси партиялар
және қозғалыстар, кәсіподақтар, еңбек ұжымдары, діни ұйымдар және т.б.
Олардан мемлекет өзінің ішкі және сыртқы функциясын жүзеге асыратын арнайы
мемлекеттік органдарының нақты құрылған жүйесімен ерекшеленеді. Осы
органдардың жиынтығы мемлекеттің механизм терминімен белгіленеді.
Мемлекеттің мәні - мемлекеттің басты тағайыны, осы құбылыстың басты
өзегі, яғни басты жемісі.
Мемлекеттің мәні оның мазмұнын, мақсатын, қызметінің бағыттарын
анықтайды. Басқаша айтқанда мемлекеттегі билік пен оның құрамында
болатындардың бәрі.
Мәндік категориясы, оған сапалы айқындылық беріп, аралас және туыстық
құбылыстардан бөліп алатын, зерттелетін құбылыстың басты және негізге
алынатын белгіліріне баса көңіл аударылатындығымен маңызды. Біздегі пікір
алуандығы принципінің орнығуына байланысты мемлекеттің мәнін бұған дейінгі
монистік баяндаудан бас тарту көзделді, бұл бір жақты, демек - ол туралы
өзгерген және жалған түсінікке алып келді. Қазір мемлекеттің мәнін
айқындауға жаңа талпыныстар жасалуда.
Кез келген мемлекетте қарама - қарсы болып келетін екі мән -таптық және
жалпы әлеуметтік мән болады.
Мемлекеттің таптық мәнін қарастырып көрейік. Мемлекет көпшіліктің
билігі ретінде өзін - өзі басқарудың бұрынғы органдары қауымдық құрылысты
басқару қызметтерін атқаруды тоқтатқаннан бастап пайда болады. Қоғам
әлеуметтік жіктелуге аяқ басады, бұрынырақта қоғамның барлық мүшелеріне
тиісті болған билік саяси сипатқа ие болады, сөйтіп ол ең алдымен қуатты
әлеуметтік топтардың, таптардың мүддесіне бейімділік танытыды. Сонымен
мемлекеттің таптық мәні қашанда болсын билікте қоғамның қуатты тобының
мүддесін жақтау арқылы білінеді.
Дегенмен мемлекет тек ауқатты таптың ғана қамын ойлаумен айналыспайды,
қайта ол бүкіл қоғамның қамын да ойластыруға мәжбүр болады. Өйткені, қоғам
бірегей құрылым болғандықтан, соған сәйкес дәулетті
топтар ондағы кедей (жарлы), қаналушы топтарсыз өмір сүре алмайды.
Сөйтіп кез келген мемлекет қашанда болсын жалпы әлеуметтік қызметтерді де
жүзеге асыруға мәжбүр болады:, сондықтан да бүкіл қоғам мүдделерін де
ескеріп қызмет атқаруға тиіс. Осы айтқанымыз мемлекеттің жалпы
әлеуметтік мәні болып табылады.
Қай мемлекет болса да қандай да бір әлеуметтік топтың, таптың
үстемдік құруының машинасы, құралы ғана емес, сонымен бірге ол бүкіл
қоғамның мүддесін де білдіреді, оның біріктіру құралы және оны
интеграциялайтын тетік болып табылады.
Мемлекетте әрқашан бір жақты таптық немесе топтық үстемдік құрушы басшы
тобы мүдделері мен бүкіл қоғамның мүдделері үштастырылады, үйлестіріледі.
Әртұрлі тарихи жағдайлар осы екі мәндік жақтардың арақатынастылығы
барлық мемлекеттерде бірдей емес, яғни әр алуан болып келеді, бір жағынан
күшеюі басқа жағынан нашарлауына апарып соғады.
Мемлекеттің таптық мәні жоғары дәрежеде құл иеленуші мемлекетте
байқалады, онда құқықтың субъектісі емес, құқықтың объектісі (заты) -
мүлік, яғни жанды мүлік есебінде құл иеленушінің меншігі болып табылады.
Қоғамның дамуы барысында құл иеленушіліктен феодализмге, феодализмнен
капитализмге қарай өту кезеңдерде және сол формацияларда мемлекеттің жалпы
әлеуметтік жақтары үлкен рөл атқара бастады. Әсіресе мемлекеттің жалпы
әлеуметтік мәні осы күнгі батыс мемлекеттері қоғамында айқын
көрінеді. Бұл көріністерді кәсіпкерлердің табыстарына салынатын
салықтардың жоғары мөлшерде болуынан, еңбек ету жағдайларын мемлекет
тарапынан реттеуінен алуан тұрлі әлеуметтік бағдарламалардың кең түрде
дамуынан және тағы басқалардан байқауға болады.
Мемлекеттің әлеуметтік рөлінің жоғарылай түсуі әжептеуір дәрежеде
әлеуметтік қайшылықтардың әлсіреуіне әкеледі, таптық қарсылықтардың
әрекеттерін басу шараларының қажеттілігі де азаяды, қоғамдағы тұрақтылық та
нығая түседі.[3,40-42 бб.]
Осы заманғы дамыған мемлекеттер өзінің жалпы әлеуметтік мәнін ұлғайтуға
деген ұмтылысын күшейтуде, өйткені олар ең аддымен қоғамдағы тұрақтылықты
нығайтуға мүдделі болып табылады.
Мемлекет пен қоғамның арақатынасы тікелей қоғамға мемлекеттің
тәуелділігінен көруге болады, крғамдағы әрбір өзгерістер мемлекетке, оның
құрылымына, мемлекеттік биліктің ұйымдастырушылық нысаны мен жүзеге асыру
тәсілдеріне әсер етеді.
Мемлекеттің әлеуметтік тағайыны туралы мәселе мемлекеттің мәні туралы
мәселеге тікелей келіп тіреледі. Сонымен қатар, өзінің кейбір
аспектілерінде олар қиылысып та жатады. Жалпы айтқанда, мемлекеттің
әлеуметтік тағайыны үстемдік етуші тапқа немесе билік жүргізуші
артықшылықтары бар топқа тиімді немесе, солармен қатар, сондай - ақ
халықтың кейбір басқа топтарына тиімді немесе тәртіпті бекітуден тұрады
деуге болады. Мұндай жағдайда мемлекеттің бекітіп, қорғап және оны
жетілдіріп отырған тәртібі кімге пайдалы - үстемдік етуші тапқа ма, билік
жүргізетін топқа ма немесе сондай - ақ халықтың кейбір топтарына ма деген
сұрақтың жауабы бұл мемлекеттің қандай екендігінен: прогрессивті ме немесе
реакция ма, демократиялық па немесе халыққа қарсы ма, содан мағлұмат
береді.
Сонымен бірге үстемдік етуші таптар, билік жүргізуші артықшылығы бар
топтар немесе халықтың басқа топтары үшін мемлекет орнатқан тәртіптің
пайдалылығы неде екендігін көрсету де маңызды. Аталған субъектілерді
мемлекет белгілеген тәртіппен қамтамасыз ететін сол шынайы материалдық және
рухани игіліктер мен құндылықтарды айту керек. Мұндай пайданың объектісі
алуан тұрлі болғандықтан, теория жүзіндегі олардың бейнесі де әр тұрлі
болады. Сондықтан да саяси және мемлекеттік - құқықтық ойдың тарихында
мемлекеттің әлеуметтік тағайыны туралы мәселенің бірыңғай шешімі. Алғашында
абстрактылы ұғымдар басым болды. Мысалы, Платонның, Аристотельдің,
Гегельдің пікірлері бойынша, мемлекет адамгершілікті бекітіп, қалыптастыру
үшін қажет. Кейінірек бұл түсінікке басқа әлеуметтік құндылықтар келіп
қосылды. Мысалы, Г.Гроций мемлекеттің мақсаты жалпы игілік деп санады,
Т.Гоббс - жаппы қауіпсіздік десе, Жан Жак Руссо жалпы еркіндік деді. Ал
мемлекеттің қазіргі кездегі кең тараған жалпыға бірдей рахат тұрмыс
теориясы, мемлекеттің мақсаты халықтың материалдық және рухани
қажеттіліктерін қанағаттандыруды, азаматтардың өмірін, денсаулығын және
абыройын болуы мүмкін озбырлық, қол сұғушылықтан сақтауды, сондай-ақ
олардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды нақты жағдайлармен
қамтамасыз етуі деп біледі.[5,31-32 бб.] Мемлекеттің әлеуметтік
тағайынын болып жатқан өзгерістерге қоғамның қарама - қайшылықтарын
реттеу арқылы айқындауға болады.
Біздің күндерде мемлекеттің негізгі ерекшелігі шынайы түрде еңбек
етушілерді мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруды қамтамасыз ететін
демократиялық қоғам құру болып табылады. Сондықтан да Қазақстан
Республикасының Конституциясының 59 -бабына сәйкес: Мемлекет халықтың
ресми өкілі болып табылады және ол өз органдары мен институттары арқылы өз
еркін жүзеге асырады.[6]
Сонымен мемлекеттің қазіргі кездегі түсінігін былайша тұжырымдауға
болады: мемлекет белгілі бір территория шеңберінде халықты ырқына көндіріп
отыратын монополияға не, бүкіл қоғам атынан ішкі және сырткы саясаттын
жүзеге асыратын, барлық халыққа міндетті зандар мен ереже - қағидаларды
шығарып қабылдайтын, халықтан салық жинайтын, қоғамдағы әртұрлі мүдделердің
ортақ келісімін орнықтыратын саяси ұйым.
Қазіргі азамат қоғамының дамуы сатысында мемлекеттің таптық мәнін жоққа
шығармай, сонымен қатар оның бұл мәнін негізгі мән ретінде қарастырмаймыз.
Себебі қазіргі кезде өркениетті даму жолына түскен барлық елдер -
мемлекеттік - мемлекеттің әлеуметтік мәнін бірінші орынға қояды. Оны біз
мемлекеттердің құқық жүйесі, әсіресе ата заңдары - Конституция мазмұнынан,
онда бекітілген мемлекеттің формасын көреміз. Қазір билік атадан балаға
мұраға берілетін монархиядан гөрі билік халықпен немесе халық өкілдерімен
сайланып қойылатын республиқалық басқару басым және де феодализм дәуірінде
басым болған абсолюттік монархия қазір саусақпен санарлықтай елдерде қалып,
парламенттік монархиялық мемлекеттердің қатары өсуде.
Мемлекет азаматтардың барлығын Конституция, заңдарда бекітілген
құқықтарын кез - келген құқық бұзушылықтан қорғауға тиіс және жекелеген
таптарға немесе ұлыстарға емес, қоғам мен ол жекешеленген таптарға немесе
ұлыстарға емес, қоғам мен адамға тұтас етуі керек. Ол мемлекеттік көздер
есебінен барлық азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер
көрсетіп, қоғамдық ауыртпалылықтарды да теңдей бөлу жолымен әлеуметтік
теңсіздікті жеңілдетуді көздеуі керек.
Мемлекет қоғамда қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты, оның
экономиқалық дамуын және құқықтық тәртіптің мызғымастығын қамтамасыз етуге,
сондай - ақ биліктің қайнар көзі халық екендігін басшылыққа ала отырып,
демократиялықты ұстауымыз тиіс.
1.2 Мемлекеттің функциясының теориялық негіздері
Мемлекеттің әрбір даму кезеңінде оның функциясы туралы мәселелер
мемлекеттің жалпы теориясында ең бір маңызды сұрақтардың бірі болып
табылады.
Ол осы функциялардың нәтижесінде мемлекеттің мәнімен әлеуметтік
тағайыны көрінетіндігін айқындайды. Яғни мемлекеттік функциясының құрылымы
белгілі бір қоғамдық қатынастар жүйесіне мемлекеттің қажетті ықпалын
тудыратындығымен анықталады. Соның барысында мемлекеттің функциясының
өзгеруін оның құрылымының өзгеруіне әкеп соғады. Сондықтан да мемлекет
теориясында функционалдық әдіс бастапқы әдістердің бірі болып табылады.
Функция деген термин мемлекетпен құқық теориясында пайдаланыла
отырып, мемлекеттің не және қалай жасау керектігін түсіндіріп болжайды.
Функция деген терминді қазақша сөздіктерде қызмет деп те атайды.
Функция деген басқа да қоғамдану ұғымдары сияқты тек қана заңи немесе саяси
ұғым емес, ол бастапқы түрде физика мен математиқадан жол алған. Ол жерде
функция бір ауыспалы көлемнің екінші бір ауыспалы көлемге тәуелділігін
көрсетеді.[7, с.85-86]
1983 жылғы философия сөздігінде функция (латын тілінен fimction -
орындау, жасау) екі топтың не объектінің қатынасы арқылы біреуінің қозғалуы
екіншісінің қозғалуына әкеліп соқтыратын белгілі бір қатынас жүйесінде
объектінің сыртқы көрінісін айқындайтын түсінік.
Айталық, батыс мемлекеттерінің ғылымдарында мемлекеттің қызметі туралы
мәселе еш жерде қарастырылмаған, тек қана мемлекеттің мақсаты мен
міндеттерін белгілейді.
Мемлекет функциясы деген ұғым маркстік-лениндік мемлекетт және құқық
теориясында кеңінен қалыптасып, қолданыла бастады. Бұл теорияда мемлекет
ұғымнан оның таптық мәнің көруге болатын еді, мемлекет бағыты, заты мен
мазмұны, оның жүйесінің құрылымдық бөліктері таптық мән мен мемлекеттің
нысанына тәуелді өзгерілсе, онда ол жерде функция деген ұғым қажет. Мұндай
ережелер кеңінен социалистік құру ретінде басты қаруы болуы үшін, қанаушы
таптарды басу үшін, ұлттық шаруашылықты ұйымдастырушы үшін, ұлттық-
бостандық қозғалыстарын қолдау үшін қолданылады.
Мемлекет және құқық теориясының қазіргі кездегі дамуында мемлекеттік
қызметтік жағына функционалдық көзқарас сақталған, бірақ бұл үлкен мәні бар
өзгеріспен қамтылады ол мемлекеттің әлеуметтік тағайынының түсінігі кең
өріс алып тереңдетілген, бұрын сонды жарияланған таптық сяпаттың
қатаңдығының өзгеруі, айталық функцияның де өзгеруіне зкеліп соқты.
Функцияның мәні тек мемлекетке ғана емес, сонымен бірге қоғамға да зор
болып табылады. Әрбір заң әдебиеттері - мемлекеттің функциясын мемлекеттің
мәні мен әлеуметтік тағайынынан көрініс табатын, оның ішкі не сыртқы
функциясының негізгі бағыты қоғамды басқарудағы мемлекеттің саясат -
міндеттерін айтады.
Мемлекеттің функциясы бір жерде тұрмайды, олар әрқашанда
жылжымалы сипатта болады, әрі олар үнемі қозғалыста болып, өзгеріп отырады.
Қоғамда болатын нақты тарихи жағдайларға байланысты мемлекетте әртұрлі
функциялар орын алады. Айталық, ежелгі кезеңдегі шығыс - азиаттық
мемлекеттердің басты функциясы - қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру болып
отырды. Көшпенді мемлекеттердің басты функциясы-мемлекетті сыртқы жаудан,
соғыстардан қорғау болады. Күні бүгінде дамыған демократиялық
мемлекеттердің басты функциясы-азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз ету болып табылады.[9, с.57]
Аталғандай-мемлекеттің функциясы тікелей жалпы адамзаттық мәнің
көрсетеді.
Оның мазмұны қоғам мүшелерінің топтық, ұлттық және жеке мүдделерін
ескереді мемлекеттің функциясында оның белсенді қызметтегі мәні мен рөлі
ашылып жүзеге асырылады мемлекеттің функциясы тарихы пайда болып дамиды.
Мемлекеттің өзінің әлеуметтік мәнің, тағайынын орындау барысында сәйкес
қызметті жүзеге асырады. Мемлекеттердің функциялары әртұрлі тарихи типтерде
қалыптасуына қарамастан өзіне тән ерекшеліктерімен, заңдылықтарымен дамиды.
Осыған байланысты мемлекет бірнеше функция атқаратының көре отырып,
оның ғылыми топтастырылуын қарастырған жөн деп ойлаймын. Заң әдебиеттерінде
мемлекеттің функциясын топтастыру мәселесін әр ғылымдар әртұрлі етіп
бөледі.
Мысалы орыс ғалымы В.К.Лазерев өзінің Общая теория права и
государства атты еңбегінде (Москва, 1996, с. 283) мемлекеттің функциясын
төртке топтастырады.
Олар - экономиқалық, саяси, әлеуметтік, идеологиялық болып табылады.[9,
с.283] Басқа ғалымдар оны үш топқа бөледі және оны негізгі функциялар деп
есептейді.Олар-заң шығарушы, атқарушы және соттық функцияны ұйғарып отыр.
Өз кезегіңде социалистік мемлекет теориясында (мысалы, И.М.Байтин
Социалистік мемлекеттің мәні және негізгі тұрлері) келесі ішкі
функцияларды белгілейді: шаруашылық - ұйымдастырушылық; мәдени-тәрбиелік;
еңбек шарты мен қанағат шартын реттеу; социалистік құқықтық тәртіпті,
социалистік меншікті, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, табиғатты
қорғау; әлеуметтік функцияны көрсету. Социалистік мемлекеттің сыртқы
функциясы келесі түрде анықталады (мысалы В.К.Лазерев): әлемді сақтау, елді
қорғау, басқа социалистік мемлекеттермен қарым - қатынас және т.б.
Тоталитарлық режимдегі социалистік қоғамда мемлекет бір партия
басшылығымен реттеп отырды. Мемлекет-коммунистік тапсыз қоғам құратын
негізгі құрал деп түсінілген, сондықтан да ол қатаң белгіленген
идеологиялық кезеңде үзіліссіз қоғамдық өмірдің барлық саласын басқару
керек болды. Бүгінгі таңда мемлекеттің функциясын қарастыруда мұндай
процесс ескіріңкіреп қалды.
Қазіргі кезде көп құқықтанушылардың ойлары бойынша бүгінгі заман
мемлекеттері үшін ішкі функцияның белгілері мынадай болып келеді:
1. экономиқалық және әлеуметтік;
2. ғылым мен білімді дамыту;
3. салық салу және салық жинау;
4. азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау;
5. меншіктің барлық түрін; - құқықтық тәртіп.
Сыртқы қатынастарда келесі қызмет тұрлерін белгілейді:
1. әлемдік экономиқалық интеграйиясы;
2. сыртқы экономиқалық серіктестік және шетел инвестициясы;
3. елді қорғау;
4. әлемдік құқықтық тәртіпті ұстану;
- қазіргі заман келелі мәселелерін шешуде басқа мемлекеттер мен
қатынасқа түсу (экологиялық, шикізаттық, энергетиқалық, демографиялық және
т.б.).
Қазіргі заманда мемлекет функциясын ішкі және сыртқы етіп бөлу себебі
де шартты болып табылады. Көптеген ішкі функциялар сыртқы сипат алып
(мысалы, экологиялық) керісініле де болып отырады. Бүгінгі таңдағы
мемлекеттің экологиялық, демографиялық, шикізаттық, ғарыш саласындағы,
ядролық, ақпараттық технологиялар саласындағы, адамның құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудағы және бүкіл өркениетке тиесілі басқа да келелі
мәселелер саласындағы қызметін сипаттайтын мемлекеттің келелі функцияларын
ең негізгі ретінде белгілеуге болады.
Қазіргі заманның келелі мәселелері - экологиялық, демографиялық және
т.б. жалпы адамзаттық құңдылықтардың таптық мүдделердің үстінде
тұрғанын көрсетіп, оны елдің мемлекеттік аппаратын мақсат - міндеттерін
шешуші етіп қойды.[7,с.86] Аталмыш мәселелер бойынша Қазақстандық,
атап айтқанда отандық заңгерлер қандай ұсыныстары бар екен.
Қазақстандық белгілі ғалым, ақадемик М.Баймахановтың ойы
бойынша Мемлекеттің функциясы бұл мемлекеттік қызметтендіру
мәселесінің бір бөлігі - дейді. Сонымен бірге мемлекеттік қызметтендіру
өзіне бірнеше қызмет тұрлерін - айталық негізгі және қосымша, жеке және
өзара тектес, тұрақты және уақытша, құқықтық нысанға ие және ие емес,
жалпылама, ұжымдық және жекелік және т.б. енгізеді. Мемлекеттің
функциясы бұл барлық қызмет емесжерісінше кейбір ғана тұрлері.
Ақадемиктің пікірі бойынша мемлекет функциясының құрамы екі ойды
туындатады:
Біріншіден, мемлекет функциясының жеке тұрлері қалыптасу үшін оның
келесі белгілері көзделеді:
1. мемлекеттік саясаттың негізгі және маңызды бағыты бойынша;
тұрақты түрде мемлекеттік құрылымдар мен сәйкес түрде орындалып тұратын;
жеке бағыт ретінде қалыптасқан немесе басқа бағыттардан бөлектеніп, олармен
тұтас не біртектес болмайтын бағдар.
Екіншіден,мемлекеттік қызметтендірудің мұндай көрінісінде функцияның
негізгісі емес, қосымшасы, қайталанып тұратын, оқиғалылығы аталмыш
жағдайларға қосымша, даму, не кіріспе ретінде қажет.
Мемлекет қоғамдық өмірдің маңызды субъектісі ретінде бола отырып, оның
жағдайы, дамуына негізгі жауапты бола келе көп функционалды бола алмайды;ол
өзінің әлеуметтік мәніне, атқаратын рөліне, қоғамның тіршілік саласындағы
ықпалына тиісті әрқашанда полифункционалды болады. Мемлекеттің мұндай
ерекшелігі функцияның жаңа тұрлерінің пайда болуын қарастырады.Мемлекет өз
функциясы арқылы қоғамның өсіп бара жатқан қажеттілігін қанағаттандыру
керек және объективті көп түрде қалыптасатын мақсат-міндеттерді тұрақты
негізде орындауы қажет. Оларды мемлекет бір функция арқылы, қанша жерден ол
маңызды болсындамтамасыз ете алмайды.
Мемлекеттің полифункционалдығы оның функциясының дамуының белгілі бір
динамикасын көрсетеді. Мемлекетте болып жатқан тіршілік, өзгерістерімен бір
қызмет пайда болса, екіншісі-жойылады. Көп әдебиеттерде мысалы мемлекеттің
экологиялық функциясын айтады, айталық ауаны, суды ластау, жануар, өсімдік
дүниесін құрту барысында кейбір мемлекеттік органдарда табиғат қорғау
функциясы пайда бола бастайды, кейіннен ол жеке мемлекеттің экологиялық
функциясына айналады. Керісінше жаулап алу не бөтен аумақты басып алу
функциясы қисынға кірмес агрессиялық дәйектердің болуынан деп айтуға
болады.
Қазіргі замандағы мемлекет функциясының дамуының негізгі бағыты олардың
өзара өзгеруінде. Даму барысында әрбір функцияның ауқымы көлемі бірдей
көбейеді, бірде қысқартылады. Сонымен қатар оның сипаты, құрылымы, жүзеге
асыру нысаны мен тәсілі, нақты бағыттылығы да өзгереді.
Мемлекеттің функциясының түсінігі тұрғысынан мемлекеттік функция нысаны
ма жоқ мемлекет пен қоғам өмірінің әрбір саласында қолданылатын функцияның
өзі ма деген сұрақ туындайды. Бірінші кезекте мемлекеттің функциясы заң
шығарушылық, басқару, сот әділдігі, қадағалау мен бақылау деп түсіндіріледі
ал екінші кезекте мемлекеттің функциясы - экономика, мәдениет, экология,
құқықтық тәртіпті қорғау және т.б. секілді тіршіліктің маңызды саласындағы
мемлекеттік функциясының бағыты. Ғалымның пікіріне сай аталмыш анықтаманың
екіншісін дұрысы ретінде айтады. Яғни мемлекет өзінің функциясын орындай
отырып, қоғам өмірінің негізгі салаларына белсеңді ықпал жасауға, оларды
тиісті түрге әкелуге, дұрыс бағыт беруге тырысады. Ал енді бірінші
анықтамаға сүйенсек, заң шығарушылық басқару мен сот әділдігі үлкен, кең
өріс не қолданыс алған, аталған қоғам өмірінің негізгі салаларына
мемлекеттің функциясының енуіндегі нысан болып табылады.
Мемлекеттің әрбір функциясы өзінің жеке субъективтілігімен, пәндік
-мазмұндық, құрылымдық, ұйымдастырушылық - құқықтық рәсімделуімен
сипатталып белгілі бір толықтықты біртеклілікті және бірігушілікті құрайды.
Мемлекет функциясының субъективтілігі туралы мәселені екі деңгейдегі
шешімі бар біріншіден, әрбір субъекті мен мемлекет бірдей танылса - жалпы;
екіншіден, әрбір функция субъектілерімен мемлекеттік органдардың құрылымы
танылса. Бұл екі деңгейдегі шешім түбінде келгенде мемлекеттің жалпы
функциясына тіреліп отырады. Сонымен қатар ғалым мемлекеттің функциясының
субъектілігі туралы сұрақтар үшінші деңгейдін пайда болуын атайды. Ол ішкі
мемлекеттік шеңберде қалуын шектеуде жеке функциялырды жүзеге асыру
қиындыққа түсу кезінде әлемдік қауымдастықтағы интеграция мен глобализаңия
процестерімен байланысты болады. Кейбір қызметтер бойынша шаралардың көбеюі
көршілес мемлекеттердің, кей кезде-халықаралық ұйымның қатысуын талап
етеді.
Мемлекеттік функцияның пәндік-мазмұндық сипаты белгілі бір қоғамдық
өмірдің саласына белсенді және мақсатталған әсер етуі құрайды. Бір жағдайда
ол мемлекет тарапынан мақсатталған және тіленген, халық мүддесше жауап
беретін қоғамдың қатынастардың бекітілуіне, дамуына, жүзеге асырылуына
ықпал етеді: екінші бір жағдайда ол қоғамның дамуында тоқтап қалған,
халықпен жеке адам мүддесіне зиян келтіретін, өткен қайтадан болдыратын
қарама-қайшылықтарды жоюға, минимумға түсіруге бағытталған үшінші бір
жағдайда жаңаның пайда болуына шарт - жағдайларды қамтамасыз ету, яғни
толық көлемде қалыптаспаған және кең өріс алмаған; бірақ жетістіктер
арқасында болашақта дамуға мүмкіншілігі бар қатынастардың пайда болуына
шарттарды қамтамасыз ету болып табылады. Мұндай қатынастардың тұрлері мен
топтарына мемлекет тарапынан ықпал еті өз алдына мемлекеттің жеке
функциясының мазмұның құрайды.
Мемлекет функциясының түсінігінің ерекше белгісі болып мемлекеттен
берілетін өкілеттілік көлемі болып табылады. Бұл өкілеттіліктер әрине
мемлекеттік тетіктерге таратылады. Мемлекеттің функциясының мазмұны шексіз
не ағынды болмауы үшін нақты бір нысанға ие болуы керек.
Әдебиеттерде мұндай нысандарды екі түрге бөледі: ұйымдастырушылық және
құқықтық.Ұйымдастырушылық жайлы айтсақ, ол мемлекеттік аппараттың нақты
бөліміне арналғандықты білдіреді. Кейде бұл нысан құқықтыққа қарағанда заңи
салаларды туындатпайды. Мысалы мемлекеттік аппаратқа жұмысқа қабылдау,
қадрлерді таңдау, мемлекеттік қызмет туралы ақпаратпен қамтамасыз ету және
т.б. келесі бір нысаны құқықтық реттеуші болып табылады. Әрине жалпыға
белгілі құқық шығарушылық, құқық қолданушылық, құқық қорғаушылық ерекше
түрде құқықтық ұйымдастырушылық нысанды толықтырып отырады.
Әрине мемлекеттік функцияны жүзеге асырушы әдістер де бар. Атап айтсақ,
жалпыға мәлім мәжбұрлеу мен сендіру, орталықтандырылмағанның орталыққа
бағындыру, беделдіктің болуы және т.б.
Қоғамдық өмірдің нақты салаларына қайта келе отырып, бір қызметті
екінші қызметтен айыра білуіміз керек.
Сонымен мемлекеттің функциясы деп - сәйкес қоғамдық өмірдің салаларында
оның негізгі мәнін әлеуметтік тағайының білдіретін, олардың мелекет, қоғам
және оның мүшелері мүдделерінің дамуын қамтамасыз етуді сипаттайтын
мемлекеттің негізгі бағыттары.[10,с.З-7]
Аталмыш мәселе бойынша ғалым мемлекеттік функцияның жаңа
тұжырымдамаларды енгізу мәселелерін көрсетіп отыр. Әрине бұл егеменді
мемлекетіміздің функциясының арттыруына жол белгілеп отыр және де мемлекет
пен қоғам болашақта осындай функцияның белсенді болуын болжайды деген
үмітте.
Көп ғалымдар бүгінгі таңда мәселе етіп мемлекеттік функциясын
топтастыруды айтады. Әр ғалым әртұрлі етіп топтастырады. Соның бір жарқын
көрінісі қазақстандық заң ғылымның кандидаты А.С.Ибраеваның топтастыруын
үлгі етіп алсақ болады.
1. Пайда болу себебі бойынша:
1. таптық қарама - қайшылықтан пайда болатын;
2. қоғамның тұтынуынан пайда болатын;
2. Бағыты бойынша:
1 Ішкі:
3. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау,
4. меншік нысанын қорғау,
5. құқықтық тәртіпті қамтамасыз еті,
6. экологиялық,
7. экономиқалық,
8. әлеуметтік,
9. ғылыми - техниқалық прогрестің дамуы,
10. салық салу.
2 Сыртқы:
11. соғыс жүргізу,
12. елді қорғау, сыртқы жаудан мемлекетті қорғау,
13. бейбітшілікті ұстану,
14. өзара сауда жүрзізу,
15. басқа елдермен бірігіп әлемдік мәселелерді шешу.
3. Әрекеттің ұзақтылығы бойынша:
16. тұрақты - мемлекеттің барлық кезеңінде жүзеге асырылады,
- уақытша - яғни белгілі бір көзделген мақсатқа жеткеннен кейін өз
әрекетін мемлекеттің тоқтатуы.
4. Маңызы бойынша:
1. негізгі,
2. негізгі емес.[1,с.25]
Мемлекеттің кейбір ішкі және сытрқы функцияларына тоқталып кетейік.
Мемлекеттің ішкі функциялары:
1. Экономиқалық функция-мемлекеттің экономиқалық дамуының негізгі
стратеғиялық бағыттарын анықтау, олардың орындалу жолдары, тәсілдерін
көрсету. Экономиканың дамуын реттеудің төрт тәсілі болады:
біріншіден-салық саясаты арқылы мемлекет бюджетінің дамуын реттеп
-басқару;
екінші-экономиканың тиісті, қажетті саласына жеңілдік беріп дамыту;
үшінші-ғылым мен техниканы дамытып экономиканы көтеру; төртінші-
мемлекеттік өндірісті дамыту.
2. Әлеуметтік функция - мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі-
халықтың әлеуметтік жағдайын жан-жақты қамтамасыз етіп, жақсы дәрежеде
дамыту. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты екі бағытқа бөлінеді бірінші бағыты
-
адамдардың қоғамдағы еңбегіне қарамай мүгедектерге, зейнеткерлерге, науқас
адамдарға, көп балалы жанұяларға, студенттерге мемлекеттік көлемде жан -
жақты көмек жасап, олардың әлеуметтік жағдайын жақсарту; екінші бағыты -
адамдардың денсаулығын қорғауға, жақсартуға, мәдениетті дамытуға, халықтың
жақсы тұрып, жақсы демалуына қамқорлық жасап, мемлекеттік бюджеттен тиісті
мөлшерде қаржы бөліп отыру.
3. Қаржы реттеу функциясы - қоғамдағы барлық азаматтардың,
бірлестіктердің, ұйымдардың, мемлекеттік бюджеттің шығысы мен кірісін
реттеп-басқарып отыру. Бюджеттің (кірісі мен шығысын) дұрыс пайдалануын
Қаржы министрлігі мен Парламент қатаң тексеріп, бақылап отырады.
Жергілікті басқару аппараты өз бюджетінің дұрыс пайдалануын өзі
бақылап, тексереді. Шеқарадан заттың шығуын, кіруін, одан түсетін кірісті
мемлекеттік кеден аппараты тексеріп, бақылап отырады.
Мәдениет бағытындағы функция - адамдардың денсаулығы, рухани сана-сезімі,
білімі, әдет - ғұрып, салт - дәстүр, мораль, әдебиет, өнер, музыка, ғылым,
тәрбие т.б. мемлекеттің тұрақты бақылауында болып, оны тиісті дәрежеде
дамытып отырады. Бұл күрделі функцияға жеке адамдар да, бірлестіктер де
тиісті деңгейде үлес қосып отырады.
Экологиялық функция - бұл дүниежүзілік көлемдегі проблема.
Сонымен бірге жеке мемлекеттер де, жеке ұйымдар да, жеке адамдар да
өздерінің үлестерін қосуға міндетті. Себебі, табиғатты, адамды қоршаған
ортаны қадірлеп, қорғау жалпы әлемдік мүдде - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz