М. Әбдіхалықовтың замана өзекті мәселелерін шағын жанрларында бейнелеуі
Кіріспе
1 М. ӘБДІХАЛЫҚОВТЫҢ ЗАМАНА ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШАҒЫН ЖАНРЛАРЫНДА БЕЙНЕЛЕУІ
2 ҮЛКЕН ПРОЗАДАҒЫ КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ ПЕН АВТОРЛЫҚ ҰСТАНЫМ
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 М. ӘБДІХАЛЫҚОВТЫҢ ЗАМАНА ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШАҒЫН ЖАНРЛАРЫНДА БЕЙНЕЛЕУІ
2 ҮЛКЕН ПРОЗАДАҒЫ КӨРКЕМДІК ШЫНДЫҚ ПЕН АВТОРЛЫҚ ҰСТАНЫМ
Қорытынды
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Белгілі бір кезеңде өз халқына қалтқысыз қызмет еткен және бір кезде туған халқы өзін қорған етіп қалқан тұтқан арыстарды еске алып, еткен еңбегін паш ету, бедел тұтып, бетке ұстау, қалтқысыз қастерлей білу өреміздің өскендігінің белгісі болса керек.
“Өткендерін еске алған – өскендіктің белгісі; өткендерін ұмытқан –өшкендіктің белгісі”, – деп халық даналығы айтқандай, барын базарлай білуі, мақтан тұтып, қадіріне жету – өсетін елдің қасиеті, жақсылық нышаны.
“Көркем әдебиетті тек ұлы ақын-жазушылар жасамайды. Оның ұлылы-кішілі, ірілі-уақты өкілдері болады. Әдебиет тарихы әр кезеңде әдебиетке атсалысқан, оған өзінше аз да болса үлесін қосқан ақын-жазушыны ұмытпайды, ұмытуға тиісті де емес” – деген Т. Кәкішевтің пікірі Маршал Әміржанұлы Әбдіхалықовтың да әдебиеттегі еңбегіне арналғаны сөзсіз [1,77 б.].
Ердің жасы елудің үстінде, нағыз творчестволық кемелдену кезеңіне келгенде бақилық болған талантты жазушы өзінен кейін өз алдына жеке зерттеуге лайық қомақты әдеби мұра қалдырды.
Әдебиет – адам рухының қуатын танытатын ғажайып құбылыс болса, талантты суреткер белгілі бір дәуірдің үні, халық ойы мен жай-күйінің жаршысы. Жазушы – алдымен өз дәуірінің перзенті.
Маршал Әбдіхалықов – көп қырлы тұлға. Қаламы жүйрік журналист, жазушы, аудармашы, драматург.
Таланттың өнер және өмір жолдарына тоқтала кетелік. Ол 1936 жылы 26 шілдеде Маңғыстау облысының бұрынғы Сығынды ауыл советінің Ақшұқыр жерінде дүниеге келген. Әкесі Әміржан 1942 жылы соғысқа аттанып, 1943 жылдан бастап хабар болмайды. Сөйтіп, бала Маршал шешесі Балипанның тәрбиесінде болады.
Маршал 1943-1953 жылдары Форт-Шевченко қаласындағы С.М.Киров (қазіргі Е.Өмірбаев) атындағы орта мектепте оқи жүріп, тырнақалды туындыларын қабырға газеттеріне жариялай бастайды.
М. Әбдіхалықовтың мектеп қабырғасында жүргенде-ақ әдебиетке құштарлығы байқалады. Ол әдеби кітаптарды үзбей оқып, оқыған кітаптарының аты-жөнін, жазушының, кітаптағы басты кейіпкерлердің аттарын өзінің жеке дәптеріне жазып жүретін болған. Оның қолы мен қолтығынан ешқашан да әдеби кітаптар түспейтін, орыс тілін жетік меңгергендіктен оны сыныптастары “қасқа бас тілмәш” атандырған.
1954 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университеті филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне оқуға түсіп, аталған оқу орнын 1959 жылы бітіріп шығады.
Оқып жүрген шағында оның болашақ жазушылық дарыны байқала бастайды. 1955 жылы “Әдебиет және искусство” (қазіргі “Жұлдыз”) журналында 2-курс студенті Маршалдың “Нәрсіз гүл” әңгімесі қазақтың белгілі прозаик-жазушысы Мұқан Иманжановтың алғысөзімен жарық көрді. Тырнақалды бұл әңгімесі республикамыздағы оқырман қауымға Маршал есімін таныс етті.
“Өткендерін еске алған – өскендіктің белгісі; өткендерін ұмытқан –өшкендіктің белгісі”, – деп халық даналығы айтқандай, барын базарлай білуі, мақтан тұтып, қадіріне жету – өсетін елдің қасиеті, жақсылық нышаны.
“Көркем әдебиетті тек ұлы ақын-жазушылар жасамайды. Оның ұлылы-кішілі, ірілі-уақты өкілдері болады. Әдебиет тарихы әр кезеңде әдебиетке атсалысқан, оған өзінше аз да болса үлесін қосқан ақын-жазушыны ұмытпайды, ұмытуға тиісті де емес” – деген Т. Кәкішевтің пікірі Маршал Әміржанұлы Әбдіхалықовтың да әдебиеттегі еңбегіне арналғаны сөзсіз [1,77 б.].
Ердің жасы елудің үстінде, нағыз творчестволық кемелдену кезеңіне келгенде бақилық болған талантты жазушы өзінен кейін өз алдына жеке зерттеуге лайық қомақты әдеби мұра қалдырды.
Әдебиет – адам рухының қуатын танытатын ғажайып құбылыс болса, талантты суреткер белгілі бір дәуірдің үні, халық ойы мен жай-күйінің жаршысы. Жазушы – алдымен өз дәуірінің перзенті.
Маршал Әбдіхалықов – көп қырлы тұлға. Қаламы жүйрік журналист, жазушы, аудармашы, драматург.
Таланттың өнер және өмір жолдарына тоқтала кетелік. Ол 1936 жылы 26 шілдеде Маңғыстау облысының бұрынғы Сығынды ауыл советінің Ақшұқыр жерінде дүниеге келген. Әкесі Әміржан 1942 жылы соғысқа аттанып, 1943 жылдан бастап хабар болмайды. Сөйтіп, бала Маршал шешесі Балипанның тәрбиесінде болады.
Маршал 1943-1953 жылдары Форт-Шевченко қаласындағы С.М.Киров (қазіргі Е.Өмірбаев) атындағы орта мектепте оқи жүріп, тырнақалды туындыларын қабырға газеттеріне жариялай бастайды.
М. Әбдіхалықовтың мектеп қабырғасында жүргенде-ақ әдебиетке құштарлығы байқалады. Ол әдеби кітаптарды үзбей оқып, оқыған кітаптарының аты-жөнін, жазушының, кітаптағы басты кейіпкерлердің аттарын өзінің жеке дәптеріне жазып жүретін болған. Оның қолы мен қолтығынан ешқашан да әдеби кітаптар түспейтін, орыс тілін жетік меңгергендіктен оны сыныптастары “қасқа бас тілмәш” атандырған.
1954 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университеті филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне оқуға түсіп, аталған оқу орнын 1959 жылы бітіріп шығады.
Оқып жүрген шағында оның болашақ жазушылық дарыны байқала бастайды. 1955 жылы “Әдебиет және искусство” (қазіргі “Жұлдыз”) журналында 2-курс студенті Маршалдың “Нәрсіз гүл” әңгімесі қазақтың белгілі прозаик-жазушысы Мұқан Иманжановтың алғысөзімен жарық көрді. Тырнақалды бұл әңгімесі республикамыздағы оқырман қауымға Маршал есімін таныс етті.
1 Кәкішев Т. Дәуір суреттері. – Алматы: Жазушы, 1967
2 “Маңғыстау” мемлекеттік мұрағаты. 124 қор, 1 уп. 6 іс.
3 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: “TST-Company”, 2006. - 334 б.
4 Тілепов Ж. Маршекеңнің “Маңғыстау-намесі” // М.Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани-тәрбие мәселелері. М. Әбдіхалықовтың 70 жыл толуына арналған республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Ақтау, 2007 ж., - 25 маусым
5 Бисенғали З.Ғ. // М.Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани-тәрбие мәселелері. М. Әбдіхалықовтың 70 жыл толуына арналған республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Ақтау, 2007 ж., - 25 маусым
6 Атымов М. Көркемдік кілті –шеберлік. –Алматы: Ғылым, 1985 ж. 93 б.
7 Әбдезұлы Қ. Ел мен жер тағдыры. – Алматы: 2001 ж. 158 б.
8 Тоқбергенов Т. Қарымды қаламгер. // Жұлдыз №7 1986 ж.
9 Мәмесейітов Т. Өндіріс және адам. // Қазақ әдебиеті 1979 , 21 қыркүйек
10 Оспан С. Ет жүрегі елім деп елжіреген. //Қазақ әдебиеті 1996 , 24 желтоқсан
11 Спанов Ә. Азамат жүгін арқалаған. // Коммунистік жол. – 1986, 19 тамыз
12 Қайралапов У. Туған жер жыршысы. // Ленин жолы. 1986, 16 шілде
13 Өтегенов А. Маңғыстау мұнайын қаламмен қазған. // Маңғыстау. -1996
14 Құрмашев Ж. Маршал. // Маңғыстау. – 1996, 3 қыркүйек
15 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы. 1989, - 224 б.
16 Әуезов М. Сәт сапарға дос ниет. // Қазақ әдебиеті. – 1955, 14 қаңтар
17 Ахметов З. Современное развитие и традиции казахской литературы. – Алматы: 1978, стр.229
18 Нұрғали Р. 7 томдық шығармалар жинағы. 2005, 2 том, 472 б.
19 Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. - Алматы: Жазушы. 1989, 360 б.
20 Қаратаев М. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1974, 3 т. 368 б.
21 Қирабаев С. Шындық және шеберлік. – Алматы: Жазушы, 1983. – 280 б.
22 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым, 1984. – 220 б.
23 Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. - Алматы: Жазушы, 1985, 249 б.
24 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. –Алматы: Жазушы, 1988, 189 б.
25 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. - Алматы: Жазушы. 1994, 396 б.
26 Бисенғали З.Ғ. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. –Алматы:Өлке
27 Кекілбаев Ә. Дуадақ қонған боз төбе. // Егемен Қазақстан. 2005, 17 қыркүйек
28 Тоқбергенов Т. Қарымды қаламгер. //Жұлдыз №7 1986 ж.
29 Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз. Алматы: Ана тілі, 1996, 320 б.
30 Ергөбеков Қ. Сәбит Мұханов. – Алматы: Санат, 2000. – 318 б.
31 Сердәлі Б. .Смаилов-публицист, филол.ғыл.канд.дис.-Алматы:1999, 165 б.
32 Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы. - Алматы: Мектеп. 1984, - 190 б.
33 Здоровега В. Слово то же есть дело. - М: Мысль, 1979, - 151 с.
34 Беззубов А. Современная газетная публицистика: проблемы стиля-Л.: изд.ЛГУ,1987,-270с.
35 Литвинов В. Мир глазами публициста. –М: Знания, 1987, - 191 с.
36 Нұршайықов Ә. Таңдамалы: 2 т. – Алматы: Жазушы, 1980. – Т. 1. – 572 б.
37 Рүстембекова Р. Алпысыншы жылдар әңгімелеріндегі кейбір стильдік ізденістер. - Алматы: Ғылым, 1974, 28 б.
38 Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлры. –Алматы: Мектеп, 1968, 244 б.
39 Әбдіхалықов М. Маңғыстау - суы салқын, тасы алтын. // Қазақ әдебиеті - 1983, 21 қазан
40 Әбдіхалықов М. Маңғыстау-күй түбегі. // Лениншіл жас. 1964, 2 ақпан
41 Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Қазақстан, 1978, 271 б.
42 Әбдіхалықов М. Асудан атылған оқ. // Қазақ әдебиеті. – 1969, 28 маусым
43 Әбдіхалықов М. Фильм арқауы-үлкен ой. // Жұлдыз. -1970, №6
44 Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – Алматы: Арыс. 1999, 224 б.
45 Әбдіхалықов М. Маңғыстаулық Көшкінбай. // Жұлдыз. 1964, №4
46 Әбдіхалықов М. Құрма тал. // Қазақстан әйелдері. 1973, №12
47 Әбдіхалықов М. Кәрі Каспий жадырады. Лениншіл жас. Тамыз
48 Әбдіхалықов М. Отызмыңыншы. // Қазақстан ауыл шаруашылығы – 1964, № 6 б.
49 Горький М. Әдебиет және өмір. // 30 томдық шығармалар. – М: Госполитиздат, 1952. – 25 т. 325 б.
50 Әбдіхалықов М. Мұнайлы Маңғыстаудың жүрегінде. // Лениншіл жас. – 1963, 24 қыркүйек
51 Әбдіхалықов М. Қара жердің қадірі. // Жұлдыз. – 1982, №8
52 Әбдіхалықов М. Мұнайшы Айдар - Абайдың ұрпағы. Мақала // Қазақ әдебиеті. 1976. 6 тамыз.
53 Әбдіхалықов М. Достықпен түлеген түбек. // Лениншіл жас – 1974, 11 июль
54 Әбдіхалықов М. Қаратөбе келісімі. // Жұлдыз. – 1973, №1
55 Дүйсенов М. “Менің Маршалым”. // Маңғыстау. – 1986, 10 тамыз
56 Сариев І. Қанды ойран. Алматы: Жазушы 2001. – 208 б.
57 Чернышевский Н.Г. Шығармалардың толық жинағы. М: 1948, 4-т, 222 б.
58 Әбдіхалықов М. Жігіттің дер шағы // Жұлдыз 1979, №4
59 Гальперин И.Р. Текст как объет лингвистического исследования. – М.: Наука, 1981. – с. 21.
60 Газет жанрлары / Ред.бас. Т.С.Амандосов – Алматы: Қазақстан, 240 б.
61 Журбина Е.И. Теория и практика художественно-публицистических жанров. - М: Мысль, 1969, 399 с.
62 Бердібаев Р. Биік парыз. –Алматы: //Жұлдыз 1980 ж. 57 б.
63 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. / Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шыңбаев – Алматы: Ана тілі, 1996, 240 б.
64 Қазақ әдебиетінің тарихы. 9-том. Кеңес дәуірі (1956-1990 ж)
65 Бахтин М. Проблемы поэтики Достоевского. –М: Советская Россия. 1979, с. 318
66 Әлімбаев М. Қалам қайраты. Эсселер, сын, мақалалар. - Алматы: Жазушы, 1976, 22 б.
67 Әбдіхалықов М. Нәрсіз гүл. Әңгіме //Әдебиет және искусство. 1955 ж.
68 Әбдіхалықов М. Алданыш. Әңгіме//Әдебиет және искусство. 1957 ж.
69 Елеукенов Ш. Замандас парасаты. –Алматы: 1977, 284 б.
70 Мусаев А. Қазақ прозасындағы сатира мен юмор поэтикасы (1960-1990 филол.ғыл.канд.дис. – Алматы, 1999. 281 б.)
71 Әбдіхалықов М. Бұлт ыдырап барады. Әңгіме //Қазақстан әйелдері. 1969ж. №1.
72 Қабдолов З. Көзқарас. –Алматы:Рауан, 1996. -254 б.
73 Гинзбург Л. О литературном герое. – Л: Советский писатель, 1979 с. 222
74 Әбдезұлы Қ. Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 70-80 жылдар прозасы. –Алматы: Ғылым, 2001 ж. -270 б.
75 Әбдіхалықов М. Бәйге. Әңгіме. Қазақ әдебиеті. 25 январь, 1974 ж.
76 Әбдіхалықов М. Аққылаң. Әңгіме //Мәдениет және тұрмыс. 1973. №5.
77 Әбдіхалықов М. Екі әңгіме.Қызыл жұлдыз: Әңгіме //Жұлдыз. 1977ж. №11.
78 Рүстембекова Р. Алпысыншы жылдар әңгімелеріндегі кейбір стильдік ізденістер. – Алматы: Ғылым, 1974, 280 б.
79 Бисенғали З. ХХ ғ. басындағы қазақ романдары. –Алматы: Өлке 1997,268 б.
80 Тілегенов Б. Әдебиеттің зерттеушілік сипаты // Жұлдыз. 1973, №1, 198 б.
81 Қабдолов З. 2 томдық таңдамалы шығармалар. Алматы: Жазушы. Сөз өнері. 2 т. 1983, 456 б.
82 Т.Кәкішұлы, К.Садыққызы “Тар жол, тайғақ кешудің тағдыры” –Алматы: “Санат” 1997 ж. -224 б.
83 Бекхожин Қ. Дала комиссары. –Алматы: Қазмемкөр.әдеб. 1961, 168 б.
84 Әбдіхалықов М. Ленин тапсырмасы. - Алматы: Жазушы. 1967, 88 б.
85 Жангелдин Ә. Документтер мен материалдар. –Алматы: Қазақстан. 1975, 224 б.
86 Әбдіхалықов М. Полковник Әлиев. // Қазақ әдебиеті. 1989, 24 ақпан
87 ҚазақССР нің Орталық Мем.архиві 19-ф 1-тігін
88 Ордалиев С. Конфликт және характер. –Алматы:Жазушы, 1971. 183 б.
89 Воробский В.В. Литературно-критические статьи. –Москва:1956, стр.89
90 Наурызбаев Б. Дәуір суреткері. - Алматы: Ғылым, 1969, 287 б.
91 Әбдіхалықов М. Желаяқ бала. - Алматы: Жазушы. 1969, 96 б.
92 Бердібаев Р. Роман және заман. -Алматы: Жазушы, 1967, 280 б.
93 Хамзин М. 60-80 жылдардағы қазақ романы (стиль және типология мәселелері) –Алматы: Жазушы, 1997, 197 б.
94 Хасенов М. Ғ.Мұстафиннің шеберлігі. –Алматы:Ғалам, 1987, 136 б.
95 Әбдіхалықов М. Бүгінгі күн тақырыбы: Мақала // Жұлдыз. 1981 ж. №2.
96 Әбдіхалықов М. Алыстағы Маңғыстауда Повесть. Алматы, Жазушы. 1971 ж.
97 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы:ҚКӘБ, 1962, 395 б.
98 Әбдіхалықов М. Қара тасқын. Повесть. Алматы, Жазушы. 1975 ж.
99 Ғабдуллин Н. Уақыт сыры. –Алматы: Жазушы, 1981, 232 б.
100 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. –Алматы: Ана тілі, 1997 ж. 96 б.
101 А.П.Чехов “Русские писатели о литературном труде” Том ІІІ. –Л:1954-1956. стр.359
102 Наурызбаев Б. “Б.Майлиннің прозасы”–Алматы: Мектеп, 1967 ж. 180 б.
103 Нұрпейісов Ә. 2 томдық таңдамалы шығармалар. І том, -Алматы:Жазушы, 1985
104 Әбдіхалықов М. Жердің асты жеті қат. Роман. Алматы, Жазушы. 221 б.
105 Нұрғали Р. 2-том 336 бет. 7 томдық шығармалар жинағы. Астана: “Фолиакт” баспасы, 2005 ж. 472 бет
106 Әбдезұлы Қ. Қазақ прозасы және ұлттық идея. Алматы: 2005 ж. 196 б.
107 Тұрсынова М. 18-19 ғасырдағы Маңғыстау тарихы. 1993 ж. 210 б.
108 Алшынбаев З. Сүйінғара // Маңғыстау. – 2006, 26 қазан
109 Тілепов Ж. Алғашқы айбын бола білген азамат. // Маңғыстау 2006, 2 қараша
110 Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. Монография. –Алматы: Жазушы, 1986, 291 б.
111 Горький М. Әдебиет туралы. –Алматы: Жазушы. 1984, 321 б.
112 Сыдиықұлы Қ. Ақберен. (XVIII-XX ғ.ғ. қазақ ақын-жырауларының шығармалары). –Алматы: “Нұрлы әлем”, 2007, 576 б.
113 Спан Ә. Кезеңі туғызған кемел тұлға.// Маңғыстау. -2006, 2 қараша
114 Өтенияз С. Сүйінғара. // Маңғыстау -2006, 19 мамыр
115 Әбдіхалықов М. Сүйінғара. Роман // Жұлдыз. 1981ж. №8, 9.
116 М.Атымов “Қазақ романының поэтикасы” –Алматы: Ғылым. 1975 ж. 312 б.
117 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
118 Асылбекұлы С.Қазіргі қазақ повесіндегі заман шындығы (70-80 ж.): Филол. ғыл. канд. дис. - Алматы, 1977. – 145 б.
119 Сыдықов.Т. Жүк ауырын нар көтереді немесе «Дарабоз» романы туралы. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2001ж. №3
2 “Маңғыстау” мемлекеттік мұрағаты. 124 қор, 1 уп. 6 іс.
3 Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: “TST-Company”, 2006. - 334 б.
4 Тілепов Ж. Маршекеңнің “Маңғыстау-намесі” // М.Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани-тәрбие мәселелері. М. Әбдіхалықовтың 70 жыл толуына арналған республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Ақтау, 2007 ж., - 25 маусым
5 Бисенғали З.Ғ. // М.Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани-тәрбие мәселелері. М. Әбдіхалықовтың 70 жыл толуына арналған республикалық ғылыми теориялық конференция материалдары. – Ақтау, 2007 ж., - 25 маусым
6 Атымов М. Көркемдік кілті –шеберлік. –Алматы: Ғылым, 1985 ж. 93 б.
7 Әбдезұлы Қ. Ел мен жер тағдыры. – Алматы: 2001 ж. 158 б.
8 Тоқбергенов Т. Қарымды қаламгер. // Жұлдыз №7 1986 ж.
9 Мәмесейітов Т. Өндіріс және адам. // Қазақ әдебиеті 1979 , 21 қыркүйек
10 Оспан С. Ет жүрегі елім деп елжіреген. //Қазақ әдебиеті 1996 , 24 желтоқсан
11 Спанов Ә. Азамат жүгін арқалаған. // Коммунистік жол. – 1986, 19 тамыз
12 Қайралапов У. Туған жер жыршысы. // Ленин жолы. 1986, 16 шілде
13 Өтегенов А. Маңғыстау мұнайын қаламмен қазған. // Маңғыстау. -1996
14 Құрмашев Ж. Маршал. // Маңғыстау. – 1996, 3 қыркүйек
15 Байтұрсынов А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы. 1989, - 224 б.
16 Әуезов М. Сәт сапарға дос ниет. // Қазақ әдебиеті. – 1955, 14 қаңтар
17 Ахметов З. Современное развитие и традиции казахской литературы. – Алматы: 1978, стр.229
18 Нұрғали Р. 7 томдық шығармалар жинағы. 2005, 2 том, 472 б.
19 Бердібаев Р. Кәусар бұлақ. - Алматы: Жазушы. 1989, 360 б.
20 Қаратаев М. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1974, 3 т. 368 б.
21 Қирабаев С. Шындық және шеберлік. – Алматы: Жазушы, 1983. – 280 б.
22 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. Алматы: Ғылым, 1984. – 220 б.
23 Әшімбаев С. Парасатқа құштарлық. - Алматы: Жазушы, 1985, 249 б.
24 Дәдебаев Ж. Шымырлап бойға жайылған. –Алматы: Жазушы, 1988, 189 б.
25 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. - Алматы: Жазушы. 1994, 396 б.
26 Бисенғали З.Ғ. ХХ ғасыр басындағы қазақ романы. –Алматы:Өлке
27 Кекілбаев Ә. Дуадақ қонған боз төбе. // Егемен Қазақстан. 2005, 17 қыркүйек
28 Тоқбергенов Т. Қарымды қаламгер. //Жұлдыз №7 1986 ж.
29 Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз. Алматы: Ана тілі, 1996, 320 б.
30 Ергөбеков Қ. Сәбит Мұханов. – Алматы: Санат, 2000. – 318 б.
31 Сердәлі Б. .Смаилов-публицист, филол.ғыл.канд.дис.-Алматы:1999, 165 б.
32 Ыдырысов Т. Шеберлік бастауы. - Алматы: Мектеп. 1984, - 190 б.
33 Здоровега В. Слово то же есть дело. - М: Мысль, 1979, - 151 с.
34 Беззубов А. Современная газетная публицистика: проблемы стиля-Л.: изд.ЛГУ,1987,-270с.
35 Литвинов В. Мир глазами публициста. –М: Знания, 1987, - 191 с.
36 Нұршайықов Ә. Таңдамалы: 2 т. – Алматы: Жазушы, 1980. – Т. 1. – 572 б.
37 Рүстембекова Р. Алпысыншы жылдар әңгімелеріндегі кейбір стильдік ізденістер. - Алматы: Ғылым, 1974, 28 б.
38 Амандосов Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлры. –Алматы: Мектеп, 1968, 244 б.
39 Әбдіхалықов М. Маңғыстау - суы салқын, тасы алтын. // Қазақ әдебиеті - 1983, 21 қазан
40 Әбдіхалықов М. Маңғыстау-күй түбегі. // Лениншіл жас. 1964, 2 ақпан
41 Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Қазақстан, 1978, 271 б.
42 Әбдіхалықов М. Асудан атылған оқ. // Қазақ әдебиеті. – 1969, 28 маусым
43 Әбдіхалықов М. Фильм арқауы-үлкен ой. // Жұлдыз. -1970, №6
44 Қожакеев Т. Жас тілшілер серігі. – Алматы: Арыс. 1999, 224 б.
45 Әбдіхалықов М. Маңғыстаулық Көшкінбай. // Жұлдыз. 1964, №4
46 Әбдіхалықов М. Құрма тал. // Қазақстан әйелдері. 1973, №12
47 Әбдіхалықов М. Кәрі Каспий жадырады. Лениншіл жас. Тамыз
48 Әбдіхалықов М. Отызмыңыншы. // Қазақстан ауыл шаруашылығы – 1964, № 6 б.
49 Горький М. Әдебиет және өмір. // 30 томдық шығармалар. – М: Госполитиздат, 1952. – 25 т. 325 б.
50 Әбдіхалықов М. Мұнайлы Маңғыстаудың жүрегінде. // Лениншіл жас. – 1963, 24 қыркүйек
51 Әбдіхалықов М. Қара жердің қадірі. // Жұлдыз. – 1982, №8
52 Әбдіхалықов М. Мұнайшы Айдар - Абайдың ұрпағы. Мақала // Қазақ әдебиеті. 1976. 6 тамыз.
53 Әбдіхалықов М. Достықпен түлеген түбек. // Лениншіл жас – 1974, 11 июль
54 Әбдіхалықов М. Қаратөбе келісімі. // Жұлдыз. – 1973, №1
55 Дүйсенов М. “Менің Маршалым”. // Маңғыстау. – 1986, 10 тамыз
56 Сариев І. Қанды ойран. Алматы: Жазушы 2001. – 208 б.
57 Чернышевский Н.Г. Шығармалардың толық жинағы. М: 1948, 4-т, 222 б.
58 Әбдіхалықов М. Жігіттің дер шағы // Жұлдыз 1979, №4
59 Гальперин И.Р. Текст как объет лингвистического исследования. – М.: Наука, 1981. – с. 21.
60 Газет жанрлары / Ред.бас. Т.С.Амандосов – Алматы: Қазақстан, 240 б.
61 Журбина Е.И. Теория и практика художественно-публицистических жанров. - М: Мысль, 1969, 399 с.
62 Бердібаев Р. Биік парыз. –Алматы: //Жұлдыз 1980 ж. 57 б.
63 Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. / Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шыңбаев – Алматы: Ана тілі, 1996, 240 б.
64 Қазақ әдебиетінің тарихы. 9-том. Кеңес дәуірі (1956-1990 ж)
65 Бахтин М. Проблемы поэтики Достоевского. –М: Советская Россия. 1979, с. 318
66 Әлімбаев М. Қалам қайраты. Эсселер, сын, мақалалар. - Алматы: Жазушы, 1976, 22 б.
67 Әбдіхалықов М. Нәрсіз гүл. Әңгіме //Әдебиет және искусство. 1955 ж.
68 Әбдіхалықов М. Алданыш. Әңгіме//Әдебиет және искусство. 1957 ж.
69 Елеукенов Ш. Замандас парасаты. –Алматы: 1977, 284 б.
70 Мусаев А. Қазақ прозасындағы сатира мен юмор поэтикасы (1960-1990 филол.ғыл.канд.дис. – Алматы, 1999. 281 б.)
71 Әбдіхалықов М. Бұлт ыдырап барады. Әңгіме //Қазақстан әйелдері. 1969ж. №1.
72 Қабдолов З. Көзқарас. –Алматы:Рауан, 1996. -254 б.
73 Гинзбург Л. О литературном герое. – Л: Советский писатель, 1979 с. 222
74 Әбдезұлы Қ. Т.Әлімқұлов шығармашылығы және 70-80 жылдар прозасы. –Алматы: Ғылым, 2001 ж. -270 б.
75 Әбдіхалықов М. Бәйге. Әңгіме. Қазақ әдебиеті. 25 январь, 1974 ж.
76 Әбдіхалықов М. Аққылаң. Әңгіме //Мәдениет және тұрмыс. 1973. №5.
77 Әбдіхалықов М. Екі әңгіме.Қызыл жұлдыз: Әңгіме //Жұлдыз. 1977ж. №11.
78 Рүстембекова Р. Алпысыншы жылдар әңгімелеріндегі кейбір стильдік ізденістер. – Алматы: Ғылым, 1974, 280 б.
79 Бисенғали З. ХХ ғ. басындағы қазақ романдары. –Алматы: Өлке 1997,268 б.
80 Тілегенов Б. Әдебиеттің зерттеушілік сипаты // Жұлдыз. 1973, №1, 198 б.
81 Қабдолов З. 2 томдық таңдамалы шығармалар. Алматы: Жазушы. Сөз өнері. 2 т. 1983, 456 б.
82 Т.Кәкішұлы, К.Садыққызы “Тар жол, тайғақ кешудің тағдыры” –Алматы: “Санат” 1997 ж. -224 б.
83 Бекхожин Қ. Дала комиссары. –Алматы: Қазмемкөр.әдеб. 1961, 168 б.
84 Әбдіхалықов М. Ленин тапсырмасы. - Алматы: Жазушы. 1967, 88 б.
85 Жангелдин Ә. Документтер мен материалдар. –Алматы: Қазақстан. 1975, 224 б.
86 Әбдіхалықов М. Полковник Әлиев. // Қазақ әдебиеті. 1989, 24 ақпан
87 ҚазақССР нің Орталық Мем.архиві 19-ф 1-тігін
88 Ордалиев С. Конфликт және характер. –Алматы:Жазушы, 1971. 183 б.
89 Воробский В.В. Литературно-критические статьи. –Москва:1956, стр.89
90 Наурызбаев Б. Дәуір суреткері. - Алматы: Ғылым, 1969, 287 б.
91 Әбдіхалықов М. Желаяқ бала. - Алматы: Жазушы. 1969, 96 б.
92 Бердібаев Р. Роман және заман. -Алматы: Жазушы, 1967, 280 б.
93 Хамзин М. 60-80 жылдардағы қазақ романы (стиль және типология мәселелері) –Алматы: Жазушы, 1997, 197 б.
94 Хасенов М. Ғ.Мұстафиннің шеберлігі. –Алматы:Ғалам, 1987, 136 б.
95 Әбдіхалықов М. Бүгінгі күн тақырыбы: Мақала // Жұлдыз. 1981 ж. №2.
96 Әбдіхалықов М. Алыстағы Маңғыстауда Повесть. Алматы, Жазушы. 1971 ж.
97 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы:ҚКӘБ, 1962, 395 б.
98 Әбдіхалықов М. Қара тасқын. Повесть. Алматы, Жазушы. 1975 ж.
99 Ғабдуллин Н. Уақыт сыры. –Алматы: Жазушы, 1981, 232 б.
100 Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік. –Алматы: Ана тілі, 1997 ж. 96 б.
101 А.П.Чехов “Русские писатели о литературном труде” Том ІІІ. –Л:1954-1956. стр.359
102 Наурызбаев Б. “Б.Майлиннің прозасы”–Алматы: Мектеп, 1967 ж. 180 б.
103 Нұрпейісов Ә. 2 томдық таңдамалы шығармалар. І том, -Алматы:Жазушы, 1985
104 Әбдіхалықов М. Жердің асты жеті қат. Роман. Алматы, Жазушы. 221 б.
105 Нұрғали Р. 2-том 336 бет. 7 томдық шығармалар жинағы. Астана: “Фолиакт” баспасы, 2005 ж. 472 бет
106 Әбдезұлы Қ. Қазақ прозасы және ұлттық идея. Алматы: 2005 ж. 196 б.
107 Тұрсынова М. 18-19 ғасырдағы Маңғыстау тарихы. 1993 ж. 210 б.
108 Алшынбаев З. Сүйінғара // Маңғыстау. – 2006, 26 қазан
109 Тілепов Ж. Алғашқы айбын бола білген азамат. // Маңғыстау 2006, 2 қараша
110 Нұрғалиев Р. Телағыс. Әдеби дәстүр мен әдеби даму. Монография. –Алматы: Жазушы, 1986, 291 б.
111 Горький М. Әдебиет туралы. –Алматы: Жазушы. 1984, 321 б.
112 Сыдиықұлы Қ. Ақберен. (XVIII-XX ғ.ғ. қазақ ақын-жырауларының шығармалары). –Алматы: “Нұрлы әлем”, 2007, 576 б.
113 Спан Ә. Кезеңі туғызған кемел тұлға.// Маңғыстау. -2006, 2 қараша
114 Өтенияз С. Сүйінғара. // Маңғыстау -2006, 19 мамыр
115 Әбдіхалықов М. Сүйінғара. Роман // Жұлдыз. 1981ж. №8, 9.
116 М.Атымов “Қазақ романының поэтикасы” –Алматы: Ғылым. 1975 ж. 312 б.
117 Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 170 б.
118 Асылбекұлы С.Қазіргі қазақ повесіндегі заман шындығы (70-80 ж.): Филол. ғыл. канд. дис. - Алматы, 1977. – 145 б.
119 Сыдықов.Т. Жүк ауырын нар көтереді немесе «Дарабоз» романы туралы. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2001ж. №3
Кіріспе
Белгілі бір кезеңде өз халқына қалтқысыз қызмет еткен және бір кезде
туған халқы өзін қорған етіп қалқан тұтқан арыстарды еске алып, еткен
еңбегін паш ету, бедел тұтып, бетке ұстау, қалтқысыз қастерлей білу
өреміздің өскендігінің белгісі болса керек.
“Өткендерін еске алған – өскендіктің белгісі; өткендерін ұмытқан
–өшкендіктің белгісі”, – деп халық даналығы айтқандай, барын базарлай
білуі, мақтан тұтып, қадіріне жету – өсетін елдің қасиеті, жақсылық нышаны.
“Көркем әдебиетті тек ұлы ақын-жазушылар жасамайды. Оның ұлылы-кішілі,
ірілі-уақты өкілдері болады. Әдебиет тарихы әр кезеңде әдебиетке
атсалысқан, оған өзінше аз да болса үлесін қосқан ақын-жазушыны ұмытпайды,
ұмытуға тиісті де емес” – деген Т. Кәкішевтің пікірі Маршал Әміржанұлы
Әбдіхалықовтың да әдебиеттегі еңбегіне арналғаны сөзсіз [1,77 б.].
Ердің жасы елудің үстінде, нағыз творчестволық кемелдену кезеңіне
келгенде бақилық болған талантты жазушы өзінен кейін өз алдына жеке
зерттеуге лайық қомақты әдеби мұра қалдырды.
Әдебиет – адам рухының қуатын танытатын ғажайып құбылыс болса, талантты
суреткер белгілі бір дәуірдің үні, халық ойы мен жай-күйінің жаршысы.
Жазушы – алдымен өз дәуірінің перзенті.
Маршал Әбдіхалықов – көп қырлы тұлға. Қаламы жүйрік журналист, жазушы,
аудармашы, драматург.
Таланттың өнер және өмір жолдарына тоқтала кетелік. Ол 1936 жылы 26
шілдеде Маңғыстау облысының бұрынғы Сығынды ауыл советінің Ақшұқыр жерінде
дүниеге келген. Әкесі Әміржан 1942 жылы соғысқа аттанып, 1943 жылдан бастап
хабар болмайды. Сөйтіп, бала Маршал шешесі Балипанның тәрбиесінде болады.
Маршал 1943-1953 жылдары Форт-Шевченко қаласындағы С.М.Киров (қазіргі
Е.Өмірбаев) атындағы орта мектепте оқи жүріп, тырнақалды туындыларын
қабырға газеттеріне жариялай бастайды.
М. Әбдіхалықовтың мектеп қабырғасында жүргенде-ақ әдебиетке құштарлығы
байқалады. Ол әдеби кітаптарды үзбей оқып, оқыған кітаптарының аты-жөнін,
жазушының, кітаптағы басты кейіпкерлердің аттарын өзінің жеке дәптеріне
жазып жүретін болған. Оның қолы мен қолтығынан ешқашан да әдеби кітаптар
түспейтін, орыс тілін жетік меңгергендіктен оны сыныптастары “қасқа бас
тілмәш” атандырған.
1954 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университеті филология
факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне оқуға түсіп, аталған оқу
орнын 1959 жылы бітіріп шығады.
Оқып жүрген шағында оның болашақ жазушылық дарыны байқала бастайды. 1955
жылы “Әдебиет және искусство” (қазіргі “Жұлдыз”) журналында 2-курс студенті
Маршалдың “Нәрсіз гүл” әңгімесі қазақтың белгілі прозаик-жазушысы Мұқан
Иманжановтың алғысөзімен жарық көрді. Тырнақалды бұл әңгімесі
республикамыздағы оқырман қауымға Маршал есімін таныс етті.
1959 жылы университетті ойдағыдай бітіріп, “Лениншіл жас” газетінің
жауапты қызметіне жұмысқа тағайындала тұрса да жанұя жағдайымен елге
келеді. Өзі оқып, білім алған С.М. Киров атындағы орта мектептің әдебиет
пәнінің мұғалімі болып сабақ береді және директордың оқу ісінің меңгерушісі
қызметін атқарады.
1962 жылы ауданның партия, Кеңес орындары Маршалды Т.Г. Шевченко
мемориалдық музейінің (мұражай) директоры етіп бекітеді.
Мұражайдың директоры болып қызмет істеген М. Әбдіхалықовтың өлке
тарихына, мәдениетіне сүбелі үлесін қосып жүргеніне жазушы
З. Қабдоловтай кемеңгердің мына сөзі дәлел болса керек: “22 шілде 1962 жылы
музейді аралап көрдік. Музей әлі шағын болса да ұлы ақынға, оның үлкен
халқына деген ересен махаббатты паш ете алады.
Т.Г. Шевченконың болуы – Маңғыстау үшін ерен оқиға. Бірақ бұл музей тек
сол оқиғаның шежіресі ғана болып қоймай, қазақ халқының аса бір қызықты,
тарихи шежіреге бай өлкесінің мол тарихын түгел тоғыстырғаны абзал.
Сондықтан да, бұл үлкен мекеменің өз өлкесінің өткен-кеткенін, сән-
салтанатын, әдет-ғұрпын, өзгеру-өсуінің айнасы боларлықтай дәрежеде қайрат
қылғанын қалар ек” [2].
1963 жылы шығармашылық, жазушылық талабын жалғастыру мақсатында ұстазы
З.Қабдоловтың шақыруымен жанұясымен Алматыға қоныс аударады.
Осы жылы М. Әбдіхалықов бір кезде еңбек жолын бастаған “Лениншіл жас”
газетіне әдеби қызметкер болып орналасады.
Орталықтан шалғай жатқан, республикалық баспасөз бетінде қағажу көрумен
келген Маңғыстау тақырыбының бағы жанып сала береді. Бәлкім, онысына сол
кезде М. Әбдіхалықовтың Маңғыстау топырағынан шыққан жалғыз журналист
болғандығы себеп те шығар. Әңгіме, очерк, мақала, суреттеме бір сөзбен
айтқанда Маршал қаламы жанр талғаған жоқ.
1964-1967 жылдар арасында “Қазақстан әйелдері” журналында бөлім
меңгерушісі қызметін атқарады.
1967-1975 жылдар аралығында “Қазақфильм” киностудиясында Совет
киноөнерін насихаттау бюросында, режиссер-ұйымдастырушы халқымыздың
көрнекті қаламгері, дарынды тұлға Әбіш Кекілбаевпен қызметтес болды. Әбіш
Кекілбаев дубляж бөлімінің бас редакторы, М. Әбдіхалықов редакторы болды.
Киностудиядағы жылдары Маршал шығармашылығындағы ең бір жемісті жылдар
десек асыра айтқанымыз емес.
Ол “Қазақфильм” киностудиясында редактор орынбасары болып істей жүріп,
елуге жуық фильмдерді, киносценарийлерді аударуға қатысқан.
Шығармашылық жұмысқа ауысқанға дейін 1976-1986 жылдар арасында “Жұлдыз”
журналында аға әдеби қызметкер болып жұмыс жасайды. “Жұлдыз” журналы сол
кезеңде республикадағы бірден-бір әдеби журнал болғандығы белгілі.
М. Әбдіхалықов Маңғыстауды “Жұлдыз” журналы арқылы танытқан ең алғашқы
жазушы болып табылады. Қаламгердің бірнеше әсерлі әңгімелері, аудармалары,
“Аққыстау” хикаясы, “Сүйінғара” романымен де оқырмандар осы журнал бетінен
танысты.
1965 жылы “Қайнар” баспасынан “Отызмыңыншы” атты тұңғыш кітабымен
тұсауын кесіп, әдебиет әлеміне қадам басқан жас жазушының осыдан кейін
“Маңғыстау хикаялары” (1967), “Ленин тапсырмасы” (1967), “Желаяқ бала”
(1969), “Алыстағы Маңғыстауда” (1971), “Қара тасқын” (1975), “Жердің асты
жеті қат” (1975) сияқты туындылары жарыққа шығады.
Қаламгер шығармашылығының үлкен бір белесі – “Сүйінғара” тарихи романы
1981 жылы “Жұлдыз” журналының №8,9 сандарында жарияланды.
Драматургия саласындағы бірден бір еңбегі “Асыл жандар” пьесасы 1981
жылы Атырау облысы М.Өтемісов атындағы облыстық драма театрында қойылды.
М. Әбдіхалықовтың редакторлық, аудармашылық қызметтері де көңіл
толтырарлық. Ол әуелде итальян жазушысы А. Моравианың “Өмір – ну орман”, Л.
Палаштидің “Айырылысу шарттары”, А. Найменовтың “Мекке мен Мәдина”
әңгімелерін, А. Зегерс, Э. Коштың әңгімелерін аударса, кейін Ж. Икрамидің
“Жаны сірі сілімтік”, А. Сергеевтің “Петербург елшісі”, М. Симашконың
“Комиссар Жанкелдин” романдарын ана тілінде сөйлетті. Жазушының жеке
мұрағатынан бұрын баспа бетін көрмеген “Мен күнге сенемін” (Т. Әлниязов
туралы). “Мұнара басындағы жұлдыз”, “Біздің мектептің баласы”, “Балсұлу
апай хақында”, “Ескі Палестина жерінде”, “Аралағаш этюдтері”, “Қауырт
маусым” сияқты публицистикалық шығармалары, “Кәрі арлан”, “Даладағы
кездесу”, “Нағима”, “Шымыр иірім”, 2007 жылдан репортаж (қиял), “Актриса”
әңгімелері, “Жапандағы жылғыз келіншек” (телевизияға арналған драмалық
шығарма), “Сол бір үш-төрт ноқат” повесі, “Қарасорды игеру” романдары
(толық емес) қолжазбалары табылып отыр.
“Жазушы творчествосы оның адамдық болмысымен, азаматтық бітімімен,
өзгеден ерек өз өмір тәжірибесімен, білімімен, мәдениетімен,
дүниетанымымен ұласып, керек десеңіз бірігіп біте қайнасып жататынын”
академик Зейнолла Қабдолов терең пайымдаған [3, 334 б.]. Осы тұрғыдан
келгенде әдебиет әлеміне публицистикалық пафосты жанрлар арқылы келіп,
көркем проза, таза журналистік сала, бұларға қоса көркем аударма да ден
қойып құдіретті сөз өнеріне құнды дүниелер әкелгені, әрине М.
Әбдіхалықовтың қаламгерлік қуатын танытарлық еңбектер еді.
Әдебиет – қоғамдық ой-сана, пікірлердің аса жүйелі, жинақталған
көрінісі. Қоғамдық ой-сана әдебиет арқылы танылып, қалыптасады. Осы бағытта
уақыт талабына жауап беретін шығармалардан алдымен іздейтініміз –
тақырыптың көркемдік шешімін табуы, ой мен сезімнің тереңдігі мен
мөлдірлігі, өмір бедерлерінің молдығы, жан-жақтылығы, ең бастысы
адамгершілік ізденістер болмақ. М. Әбдіхалықов өмірден қандай құбылысты
алып суреттемесін оны адам өміріне, тіршілігіне, асыл мұрат-мақсаттарына
замана шындығы арқылы шығаруды көздейді.
Бұл диссертациялық еңбегімізде М. Әбдіхалықов шығармалары жан-
жақты қарастырылады. Қаламгердің мол әдеби мақсатына, шығармашылық жолына
сипаттама бере отырып, олардың өз заман шындығын қандай дәрежеде ашып
бергеніне, өзекті проблемалар мен тақырыпты көтергендігіне, характерді
жасау мәселесін шешудегі жетістіктеріне тоқталамыз. Сондай-ақ аталған
міндеттерді жүзеге асыруда қандай көркем құралдарды, әдеби тәсілдерді
пайдаланғандығы нақты мысалдар арқылы талданады.
Жазушы қаламынан бірнеше публицистикалық шығармалар, әңгімелер мен
повестер, пъеса, романдар дүниеге келді. Қашан да тынымсыз ізденіс
үстінде болған жазушы нені жазса да, қалай жазса да замана шындығынан
ауытқымай өзі өмір сүрген кезеңнің сан түрлі мәселелерін суреттеуге
ұмтылды. Суреткердің әр шығармасынан өмір шындығы айқын танылып, қоғам
адам жайлы азаматтық ойлар туындап жатады.
Өзіміздің қарапайым араласып жүрген қарапайым замандастырымыздың
тағдыры жазушыны көп толғандырады. Сол себепті М. Әбдіхалықов өз
замандастарының өмір тіршілігін, көңіл-күйі мен сезімін, ой толғаныстарын,
күйінші мен қуанышын, ой-арман мұраттарын суреттей келе, олардың бойындағы
қасиеттерді даралап көрсетуде ізденістерге барады. Замандас бейнесі дегенде
жаңа заманда, ғылыми-техникалық қарыштау дәуірінде өмір сүріп жатқан
замандастарымыз көз алдымызға келеді. Уақыттың жылдам алға жылжуы мен
қоғамда болып жатқан ірі өзгерістердің әсері арқылы алпысыншы-сексенінші
жылдар әдеби шығармаларында көрініс тауып жатты.
М. Әбдіхалықов өз творчествосында халық өмірінің түрлі
торабын қамтыған жазушы. Әрбір заманның шындығы шежіре боларлықтай
оқиғалардан тұрады. Қаламгер шығармаларына арқау болған негізгі желі
– халық өмірінің шынайы көріністері, кейіпкерлері – еңбек адамдары
болды. Кімде-кім туған халқының өмірі мен тағдырын жетік біліп, оның
қайғысы мен қуанышына ортақтаса алса, сол жазушы ғана көркем дүниелерін
тудырары анық.
М. Әбдіхалықовтың әрдайым замана, уақыт талабына сай оқиғаларға
жауап беретін тақырыптарды тап басып, сол арқылы болашаққа сеніммен
қарауы оның жекелік қырын танытады.
Қазақ әдебиетінде қалыптасқан дәстүрлі арнаны жаңа қырынан
таныта отырып, кейіпкерлердің ішкі әлеміне үңіледі, көңіл-күйлеріне
терең мән береді. Замандас бейнесін сомдай отырып, өмір шыңдығын шынайы
бейнелейді, еңбек адамдарының жасампаз күшін, ерен еңбегін көркем
суреттей отырып, әлеуметтік мәселелерді алға тартады.
Көркемдікті әдеби шығарманың төл ерекшелігі мен дара сапалық
көрсеткіші десек, ол суреткердің өмірді тани білуі, кейіпкер келбетін шебер
бейнелеуі және ой сезім мен жан толқынысын әсерлі суреттеп, негізгі идеясын
жеткізудегі қабілет-қарымына байланысты жасалады. Көркемдіктің бастауы
жазушының көрген-түйгенімен қатар, оның көргендігі мен қиялға байлығында.
М. Әбдіхалықов көркемдікті шындықтан шығарады. Кәдімгі күнделікті өмір
болмысты табиғи түрінде көркем бейнелей біледі. Бұл – бір. Екіншіден,
жазушы шығармаларындағы замана келбеті мәселелерімен қоса, кейіпкер бейнесі
мен жазушының көркемдік әлемі жайлы шығармалары ғылыми айналымға түспей
келеді.
Үшіншіден, қаламгердің шығармашылығын түгелдей қарастыру арқылы,
оның стилінің сапалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік аламыз. Осы
тұрғыдан жазушы шығармаларын жүйелі түрде талдау арқылы өмір шындығының
көркем шешімін табудағы авторлық ізденісті айқындау, сол арқылы өмір
шындығының өнер туындысына айналу жолындағы жазушының өзіндік мәнері
мен қолданған әдіс-тәсілдерінің көркемдік сыры тексерілді.
Тақырыптың өзектілігі
Қазақ әдебиеті, қазақ сөз өнері ХХ ғасырда жаңа бір көркемдік
кеңістікте жасап, байыды. Жекелеген қаламгердің шығармашылық тағдырын
қазбалап танытып, тереңіне бойлап, қаламынан шыққан туындылардың
көркемдік сапасын ажырату, талдау, таразылау бүгінгі күннің сұраныстары
екендігі анық. Көркем ойдың айдынында өз бағытын барлап, діттеген меже,
көздеген мақсат тұрғысында шығармашылық қарымын көрсеткен суреткердің
бірі Маршал Әбдіхалықов еді.
Уақыт деңгейінен Маршал Әбдіхалықов шығармашылығы жайлы сөз
қозғау үшін ең әуелі оның жазушылық, суреткерлік, азаматтық ұстанымы
жайлы айту қажет. М.Әбдіхалықов шығармашылығы – қаламгердің қалыптасу,
өмір сырына бірте-бірте қанығу, өмір тану және оны көркемдік шындыққа
айналдыру тәсілдерін игеру, табу, жетілдіру жолы.
Жалпы М.Әбдіхалықов қаламынан екі жүзге жуық публицистикалық
мақала-очерк, проза жанрында жиырмадан астам әңгіме, 6 повесть, 2 роман, 1
драмалық шығарма дүниеге келіпті. Аударма саласында оннан аса әңгіме-
новеллаларды, романдарды ана тілімізде сөйлетті. Мұның өзі қаламгердің сан
қырлы талант иесі болғандығын танытады. Жарияланып үлгермеген, жазушы
қоржынында қалып қойған құнды дүниелерінің өзі бір төбе, бөлек әңгіме.
Тәуелсіз мемлекет ретінде өткен тарихымызды қайта тірілтіп, ұлттың
қамын ойлаған ұлылар айтқан ұлы өсиетті ұрпақтар жадында сақтау үшін
сан-салалы жұмыстар жүргізілуде.
Өзі өмір сүрген кезеңдегі әлеуметтік істердің үнемі басынан табылған,
қоғамның мәдениеті, рухани өмірінің әр саласында аянбай айналысқан, мұны
азаматтық борышы санаған М.Әбдіхалықов қарымды публицист дәрежесіне жеткен
қаламгер. Оның азаматтық, қаламгердік қадірі жайлы қабырғалас дарындар
құнды пікірлер айтты.
“Мәкең – Маңғыстау өлкесінің жазушылары мен ақындарының,
әдебиетшілері мен журналистерінің, қалам ұстаған барша азаматтарының
шын мәнінде Маршалы еді”.
“Маршал Әбдіхалықовтың оқырманына сондай жақын болуына сонау
алпысыншы-сексенінші жылдарда әр санын ел асыға күтетін “Лениншіл жас”,
“Қазақстан әйелдері”, “Жұлдыз” секілді оқырманы соншалықты көп газет,
журналдарда еңбек етіп жүрген кездегі жиі-жиі шығып жататын көркем
очерктері мен публицистикалық тақырыптарға арналған мақалаларының да
ролі аз болған жоқ. Кейіпкерлері әр қилы мамандық иесі, әр түрлі
атыраптың азаматтары болатын. Бұл тұрғыда ол бүкіл Қазақстанның күллі
аймағын шығармашылығында қамтыған қаламгер секілді қабылдануға
лайықты еді [4, 9 б.].
Маршал Әбдіхалықовтың жазушылық сыры, шығармашылық шеберханасы жайлы
белгілі бір деңгейде пікір айтып, ой толғауға мүмкіндік беріп отырған
бірнеше жай бар. Ол ең әуелі, жазушы шығармаларының өзі.
Жазушының көркем прозасында орын алған тақырыптың бірі- замандастар
тағдыры, бүгінгі заман тақырыбы. Қаламгердің бірнеше публицистикалық
шығармалары, әңгіме, повесть, романдарында ХІХ-ХХ ғасыр басындағы тарихи
шындықты арқау етеді. Жазушы қай кезеңнің оқиғаларын, немесе қандай
тақырыпты арқау етпесін, алдымен адам тағдырын, оның тыныс-тіршілігін,
өмірдегі күрес-тартысын, әлеуметтік ортадағы әрекетін, қоғамдағы
азаматтың белсенділігін тереңірек танытуды мақсат етеді.
Жазушы адам мен қоғам, адам мен орта қатынасын әрдайым басты назарда
ұстайды. Алпысыншы-сексенінші жылдарда тереңірек көрінген қоғамдық-
әлеуметтік өзгерістер, ол әлеуметтік немесе өндіріс саласында болса да
жазушы ең алдымен адамның адамгершілік, рухани-моральдық қасиеттерін
ашып суреттеуге ден қояды.
Диссертация жұмысының өзектілігі – Жазушы Маршал Әбдіхалықовтың
барлық әдеби мұрасын алғаш рет тұтастай толық түрде жан-жақты қарап, оның
әдебиеттегі орны мен бағыттарын анықтау. Жазушының әдеби шығармашылық
мұрасы диссертациялық зерттеуге арқау болып, бұрын ғылыми тұрғыда
қарастырылмауы себепті тұңғыш рет жалпы шығармашылық тұтастық күйінде
арнайы сөз болуы және өзі өмір сүрген кезеңнің тарихи-мәдени даму
ауқымында саралануы тақырыптың зәрулігін анықтайды.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Маршал Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы осы
уақытқа дейін толыққанды топтастырылып, ғылыми тұрғыда танылмаған. Ширек
ғасырлық шығармашылық өмірінде жазушының артына қалдырған әдеби мол мұрасы
публицистикалық еңбектері, прозасы, аудармалары осы диссертацияның арнайы
объектісі болады, сонымен қатар зерттеу барысында жазушының өмірі мен
шығармашылығының негізгі кезеңдері де сөз болып отырады. М.Әбдіхалықовтың
шығармашылығы арнайы ғылыми зерттеудің нысаны болғанымен, жазушының
өмірбаяны, шығармашылығы туралы
З.Ғ.Бисенғали [5], Ж. Тілепов [4], М. Атымов [6], Қ.Әбдезұлы [7],
Т.Тоқбергенов [8], Т.Мәмесейітов [9], С.Оспанов [10], Ә. Спан [11],
У.Қайралапов [12], А. Өтегенов [13], Ж. Құрмашевтың [14], т.б. сын-
мақалаларын атап өткен орынды.
Дегенмен, жазушының әдеби мұрасын, қоғамдық қызметкерлігін қалың
көпшілік арнайы зерттеу деңгейі тұрғысынан тани алған жоқ. Жазушылық
шығармашылық ғұмырбаяны, жекелеген еңбектерінің тақырыптық-жанрлық,
көркемдік ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесіне айналмаған еді. Осы
еңбек сол кемшіліктердің орнын толтырып, жаңаша көзқарастар
трғысынан сөз етеді. Қаламгердің 70 жылдық мерейтойына орай 2006 жылы
Маршал Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани тәрбие мәселелері” атты
ұжымдық жинақ жарық көрді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Диссертациялық арнайы еңбек жазу
барысында Маршал Әбдіхалықовтың әдеби мұрасын тұтас қамти отырып, оның
шығармашылығы жайлы әдеби сындағы баға, бағдар; әдебиеттану ғылымының
теориялық ұстанымдарын негіз ете отырып, жазушының суреткерлік әлемі,
шеберлік алымы жайлы жан-жақты, нақтылы талдау жасап, қаламгер Маршал
Әбдіхалқовтың жазудағы даралығын аша түсуді көздедік.
Осы мақсатта Маршал Әбдіхалықовтың публицистикалық шығармаларындағы
проблемалық тақырыптың ерекшеліктерін, әңгіме, повесть, романдарының
жанрлық сипатын, тілдік ерекшелігін, шеберлігін арнайы, нақтылы зерттеуді
міндет еттік.
Алға қойған мақсаттарды жүзеге асыру үшін төмендегідей нақты
міндеттерді белгіледік.
– Маршал Әбдіхалқовтың жазу шеберлігін ұштау жолындағы ізденіс
нәтижелерін айқындау;
– М. Әбдіхалықовтың публицистикалық шығармаларының жанрлық,
проблемалық және тақырыптық ерекшеліктерін ашып, түрлерін көрсету;
– Жазушының прозалық шығармаларындағы сюжет құру, композиция
жасау тәсілдерін, баяндау үлгілерін табудағы даралығын,
шығармаларының жанрлық сипаттарын ашып көрсету;
–М.Әбдіхалықовтың шығармасындағы тілдік қолданыс, кейіпкер
тіліндегі ерекшелік жайын талдау;
– Прозалық шығармашылығының негізгі кезеңдерін, сондай-ақ оларға
тән ерекшеліктерді айқындау.
– Публицистің мерзімді басылымдардағы жарияланымдарын талдау;
– М. Әбдіхалықов шығармаларындағы жаңашыл, өзіндік суреткерлік
қолтаңбаны айқындау, жазушы қол жеткізе алған көркемдік арналардың
көріну аясына ден қою.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста М.
Әбдіхалықовтың әдеби шығармашылық мұрасын тұңғыш рет барынша терең,
жан-жақты және кешенді түрде зерттеуге талпыныс жасалды. Оның
публицистикалық, прозалық шығармаларының тілі, стилі, жанрлық
ерекшеліктері, қамтыған тақырыбы, көтерген проблемалары сарапқа салынды.
Жазушының шеберлігі кең көлемде қарастырылды, өмірі, шығармашылығы қазақ
әдебиетінің тарихында алғаш рет арнайы зерттелініп отыр.
Қаламгер публицистикасының әлеуметтік мәні тұңғыш рет жан-
жақты зерттелді;
– Маршал Әбдіхалықовтың шығармашылық қалыптасу, шеберлікке
төселу бағыттары оның публицистикалық туындылары, әңгіме, повестері
мен үлкен прозадағы көркемдік алымдарын сабақтастыра, салыстыра
талдау арқылы айқындала түсті;
– Жазушының шығармашылық мұраты, қаламгерлік ұстанымы, қоғамдық-
әлеуметтік көзқарас мәселесі көркемдік таным аясында зерделенді.
– М. Әбдіхалықов шығармаларындағы замандас бейнесі мен заман
шындығының арасындағы терең сабақтастық сыры қарастырылып, осы
бағыттағы суреткер стиліне тән ерекшеліктер екшеліп көрсетілді.
Зерттеудің нысаны ретінде Маршал Әбдіхалықовтың әр жылдары
баспасөз бетінде жарық көрген жеке жинақтарындағы тақырыптардағы
публицистикалық туындылары, көркем әңгімелері мен “Отыз мыңыншы”, “Желаяқ
бала”, “Алыстағы Маңғыстауда”, “Ленин тапсырмасы”, “Қара тасқын” повестері,
“Жердің асты жеті қат”, “Сүйінғара” романдары алынды.
Диссертацияның деректік көзі ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясы Орталық кітапханасының, Қазақстан, Республикасы Ұлттық
кітапханасының арнайы және сирек қолжазбалар қорларында сақталған,
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінен, Маңғыстау облыстық
кітапханасынан, Маңғыстау облыстық өлкетану мұражайы, мұрағатынан,
Маңғыстау облысы Түпқараған ауданы Ақшұқыр елдімекеніндегі М. Әбдіхалықов
атындағы орта мектептегі “Маршалтану” мұражайы, М.Әбдіхалықовтың жеке
архивінен алынған көптеген публицистикалық шығармалары, оның өмірбаянына,
шығармашылығына қатысты түпнұсқа құжаттар мен деректік маңызы бар
мәліметтер жұмысымыздың өзегі болды. Сонымен бірге қаламгердің “Әдебиет
және искусство”, “Лениншіл жас”, “Пионер”, “Қазақстан ауыл шаруашылығы”,
“Қазақстан әйелдері” журналдарында, “Лениншіл жас”, “Қазақ әдебиеті”,
“Социалистік Қазақстан”, “Маңғыстау”, “Коммунистік жол”, “Жұмысшы” т.б.
газеттерде жарияланған публицистикалық мақалалары мен очерктері,
естеліктері, әңгімелері, повесть, романдарынан үзінділер
пайдаланылды.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында тарихи талдау,
салыстыру, жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі Зерттеу барысында
әлемдік әдебиеттану, қазақ әдебиеттану ғылымындағы жеке қаламгердің
жазушылық шеберханасы жайлы жазылған зерттеу еңбектердің негізгі
нәтижелерін, зерттеу методологиясын ұстандық. Жазушының көркем дүниелерінің
идеялық-көркемдік, стильдік табиғатын ашып көрсетіп, көтерілген басқа да
мәселелердің шешімін табуда қазақ әдебиеттануының көрнекті өкілдерінің
құнды ой-пікірлеріне, әдеби-сын зерттеулеріне сүйендік. Олардың
теориялық таным-түсініктері, жекелеген қағидалары негізге алынды.
А.Байтұрсынов [15], М. Әуезов [16], З. Ахметов [17], Р. Нұрғалиев [18],
Т.Кәкішұлы [1], Р. Бердібаев [19], М. Қаратаев [20], С. Қирабаев [21],
С.Қасқабасов [22], С. Әшімбаев [23], Ж. Дәдебаев [24], Қ. Әбдезұлы [7],
Б.Майтанов [25], З. Бисенғали [26], Ж. Тілепов [4], Ә. Кекілбаев [27],
Т.Тоқбергенов [28], Т. Мәмесейітов [9], З. Серікқалиев [29], Қ. Ергөбеков
[30], Б.Сердәлі [31] т.б. көрнекті ғалымдардың еңбектері ғылыми дәйек
ретінде пайдаланылды. Сондай-ақ алыс-жақын шетел ғалымдары атап айтқанда,
М.Бахтин, В.Литвинов, В.Здоровега, М.Горькй т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі
ой-тұжырымдар зертеу мақсатына қол жеткізуде сараланып, пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні.
Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары
мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай-ақ жоғары оқу
орындарында қазақ әдебиетінің қазіргі кезеңін қамтитын дәрістер мен
арнайы курстарда, семинарларда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- М. Әбдіхалықов – қазақ публицистикасының тарихына уақыт ағымын,
мезгіл межесін бағдарлап, өз заманындағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік
жағдайларды барынша шебер талдап, жаза білген қаламгер.
- М. Әбдіхалықовтың шығармашылығында тақырып табу, тарихи деректерді
жинау, іріктеу үстіндегі әрекеті, ұлттық сипаты анық оқиғалар мен
өмір, тұрмыс-тіршілік деректерін пайдалану шеберлігі, кейіпкер мен
түптұлғаның шынайы арақатынасы, өмір шындығының көркем шындыққа ұтымды
түрде ұласу сатылары, жанрлық-эстетикалық ізденістері, тіл, стиль
бағытында жазушы қолтаңбасы анық, айқын көрінді:
– М. Әбдіхалықовты жазушы ретінде танытатын прозалық шығармаларының
тақырыптық-идеялық құндылығы ұлттық мүддені биік көтерген суреткерлік
парыздан туған;
– Деталь, мінездеу, пейзаж, ішкі монолог, диалог, авторлық баяндау,
композициялық үйлесімдер – мақал-мәтелдер, шешендік сөз оралымдарын т.т.
ұтымды, ұтқыр шеберлікпен пайдалана алған қаламгер стилі
даралығымен назар аударды;
– қазақ әдебиетіне, тарихына, өнеріне арналған зерттеу
мақалаларында Т. Әлниязұлы, Н. Оңғалбаев, Ж. Мыңбаев, С. Үргенішбайұлы, Қ.
Нәдірбаев, С. Жанғабылұлы т.б. тұлғалардың өмірі мен қоғамдық
қызметтеріне қатысты тарихи әділетті мұраттарын айқындады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы.
Зерттеудің теориялық тұжырымдары мен нәтижелері “Қазақ тілі мен
әдебиеті”, “Ұлағат”, “Қазақстан мұғалімі” журналдарында, әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті хабаршыларында жарық көрді. 2005 жылы әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде өткізілген
“М. Әуезов және әлем әдебиеті” және 2007 жылы “ХІХ ғасыр әдебиетін оқыту
мен зерттеудің өзекті мәселелері және Шернияз Жарылғасұлының әдеби
мұрасы”, т.б. халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда баяндалып,
конференция жинақтарында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
1 М. ӘБДІХАЛЫҚОВТЫҢ ЗАМАНА ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШАҒЫН ЖАНРЛАРЫНДА БЕЙНЕЛЕУІ
Мерзімді баспасөз – “қоғам айнасы” ғана емес, сонымен қоса жазуға
қабілетті, таланты бар адамдарды қаламгерлікке, жазушылыққа баулитын, оның
бойындағы шығармашылық мүмкіндігінің барынша дамуына негіз боларлық
шыңдалу, үйрену мектебі іспетті. Ұлы жазушы М. Әуезов айтқандай:
“Тәжірибеге қарағанда, әдебиет жұртшылығының арнаулы газеті оқушы
жұртшылыққа әдебиеттік қоғамды жақыннан танытады. Ұдайы үзілмес дем-
тынысымен, талап-табысымен тірі тұтас бейнедей, жанды күйде жақсы
аңғартады. Өмір мен әдебиеттің, халық пен жазушының күнделікті ара қатынасы
үздіксіз өсіп отыратын болады. Газетсіз әдебиет қауымы роман, драма,
поэмаларды немесе әңгіме, очерк, жеке өлеңдер түріндегі шығармаларды
тудырып жатқанымен, творчестволық тіршілік баяу, солғын тәрізденеді” [16].
Кез келген қаламгер өзіндік бағыт-бағдарын баспасөз майданында шыңдайды
десек, жазушы М. Әбдіхалықовтың да шығармашылық жолы журналистіктен
басталады. Ол редакциялық әр түрлі қызметтерді атқара жүріп, артына мол
әдеби-публицистикалық мұрасын да қалдырды. Жазушының көзі тірісінде жарыққа
шыққан “Маңғыстау хикаялары” (1967), очерк-мақалалар жинағы осыған дәлел.
Жұмыс барысында М. Әбдіхалықовтың “Социалистік Қазақстан”, “Лениншіл жас”,
“Қазақ әдебиеті”, “Әдебиет және искусство”, “Жұлдыз”, “Қазақстан әйелдері”,
“Мәдениет және тұрмыс”, “Ленин туы”, “Пионер”, “Қазақстан ауыл
шаруашылығы”, “Коммунистік жол” т.б. газет-журналдарда жарық көрген
мақалалары мен очерктері, рецензиялары пайдаланылды.
Қаламгердің журналистік шығармашылығы заман тудырған заңды
құбылыс. Ол қоғамдық қажеттілікпен тығыз байланысты түрде болды. Жазушының
көптеген көркем дүниелерінің алғашқы бастау көзі, негізі оның журналистік
еңбектерінде қаланған.
Қоғамдық дәуірдің шынайы бет-бейнесін жасауда қажымай еңбек еткен, отыз
жылдай ғұмырын “құдіретті сөз өнеріне” қызмет етуге бағыштаған
М. Әбдіхалықовтың творчествосын зерттеудің қажеттілігі – оның қаламынан
туған очерк, повесть, романдардың көркемдік жетістіктері мен актуальдылық
сипатында және замандастарының шынайы бейнесін жасай алғандығында жатыр.
Жазушы творчествосына идеялық-көркемдік талдау жасап, өзіндік ерекшелігін
ашу әдебиетіміз үшін қажетті, маңызды іс деп есептейміз.
Қаламгер шығармашылығының жеткілікті дәрежеде зерттелмеген, назардан тыс
қалып келе жатқан бір қыры – оның журналистік қызметі мен публицистикалық
мол мұрасы. Кейбір азды-көпті мақалаларда, естеліктерде М. Әбдіхалықовтың
қаламы жүрдек журналист болғандығы, баспасөзде ұзақ жылдар бойы қызмет
істегені айтылғаны болмаса, көңіл қуантарлықтай толымды ой-пікірлер, жан-
жақты, терең зерттеу бола қойған жоқ.
Оның газет қызметкері ретінде жарияланған шығармалары өткен уақыттардағы
ұлттық баспасөздің беттерінде сақталып келгенімен, газет-журналдар уақыт
тезіне шыдамай жыртылып, жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрғандығы жасырын
емес. Сондықтан мұндай мұралардың әрқайсысын жинақтап, саралап бүгінгі
ұрпаққа жеткізу міндетін уақыт талап етеді.
М. Әбдіхалықов шығармашылық еңбек жолында елдің қоғамдық өміріне белсене
араласып, өз заманының маңызды мәселелерін баспасөзде жарық көрген
туындыларына өзек еткен.
Публицистің журналистік майданы 1961 жылы “Лениншіл жас” газетінің
Маңғыстау (бұрынғы Гурьев) облысындағы меншікті тілшілігінен басталғандығын
ескерсек, бұл өлкенің оның үлкен өмір мектебіне айналғандығын көрсетеді.
Өйткені мұндағы жаңадан ашылып жатқан өнеркәсіп пен өндіріс орындары ел
экономикасының негізін қалап, қарышты қадам басып келе жатқанда, Маршал
Әбдіхалықов сынды бойы ерік пен күш-жігерге толы жалынды жастың келуі үлкен
сілкініс болды. Кейін 1963 жылы “Лениншіл жас” газетіне әдеби қызметкер
болып жұмысқа орналасқаннан кейін де бұл өңірдегі тың өзгеріс-жаңалықтар
оның бүкіл өміріне, дүниеге деген көзқарасына бетбұрыс жасаған елеулі
оқиғаларға айналды.
Белгілі ғалым Ж. Тілепов жазушының шығармашылығына жан-жақты талдау
жасай отырып төмендегідей баға береді: “...Қазақ оқырманы әлемдік әдебиетте
елеулі орны бар, Мәкеңмен аттас австриялық жазушы Маршал Аланды білмесе
білмегені шығар, бірақ Маршал Әбдіхалықов атты қаламгерді қай тұста де өте
жақсы білді. Ал, оның оқырманына осындай жақын болуына сонау алпысыншы-
сексенінші жылдарда әр санын ел асыға күтетін “Лениншіл жас”, “Қазақстан
әйелдері”, “Жұлдыз” секілді оқырманы соншалықты көп газет-журналдарда еңбек
етіп жүрген кездегі проблемалық тақырыптарға арналған мақалаларының да рөлі
аз болған жоқ. Кейіпкерлері әр қилы мамандық иесі, әр түрлі атыраптың
азаматтары болатын. Бұл тұрғыда ол бүкіл Қазақстанның күллі аймағын
шығармашылығында қамтыған қаламгер секілді қабылдануға лайықты еді” [8, 9
б.].
Расында да қаламы жүрдек журналист қай салада жазса да зерттеп отырған
объектісіне жете көңіл бөліп, ол мәселеге қоғамдық мақсат тұрғысынан қарап
оқырманға таныла түсті.
Жүсіпбек Аймауытұлы “Ел газетке не жазбақ?” атты мақаласында газет қалың
бұқаранікі болу үшін елмен етене араласуы керек екенін айта келіп:
– Қайткенде газет елмен жақын араласады? – деп сұрақ қояды. Оған өзі:
“Әрине, елдің өз тұрмысын өзіне айнаға түсіргендей ашық көрсеткенде” [7], –
деп жауап береді. Бұдан баспасөздің міндеті нақты, шындық тұрғысында
көрсету екендігі айқын аңғарылады.
Баспасөздің осы міндетін дұрыс түсінген журналист М. Әбдіхалықов өз
кезегінде өмірдің барлық саласына жіті көзбен қарап, қайсыбір мәселелер
төңірегінде ой толғағанда шамасынша ақиқатты айтуға тырысады. Газет
қызметінде жүріп өнеркәсіп орындарын, республикадағы өндіріс орындарын,
алып құрылыстарды аралап жүріп халық өмірімен тығыз байланыста болады.
Алпысыншы-жетпісінші жылдардағы ел өмірінде, туған мекені – Маңғыстау
өңірінде болып жатқан өзгерістер, өндіріс орындары, мұнай-газ кен
орындарының ашылуы, халықтың тұрмыс-тіршілігі, салт-санасы, арман-мақсаты,
ерен еңбегі М. Әбдіхалықов қаламынан тыс қалған жоқ.
Публицистің осы тұстағы жазбагерлік мұраларын жинақтап, топтастырып,
тақырыптық жағынан жүйелер болсақ, пулицист шығармаларында әсіресе өндіріс
проблемасы, өндіріс саласындағы еңбек адамдарының тыныс-тіршілігі дараланып
көрінеді. Ел өмірінің: саяси, мәдени, әлеуметтік бағыттары да шағын
заметкаларынан бастап, толғамды мақалаларынан көрініс тапты.
М. Әбдіхалықовтың кәсіби журналистке тән жанр табиғатын меңгеруі, оны
игеріп, баспасөз бетінде жиі көрінуі шығармашылық мүмкіндігінің мол
екендігін танытады.
Баспасөз теориясында публицистика – өмірді зерттеудің, қоғамдағы болмыс-
құбылыстарды бағалап-білудің, шығармашылықтың түрі болып есептеледі.
Публицистика – қоғамдық-саяси тақырыпқа жазылған бүгінгі күннің өзекті
шығармасы.
Публицистика теориясына қазақ тілінде ең алғаш анықтама берген
А. Байтұрсынов: “Көсемсөз күнделікті мәселе жайын сөйлейтін сөз
болғандықтан күндегі шығып тұрған газет-журнал жүзінде шығады. Көсемсөз
әлеуметке басшылық есебінде айтылатын сөз болғандықтан жұрт ісіне мәні зор
болады. Басшылығы дұрыс болса, әлеуметті түзейді, теріс басшылық қылса
әлеуметті адастырады. Солай болған соң көсемсөз жазып әлеуметке басшылық
қылатын адам көпті көрген көсем, білімді адам болуға керек”, – дейді [15].
Ал, журналистика теориясын зерттеуші – ғалым Т. Ыдырысов: “Публицистика
дегеніміз – жазушы мен журналистің әлеуметтік пікірін айтуы, күнделікті
өмірге, әрқилы қоғамдық құбылысқа кемел талантпен үн қосуы, жұртшылыққа
белгілі бір оқиғаға, құбылысқа ертіп еліктіре білуі, қаламгердің қоғамдық-
әлеуметтік мәселелерді толғауы”, – деп ой қорытады [32].
Публицистика теориясын зерттеуші В. Здоровега публицистиканың өн бойында
іскерліктің, көркемдіктің белгілері ұшырасып отыратынын, оны көркем,
іскерлік, жазушылық, жазушылық емес сияқты “шартты” атаулармен ғана атауды
ұсынса [33, 151 б.], А. Беззубов публицистиканы таңдамалы және көркем
публицистика [34, 5 б.], – деп бөлуге болатынын айтады. “Публицистиканың
ауқымы кең, – деп жазады В. Литвинов – ол адамзат қызығушылығының кез
келген саласына немқұрайлы қарай алмайды. Публицистика әлемі – бұл бүкіл
әлем деп толық сеніммен айтуға болады” [35,
3 б.]. Қалай десек те, публицистиканың көптеген анықтамасы бар, өйткені кең
мағыналы, аумақты бір ұғымға әркім әр түрлі пікір айтады. Публицистиканың
өзі бізді қоршаған өмірден туады, оның нысанасы – сол өмірдің шындығы, өз
дәуірінің алға тартып отырған өзекті, нақты мәселелерін шешуге, соған
атсалысуға тырысады. Ол өзінің осы міндетін ойдағыдай атқару үшін
оперативті болуға тиіс. Ұтқырлық, жеделдік – публицистиканың басты
ерекшеліктерінің бірі.
Ә. Нұршайықов “Жазушы мен журналистің арасы жақын. Дегенмен, жақсы
жазушының бәрі журналист бола алмайды. Бұрын газетте, істемеген жазушының
қолынан газет шығару келе бермейді, өйткені оның шапшаңдығы мен ықшамдылығы
тек журналистке ғана тән көнбістігі жетіспейді [36], – деген пікір айтады.
Осы орайда М. Әбдіхалықовты әдебиетке әкелген журналистика дейміз.
Маршалдың барлық ой-мақсатынан өрбіген сол кезеңдегі көсемсөз туындылары
дәуір тынысын, заман келбетін, қоғам бағытын, жедел көрсетіп отыруға
бағытталды.
Маршал Әбдіхалықовтың алғашқы кезең жылдарында жазылған публицистикалық
шығармашылығының дені өндіріс тақырыбына арналды. Қаламгер публицистикалық
шығармаларында жаңа тақырыпты игеру жолында алғашқы барлау, іздену
әрекеттерімен қоса, өндіріс сырына қаныға түсу, өз кейіпкерлерімен
жақынырақ араласу, дамылсыз еңбектену нәтижелерін көрсетті. Публицистикалық
шығармашылығындағы басты ерекшелік – халықтық сипаттың басымдылығы.
Автордың алғашқы кезеңдегі қай шығармасында да күнделікті тұрмыс-тіршілік,
халық өмірінің шынайы көріністері басты орында тұрады. Ел-жерді көп
аралаған, әр алуан адамдармен кездескен, өмір оқиғаларын, кейіпкерлерді де
ойдан емес, шынайы өмірде болған еңбек адамдарының арасынан табады. Негізгі
кейіпкерлері – малшы, шопан, балықшы, бұрғышы, мұғалім – қарапайым халықтың
өкілдері. Олардың тұрмыс-тіршілігі, қуаныш-реніші, көбімізге белгілі
болғанымен, Маршал осы әр түрлі көрініс-жайттардан өзінше қорытынды
шығарады, зерттеп зерделейді. Ол публицист ретінде өлкедегі сан түрлі
шаруашылық мәселелерін шығармаларына өзек етеді.
Журналист-ақын А. Өтегенов жазушы шығармашылығы туралы айта келіп былай
дейді: “Маңғыстау мұнайының ел игілігіне айналуының өткен-кеткен
шежірелерін жинақтап жатсақ, сол тарихтың сарғайған парақтарында жазушы М.
Әбдіхалықовтың қолтаңбалары соны соқпақтай сайрап жатары сөзсіз! Өйткені
сол кездегі республикалық жастар газетінің тілшісі, жиырманың үсіндегі жас
жігіт вагон жатақханаларында геолог барлаушылармен бірге түнеп, олардың
еңбек өмірбаяндарын қалт жібермей баспасөзде жарқырата көрсете білді”
[13].
Осы кездегі қаламгер шығармаларындағы басты ерекшелік – өмір шындығын
көркем түйіндеу, жинақтап қорыту, яғни басты шеберлігі – шыншылдығында дер
едік. Журналистикадағы шындық өмірдің өзінен алынған нақты фактілер болып
табылады. Кімде-кім туған халқының өмірі мен тағдырын жетік білсе, қайғы
мен қуанышына ортақтаса алса, сол жазушы ғана көркем дүние тудыра алары
сөзсіз. М. Әбдіхалықовтың журналистік, публицистік портретінде өмірдің
көкейкесті мәселелеріне үн қосу, тақырып алуандылығы, әр мәселені сюжетпен
айтуы бірімен-бірі қабысып жатады.
Алпысыншы-жетпісінші жылдардағы бір кездегі шөлейт аймақ Маңғыстау
өңірінің алапат өндіріс аймағына – мұнай мен газ кен орындарына айналуы,
ғаламат өзгерістер өңіріне айналғандығы туралы жазылған мақалаларында
байқалған оттылық, цифрларға жан бітіре жазу оның шығармаларында айшықты
стильдік сипат алған. Журналистің әрдайым замана, уақыт талабына сай
оқиғаларға жауап беретін тақырыптарды тап басып, сол арқылы болашаққа
сеніммен, батыл қарауы оның жекелік қырын байқатады. Таңғажайып тарихы бар,
қатыгез табиғат ортасында ағыл-тегіл халық игілігін игеріп жүрген
қаһармандар мекені Маңғыстау аймағының кешегі тарихы мен бүгінгі өмір,
бұдан да жарқын болашағын баяндайды. Жазушының негізгі идеялары сол кездегі
жарық көрген публицистикалық мақала, очерктерінен көрінеді.
Сол кездерде, яғни 1961 жылдары елімізде жаңадан ашылған ірі мұнай
кенорны – Маңғыстау мәселесін бірнеше мақалаларында сөз еткен. “Лениншіл
жас” газетінің 1963 жылғы 18 сәуірде жарияланған “Мұнай түбегі – бақыт
түбегі” атты мақаласында Маңғыстау мұнай кәсіпорындарының Қазақстандағы ірі
мұнай көзі екендігін, оның маңызы сол кезеңде үлкен одақтық дәрежеде болса,
келешегі одан да зор болатындығына көрегендікпен болжау жасайды. Мақаланы
оқи отырып, жас публицистің көтерген мәселесін өте жетік білетінін,
материалға керекті дерек көздерін еңбек адамдарымен, іс барысында танысып
көрген-түйгенінен тудырғанын көреміз.
“1958, 1959-1960 жылдары Жетібай жеріне алғашқы батыс барлаушылар келген
шақта қатал табиғат бар айбарын төккен-ді. Жазда ыстықтан, қыста суықтан
ығысқан көпшілік жер үйлер қазып, баспана жасаған. Бірақ олар мойымады.
Мұның уақытша қиындық екенін түсінеді олар.
Сонымен асау табиғат жеңілді.
1961 жылғы июнь айының 20-сы күнгі түнгі сағат екіде №6 скважинадан
алғашқы мұнай фонтаны атты. Бұл жылдар бойына созылған қажырлы еңбектің
жемісі еді. Үш күн бойы игертпей тәулігіне 500-600 тоннадан аспанға жеке
шапшып атылған “қара алтын” кәрі Маңғыстаудың тарихында жаңа дәуірдің
басталғанын паш етті. Ғасырлар бойы қара жер қойнына жасырып келген
байлықты совет адамдары тауып алды. Сол түнгі вахтада бұрғышы Қантөре
Қуанышбеков тұрған ...” [13] деп алғашқы мұнай фонтанының атылғанына куәгер
ретінде толғана отырып, сол Жетібай жеріндегі бұрғылау мұнарасында еңбек
етіп жатқан жастар бригадасы жайлы, жастардың алдағы мақсат-міндеттері, бос
уақыттарын тиімді өткізуде орын алып отырған олқылықтарды сынайды.
Өткен мен бүгіннің, бүгін мен келешектің байланысын сақтау,
таба білу – М.Әбдіхалықовтың шығармаларына тән жағдай. Публицист мына бір
детальды ала отырып Маңғыстаудың бақыт түбегіне айналатынына сеніммен
қарайды: “Дала түні қоюланып, айналаны көмкеріп өз құшағына алып келеді.
Кенет даладан бір от жарқырай түсті. Топ-топ боп жылтылдаған от
аумағы айналада көбейіп барады...
...Әлгі оттар бірі сәл орнынан қозғалып, тербеліп, бірі – аспанда
самсаған жер серіктеріне, көкті шарлаған күміс қанатты құстарға, жер
бетімен жорғалаған шамдар ағысына айналып барады. Оның бәрі кәрі
Маңғыстаудың мұнайынан, газынан шыққан шырақ сияқты. Бір кезде бір ұрттам
су үшін зар шеккен құладүз Маңғыстау бақыт түбегіне айналды, айнала
бермек [37].
Өткен кезеңдерде жарыстың негізгі түрі социалистік дәуірде журналистер
еңбек мәселесін бірінші орынға қойды. Кімде-кім өндірілетін өнімнің
мөлшерін артық орындаса, өнімді сапалы шығарып оның өзіндік құнын
арзандатса, сол адамдар мадақталатын болды. Әрине, еңбек адамын бағалауда
оның қоғамдағы орнын белгілеуде еңбек шешуші роль атқарады және атқара да
бермек. Журналистің тақырыпқа бұлай келуінің өзі өміріміздің даму
дәуіріндегі әлеуметтік-тарихи жағдайға байланысты еді.
Бұл жылдарда елімізде болып жатқан елеулі оқиғалар: партияның ХХVІІ-
съезі, Қазан төңкерісінің 50 жылдығы, Ұлы Отан соғысына 30 жыл, тың және
тыңайған жерлерді игерудің 20 жылдығы тағы басқалар. М. Әбдіхалықовтың
публицистикалық шығармаларына арқау болды.
“Публицистикалық мақала, – дейді Т. Амандосов, – қоғамдық және
әлеуметтік мәні бар заман сезімін, заман лебін, оның тек бүгінгісін ғана
емес, оның өткенін де жете баяндаумен бірге келешегіне көз жібереді.
Публицистикалық мақала – бүгінгі күннің күрделі әлеуметтік мәселелерін
қозғайтын, дәуірдің негізгі міндеттерін көтеріңкі үнмен, көркем тілмен
жарқын баяндайтын шығарма” [38, 122 б.]. Заман тарихын жазу – дегеннің өзі
сол тарихты жасаушы адамдар туралы жазу деген сөз.
Бұл орайда М. Әбдіхалықовтың публицистикалық мақалаларына тән жағдай-
уақыт, заман туралы толғану, оның сыр-сипатын тереңірек ашып, мән-
мазмұнымен оқырманды таныстыру. Еліміздің өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
мәдениет, өнер саласындағы қол жеткен табыстарын нақты мысалдар,
фактілермен дәлелдеп, маңызды ой қорытындысын жасайды [39].
Жазушының “Маңғыстаудың тасы алтын, суы салқын” атты үлкен мақаласындағы
көтерген мәселесі – қоғамның ең негізгі, қымбат қазынасы – адам, адамның
денсаулығы. Мақала атына байланысты мынадай жолдармен басталады:
“Маңғыстаудың тасы алтын, суы салқын, сағынып жүре алмадым қайран халқым”
деп біреу өткен дәуірде сағынышпен айтыпты. Бұл екі жолды мен жас кезімде
шешемнің аузынан естіген едім. Алайда, осы уақытқа дейін бұл жолдарды кім
айтқанын білмеймін. Аты-жөні белгісіз, сірә, сауаты да жоқ осы адамның
айтқан сөзіндегі “тасы алтын, суы салқын” деген жолдары мені осы күнге
дейін қайран қалдырады. “Тасы алтын” деген жылтыр теңеу адамның көңілі
көтерілгендегі аузына түсіп кеткен әсіре сөз емес, шындық болып шықты.
Бұрынғы замандағы ит байласа тұрғысыз қу мекиен бұл күнде мұнай, газ, химия
өнеркәсібінің өлкесі болды. Ал, тас? Тас шынында да алтын есебінде
саналады. Маңғыстау тасын бүкіл елімізге ғана емес, шет елдерде де кең
пайдаланады...” деп жалпы осындай жер асты байлығының игеріліп жатқанын,
еңбек адамдарының қатыгез табиғат жағдайында ерлікке пара-пар тірліктерін
сүйсіне баяндайды да, “суы салқын” сөзінің неліктен айтылған жайына
тоқталады. Маңғыстау жерінен ерте кезден белгілі болған табиғи балшығының
қасиеті мен Жыланды жерінен табылған жерасты шипалы су көздерінің емдік
сипатының өз дәрежесінде зерттеліп, қолға алынбай отырғанына, халық
игілігіне толықтай айналмауына қынжылыс білдіреді.
Малын бағып, мұнайын өндіріп, ел дәулетін молайтып жатқан адамдардың
басты байлығы денсаулығына көңіл бөлу үшін шипалы су, балшықтардың халық
игілігіне айналуы, сауықтыру демалыс орындарының ашылуы қажеттілігін
жергілікті басшы органдарының, кәсіподақтар курорттарын басқару жөніндегі
Қазақ республикалық советінің назарына береді.
Жазушы М. Әбдіхалықовты әдебиет пен өнер мәселесі үнемі толғандырып
отырған. Оның әдебиетке қатысты ой-пікірлері көптеген сын мақалаларынан
танылады. Қазақ әдебиетінің көрнекті ақын-жазушылары
С. Жанғабылов, Ә. Кекілбаев, Ж. Молдағалиев, Т. Ахтанов, Р. Райымқұлов,
О. Бөкеев, С. Мұратбеков, С. Жүнісов, сыншы Б. Сахариев, орыс әдебиетінің
көрнекті жазушылары А. Гайдар, В. Панова шығармалары мен творчествосы
туралы пікірін ортаға салып, шеберлік мәселелерін сөз етеді.
М. Әбдіхалықов не туралы жазса да өз ұлтының, халқының мақсат-мүддесін
ойлай отырып, соның жақсылығына сүйсініп, жамандығына күйініп қалам
тербейді.
“Маңғыстау – күй түбегі” [40] мақаласы іштей “Реніш пен қуаныштар”,
“Зерттеушілер жол тартса”, “Арал мектебі” тақырыптарынан тұрады. Мақалада
Маңғыстау күйші-домбырашылары, әнші-жыршыларының құлашы кең тақырып
екендігі, сонау Абылдан бастап бүгінгі шаршы топтың талқысына түскен жас
өрім домбырашыларға дейін талай мұң-зар, қызықты хикаялар, адамды
толғандырар әңгімелердің молдығына тоқталады. 1874 жылы орыс патшасының
Хиуа жорығына еріксіз аттанған Есір күйшінің атақты “Ақжарма” күйінің шығу
тарихы, “Күлтай”, “Балбырауын”, “Жалды қара” күйлерінің шығарылуы
жайттарына толық түсінік береді.
Одан әрі қаламгер қазақ күйлерінің кең тынысты симфонияларға айналып
кетуінің оның ішкі құрылымы, диапазонына байланыстылығын дәлелдейді. Арал
мектебінің өкілдерінен Шамғұн Ыбыраевты, күй өнерін мирас етушілер А.
Жаңбыршин, С. Шәкіратов, Ә. Қожабергеновтерді, Ә. Есқалиев,
М. Өскінбаев, М. Панаевтарды зор құрмет иелері ретінде атайды. Тарихи
деректер бойынша 1918 жылғы Ә. Жанкелдин бастаған жорыққа көптеген күйші,
жыршы, әншілердің қатысып, қиын сәттерде рухани жігер берген өнерпаздардың
есімдері аталады .
Осы мақаламен мазмұндас “Күй, күйші және домбырашылар” [39] туындысында
да Маңғыстауда басқа өлкеге әзірше беймәлім болып келе жатқан бір ыңғайдағы
топтама күйлердің ерекшеліктерін, күйдің дара күйлер, ән-жыр әуенді күйлер
болып екіге бөлінетіндігіне тоқталады. Кейбір әндердің, күйлердің шығу
тарихын баяндайды. Мақала соңында автор айтар ойын былайша түйіндейді:
“Қазіргі күнгі басты мәселе – осы бір дүниені ел ішінен жинап алып музыка
сүйген қауымның игілігіне айналдыру... Ал мұны жинауды, әсіресе, облыстық
буындағы мекемелерге міндет етіп тапсыру бүгінгі басты мәселе. Оған уақыт
өткізуге болмайды”, – деу арқылы халқымыздың мол рухани мұрасын – күйлерін,
ән-жырларын ел ішінен жинақтаудың қаншалықты маңызды екендігіне шын
жанашырлық ниетпен, азаматтық міндетпен көңіл бөлуге шақырады.
М.Әбдіхалықовтың бірқатар мақалалары, атап айтқанда “Соңғы қоңыраудан
кейін”, “Каспий жағасында”, “Ұлы мақсат жолында”, “Ақ мектеп” осылай
ашылған” жас ұрпақ білім, тәрбие беру мәселелері, ұстаздық еңбектің қызығы
мен қиыншылықтары, оқыту үрдісін жақсартуға байланысты ойларды қозғайды.
Алпысыншы жылдардың көрермендері көркем шығармалар арқылы танып-
білетін тарихымыз, махаббат, достық, адамгершілік, бүгінгі өмір шындығы
жайындағы тағысын тағы оқиғаларды көркем образ арқылы жанды түрде
көрсететін кино өнерін тамашалады. Сондықтан бұл мәселеде көрсетіліп жатқан
кинофильмдерге назар аударып, оның күнгейі мен көлеңкелі тұстарын дұрыс
ажыратып баспасөзде көрсетіп отыру міндетін уақыт талап етті.
“Жұлдыз”, “Лениншіл жас”, “Социалистік Қазақстан”, “Қазақстан
әйелдері” сияқты түрлі басылымдарда жарияланып отырған ірілі-ұсақты
мақалаларында жазбагер ұлттық профессионалды өнердің, оның ішінде кино
өнерінің проблемаларын сөз етумен болған. Оның киноәлемінде экранға шығып
жатқан баспасөз арқылы зерделі ой білдіруінен кинозерттеушісі, білгірі,
кино сыншысы екені танылады.
Кинорецензияны жазарда “автор фильмді жақсы білумен қатар оған
байланысты әдеби және басқа материалды жетік білуге борышты. Ол фильмнің
көркемдік сипатын және негізгі образдың шындығы мен өмірлігін де газет
оқушыларына түсіндіріп беруі міндетті” [41, 266 б.] болды. Осы орайда
журналист М.Әбдіхалықовтың кино өнеріне арналған бірнеше рецензиялары,
мақалалары жазылды.
“Асудан атылған оқ” [42] рецензиясы қырғыз режиссері Б.Шәмшиевтің
М.Әуезовтің “Қараш-қараш оқиғасы” повесі бойынша түсірілген “Қараш-қараш
оқиғасы” фильм туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Белгілі бір кезеңде өз халқына қалтқысыз қызмет еткен және бір кезде
туған халқы өзін қорған етіп қалқан тұтқан арыстарды еске алып, еткен
еңбегін паш ету, бедел тұтып, бетке ұстау, қалтқысыз қастерлей білу
өреміздің өскендігінің белгісі болса керек.
“Өткендерін еске алған – өскендіктің белгісі; өткендерін ұмытқан
–өшкендіктің белгісі”, – деп халық даналығы айтқандай, барын базарлай
білуі, мақтан тұтып, қадіріне жету – өсетін елдің қасиеті, жақсылық нышаны.
“Көркем әдебиетті тек ұлы ақын-жазушылар жасамайды. Оның ұлылы-кішілі,
ірілі-уақты өкілдері болады. Әдебиет тарихы әр кезеңде әдебиетке
атсалысқан, оған өзінше аз да болса үлесін қосқан ақын-жазушыны ұмытпайды,
ұмытуға тиісті де емес” – деген Т. Кәкішевтің пікірі Маршал Әміржанұлы
Әбдіхалықовтың да әдебиеттегі еңбегіне арналғаны сөзсіз [1,77 б.].
Ердің жасы елудің үстінде, нағыз творчестволық кемелдену кезеңіне
келгенде бақилық болған талантты жазушы өзінен кейін өз алдына жеке
зерттеуге лайық қомақты әдеби мұра қалдырды.
Әдебиет – адам рухының қуатын танытатын ғажайып құбылыс болса, талантты
суреткер белгілі бір дәуірдің үні, халық ойы мен жай-күйінің жаршысы.
Жазушы – алдымен өз дәуірінің перзенті.
Маршал Әбдіхалықов – көп қырлы тұлға. Қаламы жүйрік журналист, жазушы,
аудармашы, драматург.
Таланттың өнер және өмір жолдарына тоқтала кетелік. Ол 1936 жылы 26
шілдеде Маңғыстау облысының бұрынғы Сығынды ауыл советінің Ақшұқыр жерінде
дүниеге келген. Әкесі Әміржан 1942 жылы соғысқа аттанып, 1943 жылдан бастап
хабар болмайды. Сөйтіп, бала Маршал шешесі Балипанның тәрбиесінде болады.
Маршал 1943-1953 жылдары Форт-Шевченко қаласындағы С.М.Киров (қазіргі
Е.Өмірбаев) атындағы орта мектепте оқи жүріп, тырнақалды туындыларын
қабырға газеттеріне жариялай бастайды.
М. Әбдіхалықовтың мектеп қабырғасында жүргенде-ақ әдебиетке құштарлығы
байқалады. Ол әдеби кітаптарды үзбей оқып, оқыған кітаптарының аты-жөнін,
жазушының, кітаптағы басты кейіпкерлердің аттарын өзінің жеке дәптеріне
жазып жүретін болған. Оның қолы мен қолтығынан ешқашан да әдеби кітаптар
түспейтін, орыс тілін жетік меңгергендіктен оны сыныптастары “қасқа бас
тілмәш” атандырған.
1954 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университеті филология
факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне оқуға түсіп, аталған оқу
орнын 1959 жылы бітіріп шығады.
Оқып жүрген шағында оның болашақ жазушылық дарыны байқала бастайды. 1955
жылы “Әдебиет және искусство” (қазіргі “Жұлдыз”) журналында 2-курс студенті
Маршалдың “Нәрсіз гүл” әңгімесі қазақтың белгілі прозаик-жазушысы Мұқан
Иманжановтың алғысөзімен жарық көрді. Тырнақалды бұл әңгімесі
республикамыздағы оқырман қауымға Маршал есімін таныс етті.
1959 жылы университетті ойдағыдай бітіріп, “Лениншіл жас” газетінің
жауапты қызметіне жұмысқа тағайындала тұрса да жанұя жағдайымен елге
келеді. Өзі оқып, білім алған С.М. Киров атындағы орта мектептің әдебиет
пәнінің мұғалімі болып сабақ береді және директордың оқу ісінің меңгерушісі
қызметін атқарады.
1962 жылы ауданның партия, Кеңес орындары Маршалды Т.Г. Шевченко
мемориалдық музейінің (мұражай) директоры етіп бекітеді.
Мұражайдың директоры болып қызмет істеген М. Әбдіхалықовтың өлке
тарихына, мәдениетіне сүбелі үлесін қосып жүргеніне жазушы
З. Қабдоловтай кемеңгердің мына сөзі дәлел болса керек: “22 шілде 1962 жылы
музейді аралап көрдік. Музей әлі шағын болса да ұлы ақынға, оның үлкен
халқына деген ересен махаббатты паш ете алады.
Т.Г. Шевченконың болуы – Маңғыстау үшін ерен оқиға. Бірақ бұл музей тек
сол оқиғаның шежіресі ғана болып қоймай, қазақ халқының аса бір қызықты,
тарихи шежіреге бай өлкесінің мол тарихын түгел тоғыстырғаны абзал.
Сондықтан да, бұл үлкен мекеменің өз өлкесінің өткен-кеткенін, сән-
салтанатын, әдет-ғұрпын, өзгеру-өсуінің айнасы боларлықтай дәрежеде қайрат
қылғанын қалар ек” [2].
1963 жылы шығармашылық, жазушылық талабын жалғастыру мақсатында ұстазы
З.Қабдоловтың шақыруымен жанұясымен Алматыға қоныс аударады.
Осы жылы М. Әбдіхалықов бір кезде еңбек жолын бастаған “Лениншіл жас”
газетіне әдеби қызметкер болып орналасады.
Орталықтан шалғай жатқан, республикалық баспасөз бетінде қағажу көрумен
келген Маңғыстау тақырыбының бағы жанып сала береді. Бәлкім, онысына сол
кезде М. Әбдіхалықовтың Маңғыстау топырағынан шыққан жалғыз журналист
болғандығы себеп те шығар. Әңгіме, очерк, мақала, суреттеме бір сөзбен
айтқанда Маршал қаламы жанр талғаған жоқ.
1964-1967 жылдар арасында “Қазақстан әйелдері” журналында бөлім
меңгерушісі қызметін атқарады.
1967-1975 жылдар аралығында “Қазақфильм” киностудиясында Совет
киноөнерін насихаттау бюросында, режиссер-ұйымдастырушы халқымыздың
көрнекті қаламгері, дарынды тұлға Әбіш Кекілбаевпен қызметтес болды. Әбіш
Кекілбаев дубляж бөлімінің бас редакторы, М. Әбдіхалықов редакторы болды.
Киностудиядағы жылдары Маршал шығармашылығындағы ең бір жемісті жылдар
десек асыра айтқанымыз емес.
Ол “Қазақфильм” киностудиясында редактор орынбасары болып істей жүріп,
елуге жуық фильмдерді, киносценарийлерді аударуға қатысқан.
Шығармашылық жұмысқа ауысқанға дейін 1976-1986 жылдар арасында “Жұлдыз”
журналында аға әдеби қызметкер болып жұмыс жасайды. “Жұлдыз” журналы сол
кезеңде республикадағы бірден-бір әдеби журнал болғандығы белгілі.
М. Әбдіхалықов Маңғыстауды “Жұлдыз” журналы арқылы танытқан ең алғашқы
жазушы болып табылады. Қаламгердің бірнеше әсерлі әңгімелері, аудармалары,
“Аққыстау” хикаясы, “Сүйінғара” романымен де оқырмандар осы журнал бетінен
танысты.
1965 жылы “Қайнар” баспасынан “Отызмыңыншы” атты тұңғыш кітабымен
тұсауын кесіп, әдебиет әлеміне қадам басқан жас жазушының осыдан кейін
“Маңғыстау хикаялары” (1967), “Ленин тапсырмасы” (1967), “Желаяқ бала”
(1969), “Алыстағы Маңғыстауда” (1971), “Қара тасқын” (1975), “Жердің асты
жеті қат” (1975) сияқты туындылары жарыққа шығады.
Қаламгер шығармашылығының үлкен бір белесі – “Сүйінғара” тарихи романы
1981 жылы “Жұлдыз” журналының №8,9 сандарында жарияланды.
Драматургия саласындағы бірден бір еңбегі “Асыл жандар” пьесасы 1981
жылы Атырау облысы М.Өтемісов атындағы облыстық драма театрында қойылды.
М. Әбдіхалықовтың редакторлық, аудармашылық қызметтері де көңіл
толтырарлық. Ол әуелде итальян жазушысы А. Моравианың “Өмір – ну орман”, Л.
Палаштидің “Айырылысу шарттары”, А. Найменовтың “Мекке мен Мәдина”
әңгімелерін, А. Зегерс, Э. Коштың әңгімелерін аударса, кейін Ж. Икрамидің
“Жаны сірі сілімтік”, А. Сергеевтің “Петербург елшісі”, М. Симашконың
“Комиссар Жанкелдин” романдарын ана тілінде сөйлетті. Жазушының жеке
мұрағатынан бұрын баспа бетін көрмеген “Мен күнге сенемін” (Т. Әлниязов
туралы). “Мұнара басындағы жұлдыз”, “Біздің мектептің баласы”, “Балсұлу
апай хақында”, “Ескі Палестина жерінде”, “Аралағаш этюдтері”, “Қауырт
маусым” сияқты публицистикалық шығармалары, “Кәрі арлан”, “Даладағы
кездесу”, “Нағима”, “Шымыр иірім”, 2007 жылдан репортаж (қиял), “Актриса”
әңгімелері, “Жапандағы жылғыз келіншек” (телевизияға арналған драмалық
шығарма), “Сол бір үш-төрт ноқат” повесі, “Қарасорды игеру” романдары
(толық емес) қолжазбалары табылып отыр.
“Жазушы творчествосы оның адамдық болмысымен, азаматтық бітімімен,
өзгеден ерек өз өмір тәжірибесімен, білімімен, мәдениетімен,
дүниетанымымен ұласып, керек десеңіз бірігіп біте қайнасып жататынын”
академик Зейнолла Қабдолов терең пайымдаған [3, 334 б.]. Осы тұрғыдан
келгенде әдебиет әлеміне публицистикалық пафосты жанрлар арқылы келіп,
көркем проза, таза журналистік сала, бұларға қоса көркем аударма да ден
қойып құдіретті сөз өнеріне құнды дүниелер әкелгені, әрине М.
Әбдіхалықовтың қаламгерлік қуатын танытарлық еңбектер еді.
Әдебиет – қоғамдық ой-сана, пікірлердің аса жүйелі, жинақталған
көрінісі. Қоғамдық ой-сана әдебиет арқылы танылып, қалыптасады. Осы бағытта
уақыт талабына жауап беретін шығармалардан алдымен іздейтініміз –
тақырыптың көркемдік шешімін табуы, ой мен сезімнің тереңдігі мен
мөлдірлігі, өмір бедерлерінің молдығы, жан-жақтылығы, ең бастысы
адамгершілік ізденістер болмақ. М. Әбдіхалықов өмірден қандай құбылысты
алып суреттемесін оны адам өміріне, тіршілігіне, асыл мұрат-мақсаттарына
замана шындығы арқылы шығаруды көздейді.
Бұл диссертациялық еңбегімізде М. Әбдіхалықов шығармалары жан-
жақты қарастырылады. Қаламгердің мол әдеби мақсатына, шығармашылық жолына
сипаттама бере отырып, олардың өз заман шындығын қандай дәрежеде ашып
бергеніне, өзекті проблемалар мен тақырыпты көтергендігіне, характерді
жасау мәселесін шешудегі жетістіктеріне тоқталамыз. Сондай-ақ аталған
міндеттерді жүзеге асыруда қандай көркем құралдарды, әдеби тәсілдерді
пайдаланғандығы нақты мысалдар арқылы талданады.
Жазушы қаламынан бірнеше публицистикалық шығармалар, әңгімелер мен
повестер, пъеса, романдар дүниеге келді. Қашан да тынымсыз ізденіс
үстінде болған жазушы нені жазса да, қалай жазса да замана шындығынан
ауытқымай өзі өмір сүрген кезеңнің сан түрлі мәселелерін суреттеуге
ұмтылды. Суреткердің әр шығармасынан өмір шындығы айқын танылып, қоғам
адам жайлы азаматтық ойлар туындап жатады.
Өзіміздің қарапайым араласып жүрген қарапайым замандастырымыздың
тағдыры жазушыны көп толғандырады. Сол себепті М. Әбдіхалықов өз
замандастарының өмір тіршілігін, көңіл-күйі мен сезімін, ой толғаныстарын,
күйінші мен қуанышын, ой-арман мұраттарын суреттей келе, олардың бойындағы
қасиеттерді даралап көрсетуде ізденістерге барады. Замандас бейнесі дегенде
жаңа заманда, ғылыми-техникалық қарыштау дәуірінде өмір сүріп жатқан
замандастарымыз көз алдымызға келеді. Уақыттың жылдам алға жылжуы мен
қоғамда болып жатқан ірі өзгерістердің әсері арқылы алпысыншы-сексенінші
жылдар әдеби шығармаларында көрініс тауып жатты.
М. Әбдіхалықов өз творчествосында халық өмірінің түрлі
торабын қамтыған жазушы. Әрбір заманның шындығы шежіре боларлықтай
оқиғалардан тұрады. Қаламгер шығармаларына арқау болған негізгі желі
– халық өмірінің шынайы көріністері, кейіпкерлері – еңбек адамдары
болды. Кімде-кім туған халқының өмірі мен тағдырын жетік біліп, оның
қайғысы мен қуанышына ортақтаса алса, сол жазушы ғана көркем дүниелерін
тудырары анық.
М. Әбдіхалықовтың әрдайым замана, уақыт талабына сай оқиғаларға
жауап беретін тақырыптарды тап басып, сол арқылы болашаққа сеніммен
қарауы оның жекелік қырын танытады.
Қазақ әдебиетінде қалыптасқан дәстүрлі арнаны жаңа қырынан
таныта отырып, кейіпкерлердің ішкі әлеміне үңіледі, көңіл-күйлеріне
терең мән береді. Замандас бейнесін сомдай отырып, өмір шыңдығын шынайы
бейнелейді, еңбек адамдарының жасампаз күшін, ерен еңбегін көркем
суреттей отырып, әлеуметтік мәселелерді алға тартады.
Көркемдікті әдеби шығарманың төл ерекшелігі мен дара сапалық
көрсеткіші десек, ол суреткердің өмірді тани білуі, кейіпкер келбетін шебер
бейнелеуі және ой сезім мен жан толқынысын әсерлі суреттеп, негізгі идеясын
жеткізудегі қабілет-қарымына байланысты жасалады. Көркемдіктің бастауы
жазушының көрген-түйгенімен қатар, оның көргендігі мен қиялға байлығында.
М. Әбдіхалықов көркемдікті шындықтан шығарады. Кәдімгі күнделікті өмір
болмысты табиғи түрінде көркем бейнелей біледі. Бұл – бір. Екіншіден,
жазушы шығармаларындағы замана келбеті мәселелерімен қоса, кейіпкер бейнесі
мен жазушының көркемдік әлемі жайлы шығармалары ғылыми айналымға түспей
келеді.
Үшіншіден, қаламгердің шығармашылығын түгелдей қарастыру арқылы,
оның стилінің сапалық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік аламыз. Осы
тұрғыдан жазушы шығармаларын жүйелі түрде талдау арқылы өмір шындығының
көркем шешімін табудағы авторлық ізденісті айқындау, сол арқылы өмір
шындығының өнер туындысына айналу жолындағы жазушының өзіндік мәнері
мен қолданған әдіс-тәсілдерінің көркемдік сыры тексерілді.
Тақырыптың өзектілігі
Қазақ әдебиеті, қазақ сөз өнері ХХ ғасырда жаңа бір көркемдік
кеңістікте жасап, байыды. Жекелеген қаламгердің шығармашылық тағдырын
қазбалап танытып, тереңіне бойлап, қаламынан шыққан туындылардың
көркемдік сапасын ажырату, талдау, таразылау бүгінгі күннің сұраныстары
екендігі анық. Көркем ойдың айдынында өз бағытын барлап, діттеген меже,
көздеген мақсат тұрғысында шығармашылық қарымын көрсеткен суреткердің
бірі Маршал Әбдіхалықов еді.
Уақыт деңгейінен Маршал Әбдіхалықов шығармашылығы жайлы сөз
қозғау үшін ең әуелі оның жазушылық, суреткерлік, азаматтық ұстанымы
жайлы айту қажет. М.Әбдіхалықов шығармашылығы – қаламгердің қалыптасу,
өмір сырына бірте-бірте қанығу, өмір тану және оны көркемдік шындыққа
айналдыру тәсілдерін игеру, табу, жетілдіру жолы.
Жалпы М.Әбдіхалықов қаламынан екі жүзге жуық публицистикалық
мақала-очерк, проза жанрында жиырмадан астам әңгіме, 6 повесть, 2 роман, 1
драмалық шығарма дүниеге келіпті. Аударма саласында оннан аса әңгіме-
новеллаларды, романдарды ана тілімізде сөйлетті. Мұның өзі қаламгердің сан
қырлы талант иесі болғандығын танытады. Жарияланып үлгермеген, жазушы
қоржынында қалып қойған құнды дүниелерінің өзі бір төбе, бөлек әңгіме.
Тәуелсіз мемлекет ретінде өткен тарихымызды қайта тірілтіп, ұлттың
қамын ойлаған ұлылар айтқан ұлы өсиетті ұрпақтар жадында сақтау үшін
сан-салалы жұмыстар жүргізілуде.
Өзі өмір сүрген кезеңдегі әлеуметтік істердің үнемі басынан табылған,
қоғамның мәдениеті, рухани өмірінің әр саласында аянбай айналысқан, мұны
азаматтық борышы санаған М.Әбдіхалықов қарымды публицист дәрежесіне жеткен
қаламгер. Оның азаматтық, қаламгердік қадірі жайлы қабырғалас дарындар
құнды пікірлер айтты.
“Мәкең – Маңғыстау өлкесінің жазушылары мен ақындарының,
әдебиетшілері мен журналистерінің, қалам ұстаған барша азаматтарының
шын мәнінде Маршалы еді”.
“Маршал Әбдіхалықовтың оқырманына сондай жақын болуына сонау
алпысыншы-сексенінші жылдарда әр санын ел асыға күтетін “Лениншіл жас”,
“Қазақстан әйелдері”, “Жұлдыз” секілді оқырманы соншалықты көп газет,
журналдарда еңбек етіп жүрген кездегі жиі-жиі шығып жататын көркем
очерктері мен публицистикалық тақырыптарға арналған мақалаларының да
ролі аз болған жоқ. Кейіпкерлері әр қилы мамандық иесі, әр түрлі
атыраптың азаматтары болатын. Бұл тұрғыда ол бүкіл Қазақстанның күллі
аймағын шығармашылығында қамтыған қаламгер секілді қабылдануға
лайықты еді [4, 9 б.].
Маршал Әбдіхалықовтың жазушылық сыры, шығармашылық шеберханасы жайлы
белгілі бір деңгейде пікір айтып, ой толғауға мүмкіндік беріп отырған
бірнеше жай бар. Ол ең әуелі, жазушы шығармаларының өзі.
Жазушының көркем прозасында орын алған тақырыптың бірі- замандастар
тағдыры, бүгінгі заман тақырыбы. Қаламгердің бірнеше публицистикалық
шығармалары, әңгіме, повесть, романдарында ХІХ-ХХ ғасыр басындағы тарихи
шындықты арқау етеді. Жазушы қай кезеңнің оқиғаларын, немесе қандай
тақырыпты арқау етпесін, алдымен адам тағдырын, оның тыныс-тіршілігін,
өмірдегі күрес-тартысын, әлеуметтік ортадағы әрекетін, қоғамдағы
азаматтың белсенділігін тереңірек танытуды мақсат етеді.
Жазушы адам мен қоғам, адам мен орта қатынасын әрдайым басты назарда
ұстайды. Алпысыншы-сексенінші жылдарда тереңірек көрінген қоғамдық-
әлеуметтік өзгерістер, ол әлеуметтік немесе өндіріс саласында болса да
жазушы ең алдымен адамның адамгершілік, рухани-моральдық қасиеттерін
ашып суреттеуге ден қояды.
Диссертация жұмысының өзектілігі – Жазушы Маршал Әбдіхалықовтың
барлық әдеби мұрасын алғаш рет тұтастай толық түрде жан-жақты қарап, оның
әдебиеттегі орны мен бағыттарын анықтау. Жазушының әдеби шығармашылық
мұрасы диссертациялық зерттеуге арқау болып, бұрын ғылыми тұрғыда
қарастырылмауы себепті тұңғыш рет жалпы шығармашылық тұтастық күйінде
арнайы сөз болуы және өзі өмір сүрген кезеңнің тарихи-мәдени даму
ауқымында саралануы тақырыптың зәрулігін анықтайды.
Тақырыптың зерттеу деңгейі. Маршал Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы осы
уақытқа дейін толыққанды топтастырылып, ғылыми тұрғыда танылмаған. Ширек
ғасырлық шығармашылық өмірінде жазушының артына қалдырған әдеби мол мұрасы
публицистикалық еңбектері, прозасы, аудармалары осы диссертацияның арнайы
объектісі болады, сонымен қатар зерттеу барысында жазушының өмірі мен
шығармашылығының негізгі кезеңдері де сөз болып отырады. М.Әбдіхалықовтың
шығармашылығы арнайы ғылыми зерттеудің нысаны болғанымен, жазушының
өмірбаяны, шығармашылығы туралы
З.Ғ.Бисенғали [5], Ж. Тілепов [4], М. Атымов [6], Қ.Әбдезұлы [7],
Т.Тоқбергенов [8], Т.Мәмесейітов [9], С.Оспанов [10], Ә. Спан [11],
У.Қайралапов [12], А. Өтегенов [13], Ж. Құрмашевтың [14], т.б. сын-
мақалаларын атап өткен орынды.
Дегенмен, жазушының әдеби мұрасын, қоғамдық қызметкерлігін қалың
көпшілік арнайы зерттеу деңгейі тұрғысынан тани алған жоқ. Жазушылық
шығармашылық ғұмырбаяны, жекелеген еңбектерінің тақырыптық-жанрлық,
көркемдік ерекшеліктері де арнайы зерттеу жүйесіне айналмаған еді. Осы
еңбек сол кемшіліктердің орнын толтырып, жаңаша көзқарастар
трғысынан сөз етеді. Қаламгердің 70 жылдық мерейтойына орай 2006 жылы
Маршал Әбдіхалықовтың әдеби мұрасы және рухани тәрбие мәселелері” атты
ұжымдық жинақ жарық көрді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. Диссертациялық арнайы еңбек жазу
барысында Маршал Әбдіхалықовтың әдеби мұрасын тұтас қамти отырып, оның
шығармашылығы жайлы әдеби сындағы баға, бағдар; әдебиеттану ғылымының
теориялық ұстанымдарын негіз ете отырып, жазушының суреткерлік әлемі,
шеберлік алымы жайлы жан-жақты, нақтылы талдау жасап, қаламгер Маршал
Әбдіхалқовтың жазудағы даралығын аша түсуді көздедік.
Осы мақсатта Маршал Әбдіхалықовтың публицистикалық шығармаларындағы
проблемалық тақырыптың ерекшеліктерін, әңгіме, повесть, романдарының
жанрлық сипатын, тілдік ерекшелігін, шеберлігін арнайы, нақтылы зерттеуді
міндет еттік.
Алға қойған мақсаттарды жүзеге асыру үшін төмендегідей нақты
міндеттерді белгіледік.
– Маршал Әбдіхалқовтың жазу шеберлігін ұштау жолындағы ізденіс
нәтижелерін айқындау;
– М. Әбдіхалықовтың публицистикалық шығармаларының жанрлық,
проблемалық және тақырыптық ерекшеліктерін ашып, түрлерін көрсету;
– Жазушының прозалық шығармаларындағы сюжет құру, композиция
жасау тәсілдерін, баяндау үлгілерін табудағы даралығын,
шығармаларының жанрлық сипаттарын ашып көрсету;
–М.Әбдіхалықовтың шығармасындағы тілдік қолданыс, кейіпкер
тіліндегі ерекшелік жайын талдау;
– Прозалық шығармашылығының негізгі кезеңдерін, сондай-ақ оларға
тән ерекшеліктерді айқындау.
– Публицистің мерзімді басылымдардағы жарияланымдарын талдау;
– М. Әбдіхалықов шығармаларындағы жаңашыл, өзіндік суреткерлік
қолтаңбаны айқындау, жазушы қол жеткізе алған көркемдік арналардың
көріну аясына ден қою.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста М.
Әбдіхалықовтың әдеби шығармашылық мұрасын тұңғыш рет барынша терең,
жан-жақты және кешенді түрде зерттеуге талпыныс жасалды. Оның
публицистикалық, прозалық шығармаларының тілі, стилі, жанрлық
ерекшеліктері, қамтыған тақырыбы, көтерген проблемалары сарапқа салынды.
Жазушының шеберлігі кең көлемде қарастырылды, өмірі, шығармашылығы қазақ
әдебиетінің тарихында алғаш рет арнайы зерттелініп отыр.
Қаламгер публицистикасының әлеуметтік мәні тұңғыш рет жан-
жақты зерттелді;
– Маршал Әбдіхалықовтың шығармашылық қалыптасу, шеберлікке
төселу бағыттары оның публицистикалық туындылары, әңгіме, повестері
мен үлкен прозадағы көркемдік алымдарын сабақтастыра, салыстыра
талдау арқылы айқындала түсті;
– Жазушының шығармашылық мұраты, қаламгерлік ұстанымы, қоғамдық-
әлеуметтік көзқарас мәселесі көркемдік таным аясында зерделенді.
– М. Әбдіхалықов шығармаларындағы замандас бейнесі мен заман
шындығының арасындағы терең сабақтастық сыры қарастырылып, осы
бағыттағы суреткер стиліне тән ерекшеліктер екшеліп көрсетілді.
Зерттеудің нысаны ретінде Маршал Әбдіхалықовтың әр жылдары
баспасөз бетінде жарық көрген жеке жинақтарындағы тақырыптардағы
публицистикалық туындылары, көркем әңгімелері мен “Отыз мыңыншы”, “Желаяқ
бала”, “Алыстағы Маңғыстауда”, “Ленин тапсырмасы”, “Қара тасқын” повестері,
“Жердің асты жеті қат”, “Сүйінғара” романдары алынды.
Диссертацияның деректік көзі ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық
Ғылым академиясы Орталық кітапханасының, Қазақстан, Республикасы Ұлттық
кітапханасының арнайы және сирек қолжазбалар қорларында сақталған,
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінен, Маңғыстау облыстық
кітапханасынан, Маңғыстау облыстық өлкетану мұражайы, мұрағатынан,
Маңғыстау облысы Түпқараған ауданы Ақшұқыр елдімекеніндегі М. Әбдіхалықов
атындағы орта мектептегі “Маршалтану” мұражайы, М.Әбдіхалықовтың жеке
архивінен алынған көптеген публицистикалық шығармалары, оның өмірбаянына,
шығармашылығына қатысты түпнұсқа құжаттар мен деректік маңызы бар
мәліметтер жұмысымыздың өзегі болды. Сонымен бірге қаламгердің “Әдебиет
және искусство”, “Лениншіл жас”, “Пионер”, “Қазақстан ауыл шаруашылығы”,
“Қазақстан әйелдері” журналдарында, “Лениншіл жас”, “Қазақ әдебиеті”,
“Социалистік Қазақстан”, “Маңғыстау”, “Коммунистік жол”, “Жұмысшы” т.б.
газеттерде жарияланған публицистикалық мақалалары мен очерктері,
естеліктері, әңгімелері, повесть, романдарынан үзінділер
пайдаланылды.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында тарихи талдау,
салыстыру, жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі Зерттеу барысында
әлемдік әдебиеттану, қазақ әдебиеттану ғылымындағы жеке қаламгердің
жазушылық шеберханасы жайлы жазылған зерттеу еңбектердің негізгі
нәтижелерін, зерттеу методологиясын ұстандық. Жазушының көркем дүниелерінің
идеялық-көркемдік, стильдік табиғатын ашып көрсетіп, көтерілген басқа да
мәселелердің шешімін табуда қазақ әдебиеттануының көрнекті өкілдерінің
құнды ой-пікірлеріне, әдеби-сын зерттеулеріне сүйендік. Олардың
теориялық таным-түсініктері, жекелеген қағидалары негізге алынды.
А.Байтұрсынов [15], М. Әуезов [16], З. Ахметов [17], Р. Нұрғалиев [18],
Т.Кәкішұлы [1], Р. Бердібаев [19], М. Қаратаев [20], С. Қирабаев [21],
С.Қасқабасов [22], С. Әшімбаев [23], Ж. Дәдебаев [24], Қ. Әбдезұлы [7],
Б.Майтанов [25], З. Бисенғали [26], Ж. Тілепов [4], Ә. Кекілбаев [27],
Т.Тоқбергенов [28], Т. Мәмесейітов [9], З. Серікқалиев [29], Қ. Ергөбеков
[30], Б.Сердәлі [31] т.б. көрнекті ғалымдардың еңбектері ғылыми дәйек
ретінде пайдаланылды. Сондай-ақ алыс-жақын шетел ғалымдары атап айтқанда,
М.Бахтин, В.Литвинов, В.Здоровега, М.Горькй т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі
ой-тұжырымдар зертеу мақсатына қол жеткізуде сараланып, пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні.
Жұмыстың нәтижелері мен негізгі тұжырымдарын орта, арнайы, жоғары
мектептерге оқулықтар, оқу құралдарын жазуда, сондай-ақ жоғары оқу
орындарында қазақ әдебиетінің қазіргі кезеңін қамтитын дәрістер мен
арнайы курстарда, семинарларда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- М. Әбдіхалықов – қазақ публицистикасының тарихына уақыт ағымын,
мезгіл межесін бағдарлап, өз заманындағы қоғамдық-саяси, әлеуметтік
жағдайларды барынша шебер талдап, жаза білген қаламгер.
- М. Әбдіхалықовтың шығармашылығында тақырып табу, тарихи деректерді
жинау, іріктеу үстіндегі әрекеті, ұлттық сипаты анық оқиғалар мен
өмір, тұрмыс-тіршілік деректерін пайдалану шеберлігі, кейіпкер мен
түптұлғаның шынайы арақатынасы, өмір шындығының көркем шындыққа ұтымды
түрде ұласу сатылары, жанрлық-эстетикалық ізденістері, тіл, стиль
бағытында жазушы қолтаңбасы анық, айқын көрінді:
– М. Әбдіхалықовты жазушы ретінде танытатын прозалық шығармаларының
тақырыптық-идеялық құндылығы ұлттық мүддені биік көтерген суреткерлік
парыздан туған;
– Деталь, мінездеу, пейзаж, ішкі монолог, диалог, авторлық баяндау,
композициялық үйлесімдер – мақал-мәтелдер, шешендік сөз оралымдарын т.т.
ұтымды, ұтқыр шеберлікпен пайдалана алған қаламгер стилі
даралығымен назар аударды;
– қазақ әдебиетіне, тарихына, өнеріне арналған зерттеу
мақалаларында Т. Әлниязұлы, Н. Оңғалбаев, Ж. Мыңбаев, С. Үргенішбайұлы, Қ.
Нәдірбаев, С. Жанғабылұлы т.б. тұлғалардың өмірі мен қоғамдық
қызметтеріне қатысты тарихи әділетті мұраттарын айқындады.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы.
Зерттеудің теориялық тұжырымдары мен нәтижелері “Қазақ тілі мен
әдебиеті”, “Ұлағат”, “Қазақстан мұғалімі” журналдарында, әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті хабаршыларында жарық көрді. 2005 жылы әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде өткізілген
“М. Әуезов және әлем әдебиеті” және 2007 жылы “ХІХ ғасыр әдебиетін оқыту
мен зерттеудің өзекті мәселелері және Шернияз Жарылғасұлының әдеби
мұрасы”, т.б. халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда баяндалып,
конференция жинақтарында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен
және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілді.
1 М. ӘБДІХАЛЫҚОВТЫҢ ЗАМАНА ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШАҒЫН ЖАНРЛАРЫНДА БЕЙНЕЛЕУІ
Мерзімді баспасөз – “қоғам айнасы” ғана емес, сонымен қоса жазуға
қабілетті, таланты бар адамдарды қаламгерлікке, жазушылыққа баулитын, оның
бойындағы шығармашылық мүмкіндігінің барынша дамуына негіз боларлық
шыңдалу, үйрену мектебі іспетті. Ұлы жазушы М. Әуезов айтқандай:
“Тәжірибеге қарағанда, әдебиет жұртшылығының арнаулы газеті оқушы
жұртшылыққа әдебиеттік қоғамды жақыннан танытады. Ұдайы үзілмес дем-
тынысымен, талап-табысымен тірі тұтас бейнедей, жанды күйде жақсы
аңғартады. Өмір мен әдебиеттің, халық пен жазушының күнделікті ара қатынасы
үздіксіз өсіп отыратын болады. Газетсіз әдебиет қауымы роман, драма,
поэмаларды немесе әңгіме, очерк, жеке өлеңдер түріндегі шығармаларды
тудырып жатқанымен, творчестволық тіршілік баяу, солғын тәрізденеді” [16].
Кез келген қаламгер өзіндік бағыт-бағдарын баспасөз майданында шыңдайды
десек, жазушы М. Әбдіхалықовтың да шығармашылық жолы журналистіктен
басталады. Ол редакциялық әр түрлі қызметтерді атқара жүріп, артына мол
әдеби-публицистикалық мұрасын да қалдырды. Жазушының көзі тірісінде жарыққа
шыққан “Маңғыстау хикаялары” (1967), очерк-мақалалар жинағы осыған дәлел.
Жұмыс барысында М. Әбдіхалықовтың “Социалистік Қазақстан”, “Лениншіл жас”,
“Қазақ әдебиеті”, “Әдебиет және искусство”, “Жұлдыз”, “Қазақстан әйелдері”,
“Мәдениет және тұрмыс”, “Ленин туы”, “Пионер”, “Қазақстан ауыл
шаруашылығы”, “Коммунистік жол” т.б. газет-журналдарда жарық көрген
мақалалары мен очерктері, рецензиялары пайдаланылды.
Қаламгердің журналистік шығармашылығы заман тудырған заңды
құбылыс. Ол қоғамдық қажеттілікпен тығыз байланысты түрде болды. Жазушының
көптеген көркем дүниелерінің алғашқы бастау көзі, негізі оның журналистік
еңбектерінде қаланған.
Қоғамдық дәуірдің шынайы бет-бейнесін жасауда қажымай еңбек еткен, отыз
жылдай ғұмырын “құдіретті сөз өнеріне” қызмет етуге бағыштаған
М. Әбдіхалықовтың творчествосын зерттеудің қажеттілігі – оның қаламынан
туған очерк, повесть, романдардың көркемдік жетістіктері мен актуальдылық
сипатында және замандастарының шынайы бейнесін жасай алғандығында жатыр.
Жазушы творчествосына идеялық-көркемдік талдау жасап, өзіндік ерекшелігін
ашу әдебиетіміз үшін қажетті, маңызды іс деп есептейміз.
Қаламгер шығармашылығының жеткілікті дәрежеде зерттелмеген, назардан тыс
қалып келе жатқан бір қыры – оның журналистік қызметі мен публицистикалық
мол мұрасы. Кейбір азды-көпті мақалаларда, естеліктерде М. Әбдіхалықовтың
қаламы жүрдек журналист болғандығы, баспасөзде ұзақ жылдар бойы қызмет
істегені айтылғаны болмаса, көңіл қуантарлықтай толымды ой-пікірлер, жан-
жақты, терең зерттеу бола қойған жоқ.
Оның газет қызметкері ретінде жарияланған шығармалары өткен уақыттардағы
ұлттық баспасөздің беттерінде сақталып келгенімен, газет-журналдар уақыт
тезіне шыдамай жыртылып, жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрғандығы жасырын
емес. Сондықтан мұндай мұралардың әрқайсысын жинақтап, саралап бүгінгі
ұрпаққа жеткізу міндетін уақыт талап етеді.
М. Әбдіхалықов шығармашылық еңбек жолында елдің қоғамдық өміріне белсене
араласып, өз заманының маңызды мәселелерін баспасөзде жарық көрген
туындыларына өзек еткен.
Публицистің журналистік майданы 1961 жылы “Лениншіл жас” газетінің
Маңғыстау (бұрынғы Гурьев) облысындағы меншікті тілшілігінен басталғандығын
ескерсек, бұл өлкенің оның үлкен өмір мектебіне айналғандығын көрсетеді.
Өйткені мұндағы жаңадан ашылып жатқан өнеркәсіп пен өндіріс орындары ел
экономикасының негізін қалап, қарышты қадам басып келе жатқанда, Маршал
Әбдіхалықов сынды бойы ерік пен күш-жігерге толы жалынды жастың келуі үлкен
сілкініс болды. Кейін 1963 жылы “Лениншіл жас” газетіне әдеби қызметкер
болып жұмысқа орналасқаннан кейін де бұл өңірдегі тың өзгеріс-жаңалықтар
оның бүкіл өміріне, дүниеге деген көзқарасына бетбұрыс жасаған елеулі
оқиғаларға айналды.
Белгілі ғалым Ж. Тілепов жазушының шығармашылығына жан-жақты талдау
жасай отырып төмендегідей баға береді: “...Қазақ оқырманы әлемдік әдебиетте
елеулі орны бар, Мәкеңмен аттас австриялық жазушы Маршал Аланды білмесе
білмегені шығар, бірақ Маршал Әбдіхалықов атты қаламгерді қай тұста де өте
жақсы білді. Ал, оның оқырманына осындай жақын болуына сонау алпысыншы-
сексенінші жылдарда әр санын ел асыға күтетін “Лениншіл жас”, “Қазақстан
әйелдері”, “Жұлдыз” секілді оқырманы соншалықты көп газет-журналдарда еңбек
етіп жүрген кездегі проблемалық тақырыптарға арналған мақалаларының да рөлі
аз болған жоқ. Кейіпкерлері әр қилы мамандық иесі, әр түрлі атыраптың
азаматтары болатын. Бұл тұрғыда ол бүкіл Қазақстанның күллі аймағын
шығармашылығында қамтыған қаламгер секілді қабылдануға лайықты еді” [8, 9
б.].
Расында да қаламы жүрдек журналист қай салада жазса да зерттеп отырған
объектісіне жете көңіл бөліп, ол мәселеге қоғамдық мақсат тұрғысынан қарап
оқырманға таныла түсті.
Жүсіпбек Аймауытұлы “Ел газетке не жазбақ?” атты мақаласында газет қалың
бұқаранікі болу үшін елмен етене араласуы керек екенін айта келіп:
– Қайткенде газет елмен жақын араласады? – деп сұрақ қояды. Оған өзі:
“Әрине, елдің өз тұрмысын өзіне айнаға түсіргендей ашық көрсеткенде” [7], –
деп жауап береді. Бұдан баспасөздің міндеті нақты, шындық тұрғысында
көрсету екендігі айқын аңғарылады.
Баспасөздің осы міндетін дұрыс түсінген журналист М. Әбдіхалықов өз
кезегінде өмірдің барлық саласына жіті көзбен қарап, қайсыбір мәселелер
төңірегінде ой толғағанда шамасынша ақиқатты айтуға тырысады. Газет
қызметінде жүріп өнеркәсіп орындарын, республикадағы өндіріс орындарын,
алып құрылыстарды аралап жүріп халық өмірімен тығыз байланыста болады.
Алпысыншы-жетпісінші жылдардағы ел өмірінде, туған мекені – Маңғыстау
өңірінде болып жатқан өзгерістер, өндіріс орындары, мұнай-газ кен
орындарының ашылуы, халықтың тұрмыс-тіршілігі, салт-санасы, арман-мақсаты,
ерен еңбегі М. Әбдіхалықов қаламынан тыс қалған жоқ.
Публицистің осы тұстағы жазбагерлік мұраларын жинақтап, топтастырып,
тақырыптық жағынан жүйелер болсақ, пулицист шығармаларында әсіресе өндіріс
проблемасы, өндіріс саласындағы еңбек адамдарының тыныс-тіршілігі дараланып
көрінеді. Ел өмірінің: саяси, мәдени, әлеуметтік бағыттары да шағын
заметкаларынан бастап, толғамды мақалаларынан көрініс тапты.
М. Әбдіхалықовтың кәсіби журналистке тән жанр табиғатын меңгеруі, оны
игеріп, баспасөз бетінде жиі көрінуі шығармашылық мүмкіндігінің мол
екендігін танытады.
Баспасөз теориясында публицистика – өмірді зерттеудің, қоғамдағы болмыс-
құбылыстарды бағалап-білудің, шығармашылықтың түрі болып есептеледі.
Публицистика – қоғамдық-саяси тақырыпқа жазылған бүгінгі күннің өзекті
шығармасы.
Публицистика теориясына қазақ тілінде ең алғаш анықтама берген
А. Байтұрсынов: “Көсемсөз күнделікті мәселе жайын сөйлейтін сөз
болғандықтан күндегі шығып тұрған газет-журнал жүзінде шығады. Көсемсөз
әлеуметке басшылық есебінде айтылатын сөз болғандықтан жұрт ісіне мәні зор
болады. Басшылығы дұрыс болса, әлеуметті түзейді, теріс басшылық қылса
әлеуметті адастырады. Солай болған соң көсемсөз жазып әлеуметке басшылық
қылатын адам көпті көрген көсем, білімді адам болуға керек”, – дейді [15].
Ал, журналистика теориясын зерттеуші – ғалым Т. Ыдырысов: “Публицистика
дегеніміз – жазушы мен журналистің әлеуметтік пікірін айтуы, күнделікті
өмірге, әрқилы қоғамдық құбылысқа кемел талантпен үн қосуы, жұртшылыққа
белгілі бір оқиғаға, құбылысқа ертіп еліктіре білуі, қаламгердің қоғамдық-
әлеуметтік мәселелерді толғауы”, – деп ой қорытады [32].
Публицистика теориясын зерттеуші В. Здоровега публицистиканың өн бойында
іскерліктің, көркемдіктің белгілері ұшырасып отыратынын, оны көркем,
іскерлік, жазушылық, жазушылық емес сияқты “шартты” атаулармен ғана атауды
ұсынса [33, 151 б.], А. Беззубов публицистиканы таңдамалы және көркем
публицистика [34, 5 б.], – деп бөлуге болатынын айтады. “Публицистиканың
ауқымы кең, – деп жазады В. Литвинов – ол адамзат қызығушылығының кез
келген саласына немқұрайлы қарай алмайды. Публицистика әлемі – бұл бүкіл
әлем деп толық сеніммен айтуға болады” [35,
3 б.]. Қалай десек те, публицистиканың көптеген анықтамасы бар, өйткені кең
мағыналы, аумақты бір ұғымға әркім әр түрлі пікір айтады. Публицистиканың
өзі бізді қоршаған өмірден туады, оның нысанасы – сол өмірдің шындығы, өз
дәуірінің алға тартып отырған өзекті, нақты мәселелерін шешуге, соған
атсалысуға тырысады. Ол өзінің осы міндетін ойдағыдай атқару үшін
оперативті болуға тиіс. Ұтқырлық, жеделдік – публицистиканың басты
ерекшеліктерінің бірі.
Ә. Нұршайықов “Жазушы мен журналистің арасы жақын. Дегенмен, жақсы
жазушының бәрі журналист бола алмайды. Бұрын газетте, істемеген жазушының
қолынан газет шығару келе бермейді, өйткені оның шапшаңдығы мен ықшамдылығы
тек журналистке ғана тән көнбістігі жетіспейді [36], – деген пікір айтады.
Осы орайда М. Әбдіхалықовты әдебиетке әкелген журналистика дейміз.
Маршалдың барлық ой-мақсатынан өрбіген сол кезеңдегі көсемсөз туындылары
дәуір тынысын, заман келбетін, қоғам бағытын, жедел көрсетіп отыруға
бағытталды.
Маршал Әбдіхалықовтың алғашқы кезең жылдарында жазылған публицистикалық
шығармашылығының дені өндіріс тақырыбына арналды. Қаламгер публицистикалық
шығармаларында жаңа тақырыпты игеру жолында алғашқы барлау, іздену
әрекеттерімен қоса, өндіріс сырына қаныға түсу, өз кейіпкерлерімен
жақынырақ араласу, дамылсыз еңбектену нәтижелерін көрсетті. Публицистикалық
шығармашылығындағы басты ерекшелік – халықтық сипаттың басымдылығы.
Автордың алғашқы кезеңдегі қай шығармасында да күнделікті тұрмыс-тіршілік,
халық өмірінің шынайы көріністері басты орында тұрады. Ел-жерді көп
аралаған, әр алуан адамдармен кездескен, өмір оқиғаларын, кейіпкерлерді де
ойдан емес, шынайы өмірде болған еңбек адамдарының арасынан табады. Негізгі
кейіпкерлері – малшы, шопан, балықшы, бұрғышы, мұғалім – қарапайым халықтың
өкілдері. Олардың тұрмыс-тіршілігі, қуаныш-реніші, көбімізге белгілі
болғанымен, Маршал осы әр түрлі көрініс-жайттардан өзінше қорытынды
шығарады, зерттеп зерделейді. Ол публицист ретінде өлкедегі сан түрлі
шаруашылық мәселелерін шығармаларына өзек етеді.
Журналист-ақын А. Өтегенов жазушы шығармашылығы туралы айта келіп былай
дейді: “Маңғыстау мұнайының ел игілігіне айналуының өткен-кеткен
шежірелерін жинақтап жатсақ, сол тарихтың сарғайған парақтарында жазушы М.
Әбдіхалықовтың қолтаңбалары соны соқпақтай сайрап жатары сөзсіз! Өйткені
сол кездегі республикалық жастар газетінің тілшісі, жиырманың үсіндегі жас
жігіт вагон жатақханаларында геолог барлаушылармен бірге түнеп, олардың
еңбек өмірбаяндарын қалт жібермей баспасөзде жарқырата көрсете білді”
[13].
Осы кездегі қаламгер шығармаларындағы басты ерекшелік – өмір шындығын
көркем түйіндеу, жинақтап қорыту, яғни басты шеберлігі – шыншылдығында дер
едік. Журналистикадағы шындық өмірдің өзінен алынған нақты фактілер болып
табылады. Кімде-кім туған халқының өмірі мен тағдырын жетік білсе, қайғы
мен қуанышына ортақтаса алса, сол жазушы ғана көркем дүние тудыра алары
сөзсіз. М. Әбдіхалықовтың журналистік, публицистік портретінде өмірдің
көкейкесті мәселелеріне үн қосу, тақырып алуандылығы, әр мәселені сюжетпен
айтуы бірімен-бірі қабысып жатады.
Алпысыншы-жетпісінші жылдардағы бір кездегі шөлейт аймақ Маңғыстау
өңірінің алапат өндіріс аймағына – мұнай мен газ кен орындарына айналуы,
ғаламат өзгерістер өңіріне айналғандығы туралы жазылған мақалаларында
байқалған оттылық, цифрларға жан бітіре жазу оның шығармаларында айшықты
стильдік сипат алған. Журналистің әрдайым замана, уақыт талабына сай
оқиғаларға жауап беретін тақырыптарды тап басып, сол арқылы болашаққа
сеніммен, батыл қарауы оның жекелік қырын байқатады. Таңғажайып тарихы бар,
қатыгез табиғат ортасында ағыл-тегіл халық игілігін игеріп жүрген
қаһармандар мекені Маңғыстау аймағының кешегі тарихы мен бүгінгі өмір,
бұдан да жарқын болашағын баяндайды. Жазушының негізгі идеялары сол кездегі
жарық көрген публицистикалық мақала, очерктерінен көрінеді.
Сол кездерде, яғни 1961 жылдары елімізде жаңадан ашылған ірі мұнай
кенорны – Маңғыстау мәселесін бірнеше мақалаларында сөз еткен. “Лениншіл
жас” газетінің 1963 жылғы 18 сәуірде жарияланған “Мұнай түбегі – бақыт
түбегі” атты мақаласында Маңғыстау мұнай кәсіпорындарының Қазақстандағы ірі
мұнай көзі екендігін, оның маңызы сол кезеңде үлкен одақтық дәрежеде болса,
келешегі одан да зор болатындығына көрегендікпен болжау жасайды. Мақаланы
оқи отырып, жас публицистің көтерген мәселесін өте жетік білетінін,
материалға керекті дерек көздерін еңбек адамдарымен, іс барысында танысып
көрген-түйгенінен тудырғанын көреміз.
“1958, 1959-1960 жылдары Жетібай жеріне алғашқы батыс барлаушылар келген
шақта қатал табиғат бар айбарын төккен-ді. Жазда ыстықтан, қыста суықтан
ығысқан көпшілік жер үйлер қазып, баспана жасаған. Бірақ олар мойымады.
Мұның уақытша қиындық екенін түсінеді олар.
Сонымен асау табиғат жеңілді.
1961 жылғы июнь айының 20-сы күнгі түнгі сағат екіде №6 скважинадан
алғашқы мұнай фонтаны атты. Бұл жылдар бойына созылған қажырлы еңбектің
жемісі еді. Үш күн бойы игертпей тәулігіне 500-600 тоннадан аспанға жеке
шапшып атылған “қара алтын” кәрі Маңғыстаудың тарихында жаңа дәуірдің
басталғанын паш етті. Ғасырлар бойы қара жер қойнына жасырып келген
байлықты совет адамдары тауып алды. Сол түнгі вахтада бұрғышы Қантөре
Қуанышбеков тұрған ...” [13] деп алғашқы мұнай фонтанының атылғанына куәгер
ретінде толғана отырып, сол Жетібай жеріндегі бұрғылау мұнарасында еңбек
етіп жатқан жастар бригадасы жайлы, жастардың алдағы мақсат-міндеттері, бос
уақыттарын тиімді өткізуде орын алып отырған олқылықтарды сынайды.
Өткен мен бүгіннің, бүгін мен келешектің байланысын сақтау,
таба білу – М.Әбдіхалықовтың шығармаларына тән жағдай. Публицист мына бір
детальды ала отырып Маңғыстаудың бақыт түбегіне айналатынына сеніммен
қарайды: “Дала түні қоюланып, айналаны көмкеріп өз құшағына алып келеді.
Кенет даладан бір от жарқырай түсті. Топ-топ боп жылтылдаған от
аумағы айналада көбейіп барады...
...Әлгі оттар бірі сәл орнынан қозғалып, тербеліп, бірі – аспанда
самсаған жер серіктеріне, көкті шарлаған күміс қанатты құстарға, жер
бетімен жорғалаған шамдар ағысына айналып барады. Оның бәрі кәрі
Маңғыстаудың мұнайынан, газынан шыққан шырақ сияқты. Бір кезде бір ұрттам
су үшін зар шеккен құладүз Маңғыстау бақыт түбегіне айналды, айнала
бермек [37].
Өткен кезеңдерде жарыстың негізгі түрі социалистік дәуірде журналистер
еңбек мәселесін бірінші орынға қойды. Кімде-кім өндірілетін өнімнің
мөлшерін артық орындаса, өнімді сапалы шығарып оның өзіндік құнын
арзандатса, сол адамдар мадақталатын болды. Әрине, еңбек адамын бағалауда
оның қоғамдағы орнын белгілеуде еңбек шешуші роль атқарады және атқара да
бермек. Журналистің тақырыпқа бұлай келуінің өзі өміріміздің даму
дәуіріндегі әлеуметтік-тарихи жағдайға байланысты еді.
Бұл жылдарда елімізде болып жатқан елеулі оқиғалар: партияның ХХVІІ-
съезі, Қазан төңкерісінің 50 жылдығы, Ұлы Отан соғысына 30 жыл, тың және
тыңайған жерлерді игерудің 20 жылдығы тағы басқалар. М. Әбдіхалықовтың
публицистикалық шығармаларына арқау болды.
“Публицистикалық мақала, – дейді Т. Амандосов, – қоғамдық және
әлеуметтік мәні бар заман сезімін, заман лебін, оның тек бүгінгісін ғана
емес, оның өткенін де жете баяндаумен бірге келешегіне көз жібереді.
Публицистикалық мақала – бүгінгі күннің күрделі әлеуметтік мәселелерін
қозғайтын, дәуірдің негізгі міндеттерін көтеріңкі үнмен, көркем тілмен
жарқын баяндайтын шығарма” [38, 122 б.]. Заман тарихын жазу – дегеннің өзі
сол тарихты жасаушы адамдар туралы жазу деген сөз.
Бұл орайда М. Әбдіхалықовтың публицистикалық мақалаларына тән жағдай-
уақыт, заман туралы толғану, оның сыр-сипатын тереңірек ашып, мән-
мазмұнымен оқырманды таныстыру. Еліміздің өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы,
мәдениет, өнер саласындағы қол жеткен табыстарын нақты мысалдар,
фактілермен дәлелдеп, маңызды ой қорытындысын жасайды [39].
Жазушының “Маңғыстаудың тасы алтын, суы салқын” атты үлкен мақаласындағы
көтерген мәселесі – қоғамның ең негізгі, қымбат қазынасы – адам, адамның
денсаулығы. Мақала атына байланысты мынадай жолдармен басталады:
“Маңғыстаудың тасы алтын, суы салқын, сағынып жүре алмадым қайран халқым”
деп біреу өткен дәуірде сағынышпен айтыпты. Бұл екі жолды мен жас кезімде
шешемнің аузынан естіген едім. Алайда, осы уақытқа дейін бұл жолдарды кім
айтқанын білмеймін. Аты-жөні белгісіз, сірә, сауаты да жоқ осы адамның
айтқан сөзіндегі “тасы алтын, суы салқын” деген жолдары мені осы күнге
дейін қайран қалдырады. “Тасы алтын” деген жылтыр теңеу адамның көңілі
көтерілгендегі аузына түсіп кеткен әсіре сөз емес, шындық болып шықты.
Бұрынғы замандағы ит байласа тұрғысыз қу мекиен бұл күнде мұнай, газ, химия
өнеркәсібінің өлкесі болды. Ал, тас? Тас шынында да алтын есебінде
саналады. Маңғыстау тасын бүкіл елімізге ғана емес, шет елдерде де кең
пайдаланады...” деп жалпы осындай жер асты байлығының игеріліп жатқанын,
еңбек адамдарының қатыгез табиғат жағдайында ерлікке пара-пар тірліктерін
сүйсіне баяндайды да, “суы салқын” сөзінің неліктен айтылған жайына
тоқталады. Маңғыстау жерінен ерте кезден белгілі болған табиғи балшығының
қасиеті мен Жыланды жерінен табылған жерасты шипалы су көздерінің емдік
сипатының өз дәрежесінде зерттеліп, қолға алынбай отырғанына, халық
игілігіне толықтай айналмауына қынжылыс білдіреді.
Малын бағып, мұнайын өндіріп, ел дәулетін молайтып жатқан адамдардың
басты байлығы денсаулығына көңіл бөлу үшін шипалы су, балшықтардың халық
игілігіне айналуы, сауықтыру демалыс орындарының ашылуы қажеттілігін
жергілікті басшы органдарының, кәсіподақтар курорттарын басқару жөніндегі
Қазақ республикалық советінің назарына береді.
Жазушы М. Әбдіхалықовты әдебиет пен өнер мәселесі үнемі толғандырып
отырған. Оның әдебиетке қатысты ой-пікірлері көптеген сын мақалаларынан
танылады. Қазақ әдебиетінің көрнекті ақын-жазушылары
С. Жанғабылов, Ә. Кекілбаев, Ж. Молдағалиев, Т. Ахтанов, Р. Райымқұлов,
О. Бөкеев, С. Мұратбеков, С. Жүнісов, сыншы Б. Сахариев, орыс әдебиетінің
көрнекті жазушылары А. Гайдар, В. Панова шығармалары мен творчествосы
туралы пікірін ортаға салып, шеберлік мәселелерін сөз етеді.
М. Әбдіхалықов не туралы жазса да өз ұлтының, халқының мақсат-мүддесін
ойлай отырып, соның жақсылығына сүйсініп, жамандығына күйініп қалам
тербейді.
“Маңғыстау – күй түбегі” [40] мақаласы іштей “Реніш пен қуаныштар”,
“Зерттеушілер жол тартса”, “Арал мектебі” тақырыптарынан тұрады. Мақалада
Маңғыстау күйші-домбырашылары, әнші-жыршыларының құлашы кең тақырып
екендігі, сонау Абылдан бастап бүгінгі шаршы топтың талқысына түскен жас
өрім домбырашыларға дейін талай мұң-зар, қызықты хикаялар, адамды
толғандырар әңгімелердің молдығына тоқталады. 1874 жылы орыс патшасының
Хиуа жорығына еріксіз аттанған Есір күйшінің атақты “Ақжарма” күйінің шығу
тарихы, “Күлтай”, “Балбырауын”, “Жалды қара” күйлерінің шығарылуы
жайттарына толық түсінік береді.
Одан әрі қаламгер қазақ күйлерінің кең тынысты симфонияларға айналып
кетуінің оның ішкі құрылымы, диапазонына байланыстылығын дәлелдейді. Арал
мектебінің өкілдерінен Шамғұн Ыбыраевты, күй өнерін мирас етушілер А.
Жаңбыршин, С. Шәкіратов, Ә. Қожабергеновтерді, Ә. Есқалиев,
М. Өскінбаев, М. Панаевтарды зор құрмет иелері ретінде атайды. Тарихи
деректер бойынша 1918 жылғы Ә. Жанкелдин бастаған жорыққа көптеген күйші,
жыршы, әншілердің қатысып, қиын сәттерде рухани жігер берген өнерпаздардың
есімдері аталады .
Осы мақаламен мазмұндас “Күй, күйші және домбырашылар” [39] туындысында
да Маңғыстауда басқа өлкеге әзірше беймәлім болып келе жатқан бір ыңғайдағы
топтама күйлердің ерекшеліктерін, күйдің дара күйлер, ән-жыр әуенді күйлер
болып екіге бөлінетіндігіне тоқталады. Кейбір әндердің, күйлердің шығу
тарихын баяндайды. Мақала соңында автор айтар ойын былайша түйіндейді:
“Қазіргі күнгі басты мәселе – осы бір дүниені ел ішінен жинап алып музыка
сүйген қауымның игілігіне айналдыру... Ал мұны жинауды, әсіресе, облыстық
буындағы мекемелерге міндет етіп тапсыру бүгінгі басты мәселе. Оған уақыт
өткізуге болмайды”, – деу арқылы халқымыздың мол рухани мұрасын – күйлерін,
ән-жырларын ел ішінен жинақтаудың қаншалықты маңызды екендігіне шын
жанашырлық ниетпен, азаматтық міндетпен көңіл бөлуге шақырады.
М.Әбдіхалықовтың бірқатар мақалалары, атап айтқанда “Соңғы қоңыраудан
кейін”, “Каспий жағасында”, “Ұлы мақсат жолында”, “Ақ мектеп” осылай
ашылған” жас ұрпақ білім, тәрбие беру мәселелері, ұстаздық еңбектің қызығы
мен қиыншылықтары, оқыту үрдісін жақсартуға байланысты ойларды қозғайды.
Алпысыншы жылдардың көрермендері көркем шығармалар арқылы танып-
білетін тарихымыз, махаббат, достық, адамгершілік, бүгінгі өмір шындығы
жайындағы тағысын тағы оқиғаларды көркем образ арқылы жанды түрде
көрсететін кино өнерін тамашалады. Сондықтан бұл мәселеде көрсетіліп жатқан
кинофильмдерге назар аударып, оның күнгейі мен көлеңкелі тұстарын дұрыс
ажыратып баспасөзде көрсетіп отыру міндетін уақыт талап етті.
“Жұлдыз”, “Лениншіл жас”, “Социалистік Қазақстан”, “Қазақстан
әйелдері” сияқты түрлі басылымдарда жарияланып отырған ірілі-ұсақты
мақалаларында жазбагер ұлттық профессионалды өнердің, оның ішінде кино
өнерінің проблемаларын сөз етумен болған. Оның киноәлемінде экранға шығып
жатқан баспасөз арқылы зерделі ой білдіруінен кинозерттеушісі, білгірі,
кино сыншысы екені танылады.
Кинорецензияны жазарда “автор фильмді жақсы білумен қатар оған
байланысты әдеби және басқа материалды жетік білуге борышты. Ол фильмнің
көркемдік сипатын және негізгі образдың шындығы мен өмірлігін де газет
оқушыларына түсіндіріп беруі міндетті” [41, 266 б.] болды. Осы орайда
журналист М.Әбдіхалықовтың кино өнеріне арналған бірнеше рецензиялары,
мақалалары жазылды.
“Асудан атылған оқ” [42] рецензиясы қырғыз режиссері Б.Шәмшиевтің
М.Әуезовтің “Қараш-қараш оқиғасы” повесі бойынша түсірілген “Қараш-қараш
оқиғасы” фильм туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz