Қазақстан Республикасындағы өлкетанудың мәні мен мақсаттары
КІРІСПЕ 5
1 ТАҚЫРЫП . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨЛКЕТАНУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТТАРЫ 7
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары 7
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары 7
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи 9
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 10
2 тақырып. ӨЛКЕТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ 11
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары 11
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері 11
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі 11
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 12
№ 1 семинар 13
№ 1 Сарамандық жұмыс 13
3 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒИ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 14
1. Табиғи . географиялық өлкетанудың зерттеу пәні 14
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер 15
3. Геоморфологиялық зерттеулер 16
4. Метеорологиялық зерттеулер 18
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер 21
6. Геоботаникалық зерттеулер 22
7. Зоологиялық және фенологиялық зерттеулер 23
8. Топографиялық түсірілімдер 24
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 26
№ 2 семинар 27
№ 3 семинар 27
№ 4 семинар 28
№ 2 Сарамандық жұмыс 28
№ 3 Сарамандық жұмыс 29
№ 4 Сарамандық жұмыс 30
4 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 31
1. Экономикалық өлкетанудың мәні, мағынасы, деректері 31
2. Өлкенің халқын зерттеу 31
3. Шаруашылық құрылымы және оның жіктелуі 32
4. Рекреациялық ресурстар 32
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 34
№ 5 семинар 34
№ 5 Сарамандық жұмыс 35
5 ТАҚЫРЫП. ТАРИХИ ӨЛКЕТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 36
1. Тарихи өлкетанудың пәні. Тарихи және мәдени ескерткіштердің түрлері 36
2. Тарихи өлкетанудың негізгі бағыттары 36
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 40
№ 6 семинар 40
6 ТАҚЫРЫП. ТОПОНИМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР 41
1. Топонимиканың негізгі түсініктері мен әдістері 41
2. Өз өлкеңнің топонимдерінің құрылу ерекшеліктері 41
3. Рекреациялық іс.әрекетті ұйымдастыруда топонимиканың мәні 42
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 43
№ 7 семинар 43
№ 6 Сарамандық жұмыс 43
7 ТАҚЫРЫП. МҰРАЖАЙТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 45
1. «Мұражайтанудың» түсінігі 45
2. Әлем мұражайларының тарихы 45
3. Мұражайдың әлеуметтік функциялары 47
4. Мұражайлардың типологиясы мен жіктелуі 47
5. Мұражайтанудың негізгі түсініктері 48
6. Мұражай экспозициясы 49
7. Мұражайдың мәдени . танымдық жұмысының негізгі формалары 50
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 51
№ 8 семинар 51
№ 7 Сарамандық жұмыс 51
№ 8 Сарамандық жұмыс 52
Өзіндік жұмыс орындаудың әдістемелік нұсқауы 53
СИЛЛАБУС 55
АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН ЕМТИХАНҒА ДАЙЫНДЫҚ СҰРАҚТАРЫ 59
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ 60
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫНЫҢ ЖАУАПТАРЫ 89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 91
1 ТАҚЫРЫП . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨЛКЕТАНУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТТАРЫ 7
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары 7
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары 7
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи 9
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 10
2 тақырып. ӨЛКЕТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ 11
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары 11
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері 11
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі 11
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 12
№ 1 семинар 13
№ 1 Сарамандық жұмыс 13
3 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒИ . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 14
1. Табиғи . географиялық өлкетанудың зерттеу пәні 14
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер 15
3. Геоморфологиялық зерттеулер 16
4. Метеорологиялық зерттеулер 18
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер 21
6. Геоботаникалық зерттеулер 22
7. Зоологиялық және фенологиялық зерттеулер 23
8. Топографиялық түсірілімдер 24
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 26
№ 2 семинар 27
№ 3 семинар 27
№ 4 семинар 28
№ 2 Сарамандық жұмыс 28
№ 3 Сарамандық жұмыс 29
№ 4 Сарамандық жұмыс 30
4 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 31
1. Экономикалық өлкетанудың мәні, мағынасы, деректері 31
2. Өлкенің халқын зерттеу 31
3. Шаруашылық құрылымы және оның жіктелуі 32
4. Рекреациялық ресурстар 32
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 34
№ 5 семинар 34
№ 5 Сарамандық жұмыс 35
5 ТАҚЫРЫП. ТАРИХИ ӨЛКЕТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 36
1. Тарихи өлкетанудың пәні. Тарихи және мәдени ескерткіштердің түрлері 36
2. Тарихи өлкетанудың негізгі бағыттары 36
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 40
№ 6 семинар 40
6 ТАҚЫРЫП. ТОПОНИМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР 41
1. Топонимиканың негізгі түсініктері мен әдістері 41
2. Өз өлкеңнің топонимдерінің құрылу ерекшеліктері 41
3. Рекреациялық іс.әрекетті ұйымдастыруда топонимиканың мәні 42
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 43
№ 7 семинар 43
№ 6 Сарамандық жұмыс 43
7 ТАҚЫРЫП. МҰРАЖАЙТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 45
1. «Мұражайтанудың» түсінігі 45
2. Әлем мұражайларының тарихы 45
3. Мұражайдың әлеуметтік функциялары 47
4. Мұражайлардың типологиясы мен жіктелуі 47
5. Мұражайтанудың негізгі түсініктері 48
6. Мұражай экспозициясы 49
7. Мұражайдың мәдени . танымдық жұмысының негізгі формалары 50
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 51
№ 8 семинар 51
№ 7 Сарамандық жұмыс 51
№ 8 Сарамандық жұмыс 52
Өзіндік жұмыс орындаудың әдістемелік нұсқауы 53
СИЛЛАБУС 55
АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН ЕМТИХАНҒА ДАЙЫНДЫҚ СҰРАҚТАРЫ 59
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ 60
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫНЫҢ ЖАУАПТАРЫ 89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 91
Өлкетану деп елдің, облыстың, ауданның, қаланың, ауылдың белгілі бір бөлігін, осы аймақ туған өлкесі болып табылатын жергілікті халықтың зерттеуі табылады. Шағын аймақты кешенді зерттеу, оның тарихын, этнографиясын, мәдениетін, археологиясын, табиғатын, халқын, шаруашылығын және т.б. ауқымды сұрақтарды қамтиды. Туған өлкені жан – жақты зерттеу деп:
1) табиғатын және оның барлық элементтері (геология, жер бедері, жер қойнауы, топырағы, су қоймалары, өсімдік, жануарлар) мен оның байланысын ;
2) тарихы мен демографиясын (қала мен ауыл этнографиясын, топонимика және т.б.)
3) экономикалық өмірін, қоршаған орта мен шаруашылық арасындағы байланысты, шаруашылықтың жеке салалары арасындағы байланысты;
4) халықтың мәдени және рухани өмірін, шығармашылығын (халықтың кәсібін, өнерін, фольклорын, сәулетін).
Өлкетану мен туризм бір – бірімен байланысты. Нақты және әртүрлі өлкетанулық ақпаратсыз туристік маршруттар мен экскурсияларды ұйымдастыру мүмкін емес. Сондықтанда туристік - өлкетанулық жұмыстардың негізін және өлкетанулық зерттеулерді жүргізу әдістерін білу, туризм саласында кәсіби мамандарды даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады.
Туристік бизнесті ұйымдастырушылардан ішкі туризмді дамыту үшін, туристік жорық пен экскурсияларды өткізу үшін, жергілікті жер мен рекреациялық далалық зерттеулер мен әдістерін білуі қажет. Өлкетанулық бағыт мазмұны жағынан жергілікті мәліметтерге сүйенетін туризмнің өзге жұмыстарына да тән.
«Туристік - өлкетану жұмыстарының негізі» пәні ҚР МЖМББС 050902-«Туризм» мамандарын даярлайтын профильді пәндердің міндетті компоненті болып табылады.
Курсты оқытудың мақсаты болып ішкі және халықаралық туризмді дамыту үшін студенттер туристік рекреациялық ресурстарды (табиғи және тарихи – мәдени) зерттеу әдістемесін игеру табылады.
Пәнді оқытудың мақсаты:
- студенттерді өлкетанудың ғылыми және практикалық негіздерін, оның мәнін, мақсатын, формалары мен түрлерін, туристік – экскурсиялық қызмет көрсету үшін мамандарды даярлауда алатын орнымен таныстыру;
- туристік экскурсиялық бағдарламаларды құрастыру үшін, қажетті өлкетанулық мәліметтің негізгі деректері туралы білімді қалыптастыру;
- студенттерде туристік бизнесте пайдаланатын өлкетанулық білімді жинақтау мен жүйелеудің дағдыларын қалыптастыру;
- туристік – экскурсиялық мекемелерде далалық зерттеулер әдістемесі мен туристік - өлкетанулық жұмыстарды ұйымдастырудың біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыру;
Курсты оқу нәтижесінде студент білуі қажет:
- өлкетанудың жалпы ұстанымдарын;
- табиғи, тарихи, өнер нысандарына тән ерекшеліктерді;
1) табиғатын және оның барлық элементтері (геология, жер бедері, жер қойнауы, топырағы, су қоймалары, өсімдік, жануарлар) мен оның байланысын ;
2) тарихы мен демографиясын (қала мен ауыл этнографиясын, топонимика және т.б.)
3) экономикалық өмірін, қоршаған орта мен шаруашылық арасындағы байланысты, шаруашылықтың жеке салалары арасындағы байланысты;
4) халықтың мәдени және рухани өмірін, шығармашылығын (халықтың кәсібін, өнерін, фольклорын, сәулетін).
Өлкетану мен туризм бір – бірімен байланысты. Нақты және әртүрлі өлкетанулық ақпаратсыз туристік маршруттар мен экскурсияларды ұйымдастыру мүмкін емес. Сондықтанда туристік - өлкетанулық жұмыстардың негізін және өлкетанулық зерттеулерді жүргізу әдістерін білу, туризм саласында кәсіби мамандарды даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады.
Туристік бизнесті ұйымдастырушылардан ішкі туризмді дамыту үшін, туристік жорық пен экскурсияларды өткізу үшін, жергілікті жер мен рекреациялық далалық зерттеулер мен әдістерін білуі қажет. Өлкетанулық бағыт мазмұны жағынан жергілікті мәліметтерге сүйенетін туризмнің өзге жұмыстарына да тән.
«Туристік - өлкетану жұмыстарының негізі» пәні ҚР МЖМББС 050902-«Туризм» мамандарын даярлайтын профильді пәндердің міндетті компоненті болып табылады.
Курсты оқытудың мақсаты болып ішкі және халықаралық туризмді дамыту үшін студенттер туристік рекреациялық ресурстарды (табиғи және тарихи – мәдени) зерттеу әдістемесін игеру табылады.
Пәнді оқытудың мақсаты:
- студенттерді өлкетанудың ғылыми және практикалық негіздерін, оның мәнін, мақсатын, формалары мен түрлерін, туристік – экскурсиялық қызмет көрсету үшін мамандарды даярлауда алатын орнымен таныстыру;
- туристік экскурсиялық бағдарламаларды құрастыру үшін, қажетті өлкетанулық мәліметтің негізгі деректері туралы білімді қалыптастыру;
- студенттерде туристік бизнесте пайдаланатын өлкетанулық білімді жинақтау мен жүйелеудің дағдыларын қалыптастыру;
- туристік – экскурсиялық мекемелерде далалық зерттеулер әдістемесі мен туристік - өлкетанулық жұмыстарды ұйымдастырудың біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыру;
Курсты оқу нәтижесінде студент білуі қажет:
- өлкетанудың жалпы ұстанымдарын;
- табиғи, тарихи, өнер нысандарына тән ерекшеліктерді;
Основная:
1 Вуколов В.Н. Основы туристско-краеведческой работы.- Алматы, 2005.
2 Никонова Г.Н. Краеведение. - М., 1984.
3 Краеведение: учебное пособие // А. В. Даринский и др. – М., 1985
4 Даринский А.В. Туристско-краеведческая работа в школе. М., 1979.
5 Алматы. Энциклопедия. – Алматы, 2002.
Дополнительная:
1 Иванов П.В. Основы школьного краеведения. Петрозаводск, 1977.
2 Ахметов Б.С. Историческое краеведение. Алма-Ата, 1981.
3 Мешечко Е.Н. Географическое краеведение. Минск, 1986.
4 Вуколов В. Н. По северному Тянь-Шаню. – М., Профиздат, 1991.
5 Ердавлетов С. Р. Достопримечательные места Казахстана. – Алма-Ата: Знание, 1988.
6 Поздеев Л. Г. Горные тропы Алматы. – Алматы, Бiлiм, 1995.
7 Спутник туриста.- М.: Физкультура и спорт, 1959.
1 Вуколов В.Н. Основы туристско-краеведческой работы.- Алматы, 2005.
2 Никонова Г.Н. Краеведение. - М., 1984.
3 Краеведение: учебное пособие // А. В. Даринский и др. – М., 1985
4 Даринский А.В. Туристско-краеведческая работа в школе. М., 1979.
5 Алматы. Энциклопедия. – Алматы, 2002.
Дополнительная:
1 Иванов П.В. Основы школьного краеведения. Петрозаводск, 1977.
2 Ахметов Б.С. Историческое краеведение. Алма-Ата, 1981.
3 Мешечко Е.Н. Географическое краеведение. Минск, 1986.
4 Вуколов В. Н. По северному Тянь-Шаню. – М., Профиздат, 1991.
5 Ердавлетов С. Р. Достопримечательные места Казахстана. – Алма-Ата: Знание, 1988.
6 Поздеев Л. Г. Горные тропы Алматы. – Алматы, Бiлiм, 1995.
7 Спутник туриста.- М.: Физкультура и спорт, 1959.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 ТАҚЫРЫП . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨЛКЕТАНУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТТАРЫ 7
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары 7
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары 7
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи 9
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 10
2 тақырып. ӨЛКЕТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ 11
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары 11
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері 11
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі 11
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 12
№ 1 семинар 13
№ 1 Сарамандық жұмыс 13
3 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒИ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 14
1. Табиғи – географиялық өлкетанудың зерттеу пәні 14
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер 15
3. Геоморфологиялық зерттеулер 16
4. Метеорологиялық зерттеулер 18
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер 21
6. Геоботаникалық зерттеулер 22
7. Зоологиялық және фенологиялық зерттеулер 23
8. Топографиялық түсірілімдер 24
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 26
№ 2 семинар 27
№ 3 семинар 27
№ 4 семинар 28
№ 2 Сарамандық жұмыс 28
№ 3 Сарамандық жұмыс 29
№ 4 Сарамандық жұмыс 30
4 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 31
1. Экономикалық өлкетанудың мәні, мағынасы, деректері 31
2. Өлкенің халқын зерттеу 31
3. Шаруашылық құрылымы және оның жіктелуі 32
4. Рекреациялық ресурстар 32
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 34
№ 5 семинар 34
№ 5 Сарамандық жұмыс 35
5 ТАҚЫРЫП. ТАРИХИ ӨЛКЕТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 36
1. Тарихи өлкетанудың пәні. Тарихи және мәдени ескерткіштердің түрлері 36
2. Тарихи өлкетанудың негізгі бағыттары 36
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 40
№ 6 семинар 40
6 ТАҚЫРЫП. ТОПОНИМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР 41
1. Топонимиканың негізгі түсініктері мен әдістері 41
2. Өз өлкеңнің топонимдерінің құрылу ерекшеліктері 41
3. Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыруда топонимиканың мәні 42
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 43
№ 7 семинар 43
№ 6 Сарамандық жұмыс 43
7 ТАҚЫРЫП. МҰРАЖАЙТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 45
1. Мұражайтанудың түсінігі 45
2. Әлем мұражайларының тарихы 45
3. Мұражайдың әлеуметтік функциялары 47
4. Мұражайлардың типологиясы мен жіктелуі 47
5. Мұражайтанудың негізгі түсініктері 48
6. Мұражай экспозициясы 49
7. Мұражайдың мәдени – танымдық жұмысының негізгі формалары 50
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 51
№ 8 семинар 51
№ 7 Сарамандық жұмыс 51
№ 8 Сарамандық жұмыс 52
Өзіндік жұмыс орындаудың әдістемелік нұсқауы 53
СИЛЛАБУС 55
АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН ЕМТИХАНҒА ДАЙЫНДЫҚ СҰРАҚТАРЫ 59
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ 60
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫНЫҢ ЖАУАПТАРЫ 89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 91
КІРІСПЕ
Өлкетану деп елдің, облыстың, ауданның, қаланың, ауылдың белгілі бір
бөлігін, осы аймақ туған өлкесі болып табылатын жергілікті халықтың
зерттеуі табылады. Шағын аймақты кешенді зерттеу, оның тарихын,
этнографиясын, мәдениетін, археологиясын, табиғатын, халқын, шаруашылығын
және т.б. ауқымды сұрақтарды қамтиды. Туған өлкені жан – жақты зерттеу
деп:
1) табиғатын және оның барлық элементтері (геология, жер бедері, жер
қойнауы, топырағы, су қоймалары, өсімдік, жануарлар) мен оның байланысын ;
2) тарихы мен демографиясын (қала мен ауыл этнографиясын, топонимика
және т.б.)
3) экономикалық өмірін, қоршаған орта мен шаруашылық арасындағы
байланысты, шаруашылықтың жеке салалары арасындағы байланысты;
4) халықтың мәдени және рухани өмірін, шығармашылығын (халықтың
кәсібін, өнерін, фольклорын, сәулетін).
Өлкетану мен туризм бір – бірімен байланысты. Нақты және әртүрлі
өлкетанулық ақпаратсыз туристік маршруттар мен экскурсияларды ұйымдастыру
мүмкін емес. Сондықтанда туристік - өлкетанулық жұмыстардың негізін және
өлкетанулық зерттеулерді жүргізу әдістерін білу, туризм саласында кәсіби
мамандарды даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады.
Туристік бизнесті ұйымдастырушылардан ішкі туризмді дамыту үшін,
туристік жорық пен экскурсияларды өткізу үшін, жергілікті жер мен
рекреациялық далалық зерттеулер мен әдістерін білуі қажет. Өлкетанулық
бағыт мазмұны жағынан жергілікті мәліметтерге сүйенетін туризмнің өзге
жұмыстарына да тән.
Туристік - өлкетану жұмыстарының негізі пәні ҚР МЖМББС 050902-
Туризм мамандарын даярлайтын профильді пәндердің міндетті компоненті
болып табылады.
Курсты оқытудың мақсаты болып ішкі және халықаралық туризмді дамыту
үшін студенттер туристік рекреациялық ресурстарды (табиғи және тарихи –
мәдени) зерттеу әдістемесін игеру табылады.
Пәнді оқытудың мақсаты:
- студенттерді өлкетанудың ғылыми және практикалық негіздерін, оның мәнін,
мақсатын, формалары мен түрлерін, туристік – экскурсиялық қызмет көрсету
үшін мамандарды даярлауда алатын орнымен таныстыру;
- туристік экскурсиялық бағдарламаларды құрастыру үшін, қажетті өлкетанулық
мәліметтің негізгі деректері туралы білімді қалыптастыру;
- студенттерде туристік бизнесте пайдаланатын өлкетанулық білімді жинақтау
мен жүйелеудің дағдыларын қалыптастыру;
- туристік – экскурсиялық мекемелерде далалық зерттеулер әдістемесі мен
туристік - өлкетанулық жұмыстарды ұйымдастырудың біліктілігі мен дағдыларын
қалыптастыру;
Курсты оқу нәтижесінде студент білуі қажет:
- өлкетанудың жалпы ұстанымдарын;
- табиғи, тарихи, өнер нысандарына тән ерекшеліктерді;
- туған өлкені, оның табиғатын, тарихын, тарихи орындары мен тарихи және
мәдени ескерткіштерін, экономикасын зерттеу кезінде қолданылатын
негізгі деректерді;
- жергілікті жерді зерттеудің өлкетанулық әдістерін;
Студент жасай білуі керек:
- өлкетанулық мәліметтерді жинай және жүйелей;
- өлкетанулық, әдеби, мұрағаттық, картографиялық, статистикалық және
өзге де деректермен жұмыс жасай;
- туристік - өлкетанулық және экскурсиялық объектілер мен аймақтың
сипаттамасын құрастыра білуі керек.
050902-Туризм мамандығының МЖМББС сәйкес пәннің құрылымын анықтайтын
минимум білім, іскерлік пен дағдыға жатады: а) тарихи – мұрағаттық
құжаттар, мемуарлар, географиялық және тарихи карталар, туристік карталар,
басылымдар сияқты деректермен жұмыс жасай білуі; ә) әртүрлі деректердің
мәліметтерін салыстыра отырып, рекреациялық және туристік – экскурсиялық
мәселеге сәйкес мәліметті құрастыра білуі; б) туристік – экскурсиялық іс -
әрекетті дамыту үшін өлкетанулық және мұражайлық мәліметтерді қолдана
білуі қажет.
Пререквизиттар: туризмология негіздері, халықаралық туризм тарихы,
мәдениеттану, рекреациялық география, география, тарих, әдебиеттің
мектептік курсы.
Постреквизиттар: экскурсиятану, әлем халықтарының этнографиясы,
Қазақстанның туризм географиясы, әлем табиғатының құндылықтары
(ескерткіштері).
Ұсынылып отырған оқу құралы МЖМББС 050902-Туризм мамандығының типтік
оқу бағдарламасына, Туристік - өлкетану жұмыстарының негізі пәнінің
типтік оқу жоспарының негізінде құрастырылған. Оқу құралы дәрістердің
теориялық сұрақтарын, семинар сабақтарына дайындалу үшін әдістемелік
нұсқауларды, сарамандық жұмыстар мен СӨЖ тапсырмаларын, силлабус
(студенттерге арналған оқу бағдарламасын), сонымен қатар емтиханға
дайындалу үшін қажетті сұрақтар мен тест тапсырмаларын қамтиды.
Оқу құралы 050902-Туризм мамандығы бойынша білім алатын студенттерге
арналған.
1 тақырып . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨЛКЕТАНУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТТАРЫ
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары
Өлкетану деп елдің, облыстың, ауданның, қаланың, ауылдың белгілі бір
бөлігін, осы аймақ туған өлкесі болып табылатын жергілікті халықтың
зерттеуі табылады. Кіші аумақ - әкімшілік аудан, қала, ауыл. Туған өлке –
облыс немесе көлемі кіші республика. Алматының тұрғындары үшін туған өлке
болып, Алматы және Жамбыл облысының бір бөлігін алып жатқан Жетісу өлкесі
табылады.
Өлкетану мен туризм бір – бірімен байланысты. Нақты және әртүрлі
өлкетанулық ақпаратсыз туристік маршруттар мен экскурсияларды ұйымдастыру
мүмкін емес. Сондықтанда туристік - өлкетанулық жұмыстардың негізін және
өлкетанулық зерттеулерді жүргізу әдістерін білу, туризм саласында кәсіби
мамандарды даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады.
Шағын аймақты кешенді зерттеу, оның тарихын, этнографиясын, мәдениетін,
археологиясын, табиғатын, халқын, шаруашылығын және т.б. ауқымды
сұрақтарды қамтиды. Туған өлкені жан – жақты зерттеу деп:
1) табиғатын және оның барлық элементтері (геология, жер бедері, жер
қойнауы, топырағы, су қоймалары, өсімдік, жануарлар) мен оның байланысын ;
2) тарихы мен демографиясын (қала мен ауыл этнографиясын, топонимика
және т.б.)
3) экономикалық өмірін, қоршаған орта мен шаруашылық арасындағы
байланысты, шаруашылықтың жеке салалары арасындағы байланысты;
4) халықтың мәдени және рухани өмірін, шығармашылығын (халықтың
кәсібін, өнерін, фольклорын, сәулетін).
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары
Өлкетанудың құрылымы мен зерттеу әдістері әртүрлі, бірақ туған өлкені
ғылыми және жан – жақты зерттейтін ғылыми пәндердің кешенін біріктіреді.
Сондықтан да жалпы өлкетануда зерттеу объектісіне байланысты өлкетанудың
түрлері ажыратылады.
Салалық өлкетану:
- табиғи–географиялық – табиғи компоненттер мен табиғи–аумақтық
кешендерді зерттейді;
- экономикалық-географиялық - өндірістік–аумақтық кешендер мен
шаруашылықты зерттейді;
- биологиялық - өлкенің биоценозын, флорасын, фаунасын және т.б.
зерттейді;
- тарихи – жазбаша және заттық ескерткіштерді, археологиялық табысты,
әдеби және мұрағаттық деректерді, сәулетшілік пен сәулет
ескерткіштерін зерттейді;
- этнографиялық – нақты бір микро аудан тұрғындарының өмірін, іс -
әрекеті мен тұрмыс–тіршілігін, яғни киім – кешегін, тұрмыстық
заттарын, өндіріс құралдарын, ауылды кешенді зерттейді;
- фольклорлық (неміс тілінен халық) – сәулетшілік өнердің сәндік
әшекейлерін, халықтың ауыз әдебиеті мен салт – дәстүрін зерттейді;
Кешендік өлкетану табиғи және әлеуметтік құбылыстардың барлық себеп –
салдарлық байланысын зерттейді. Негізгі әдіс болып табиғи үлгілерді,
материалдық мәдениеттің заттарын, мәліметтерді жинау мен жүйелеу табылады.
Кешенді өлкетану бірнеше ғылыми әдістерге сүйенгенмен, бірақ олар
географиямен тығыз байланысты. Л. С. Бергтің ойынша, өлкетануды кіші
география, дәлірек айтсақ кіші елтану деп қарастыруға болады.
Өлкетанулық жұмыстардың формалары зерттеу тәсілдерімен анықталады.
Біздің елде өлкетанудың үш ұйымдық формасы бар:
- мемлекеттік өлкетану әдетте, республикалық, облыстық, қалалық,
аудандық өлкетанулық мұражайлармен, мұрағаттармен, кітапханалармен
және ғылыми мекемелермен, үкіметтік ұйымдармен (шаруашылық,
экологиялық, әкімшілік статистикалық басқармалармен және т.б.)
жүргізіледі.
- қоғамдық өлкетану туристердің, өлкені сүюшілермен, қоғамдық ұйымдармен
– табиғатты қорғау қоғамымен, аңшылар мен балық аулаушылар көмегімен
жүзеге асады.
- мектептік өлкетану мектеп оқушылары мұғалімнің басшылығымен
жүргізіледі. Мектептік өлкетанудың негізгі екі формасы бар:
бағдарламалық (оқу) және бағдарламадан тыс (мектептен тыс).
Мектептік өлкетану мектептердегі оқу бағдарламаларына қатысты
мәліметтерді нақты объектілерде жетілдіруге көмектеседі. Оқушының қоршаған
ортасы мен өмірі ешқандай иллюстрация мен колекциямен салыстыруға келмейтін
көркем құрал. Мектептік өлкетану оқу бағдарламасын терең игеруге,
оқушылардың практикалық дағдылары мен көзқарасының кеңеюіне, Отанға деген
сүюіспеншілігін арттыруға және экологиялық тәрбие беруге көмектеседі.
Мектептен тыс өлкетану – мектептен тыс жасөспірімдер ұйымдары –
туристік клубтар, оқушылар үйіндегі үйірмелер, скауыттық ұйымдар – туристік
жорықтар, экскурсиялар, оқушылардың ғылыми жұмыстары.
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи
Қазақстандағы өлкетанулық зерттеулердің тарихы ұзақ және қызықты.
Қазақстандағы ұйымдасқан өлкетанулық зерттеулер ХІХ ғасырдың соңында Орыс
География қоғамының бөлімдерімен, Ғылым Академиясының, Орыс Археологиялық
қоғамының Шығыс бөлімшесімен, жаратылыстануды сүюшілер, антропология және
этнография Қоғамының көмегімен жүзеге асты.
РМҚ Орынбор және Батыс – Сібір бөлімшелері бұл уақытта қазақтардың
этнографиясы туралы еңбектерді жарыққа шығарды. 1904 жылы РМҚ
жазбаларының жеке томында Ш.Ш. Уәлихановтың негізгі еңбектері жарияланды.
РМҚ мүшелері болып атақты өлкетанушылар Н.М. Потанин, Н.М. Ядринцев,
Ы. Алтынсарин., Н. Бекчурин, Г.С. Карелин, Н.Н және В.Н. Белослюдовтар
болды.
Совет өкметі орнағаннан кейін барлық сәулет ескерткіштері,
кітапханалар, мұражайлар, мұрағаттар ұлттандырылды. 1920 жылдың 15
қазанында Қазақстанды зерттеу Қоғамының құрылтайшылық жиналысы өтті.
Қоғамның төрағасы болып, қазақ халқының тарихы туралы алғашқы жұмыстардың
авторы болып табылатын А.П. Чулошников тағайындалды. Сол уақытта
Республикада мемлекеттік ғылыми ұйымдар жоқ болатын, Қазақстанды зерттеу
Қоғамының қатарында зиялы қауымның басым бөлігі біріккен болатын. Қоғамда
С.Д. Асфендияров, А.П. Чулошников, А.Ф. Рязанов, А.А. Диваев, А.Л.
Калмыков, С.С. Сейфуллин, М. Әуэзовтер бірге қызмет атқаратын. Қазақстанды
зерттеу Қоғамының қызметі 1932 ж Қазақ Ғылым Академия базасының құрылуымен
тоқтатылады, 1946 ж ҚазССР Ғылым Академиясы ұйымдастырылады.
1932 ж өлкетанудың Орталық бюрасы негізгі өлкетану орталығының қызметін
атқаратын, бұл ұйым 1937 ж дейін ғана болған, одан кейін өлкетанулық
зерттеулердің орталық қызметін СССР Географиялық қоғамының Өлкетанулық
комиссиясы атқарды.
Қазақстан мектептеріндегі жасөспірімдер туризмі мен өлкетану
ХХ ғ. 20 жылдарында пайда болды. 1924 ж. Семейде мұғалім -
өлкетанушылардың алғашқы өлкетанулық конференциясы өтті. Осыдан кейін барып
Орынборда, Қызылордада, Талдықорғанда, Алматыда мектептік өлкетанудың
мұғалімдер үйірмелері ұйымдастырыла бастады. Олардың жұмысын жасөспірімдер
өлкетанушылар ұйымдарының Губерниялық бюросы (ГБОЮКО) басқарды.
1951 жылы Қостанайда республикада алғашқы болып Балалардың
экскурсиялық - туристік станциясы құрылды. 1973 жылға дейін балалардың
мектептен тыс мұндай ұйымдары барлық облыс орталықтарында жұмыс істеді.
Облыстық станциялардың жұмыс тәжірибесіне сүйене отырып 1961 жылы
Қазақстанда мектептік және мектептен тыс ұйымдардағы оқу, ғылыми,
инструктивтік-әдістемелік және тәрбие бағыттағы ұйым ретінде Республикалық
балалар экскурсиялық – туристік станциясы құрылды.
ХХ ғ. 60-90 жылдары республиканың барлық өңірлерінде балалар –
жасөспірімдердің қызығушылықтарына байланысты тұрғылықты жерлерде клубтар,
аудандық, қалалық және облыстық Үйлер және пионерлер мен оқушылар
Сарайлары, жас техниктердің, натуралистердің, туристердің станциялары,
клубтары, туристік базалары, пионерлік лагерлері ашылды.
1985 ж туристік-өлкетанулық жұмыстардың мектептен тыс балалар
ұйымдарында қарқынды даму шыңы болатын. Қазақстанда мыңдаған балалар
ұйымдары болды, олар оқушылармен жүйелі түрде әртүрлі іс-шаралар
өткізетін: туристік - өлкетанулық экспедициялар, ғылыми – практикалық
конференциялар, слеттар мен жарыстар, тақырыптық альбомдар шығарды,
республика бойынша эстафеталар, өлкетанулық мәліметтерді жинады, білім
ошақтарында өлкетанулық мұражайлар ашылды.
Қайта құрылудың басталуымен және қаржыландырудың қысқаруымен, білім
жүйесінің реформалануымен балалардың көптеген туристік - өлкетанулық
ұйымдары өз жұмыстарын тоқтатты, бірақ облыс орталықтарында жас туристер
станциялары қызметтерін жалғастыруда. 1995 ж. жас туристердің Республикалық
станциясы Оқушылардың Халықаралық туристік орталығы (МЦТУ) болып аталды.
Вопросы для контроля и самостоятельной работы:
1. Дать определения понятий краеведение, родной край, малая
территория
2. Каково значение туристско-краеведческой работы для специалистов туризма?
3. На каком основании выделяются виды краеведения, перечислить их и дать
характеристику?
4. На каком основании выделяются формы краеведения, перечислить их и дать
характеристику?
5. Кого считают основоположником краеведческого изучения России и почему?
6. Почему Ш. Ш. Валиханов считается первым казахским краеведом?
7. Какие государственные учреждения и общественные организации занимались
изучением территории Казахстана до Октябрьской революции?
8. Какие государственные учреждения и общественные организации занимались
изучением территории Казахстана после Октябрьской революции
9. Выявите этапы развития школьного краеведения в Казахстане
10. Какие государственные и общественные организации занимаются
краеведением в Республике Казахстан в настоящее время?
2 ТАҚЫРЫП. ӨЛКЕТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары
Туристік-өлкетанулық жұмыстар туризм саласында кәсіби мамандарды
даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады. Оған туған өлке туралы білім
алу, мәліметтерді жинақтай білу, бақылау әдістерін үйрену, алынған
мәліметтерді өңдеу дағдылары мен сараптай білу, алынған дағдыларды туристік
фирма жұмысының тиімділігін арттыруда қолдана білу жатады.
Өлкетанудың ұстанымдары: ғылыми, жүйелілік және реттілік, кешенділік
және аймақтылық.
Өлкетанудың деректері: әдеби, картографиялық, мұрағаттық,
статистикалық, құжаттық (деректік), бақылау.
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері
Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдеріне жатады:
1) Кітапханалардан, ұйымдар мен мекемелерден әртүрлі әдеби және өлкетанулық
мәліметтерді жинау, зерттеу және жалпылау.
2) Алдын – ала таңдалған пункте жүйелі түрде бақылаулар жүргізу.
3) Арнайы бағытталған жорықтар мен экскурсиялар кезінде бақылаулар жүргізу,
өлкені зерттеу.
4) Алынған мәліметтерді өңдеу (жоспарлар, карталар, графиктер,
диаграммалар, коллекциялар және т.б. құру).
5) Алынған мәліметтерді жалпылау және сараптау.
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі
Жалпы өлкетанудың негізгі әдістеріне әдеби, картографиялық,
статистикалық, далалық бақылаулар, визуалды, сауалнама, салыстырмалы-тарихи
және т.б. жатады.
1) Өлкетанулық әдеби деректерін зерттеу өлкетанулық зерттеулердің
бірінші кезеңінде, алдын – ала мәлімет алу үшін жүргізіледі. Өлкетанулық
мәліметтің деректері:
- оқулық пен оқу құралдары, статистикалық анықтамалықтар;
- туризм мен өлкетануға байланысты анықтамалық – библиографиялық
шолулар;
- Вопросы географии жинақтары (1930 жылдан бастап 120 шығарылымы
болды, мысалы, №93 География и туризм, № 110 Топонимика на службе
географии);
- Преподавание истории в школе, Преподавание географии в школе,
Юный натуралист, Казакстан мектебi, Социологические исследования
журналдары;
– Газет мәліметтері. Қарастыратын баспаларды алдын-ала белгілеп, оның
ақпараттық бағытын анықтап, хронологиялық рамкаларын белгілеу керек.
Тақырыпқа сәйкес келетін бөлімдерге көңіл аударған жөн.
Алынған мәлімет карточкаға енгізілу керек. Үзіндіде автордың аты –
жөні, мақаланың атауы, жылы көрсетілген баспаға нақты сілтеме, газет немесе
журналдың беттері мен саны көрсетілу қажет.
2) Зерттеудің картографиялық әдісі зерттеліп отырған аумақтың табиғи,
шаруашылық, тарихи, археологиялық және т.б. объектілер мен құбылыстардың
кеңістікте орналасуын анықтауға бағытталады. Барлық өлкетанулық зерттеулер
зерттеліп отырған жердің карта немесе жоспарын құрастырудан басталғаны жөн.
Карта - зерттеу нәтижесін түсіретін негіз болып табылады.
3) Далалық зерттеудің негізгі стационарлық және экспедициялық әдістері
бар. Бірінші әдіс зерттеушінің тұрғылықты жерінде немесе ұзақ тұрған
жерінде жүргізіледі. Ал екінші әдіс саяхат немесе жорық кезінде қысқа
мерзімді тұрған жерінде жүргізіледі. Саяхат кезінде бақылау әдісінің ең
тиімдісі болып визуалды немесе сауалнама табылады.
4) Статистикалық әдіс сандық көрсеткіштерді іріктеу мен сараптауға
негізделеді, оның нәтижесінде карталар, сұлбалар, таблицалар, графиктер,
диаграммалар құрастырылады. Өлкетанушылар бұл әдісті өлкенің шаруашылығын,
халқын және өзге аумақтармен экономикалық байланыстарын зерттеген кезде кең
қолданылады.
Вопросы для контроля и самостоятельной работы:
1. Что такое принципы, и каковы принципы краеведения?
2. Какова методика работы с различными типами библиографических сведений?
3. Какие виды документации необходимо получить для работы в государственных
архивах?
4. Какие сведения по туризму можно получить из статистических бюллетеней?
5. Каковы принципы составления анкет и проведения социологических опросов?
6. Какие методы применяются на различных этапах краеведческого изучения
территории?
7.
№ 1семинар
1. Өлкетану деректерінің классификациясы. Өлкетану әдебиеттері мен
материалдарына шолу және олардың анализі – 2 сағат
1) Өлкетану түрлері мен формалары. Туристік – экскурсиялық жұмыстар
бойынша мамандарды дайындау жүйесіндегі өлкетану орны.
2) Өлкетану деректерінің классификациясы.
3) Өлкетану білімдерінің әдебиет деректерінің орны мен маңызы.
4) Ағымдағы және ғылыми – танымал әдебиеттерімен жұмыс істеу
ерекшеліктері.
5) Ақпараттық (анықтамалық) басылымдар мен олардың өлкетану жұмыстары
үшін маңызы.
6) Өлкетану әдебиеттерінің картотекасын және аннотациялы тізімді
құрастыру.
7) Өлкетану статистикалық деректерімен жұмыс істеу ерекшеліктері.
8) Архивте жұмыс істеу ережелері
Әдебиет:
1. Краеведение: пособие для учителя А.В. Даринский и др. – М., 1987
2. Вуколов В.Н., Назарчук М.К. Основы туристко-краеведческой работы. –
Алматы, 1997.
3. Вуколов В. Н. Основы туристско-краеведческой работы. - Алматы, 2005.
№1 сарамандық жұмыс
Өзінің жері туралы өлкетану әдебиетінің библиографиясы
Мақсаты: өлкетану әдеби деректерін іздеу мен пайдаланудағы
практикалық дағдыларды қалыптастыру, каталогтардың, әдебиет тізімімен,
библиографиялық және анықтамалық басылымдардың әр түрімен жұмыс істеуді
үйрену.
Тапсырма: өзінің жері бойынша келесі тақырыптардың біреуі бойынша әр
түрлі деректер бойынша әдебиет тізімін құрастыру (40 атаудан аз емес):
1) Табиғат
2) Халық
3) Шаруашылық
4) Тарих
5) Мәдениет
Тапсырма жеке – топтық ( топ 2-3 адамнан). Әдебиет тізімі тақырып бойынша
40 кем болмайтын әдеби, картографиялық, электронды деректер атауларын
қамтуы тиіс. Жұмысты тапсыру кезінде іздеу әдісін айту қажет: әдебиет
қандай кітапханаларда, каталогтарда табылған, тізімді құрастыру кезінде
қандай библиографиялық деректер қолданылды.
Әдебиет:
1. Вуколов В.Н. Основы туристко – краеведческой работы. – Алматы, 2005.
2. Краеведение: учебное пособие А.В. Даринский и др. – М., 1985
3. Ердавлетов С.Р. Достопримечательные места Казахстана. – Алма – Ата:
Знание, 1988.
4. Алматы. Энциклопедия. – Алматы, 2002.
5.
3 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒИ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ
1. Табиғи – географиялық өлкетанудың зерттеу пәні
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер
3. Геоморфологиялық зерттеулер
4. Метеорологиялық зерттеулер
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер
6. Геоботаникалық зерттеулер
7. Зоологиялық және фенологиялық зерттеулер
8. Топографиялық түсірілімдер
1. Табиғи – географиялық өлкетанудың зерттеу пәні
Кез-келген өлкетанулық жұмыстың негізі болып шаруашылықтың барлық
түріне ресурс болып табылатын, өзіндік табиғи жағдайлары тән белгілі – бір
аумақ табылады. Өлкетанушылар негізінен жергілікті жердің геологиялық
құрылысы мен тау жыныстарының құрамын, жергілікті жердің жер бедерін,
климатын, жер беті суларын, топырақ жамылғысын, өсімдік, жануарлар дүниесін
зерттейді.
Табиғаттың әрбір компонентін геология, геоморфология, гидрология,
климатология, өсімдіктер мен жануарлар географиясы сияқты жеке географиялық
ғылымдар зерттейді. Табиғат компоненттерінің байланысы нәтижесінде
құрылатын табиғи–аумақтық кешендер немесе табиғи геожүйелерді физикалық
география зерттейді. Сондықтан да физикалық – географиялық зерттеулер туған
өлкені зерттеудің негізі болып табылады.
Физикалық-географиялық зерттеулерді келесідей кезеңдерге жіктеуге
болады:
1) Дайындық кезеңі – болшақта зерттелетін аумақтың әдеби немесе қор
мәліметтерімен танысу, картографиялық мәліметтерді (топографиялық негіз)
дайындау. Өлкетанулық зерттеулер үшін ірі масштабты (1:5000 – нан 1:50000
дейін) ыңғайлы. Бұл кезеңде қолда бар туристік топтың, ғылыми экспедицияның
есебімен, фотосуреттермен, топографиялық негіз карталармен және тақырыптық
физикалық-географиялық карталармен танысады.
2) Далалық зерттеулер – маршруттық түсірілімдер, профиль салу, кілтті
участкілер әдісі (бақылау және өлшеу, үлгілерді жинау).
3) Жиналған мәліметтерді камералдық өңдеу – жиналған тау жыныстар,
топырақ, өсімдік үлгілерін қарастырады және жүйелейді, компонентті және
кешенді карталар немесе профильдердің (геоморфологиялық, топырақ,
геоботаникалық, ландшафттық) үлгілерін құрастырады.
4) Аймақтың физикалық-географиялық сипаттамасын құрастырады.
Географияда кез-келген аумақтың табиғи сипаттамасын берудің стандартты
сұлбасы қалыптасқан, келесідей ретпен статикалық компоненттен қозғалмалыға
қарай: физикалық-географиялық орны, тектоникалық және геологиялық құрылысы,
оның жер бетінің қалыптасуына әсері, жер бедері, климат және ауа-райы, ішкі
сулары, топырақ-өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі. Аймақтың
физикалық-географиялық сипатттамасында табиғи компоненттердің байланысы мен
қарым-қатынасы, географиялық қабықшаның дифференциациясының жалпы
заңдылықтары және аумақтың жеке ерекшеліктері анықталуы тиіс.
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер
Геология - жер қабығының даму тарихын, құрамын және құрылысын
зерттейтін ғылым. Жер қабығы - тау жыныстарынан тұратын Жердің үстіңгі
қатты қабығы. Жердің қалыңдығы – орташа мұхиттық тау жоталарында – 5-7 км-
ден, жас қатпарлы тауларда – 55-70 км-ге дейін жетеді.
Геология және минералогия, әдетте, көп саяхаттаушыларды қызықтырады.
Турист-геолог маңызды тау жыныстар мен минералдарды білуі тиіс, оларға
сипаттама беріп, үлгілерді жинап, мүмкіндігінше жергілікті жердің
геологиялық құрылысы мен жер бедері арасындағы қарапайым байланысты анықтай
алуы керек. Бақылаулар нәтижесінде ауданның маңызды тау жыныстары мен
минералдардың коллекциясын жинап және оның геологиялық картасын құрастыру
керек.
Адамзатқа 3000 жуық минералдар белгілі, бірақ жердің қатты тасты
қабықшасының 99,9 % дала шпаты, кварц, слюда, роговая обманка, авгит,
оливин және т.б. (жалпы саны 30-ға дейін) құрайды. Бұл минералдар
жынысқұраушылар деп аталады. Тау жыныстар минералдардың жиынтығынан тұрады.
Тау жыныстары пайда болуына қарай: шөгінді, магмалық және метаморфты
тау жыныстар деп жіктеледі.
1) Магмалық тау жыныстар магманың суынуынан құралады. Бұл үрдіс пайда
болу жағдайына байланысты интрузивті (тереңде пайда болған) және эффузивті
(жер бетіне шығып жатқан) тау жыныстар деп бөлінеді. Интрузивті тау
жыныстарға гранит, габбро, диорит, сиениттер жатады. Ал эффузивті тау
жыныстарға – базальт, липарит, жанартаулық туф, жанартаулық әйнек және т.б.
жатады.
2) Шөгінді тау жыныстар жер бетінде әртүрлі жолдар арқылы пайда болады.
Оның бір бөлігі тау жыныстардың бұзылуынан – сынған тау жыныстар пайда
болады. Олардың сынықтарының көлемі және дөңгелектену деңгейі әртүрлі
(батпақ, құм, қиыршық тас, қойтастар және т.б.).
Әдетте сынған тау жыныстар тығыз массалы цементтелген бөлшектерден
тұрады: брекчия (қиыршық тастан), конгломерат (ұсақ тас пен жұмыр тастан),
алевралит және құмдақ (құмнан).
Шөгінді тау жыныстардың бір бөлігі ағзалардың қызметімен байланысты –
орагенді тау жыныстар. Оған әктас (бор, ұлутас), тас және қоңыр көмір,
мұнай, торф, кейбір рудалар жатады.
Жер қыртысында болып жатқан химиялық реакцияларға байланысты хемогенді
тау жыныстар – мергель, тұз, гипс, металл рудалары пайда болады.
3) Метаморфтық тау жыныстар шығу тегі әртүрлі тау жыныстардың жер
қойнауында жоғарғы температура мен қысымның өзгеруі нәтижесінде, химиялық
құрамы немесе физикалық жай-күйі әртүрлі тау жыныстармен байланысы
нәтижесінде пайда болады (гнейс, кристалдық сланц, мәрмәр, алмаз, слюда
және т.б.).
Шығу тегі әртүрлі тау жыныстардың жер бетіне шығуын өсімдік өспеген
беткейлерде, геологиялық ашық беттерде, өзен аңғарларының жарларында,
жарлар және карьерлердің жарларында жиі көруге болады.
Геологиялық және минералогиялық коллекциялар үшін тек қана түпкі
жыныстардың жаңа үлгілерін – үйінді немесе шөгінді жыныстардан емес, жер
бетіне шығып жатқан тау жыныстарды жинау керек. Көлеміне байланыссыз, жеке
кристаллдарды, друздарды (бір негізді кристалдар типі), конкрецияларды,
теңбілдеу, тасқа айналғандарды ұқыпты жинау керек. Үлгіні балғамен
бөлшектеу кезінде құртып алу қаупі болса, онда үлгіні толығымен алу керек.
Әрбір үлгінің жапсырмасы болуы керек. Онда қарандашпен үлгінің нөмері
мен атауы, алынған жері, коллекцияның мерзімі және үлгіні алған туристің
аты-жөні жазылады. Жапсырма екіге немесе төртке жазуы ішке қарай және үлгі
қағаздың бір бұрышына қойылып бүктеледі.
Қажет жағдайда ол алабты оңай табу үшін, үлгі туралы қойын дәптерде
(немесе күнделікте) толық мәлімет болу керек. Сонымен қатар, үлгі алынған
жерді де: тау жыныстан ба, әлде шөгінді не ысырындыдан ба. Маршруттық
(желілік) картада тапқан жерді белгілеу керек.
Турист-геолог пен минерологтың құрал-жабдықтары: геологиялық балға,
Адрианов компасы мен тау компасы, лупа, саперлық күрек, газет немесе орама
қағаз, жіңішке жіп, блокнот (жапсырмалар), қойын дәптер, қарандаш және
қалың дәптер, тау жыныстары мен минералдарды айқындаушы.
3. Геоморфологиялық зерттеулер
Жер бедері – түзу емес жер бетінің жиынтығы. Геоморфология жер бедері
мен оның бедерін құраушы және өзгертетін үрдістерді зерттейді. Турист-
геоморфолог кішігірім болса да кейбір жер бедерін сипаттай алу керек
(мысалы, төбе, аңғар участкілерін, жыра, шұңқыр, үңгір, беткей мен кейбір
көтеріңкі жер бедерінің шыңдарын), бұл жер бедерінің шығу тегі мен оның
сыртқы келбетінің неге байланысты екенін анықтай алуы керек. Зерттеу
нәтижесінде ол саяхаттау ауданының морфологиялық картасын құрастыруы керек.
Жер бедерін зерттеуде келесідей мақсаттар қойылады:
- жер бедерінің сыртқы белгілерін, формасын және сандық көрсеткіштерін
айқындау;
- жер бедері құрылу факторлары мен жер бедерінің даму жолдарын айқындау;
- генетикалық топтар мен оның аумақ бойынша таралуын анықтау;
- шаруашылық іс-әрекетке әсерін бағалап және пайдалану жолдарын анықтау;
Жер бедерінің типі бойынша жергілікті жер жазықты, төбелі және таулы
болып жіктеледі. Жер бедерінің кейбір элементтері натуралды нүкте мен жер
бедері сызығы атауына ие.
Таулар – жер бедерінің қатты тілімденген, салыстырмалы биік формасы.
Таулар жер бедерінің оң және теріс формаларынан тұрады. Жеке тау –
салыстырмалы тегіс кеңістікте 200 м биік көтеріліп жатқан жер бедерінің оң
формасы. Тау барлық жағынан еңіс кеңістікпен – беткейлермен қоршалып жатыр.
Беткейден жазыққа өткелді – тау етегі дейді. Таудың ең биік бөлігін шың
дейді (шың, дөңгеленген, жазық).
Тау жоталары – беткейдің қарама – қарсы жақтарына шектеліп түсіп
жатқан, ұзыннан созылып жатқан жер бедерінің оң ірі формасы. Беткейлер тау
аңғарларымен тілімденген. Жотаның ең биік бөлігі –қырқа. Көтеріліп жатқан
бөлік жотаның шыңы, төмен бөлігі - асулар. Кең асуларды аңғарлар (екі тау
жотасы арасындағы бел) деп атаса, терең тілімденген – тау өткелдері деп
аталады.
Тау шынжыры - бір бірімен байланысып жатқан бірнеше тау жоталары.
Тау жоталары мен тау шынжырларының қиылысуы тау түйіндерін құрайды. Таулы
өлке – тау жоталары мен кең тегіс шұңқырлармен алмасып келетін жер
бедерінің көлемі жағынан үлкен бөлігі.
Жазық пен төбелі жер бедерінің жалпы сипаттамасы келесідей сұрақтарды
қамтиды:
1) жер бедерінің жалпы көрінісі мен сипаттамасы қандай (төбелі ме,
жазық па);
2) өзен аңғарлары жиі тіліп өтеді ме, қатты тілімденген бе, немен
жамылған (орман, бұта, шөптер ме);
3) ашық жатқан бет бойынша тау жыныстарының ішкі және сыртқа құрылымын
зерттеуге бол ма; аймақты қандай тау жыныстар көмкеріп жатыр
(жұмсақ, бос, қатты); жер бетіне жиі шығып жатыр ма және қайда –
жотода, аңғар беткейінде, жыра немесе тас қашалған бетте ме;
4) су айырық жоталарында бұл жерге тән емес қойтастар бар ма;
5) жазық пен ойпаттарда жал немесе тізбектер немесе құмнан,
батпақтан, қиыршық тастардан жондар бар ма; оның сыртқы келбеті,
көлемі (ұзындығы, ені, биіктігі);
6) жоспардағы төбенің бағыты қандай:
Тулы аймақта өзен аңғарлары формаларын сипаттап, суреттеп, олардың
көлденең және бойлай профилін (бойлық бағыттағы жарылымдар немесе
кемерлер), өзен бастауындағы аңғардың формасы, тау беткейлеріне еніп жатқан
жарты шеңберлі қуыс аңғарлық көлдер және көлдермен толтырылған немесе
қармен тереңделген.
Жағалауға жақын аудандарда жағалаулардың көлденеңнен тілімденуін
белгілеу керек, шығанақтың, бухтаның формасы мен ерекшелігін, өзенге деген
қатынасын; міндетті түрде: кемер-терраса түрінде сақталып қалған теңіздің
(немесе көлдің) биік тұрған ізін; жағалаудың сипаты, жағалауға жақын
аймақтың сипаты, теңіздің жағалауға жақын участкісінің және жағалаулық
түпкі жердің сипаты белгілеу керек.
Турист-геоморфологтың құрал-жабдықтары: компасы бар планшет, рулетка,
саперлық күрек, геологиялық балға, альтиметр (биіктікті өлшегіш), үлгілер
үшін қалталар, қағаз және жапсырмалар, дүрбі, суреттер үшін альбом, сұр
және түлі түсті қарандаштар, фотоаппарат, қойын дәптер немесе
миллимитровкасы бар далалық күнделік.
4. Метеорологиялық зерттеулер
Ауа-райы- белгілі бір уақыт аралығындағы атмосфераның физикалық жай-
күйі. Климат – белгілі бір аймақтың ауа-райының орташа көп жылдық жағдайы.
Туристер табиғи ортада ең бірінші климаттық фактордың ықпалында болады.
Саяхатта ауа-райы жағдайын дұрыс бағаламау адам ағзасы денсаулығына зиян
ғана келтіріп қоймай, сонымен қатар төтенше жағдайға әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Ауа-райыны ғылыми болжау жердегі метеостанциялар, атмосфералық зондтар
немесе әуе-ғарыштық бақылау мәліметтері негізінде құрастырылған жердегі
немесе биіктік синоптикалық карталарды сараптау негізінде жасалады.
Ауа-райыны бақылаудағы адамзаттың көп жылдық тәжірибесі жергілікті
белгілерге байланысты халықтық жоралғылармен анықтауға мүмкіндік берді.
Оларды қолдану кезінде келесілерді ескеру керек:
- бір ғана белгіге қарап болжауға болмайды, ауа-райының бір типін бірнеше
белгілер анықтаса, сол жақынырақ болады;
- сол белгілерге сәйкес метеорологиялық элементтер (температура, қысым,
бұлттылық) күрт өзгеретін болса, соғұрлым болжау дұрыс келеді;
- ауа-райыға үдеулік тән, егер өзгеретін белгісі болмаса, жақын арада
солай қала бермек.
Туристердің адам аяғы баспайтын неемесе қиын жерлердегі метеобақылаулары
шаруашылық пен ғылымға пайдасы тиюі мүмкін. Барлық метеорологиялық
элементтерге бақылауларды жергілікті уақытпен тәулігіне 4 немесе 8 рет,
халықаралық уақытпен қабылданғандай:1,4,7,10,13,16,19 және 22 сағаттарда
жүргізу қажет.
Жазбалар арнайы формада жүргізіледі (метеобақылаулар журналы). Мұнда ауа-
райы болжамдары, оның ақталуы мен жіберілген қателіктері жазылады.
Бақылаулар нәтижесі журналға тіркеледі (1 кесте).
Саяхаттау аймағының климаты туралы мәліметтерді климатологиялық
анықтамалардан табуға болады. Ауа-райы туралы мәлімет пен кеңесті ірі
қалаларда жергілікті гидрометеорологиялық басқарма қызметіндегі
гидрометеорологиялық бюродан, сонымен қатар метеостнациялардан жеке немесе
жазбаша түрде сұраныс жіберу арқылы алуға болады.
1 - кесте Метеобақылаулар журналы
МерзімАуа-райыАтмосфераЖел Бұлт Жауын-шашАтмосфераБақылаушы
і, температлық қысым(бағыты, (баллмен, ын (түрі,лық
уақытыурасы жылдамдығбұлт қарқындылқұбылыста
ы) формасы) ығы) р
Ұсынылатын метеорологиялық құралдар:
- ауаның қысымын өлшеу үшін (келесі құралдардың біреуін): альтиметр,
станциялық барометр-анероид, мектептік барометр-анероид. Тау жорықтары
үшін алғашқы екі құрал жарамды;
- ауаның температурасын өлшеу үшін: термометр-пращ, қарапайым термометр,
аспирациялық психрометр. Сынап термометрінде сынап қата бастайтын
минус 33 ° төмен температураны өлшеу үшін, спирттық термометрді
пайдалану қажет;
- желдің жылдамдығын өлшеу үшін: қол анемометрі, Аркадьев жел өлшегіш
құралы;
Қалған метеорологиялық элементтер визуалды бақыланады (2,3 кестелер).
2- кесте Желдің жылдамдығын бағалау
Жел жылдамдығы Сөзбен Желдің жылдамдығын бағалау белгілері
сипаттама
кмсағ Бофорт
баллы
0 - 1,8 0 Штиль Түтін тік немесе дерлік тік
көтеріледі, жапырақтар қозғалыссыз
1,9 – 5,1 1 Тыныш жел Желдің бағыты түтінге қарап
анықталады
5,2-11,7 2 Әлсіз жел Желдің бағыты бетке еседі,
жапырақтар сыбдырлайды
11,8-18,7 3 Әлсіз жел Ағаштың жіңішке бұтақтары мен
жапырақтары үнемі тербеледі, жел
жеңіл жалауларды желбіретеді,
теңіздің бетінде жеңіл тегіс толқын
ойнайды
18,8-26,6 4 Қоңыржай жел Жел шаң көтереді, ағаштың жіңішке
бұтақтарын қозғалтады
26,7-25,3 5 Самал Ағаштың жіңішке діңдері қозғалады,
көбікті толқындар әрбір толқында
көрінеді.
35,4-44,0 6 Қатты жел Ағаштың жуан бұтақтары тербеледі,
телеграф желілері гулейді,
толқындағы көбікті толқындар
ұзағырақ (5-10сек.)
44,1-54,7 7 Қатты жел Ағаштың ұштары тербеледі, жуан
бұтақтары иіліп, желге қарсы жүруге
қолайсыз, теңіздегі толқындар
көпіреді
54,8-66,0 8 Өте қатты жел Жел ағаштың жіңішке бұтақтарын
сындырып, қозғалысты қиындатады
66,1-77,5 9 Шторм Жел түтін мұржаларын, шатырын
сындырып, желге қарсы жүру өте қиын
77,6-90,2 10 Қатты шторм Ағаштар түбірімен жұлынып, ірі апат
болады
90,3—104,4 11 Қатаң шторм Үлкен апат: телеграф бағаналарын,
вагондарды құлатады
104,4 12 Дауыл Үйлерді қиратып, үлкен апатқа әкеп
жоғары соғады
Мүмкіндігінше жорыққа өзімен бірге бұлттар атласынан бұлттардың суретін
алу керек немесе 3 кестені қолдануға болады
3- кесте Бұлттылықтың сыртқы белгілері және жіктелуі
Қабаттың Қазақша және Белгісі Сыртқы белгілері
атауы және халықаралық
оның атауы
биіктіктері
6 км жоғары Шарбы Сi Ақ түсті нәзік бұлттар. Мұзды
қабат, (циррус) кристаллдардан тұрады. Сызық, жіп,
жоғары жүн, талшық тәріздес болады.
Шарбы-қатпарлы Cs Аспанға сүт тәріздес өң беретін жұқа
(цирро-стратус), ақшыл шілтер тәрізді. Олар арқылы күн
немесе айды қараған кезде, күн мен
айдың диаметрінен әлдеқайда үлкен
түссіз ақ сақиналарды ( Галло
дөңгелектері) көруге болады.
Шарбы-будақ Сс Топпен немесе қатармен орналасқан
(цирро-кумулус аспанда шағын көпіршіктерді құрады.
Жоғарғы қабаттағы бұлттардың
барлығынан күн сәулесі өтіп, жер
бетіне әлсіз көлеңке береді.
Жауын-шашын түспейді.
Орта қабат Биік қатпарлы As Аспанды түгел жауып тұратын тегіс ақ
2-ден 6 км (альто-стратус) немесе көгілдір бүркеніш. Күн күнгірт
дейін әйнектен өтіп тұрған сияқты,
көлеңкесі жоқ сәуле шашады.
Тығыздары жеке тамшылар немесе
алғашқы қар түрінде жауын-шашын
береді.
Биік будақ Ас Қырқалар, шарлар, тұнған тоқындар
(альто-кумулус), түзеді. Жұқа беттен өткен күн мен ай,
оның төңірегінде кемпірқосақ түсі
сияқты сақиналар түзеді.
2 км дейінгіҚатпарлы St Суреті жоқ бұлттардың лас бүркеніші.
төменгі {стратус}, Күн сәулесі өтпейді. Жауын-шашын
қабат түспейді.
Қатпарлы-жаңбырлNs Жыртылған формалы сұр-лас төмен
ы бұлттар, олардан жауын-шашын немесе
(страто-нимбус), қар түседі. St аясында байқалады.
Қатпарлы-будақ Sc Ас ұқсас бұлттар, 2 км қашықтыққа
(страто-кумулус) дейін орналасқан тығыз бұлттар.
Толқындары үлкен көлемді. Жауын-шашын
түспейді. Күн сәулесі өтпейді.
Вертикальды Будақ бұлттар Си Тегіс және күмбез тәрізді бұлттар.
дамыған (кумулус) Жауын-шашын түспейді. Жоғары қарай
бұлттар қарқынды дами отырып, Cb өтеді, Ci
өте отырып, қорғасын тәріздес, суық,
жоғарғы бөлігі шайылған.
Будақ жаңбырлы Cb Жаңбыр, қар, бұршақ түрінде нөсерлі
(кумуло-нимбус) жауын-шашын түседі. СЬ-де күн
күркіреуі байқалады.
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер
Әдетте, гидрологиялық бақылаулар халық шаруашылығында маңызы зор кіші
өзендерді зерттейді. Туристік топтар бұл жағдайда зерттеу ұйымдарына
көмек көрсете алады.
Саяхаттау кезінде келесідей сұлба бойынша гидрографиялық сипаттама
жүргізу керек:
- өзен туралы жалпы сипаттама: оның атауы, ол кесіп өтетін аудан,
облыс, өлке, республика; қайдан бастауын алады, қайда құяды, қай
ірі өзеннің бассейіне жатады, қандай ірі салалары бар;
- жақын аймақтың, аңғар мен өзен арнасына сипаттама (участок бойынша);
- су шығынын өлшеу мәліметтері, әрбір участкіде бар гидротехникалық
құрылыс туралы мәлімет;
- сауалнама арқылы жиналған өзеннің режимі туралы мәлімет;
- өзеннің жеке участкіде және толығымен пайдаланылуы туралы мәлімет;
Турист-гидрологтың құрал-жабдығы: компасы мен визирлоқ сызғышы бар
көзбен түсіруге арналған планшет; ұзындығы 20-25 см, метрі көрсетілген
созылмайтын, мықты бау (немесе шпагат), тереңдікті өлшейтін сантиметрі
көрсетілген, ұзындығы 1,5-2 м жіңішке таяқ, секундтық бағыты бар сағат
немесе секундомер, фотоаппарат, далалық күнделік немесе қойын дәптер,
қарандаштар мен өшіргіштер.
Гляциологиялық бақылауларды таудағы саяхат кезінде фирн зоналары мен
мұздықтардан өтетін тек қана тәжірибелі туристер ғана жүргізе алады.
Халық шаруашылығында маңызды өзендер (суармалы, гидроэлектростанциялар
және т.б.), әдетте, мұздықтармен қоректенеді. Гляциологқа келесі
мәліметтерді түсіру қажет:
- мұздықтың атауы, ол орналасқан беткейдің экспозициясы, тілдің
аяқталу биіктігі, мұздықтың орташа ені мен ұзындығын, фирн
сызығының биіктігін;
- мұздықтың морфологиялық бетін: а) қоректену облысы (қоректену
бассейін формасы, жарылымдардың таралуы), б) еру облысы (шеткі
және орта мореналары, мұз құламалары, жарылымдар); в) мұздықтың
аяқталу формасы;
- жақында ғана болған мұздықтардың шегінуі мен алға жылжу жылдамдығы
мен іздері;
- мұздық типі (карлық, салбыраған, аңғарлық, ағаш тәріздес, жанданған
және т.б.);
- мұздықты бақылау мерзімі;
Турист-гляциологтың құрал-жабдығы: фотоаппарат, сантиметр, дүрбі,
қойын дәптер, суреттер үшін альбом.
6. Геоботаникалық зерттеулер
Геоботаника туристердің қызығушылығын тудырады. Өсімдіктердің
біртектілігі географиялық ортаның біртектілігінің көрсеткіші болып
табылады, бір типтің екінші типке ауысуы климаттың, тау жыныстарының және
табиғи ортадағы өзге өзгерістерге әкеледі. Сондықтан да өсімдіктердің
біртектілігі аумақты аудандастырудың бір белгісі болмақ.
Өсімдіктерді жазып қана қоймай, гербарий құрастыру қажет. Гербарий үшін
жақсы дамыған жапырағы, гүлі және жемісі бар, бұзылмаған өсімдікті таңдаған
жөн. Жаңбыры күні немесе таңертеңгісін, шық кеппей тұрмай жинауға болмайды.
Өсімдікті тамырымен қазып алып, оны қағаздың арасына ботаникалық
папкаға немесе торға салады, папканы тығыз қылып байлайды, үлкен өсімдікті
екіге бүктейді, жапырақ пен гүлді майыспайтындай қылып түзейді. Қылқан
жапырақты ағаштардан міндетті түрде жаңғақ қоса алынады. Қылқан жапырақ
кепкен кезде, шашылып қалмау үшін қылқанды ыстық құмда кептіреді. Жуан және
бұлшықты жапырақ пен бұтаны кептірген қиынырақ. Оны ыстық суға пісіріп
немесе спиртке аз уақытқа салып, содан кейін қағаз кулекке салып, оны ыстық
құмммен көму керек.
Егер өсімдік кепкен болса, ол ұшынан ұстап тұрған бұта тік тұрып,
майыспайды. Жапсырмада реттік нөмері, өсімдік атауы, толық мекен-жайы мен
өскен ортасы, кім және қашан жұлып алғаны көрсетіледі. Егер өсімдіктің
ғылыми атауы белгіссіз болса, уақытша жергілікті атауын қолдануға болады.
Сирек кездесетін және құрып бара жатқан өсімдіктерді жинауға рұқсат
етілмейді, сондықтан да жорық немесе экспедиция алдында ҚР Қызыл кітабымен
танысып алу керек.
Турист-ботаниктің құрал-жабдығы: өсімдікті кептіру үшін пресс, күрекше,
үлкен бақшалық пышақ, тысы бар кішкентай күрекше, өсімдікті сақтау үшін
фанералық таяқша, газет қағазы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
1 ТАҚЫРЫП . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨЛКЕТАНУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТТАРЫ 7
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары 7
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары 7
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи 9
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 10
2 тақырып. ӨЛКЕТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ 11
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары 11
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері 11
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі 11
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 12
№ 1 семинар 13
№ 1 Сарамандық жұмыс 13
3 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒИ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 14
1. Табиғи – географиялық өлкетанудың зерттеу пәні 14
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер 15
3. Геоморфологиялық зерттеулер 16
4. Метеорологиялық зерттеулер 18
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер 21
6. Геоботаникалық зерттеулер 22
7. Зоологиялық және фенологиялық зерттеулер 23
8. Топографиялық түсірілімдер 24
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 26
№ 2 семинар 27
№ 3 семинар 27
№ 4 семинар 28
№ 2 Сарамандық жұмыс 28
№ 3 Сарамандық жұмыс 29
№ 4 Сарамандық жұмыс 30
4 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ 31
1. Экономикалық өлкетанудың мәні, мағынасы, деректері 31
2. Өлкенің халқын зерттеу 31
3. Шаруашылық құрылымы және оның жіктелуі 32
4. Рекреациялық ресурстар 32
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 34
№ 5 семинар 34
№ 5 Сарамандық жұмыс 35
5 ТАҚЫРЫП. ТАРИХИ ӨЛКЕТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 36
1. Тарихи өлкетанудың пәні. Тарихи және мәдени ескерткіштердің түрлері 36
2. Тарихи өлкетанудың негізгі бағыттары 36
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 40
№ 6 семинар 40
6 ТАҚЫРЫП. ТОПОНИМИКАЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР 41
1. Топонимиканың негізгі түсініктері мен әдістері 41
2. Өз өлкеңнің топонимдерінің құрылу ерекшеліктері 41
3. Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыруда топонимиканың мәні 42
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 43
№ 7 семинар 43
№ 6 Сарамандық жұмыс 43
7 ТАҚЫРЫП. МҰРАЖАЙТАНУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ 45
1. Мұражайтанудың түсінігі 45
2. Әлем мұражайларының тарихы 45
3. Мұражайдың әлеуметтік функциялары 47
4. Мұражайлардың типологиясы мен жіктелуі 47
5. Мұражайтанудың негізгі түсініктері 48
6. Мұражай экспозициясы 49
7. Мұражайдың мәдени – танымдық жұмысының негізгі формалары 50
Өзіндік жұмыс пен бақылауға арналған сұрақтар 51
№ 8 семинар 51
№ 7 Сарамандық жұмыс 51
№ 8 Сарамандық жұмыс 52
Өзіндік жұмыс орындаудың әдістемелік нұсқауы 53
СИЛЛАБУС 55
АРАЛЫҚ БАҚЫЛАУ МЕН ЕМТИХАНҒА ДАЙЫНДЫҚ СҰРАҚТАРЫ 59
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ 60
ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫНЫҢ ЖАУАПТАРЫ 89
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 91
КІРІСПЕ
Өлкетану деп елдің, облыстың, ауданның, қаланың, ауылдың белгілі бір
бөлігін, осы аймақ туған өлкесі болып табылатын жергілікті халықтың
зерттеуі табылады. Шағын аймақты кешенді зерттеу, оның тарихын,
этнографиясын, мәдениетін, археологиясын, табиғатын, халқын, шаруашылығын
және т.б. ауқымды сұрақтарды қамтиды. Туған өлкені жан – жақты зерттеу
деп:
1) табиғатын және оның барлық элементтері (геология, жер бедері, жер
қойнауы, топырағы, су қоймалары, өсімдік, жануарлар) мен оның байланысын ;
2) тарихы мен демографиясын (қала мен ауыл этнографиясын, топонимика
және т.б.)
3) экономикалық өмірін, қоршаған орта мен шаруашылық арасындағы
байланысты, шаруашылықтың жеке салалары арасындағы байланысты;
4) халықтың мәдени және рухани өмірін, шығармашылығын (халықтың
кәсібін, өнерін, фольклорын, сәулетін).
Өлкетану мен туризм бір – бірімен байланысты. Нақты және әртүрлі
өлкетанулық ақпаратсыз туристік маршруттар мен экскурсияларды ұйымдастыру
мүмкін емес. Сондықтанда туристік - өлкетанулық жұмыстардың негізін және
өлкетанулық зерттеулерді жүргізу әдістерін білу, туризм саласында кәсіби
мамандарды даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады.
Туристік бизнесті ұйымдастырушылардан ішкі туризмді дамыту үшін,
туристік жорық пен экскурсияларды өткізу үшін, жергілікті жер мен
рекреациялық далалық зерттеулер мен әдістерін білуі қажет. Өлкетанулық
бағыт мазмұны жағынан жергілікті мәліметтерге сүйенетін туризмнің өзге
жұмыстарына да тән.
Туристік - өлкетану жұмыстарының негізі пәні ҚР МЖМББС 050902-
Туризм мамандарын даярлайтын профильді пәндердің міндетті компоненті
болып табылады.
Курсты оқытудың мақсаты болып ішкі және халықаралық туризмді дамыту
үшін студенттер туристік рекреациялық ресурстарды (табиғи және тарихи –
мәдени) зерттеу әдістемесін игеру табылады.
Пәнді оқытудың мақсаты:
- студенттерді өлкетанудың ғылыми және практикалық негіздерін, оның мәнін,
мақсатын, формалары мен түрлерін, туристік – экскурсиялық қызмет көрсету
үшін мамандарды даярлауда алатын орнымен таныстыру;
- туристік экскурсиялық бағдарламаларды құрастыру үшін, қажетті өлкетанулық
мәліметтің негізгі деректері туралы білімді қалыптастыру;
- студенттерде туристік бизнесте пайдаланатын өлкетанулық білімді жинақтау
мен жүйелеудің дағдыларын қалыптастыру;
- туристік – экскурсиялық мекемелерде далалық зерттеулер әдістемесі мен
туристік - өлкетанулық жұмыстарды ұйымдастырудың біліктілігі мен дағдыларын
қалыптастыру;
Курсты оқу нәтижесінде студент білуі қажет:
- өлкетанудың жалпы ұстанымдарын;
- табиғи, тарихи, өнер нысандарына тән ерекшеліктерді;
- туған өлкені, оның табиғатын, тарихын, тарихи орындары мен тарихи және
мәдени ескерткіштерін, экономикасын зерттеу кезінде қолданылатын
негізгі деректерді;
- жергілікті жерді зерттеудің өлкетанулық әдістерін;
Студент жасай білуі керек:
- өлкетанулық мәліметтерді жинай және жүйелей;
- өлкетанулық, әдеби, мұрағаттық, картографиялық, статистикалық және
өзге де деректермен жұмыс жасай;
- туристік - өлкетанулық және экскурсиялық объектілер мен аймақтың
сипаттамасын құрастыра білуі керек.
050902-Туризм мамандығының МЖМББС сәйкес пәннің құрылымын анықтайтын
минимум білім, іскерлік пен дағдыға жатады: а) тарихи – мұрағаттық
құжаттар, мемуарлар, географиялық және тарихи карталар, туристік карталар,
басылымдар сияқты деректермен жұмыс жасай білуі; ә) әртүрлі деректердің
мәліметтерін салыстыра отырып, рекреациялық және туристік – экскурсиялық
мәселеге сәйкес мәліметті құрастыра білуі; б) туристік – экскурсиялық іс -
әрекетті дамыту үшін өлкетанулық және мұражайлық мәліметтерді қолдана
білуі қажет.
Пререквизиттар: туризмология негіздері, халықаралық туризм тарихы,
мәдениеттану, рекреациялық география, география, тарих, әдебиеттің
мектептік курсы.
Постреквизиттар: экскурсиятану, әлем халықтарының этнографиясы,
Қазақстанның туризм географиясы, әлем табиғатының құндылықтары
(ескерткіштері).
Ұсынылып отырған оқу құралы МЖМББС 050902-Туризм мамандығының типтік
оқу бағдарламасына, Туристік - өлкетану жұмыстарының негізі пәнінің
типтік оқу жоспарының негізінде құрастырылған. Оқу құралы дәрістердің
теориялық сұрақтарын, семинар сабақтарына дайындалу үшін әдістемелік
нұсқауларды, сарамандық жұмыстар мен СӨЖ тапсырмаларын, силлабус
(студенттерге арналған оқу бағдарламасын), сонымен қатар емтиханға
дайындалу үшін қажетті сұрақтар мен тест тапсырмаларын қамтиды.
Оқу құралы 050902-Туризм мамандығы бойынша білім алатын студенттерге
арналған.
1 тақырып . ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӨЛКЕТАНУДЫҢ МӘНІ МЕН МАҚСАТТАРЫ
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи
1. Өлкетанудың мәні мен мақсаттары
Өлкетану деп елдің, облыстың, ауданның, қаланың, ауылдың белгілі бір
бөлігін, осы аймақ туған өлкесі болып табылатын жергілікті халықтың
зерттеуі табылады. Кіші аумақ - әкімшілік аудан, қала, ауыл. Туған өлке –
облыс немесе көлемі кіші республика. Алматының тұрғындары үшін туған өлке
болып, Алматы және Жамбыл облысының бір бөлігін алып жатқан Жетісу өлкесі
табылады.
Өлкетану мен туризм бір – бірімен байланысты. Нақты және әртүрлі
өлкетанулық ақпаратсыз туристік маршруттар мен экскурсияларды ұйымдастыру
мүмкін емес. Сондықтанда туристік - өлкетанулық жұмыстардың негізін және
өлкетанулық зерттеулерді жүргізу әдістерін білу, туризм саласында кәсіби
мамандарды даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады.
Шағын аймақты кешенді зерттеу, оның тарихын, этнографиясын, мәдениетін,
археологиясын, табиғатын, халқын, шаруашылығын және т.б. ауқымды
сұрақтарды қамтиды. Туған өлкені жан – жақты зерттеу деп:
1) табиғатын және оның барлық элементтері (геология, жер бедері, жер
қойнауы, топырағы, су қоймалары, өсімдік, жануарлар) мен оның байланысын ;
2) тарихы мен демографиясын (қала мен ауыл этнографиясын, топонимика
және т.б.)
3) экономикалық өмірін, қоршаған орта мен шаруашылық арасындағы
байланысты, шаруашылықтың жеке салалары арасындағы байланысты;
4) халықтың мәдени және рухани өмірін, шығармашылығын (халықтың
кәсібін, өнерін, фольклорын, сәулетін).
2. Өлкетанудың түрлері мен формалары
Өлкетанудың құрылымы мен зерттеу әдістері әртүрлі, бірақ туған өлкені
ғылыми және жан – жақты зерттейтін ғылыми пәндердің кешенін біріктіреді.
Сондықтан да жалпы өлкетануда зерттеу объектісіне байланысты өлкетанудың
түрлері ажыратылады.
Салалық өлкетану:
- табиғи–географиялық – табиғи компоненттер мен табиғи–аумақтық
кешендерді зерттейді;
- экономикалық-географиялық - өндірістік–аумақтық кешендер мен
шаруашылықты зерттейді;
- биологиялық - өлкенің биоценозын, флорасын, фаунасын және т.б.
зерттейді;
- тарихи – жазбаша және заттық ескерткіштерді, археологиялық табысты,
әдеби және мұрағаттық деректерді, сәулетшілік пен сәулет
ескерткіштерін зерттейді;
- этнографиялық – нақты бір микро аудан тұрғындарының өмірін, іс -
әрекеті мен тұрмыс–тіршілігін, яғни киім – кешегін, тұрмыстық
заттарын, өндіріс құралдарын, ауылды кешенді зерттейді;
- фольклорлық (неміс тілінен халық) – сәулетшілік өнердің сәндік
әшекейлерін, халықтың ауыз әдебиеті мен салт – дәстүрін зерттейді;
Кешендік өлкетану табиғи және әлеуметтік құбылыстардың барлық себеп –
салдарлық байланысын зерттейді. Негізгі әдіс болып табиғи үлгілерді,
материалдық мәдениеттің заттарын, мәліметтерді жинау мен жүйелеу табылады.
Кешенді өлкетану бірнеше ғылыми әдістерге сүйенгенмен, бірақ олар
географиямен тығыз байланысты. Л. С. Бергтің ойынша, өлкетануды кіші
география, дәлірек айтсақ кіші елтану деп қарастыруға болады.
Өлкетанулық жұмыстардың формалары зерттеу тәсілдерімен анықталады.
Біздің елде өлкетанудың үш ұйымдық формасы бар:
- мемлекеттік өлкетану әдетте, республикалық, облыстық, қалалық,
аудандық өлкетанулық мұражайлармен, мұрағаттармен, кітапханалармен
және ғылыми мекемелермен, үкіметтік ұйымдармен (шаруашылық,
экологиялық, әкімшілік статистикалық басқармалармен және т.б.)
жүргізіледі.
- қоғамдық өлкетану туристердің, өлкені сүюшілермен, қоғамдық ұйымдармен
– табиғатты қорғау қоғамымен, аңшылар мен балық аулаушылар көмегімен
жүзеге асады.
- мектептік өлкетану мектеп оқушылары мұғалімнің басшылығымен
жүргізіледі. Мектептік өлкетанудың негізгі екі формасы бар:
бағдарламалық (оқу) және бағдарламадан тыс (мектептен тыс).
Мектептік өлкетану мектептердегі оқу бағдарламаларына қатысты
мәліметтерді нақты объектілерде жетілдіруге көмектеседі. Оқушының қоршаған
ортасы мен өмірі ешқандай иллюстрация мен колекциямен салыстыруға келмейтін
көркем құрал. Мектептік өлкетану оқу бағдарламасын терең игеруге,
оқушылардың практикалық дағдылары мен көзқарасының кеңеюіне, Отанға деген
сүюіспеншілігін арттыруға және экологиялық тәрбие беруге көмектеседі.
Мектептен тыс өлкетану – мектептен тыс жасөспірімдер ұйымдары –
туристік клубтар, оқушылар үйіндегі үйірмелер, скауыттық ұйымдар – туристік
жорықтар, экскурсиялар, оқушылардың ғылыми жұмыстары.
3. Қазақстан мен ТМД елдеріндегі өлкетанулық зерттеулердің тарихи
Қазақстандағы өлкетанулық зерттеулердің тарихы ұзақ және қызықты.
Қазақстандағы ұйымдасқан өлкетанулық зерттеулер ХІХ ғасырдың соңында Орыс
География қоғамының бөлімдерімен, Ғылым Академиясының, Орыс Археологиялық
қоғамының Шығыс бөлімшесімен, жаратылыстануды сүюшілер, антропология және
этнография Қоғамының көмегімен жүзеге асты.
РМҚ Орынбор және Батыс – Сібір бөлімшелері бұл уақытта қазақтардың
этнографиясы туралы еңбектерді жарыққа шығарды. 1904 жылы РМҚ
жазбаларының жеке томында Ш.Ш. Уәлихановтың негізгі еңбектері жарияланды.
РМҚ мүшелері болып атақты өлкетанушылар Н.М. Потанин, Н.М. Ядринцев,
Ы. Алтынсарин., Н. Бекчурин, Г.С. Карелин, Н.Н және В.Н. Белослюдовтар
болды.
Совет өкметі орнағаннан кейін барлық сәулет ескерткіштері,
кітапханалар, мұражайлар, мұрағаттар ұлттандырылды. 1920 жылдың 15
қазанында Қазақстанды зерттеу Қоғамының құрылтайшылық жиналысы өтті.
Қоғамның төрағасы болып, қазақ халқының тарихы туралы алғашқы жұмыстардың
авторы болып табылатын А.П. Чулошников тағайындалды. Сол уақытта
Республикада мемлекеттік ғылыми ұйымдар жоқ болатын, Қазақстанды зерттеу
Қоғамының қатарында зиялы қауымның басым бөлігі біріккен болатын. Қоғамда
С.Д. Асфендияров, А.П. Чулошников, А.Ф. Рязанов, А.А. Диваев, А.Л.
Калмыков, С.С. Сейфуллин, М. Әуэзовтер бірге қызмет атқаратын. Қазақстанды
зерттеу Қоғамының қызметі 1932 ж Қазақ Ғылым Академия базасының құрылуымен
тоқтатылады, 1946 ж ҚазССР Ғылым Академиясы ұйымдастырылады.
1932 ж өлкетанудың Орталық бюрасы негізгі өлкетану орталығының қызметін
атқаратын, бұл ұйым 1937 ж дейін ғана болған, одан кейін өлкетанулық
зерттеулердің орталық қызметін СССР Географиялық қоғамының Өлкетанулық
комиссиясы атқарды.
Қазақстан мектептеріндегі жасөспірімдер туризмі мен өлкетану
ХХ ғ. 20 жылдарында пайда болды. 1924 ж. Семейде мұғалім -
өлкетанушылардың алғашқы өлкетанулық конференциясы өтті. Осыдан кейін барып
Орынборда, Қызылордада, Талдықорғанда, Алматыда мектептік өлкетанудың
мұғалімдер үйірмелері ұйымдастырыла бастады. Олардың жұмысын жасөспірімдер
өлкетанушылар ұйымдарының Губерниялық бюросы (ГБОЮКО) басқарды.
1951 жылы Қостанайда республикада алғашқы болып Балалардың
экскурсиялық - туристік станциясы құрылды. 1973 жылға дейін балалардың
мектептен тыс мұндай ұйымдары барлық облыс орталықтарында жұмыс істеді.
Облыстық станциялардың жұмыс тәжірибесіне сүйене отырып 1961 жылы
Қазақстанда мектептік және мектептен тыс ұйымдардағы оқу, ғылыми,
инструктивтік-әдістемелік және тәрбие бағыттағы ұйым ретінде Республикалық
балалар экскурсиялық – туристік станциясы құрылды.
ХХ ғ. 60-90 жылдары республиканың барлық өңірлерінде балалар –
жасөспірімдердің қызығушылықтарына байланысты тұрғылықты жерлерде клубтар,
аудандық, қалалық және облыстық Үйлер және пионерлер мен оқушылар
Сарайлары, жас техниктердің, натуралистердің, туристердің станциялары,
клубтары, туристік базалары, пионерлік лагерлері ашылды.
1985 ж туристік-өлкетанулық жұмыстардың мектептен тыс балалар
ұйымдарында қарқынды даму шыңы болатын. Қазақстанда мыңдаған балалар
ұйымдары болды, олар оқушылармен жүйелі түрде әртүрлі іс-шаралар
өткізетін: туристік - өлкетанулық экспедициялар, ғылыми – практикалық
конференциялар, слеттар мен жарыстар, тақырыптық альбомдар шығарды,
республика бойынша эстафеталар, өлкетанулық мәліметтерді жинады, білім
ошақтарында өлкетанулық мұражайлар ашылды.
Қайта құрылудың басталуымен және қаржыландырудың қысқаруымен, білім
жүйесінің реформалануымен балалардың көптеген туристік - өлкетанулық
ұйымдары өз жұмыстарын тоқтатты, бірақ облыс орталықтарында жас туристер
станциялары қызметтерін жалғастыруда. 1995 ж. жас туристердің Республикалық
станциясы Оқушылардың Халықаралық туристік орталығы (МЦТУ) болып аталды.
Вопросы для контроля и самостоятельной работы:
1. Дать определения понятий краеведение, родной край, малая
территория
2. Каково значение туристско-краеведческой работы для специалистов туризма?
3. На каком основании выделяются виды краеведения, перечислить их и дать
характеристику?
4. На каком основании выделяются формы краеведения, перечислить их и дать
характеристику?
5. Кого считают основоположником краеведческого изучения России и почему?
6. Почему Ш. Ш. Валиханов считается первым казахским краеведом?
7. Какие государственные учреждения и общественные организации занимались
изучением территории Казахстана до Октябрьской революции?
8. Какие государственные учреждения и общественные организации занимались
изучением территории Казахстана после Октябрьской революции
9. Выявите этапы развития школьного краеведения в Казахстане
10. Какие государственные и общественные организации занимаются
краеведением в Республике Казахстан в настоящее время?
2 ТАҚЫРЫП. ӨЛКЕТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ ДЕРЕКТЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі
1. Өлкетанудың деректері мен ұстанымдары
Туристік-өлкетанулық жұмыстар туризм саласында кәсіби мамандарды
даярлаудың ажырамас бөлігі болып табылады. Оған туған өлке туралы білім
алу, мәліметтерді жинақтай білу, бақылау әдістерін үйрену, алынған
мәліметтерді өңдеу дағдылары мен сараптай білу, алынған дағдыларды туристік
фирма жұмысының тиімділігін арттыруда қолдана білу жатады.
Өлкетанудың ұстанымдары: ғылыми, жүйелілік және реттілік, кешенділік
және аймақтылық.
Өлкетанудың деректері: әдеби, картографиялық, мұрағаттық,
статистикалық, құжаттық (деректік), бақылау.
2. Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдері
Өлкетанулық зерттеулердің негізгі кезеңдеріне жатады:
1) Кітапханалардан, ұйымдар мен мекемелерден әртүрлі әдеби және өлкетанулық
мәліметтерді жинау, зерттеу және жалпылау.
2) Алдын – ала таңдалған пункте жүйелі түрде бақылаулар жүргізу.
3) Арнайы бағытталған жорықтар мен экскурсиялар кезінде бақылаулар жүргізу,
өлкені зерттеу.
4) Алынған мәліметтерді өңдеу (жоспарлар, карталар, графиктер,
диаграммалар, коллекциялар және т.б. құру).
5) Алынған мәліметтерді жалпылау және сараптау.
3. Зерттеу әдістерінің жіктелуі
Жалпы өлкетанудың негізгі әдістеріне әдеби, картографиялық,
статистикалық, далалық бақылаулар, визуалды, сауалнама, салыстырмалы-тарихи
және т.б. жатады.
1) Өлкетанулық әдеби деректерін зерттеу өлкетанулық зерттеулердің
бірінші кезеңінде, алдын – ала мәлімет алу үшін жүргізіледі. Өлкетанулық
мәліметтің деректері:
- оқулық пен оқу құралдары, статистикалық анықтамалықтар;
- туризм мен өлкетануға байланысты анықтамалық – библиографиялық
шолулар;
- Вопросы географии жинақтары (1930 жылдан бастап 120 шығарылымы
болды, мысалы, №93 География и туризм, № 110 Топонимика на службе
географии);
- Преподавание истории в школе, Преподавание географии в школе,
Юный натуралист, Казакстан мектебi, Социологические исследования
журналдары;
– Газет мәліметтері. Қарастыратын баспаларды алдын-ала белгілеп, оның
ақпараттық бағытын анықтап, хронологиялық рамкаларын белгілеу керек.
Тақырыпқа сәйкес келетін бөлімдерге көңіл аударған жөн.
Алынған мәлімет карточкаға енгізілу керек. Үзіндіде автордың аты –
жөні, мақаланың атауы, жылы көрсетілген баспаға нақты сілтеме, газет немесе
журналдың беттері мен саны көрсетілу қажет.
2) Зерттеудің картографиялық әдісі зерттеліп отырған аумақтың табиғи,
шаруашылық, тарихи, археологиялық және т.б. объектілер мен құбылыстардың
кеңістікте орналасуын анықтауға бағытталады. Барлық өлкетанулық зерттеулер
зерттеліп отырған жердің карта немесе жоспарын құрастырудан басталғаны жөн.
Карта - зерттеу нәтижесін түсіретін негіз болып табылады.
3) Далалық зерттеудің негізгі стационарлық және экспедициялық әдістері
бар. Бірінші әдіс зерттеушінің тұрғылықты жерінде немесе ұзақ тұрған
жерінде жүргізіледі. Ал екінші әдіс саяхат немесе жорық кезінде қысқа
мерзімді тұрған жерінде жүргізіледі. Саяхат кезінде бақылау әдісінің ең
тиімдісі болып визуалды немесе сауалнама табылады.
4) Статистикалық әдіс сандық көрсеткіштерді іріктеу мен сараптауға
негізделеді, оның нәтижесінде карталар, сұлбалар, таблицалар, графиктер,
диаграммалар құрастырылады. Өлкетанушылар бұл әдісті өлкенің шаруашылығын,
халқын және өзге аумақтармен экономикалық байланыстарын зерттеген кезде кең
қолданылады.
Вопросы для контроля и самостоятельной работы:
1. Что такое принципы, и каковы принципы краеведения?
2. Какова методика работы с различными типами библиографических сведений?
3. Какие виды документации необходимо получить для работы в государственных
архивах?
4. Какие сведения по туризму можно получить из статистических бюллетеней?
5. Каковы принципы составления анкет и проведения социологических опросов?
6. Какие методы применяются на различных этапах краеведческого изучения
территории?
7.
№ 1семинар
1. Өлкетану деректерінің классификациясы. Өлкетану әдебиеттері мен
материалдарына шолу және олардың анализі – 2 сағат
1) Өлкетану түрлері мен формалары. Туристік – экскурсиялық жұмыстар
бойынша мамандарды дайындау жүйесіндегі өлкетану орны.
2) Өлкетану деректерінің классификациясы.
3) Өлкетану білімдерінің әдебиет деректерінің орны мен маңызы.
4) Ағымдағы және ғылыми – танымал әдебиеттерімен жұмыс істеу
ерекшеліктері.
5) Ақпараттық (анықтамалық) басылымдар мен олардың өлкетану жұмыстары
үшін маңызы.
6) Өлкетану әдебиеттерінің картотекасын және аннотациялы тізімді
құрастыру.
7) Өлкетану статистикалық деректерімен жұмыс істеу ерекшеліктері.
8) Архивте жұмыс істеу ережелері
Әдебиет:
1. Краеведение: пособие для учителя А.В. Даринский и др. – М., 1987
2. Вуколов В.Н., Назарчук М.К. Основы туристко-краеведческой работы. –
Алматы, 1997.
3. Вуколов В. Н. Основы туристско-краеведческой работы. - Алматы, 2005.
№1 сарамандық жұмыс
Өзінің жері туралы өлкетану әдебиетінің библиографиясы
Мақсаты: өлкетану әдеби деректерін іздеу мен пайдаланудағы
практикалық дағдыларды қалыптастыру, каталогтардың, әдебиет тізімімен,
библиографиялық және анықтамалық басылымдардың әр түрімен жұмыс істеуді
үйрену.
Тапсырма: өзінің жері бойынша келесі тақырыптардың біреуі бойынша әр
түрлі деректер бойынша әдебиет тізімін құрастыру (40 атаудан аз емес):
1) Табиғат
2) Халық
3) Шаруашылық
4) Тарих
5) Мәдениет
Тапсырма жеке – топтық ( топ 2-3 адамнан). Әдебиет тізімі тақырып бойынша
40 кем болмайтын әдеби, картографиялық, электронды деректер атауларын
қамтуы тиіс. Жұмысты тапсыру кезінде іздеу әдісін айту қажет: әдебиет
қандай кітапханаларда, каталогтарда табылған, тізімді құрастыру кезінде
қандай библиографиялық деректер қолданылды.
Әдебиет:
1. Вуколов В.Н. Основы туристко – краеведческой работы. – Алматы, 2005.
2. Краеведение: учебное пособие А.В. Даринский и др. – М., 1985
3. Ердавлетов С.Р. Достопримечательные места Казахстана. – Алма – Ата:
Знание, 1988.
4. Алматы. Энциклопедия. – Алматы, 2002.
5.
3 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒИ – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ӨЛКЕТАНУ
1. Табиғи – географиялық өлкетанудың зерттеу пәні
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер
3. Геоморфологиялық зерттеулер
4. Метеорологиялық зерттеулер
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер
6. Геоботаникалық зерттеулер
7. Зоологиялық және фенологиялық зерттеулер
8. Топографиялық түсірілімдер
1. Табиғи – географиялық өлкетанудың зерттеу пәні
Кез-келген өлкетанулық жұмыстың негізі болып шаруашылықтың барлық
түріне ресурс болып табылатын, өзіндік табиғи жағдайлары тән белгілі – бір
аумақ табылады. Өлкетанушылар негізінен жергілікті жердің геологиялық
құрылысы мен тау жыныстарының құрамын, жергілікті жердің жер бедерін,
климатын, жер беті суларын, топырақ жамылғысын, өсімдік, жануарлар дүниесін
зерттейді.
Табиғаттың әрбір компонентін геология, геоморфология, гидрология,
климатология, өсімдіктер мен жануарлар географиясы сияқты жеке географиялық
ғылымдар зерттейді. Табиғат компоненттерінің байланысы нәтижесінде
құрылатын табиғи–аумақтық кешендер немесе табиғи геожүйелерді физикалық
география зерттейді. Сондықтан да физикалық – географиялық зерттеулер туған
өлкені зерттеудің негізі болып табылады.
Физикалық-географиялық зерттеулерді келесідей кезеңдерге жіктеуге
болады:
1) Дайындық кезеңі – болшақта зерттелетін аумақтың әдеби немесе қор
мәліметтерімен танысу, картографиялық мәліметтерді (топографиялық негіз)
дайындау. Өлкетанулық зерттеулер үшін ірі масштабты (1:5000 – нан 1:50000
дейін) ыңғайлы. Бұл кезеңде қолда бар туристік топтың, ғылыми экспедицияның
есебімен, фотосуреттермен, топографиялық негіз карталармен және тақырыптық
физикалық-географиялық карталармен танысады.
2) Далалық зерттеулер – маршруттық түсірілімдер, профиль салу, кілтті
участкілер әдісі (бақылау және өлшеу, үлгілерді жинау).
3) Жиналған мәліметтерді камералдық өңдеу – жиналған тау жыныстар,
топырақ, өсімдік үлгілерін қарастырады және жүйелейді, компонентті және
кешенді карталар немесе профильдердің (геоморфологиялық, топырақ,
геоботаникалық, ландшафттық) үлгілерін құрастырады.
4) Аймақтың физикалық-географиялық сипаттамасын құрастырады.
Географияда кез-келген аумақтың табиғи сипаттамасын берудің стандартты
сұлбасы қалыптасқан, келесідей ретпен статикалық компоненттен қозғалмалыға
қарай: физикалық-географиялық орны, тектоникалық және геологиялық құрылысы,
оның жер бетінің қалыптасуына әсері, жер бедері, климат және ауа-райы, ішкі
сулары, топырақ-өсімдік жамылғысы және жануарлар дүниесі. Аймақтың
физикалық-географиялық сипатттамасында табиғи компоненттердің байланысы мен
қарым-қатынасы, географиялық қабықшаның дифференциациясының жалпы
заңдылықтары және аумақтың жеке ерекшеліктері анықталуы тиіс.
2. Геологиялық және минералогиялық зерттеулер
Геология - жер қабығының даму тарихын, құрамын және құрылысын
зерттейтін ғылым. Жер қабығы - тау жыныстарынан тұратын Жердің үстіңгі
қатты қабығы. Жердің қалыңдығы – орташа мұхиттық тау жоталарында – 5-7 км-
ден, жас қатпарлы тауларда – 55-70 км-ге дейін жетеді.
Геология және минералогия, әдетте, көп саяхаттаушыларды қызықтырады.
Турист-геолог маңызды тау жыныстар мен минералдарды білуі тиіс, оларға
сипаттама беріп, үлгілерді жинап, мүмкіндігінше жергілікті жердің
геологиялық құрылысы мен жер бедері арасындағы қарапайым байланысты анықтай
алуы керек. Бақылаулар нәтижесінде ауданның маңызды тау жыныстары мен
минералдардың коллекциясын жинап және оның геологиялық картасын құрастыру
керек.
Адамзатқа 3000 жуық минералдар белгілі, бірақ жердің қатты тасты
қабықшасының 99,9 % дала шпаты, кварц, слюда, роговая обманка, авгит,
оливин және т.б. (жалпы саны 30-ға дейін) құрайды. Бұл минералдар
жынысқұраушылар деп аталады. Тау жыныстар минералдардың жиынтығынан тұрады.
Тау жыныстары пайда болуына қарай: шөгінді, магмалық және метаморфты
тау жыныстар деп жіктеледі.
1) Магмалық тау жыныстар магманың суынуынан құралады. Бұл үрдіс пайда
болу жағдайына байланысты интрузивті (тереңде пайда болған) және эффузивті
(жер бетіне шығып жатқан) тау жыныстар деп бөлінеді. Интрузивті тау
жыныстарға гранит, габбро, диорит, сиениттер жатады. Ал эффузивті тау
жыныстарға – базальт, липарит, жанартаулық туф, жанартаулық әйнек және т.б.
жатады.
2) Шөгінді тау жыныстар жер бетінде әртүрлі жолдар арқылы пайда болады.
Оның бір бөлігі тау жыныстардың бұзылуынан – сынған тау жыныстар пайда
болады. Олардың сынықтарының көлемі және дөңгелектену деңгейі әртүрлі
(батпақ, құм, қиыршық тас, қойтастар және т.б.).
Әдетте сынған тау жыныстар тығыз массалы цементтелген бөлшектерден
тұрады: брекчия (қиыршық тастан), конгломерат (ұсақ тас пен жұмыр тастан),
алевралит және құмдақ (құмнан).
Шөгінді тау жыныстардың бір бөлігі ағзалардың қызметімен байланысты –
орагенді тау жыныстар. Оған әктас (бор, ұлутас), тас және қоңыр көмір,
мұнай, торф, кейбір рудалар жатады.
Жер қыртысында болып жатқан химиялық реакцияларға байланысты хемогенді
тау жыныстар – мергель, тұз, гипс, металл рудалары пайда болады.
3) Метаморфтық тау жыныстар шығу тегі әртүрлі тау жыныстардың жер
қойнауында жоғарғы температура мен қысымның өзгеруі нәтижесінде, химиялық
құрамы немесе физикалық жай-күйі әртүрлі тау жыныстармен байланысы
нәтижесінде пайда болады (гнейс, кристалдық сланц, мәрмәр, алмаз, слюда
және т.б.).
Шығу тегі әртүрлі тау жыныстардың жер бетіне шығуын өсімдік өспеген
беткейлерде, геологиялық ашық беттерде, өзен аңғарларының жарларында,
жарлар және карьерлердің жарларында жиі көруге болады.
Геологиялық және минералогиялық коллекциялар үшін тек қана түпкі
жыныстардың жаңа үлгілерін – үйінді немесе шөгінді жыныстардан емес, жер
бетіне шығып жатқан тау жыныстарды жинау керек. Көлеміне байланыссыз, жеке
кристаллдарды, друздарды (бір негізді кристалдар типі), конкрецияларды,
теңбілдеу, тасқа айналғандарды ұқыпты жинау керек. Үлгіні балғамен
бөлшектеу кезінде құртып алу қаупі болса, онда үлгіні толығымен алу керек.
Әрбір үлгінің жапсырмасы болуы керек. Онда қарандашпен үлгінің нөмері
мен атауы, алынған жері, коллекцияның мерзімі және үлгіні алған туристің
аты-жөні жазылады. Жапсырма екіге немесе төртке жазуы ішке қарай және үлгі
қағаздың бір бұрышына қойылып бүктеледі.
Қажет жағдайда ол алабты оңай табу үшін, үлгі туралы қойын дәптерде
(немесе күнделікте) толық мәлімет болу керек. Сонымен қатар, үлгі алынған
жерді де: тау жыныстан ба, әлде шөгінді не ысырындыдан ба. Маршруттық
(желілік) картада тапқан жерді белгілеу керек.
Турист-геолог пен минерологтың құрал-жабдықтары: геологиялық балға,
Адрианов компасы мен тау компасы, лупа, саперлық күрек, газет немесе орама
қағаз, жіңішке жіп, блокнот (жапсырмалар), қойын дәптер, қарандаш және
қалың дәптер, тау жыныстары мен минералдарды айқындаушы.
3. Геоморфологиялық зерттеулер
Жер бедері – түзу емес жер бетінің жиынтығы. Геоморфология жер бедері
мен оның бедерін құраушы және өзгертетін үрдістерді зерттейді. Турист-
геоморфолог кішігірім болса да кейбір жер бедерін сипаттай алу керек
(мысалы, төбе, аңғар участкілерін, жыра, шұңқыр, үңгір, беткей мен кейбір
көтеріңкі жер бедерінің шыңдарын), бұл жер бедерінің шығу тегі мен оның
сыртқы келбетінің неге байланысты екенін анықтай алуы керек. Зерттеу
нәтижесінде ол саяхаттау ауданының морфологиялық картасын құрастыруы керек.
Жер бедерін зерттеуде келесідей мақсаттар қойылады:
- жер бедерінің сыртқы белгілерін, формасын және сандық көрсеткіштерін
айқындау;
- жер бедері құрылу факторлары мен жер бедерінің даму жолдарын айқындау;
- генетикалық топтар мен оның аумақ бойынша таралуын анықтау;
- шаруашылық іс-әрекетке әсерін бағалап және пайдалану жолдарын анықтау;
Жер бедерінің типі бойынша жергілікті жер жазықты, төбелі және таулы
болып жіктеледі. Жер бедерінің кейбір элементтері натуралды нүкте мен жер
бедері сызығы атауына ие.
Таулар – жер бедерінің қатты тілімденген, салыстырмалы биік формасы.
Таулар жер бедерінің оң және теріс формаларынан тұрады. Жеке тау –
салыстырмалы тегіс кеңістікте 200 м биік көтеріліп жатқан жер бедерінің оң
формасы. Тау барлық жағынан еңіс кеңістікпен – беткейлермен қоршалып жатыр.
Беткейден жазыққа өткелді – тау етегі дейді. Таудың ең биік бөлігін шың
дейді (шың, дөңгеленген, жазық).
Тау жоталары – беткейдің қарама – қарсы жақтарына шектеліп түсіп
жатқан, ұзыннан созылып жатқан жер бедерінің оң ірі формасы. Беткейлер тау
аңғарларымен тілімденген. Жотаның ең биік бөлігі –қырқа. Көтеріліп жатқан
бөлік жотаның шыңы, төмен бөлігі - асулар. Кең асуларды аңғарлар (екі тау
жотасы арасындағы бел) деп атаса, терең тілімденген – тау өткелдері деп
аталады.
Тау шынжыры - бір бірімен байланысып жатқан бірнеше тау жоталары.
Тау жоталары мен тау шынжырларының қиылысуы тау түйіндерін құрайды. Таулы
өлке – тау жоталары мен кең тегіс шұңқырлармен алмасып келетін жер
бедерінің көлемі жағынан үлкен бөлігі.
Жазық пен төбелі жер бедерінің жалпы сипаттамасы келесідей сұрақтарды
қамтиды:
1) жер бедерінің жалпы көрінісі мен сипаттамасы қандай (төбелі ме,
жазық па);
2) өзен аңғарлары жиі тіліп өтеді ме, қатты тілімденген бе, немен
жамылған (орман, бұта, шөптер ме);
3) ашық жатқан бет бойынша тау жыныстарының ішкі және сыртқа құрылымын
зерттеуге бол ма; аймақты қандай тау жыныстар көмкеріп жатыр
(жұмсақ, бос, қатты); жер бетіне жиі шығып жатыр ма және қайда –
жотода, аңғар беткейінде, жыра немесе тас қашалған бетте ме;
4) су айырық жоталарында бұл жерге тән емес қойтастар бар ма;
5) жазық пен ойпаттарда жал немесе тізбектер немесе құмнан,
батпақтан, қиыршық тастардан жондар бар ма; оның сыртқы келбеті,
көлемі (ұзындығы, ені, биіктігі);
6) жоспардағы төбенің бағыты қандай:
Тулы аймақта өзен аңғарлары формаларын сипаттап, суреттеп, олардың
көлденең және бойлай профилін (бойлық бағыттағы жарылымдар немесе
кемерлер), өзен бастауындағы аңғардың формасы, тау беткейлеріне еніп жатқан
жарты шеңберлі қуыс аңғарлық көлдер және көлдермен толтырылған немесе
қармен тереңделген.
Жағалауға жақын аудандарда жағалаулардың көлденеңнен тілімденуін
белгілеу керек, шығанақтың, бухтаның формасы мен ерекшелігін, өзенге деген
қатынасын; міндетті түрде: кемер-терраса түрінде сақталып қалған теңіздің
(немесе көлдің) биік тұрған ізін; жағалаудың сипаты, жағалауға жақын
аймақтың сипаты, теңіздің жағалауға жақын участкісінің және жағалаулық
түпкі жердің сипаты белгілеу керек.
Турист-геоморфологтың құрал-жабдықтары: компасы бар планшет, рулетка,
саперлық күрек, геологиялық балға, альтиметр (биіктікті өлшегіш), үлгілер
үшін қалталар, қағаз және жапсырмалар, дүрбі, суреттер үшін альбом, сұр
және түлі түсті қарандаштар, фотоаппарат, қойын дәптер немесе
миллимитровкасы бар далалық күнделік.
4. Метеорологиялық зерттеулер
Ауа-райы- белгілі бір уақыт аралығындағы атмосфераның физикалық жай-
күйі. Климат – белгілі бір аймақтың ауа-райының орташа көп жылдық жағдайы.
Туристер табиғи ортада ең бірінші климаттық фактордың ықпалында болады.
Саяхатта ауа-райы жағдайын дұрыс бағаламау адам ағзасы денсаулығына зиян
ғана келтіріп қоймай, сонымен қатар төтенше жағдайға әкеліп соқтыруы
мүмкін.
Ауа-райыны ғылыми болжау жердегі метеостанциялар, атмосфералық зондтар
немесе әуе-ғарыштық бақылау мәліметтері негізінде құрастырылған жердегі
немесе биіктік синоптикалық карталарды сараптау негізінде жасалады.
Ауа-райыны бақылаудағы адамзаттың көп жылдық тәжірибесі жергілікті
белгілерге байланысты халықтық жоралғылармен анықтауға мүмкіндік берді.
Оларды қолдану кезінде келесілерді ескеру керек:
- бір ғана белгіге қарап болжауға болмайды, ауа-райының бір типін бірнеше
белгілер анықтаса, сол жақынырақ болады;
- сол белгілерге сәйкес метеорологиялық элементтер (температура, қысым,
бұлттылық) күрт өзгеретін болса, соғұрлым болжау дұрыс келеді;
- ауа-райыға үдеулік тән, егер өзгеретін белгісі болмаса, жақын арада
солай қала бермек.
Туристердің адам аяғы баспайтын неемесе қиын жерлердегі метеобақылаулары
шаруашылық пен ғылымға пайдасы тиюі мүмкін. Барлық метеорологиялық
элементтерге бақылауларды жергілікті уақытпен тәулігіне 4 немесе 8 рет,
халықаралық уақытпен қабылданғандай:1,4,7,10,13,16,19 және 22 сағаттарда
жүргізу қажет.
Жазбалар арнайы формада жүргізіледі (метеобақылаулар журналы). Мұнда ауа-
райы болжамдары, оның ақталуы мен жіберілген қателіктері жазылады.
Бақылаулар нәтижесі журналға тіркеледі (1 кесте).
Саяхаттау аймағының климаты туралы мәліметтерді климатологиялық
анықтамалардан табуға болады. Ауа-райы туралы мәлімет пен кеңесті ірі
қалаларда жергілікті гидрометеорологиялық басқарма қызметіндегі
гидрометеорологиялық бюродан, сонымен қатар метеостнациялардан жеке немесе
жазбаша түрде сұраныс жіберу арқылы алуға болады.
1 - кесте Метеобақылаулар журналы
МерзімАуа-райыАтмосфераЖел Бұлт Жауын-шашАтмосфераБақылаушы
і, температлық қысым(бағыты, (баллмен, ын (түрі,лық
уақытыурасы жылдамдығбұлт қарқындылқұбылыста
ы) формасы) ығы) р
Ұсынылатын метеорологиялық құралдар:
- ауаның қысымын өлшеу үшін (келесі құралдардың біреуін): альтиметр,
станциялық барометр-анероид, мектептік барометр-анероид. Тау жорықтары
үшін алғашқы екі құрал жарамды;
- ауаның температурасын өлшеу үшін: термометр-пращ, қарапайым термометр,
аспирациялық психрометр. Сынап термометрінде сынап қата бастайтын
минус 33 ° төмен температураны өлшеу үшін, спирттық термометрді
пайдалану қажет;
- желдің жылдамдығын өлшеу үшін: қол анемометрі, Аркадьев жел өлшегіш
құралы;
Қалған метеорологиялық элементтер визуалды бақыланады (2,3 кестелер).
2- кесте Желдің жылдамдығын бағалау
Жел жылдамдығы Сөзбен Желдің жылдамдығын бағалау белгілері
сипаттама
кмсағ Бофорт
баллы
0 - 1,8 0 Штиль Түтін тік немесе дерлік тік
көтеріледі, жапырақтар қозғалыссыз
1,9 – 5,1 1 Тыныш жел Желдің бағыты түтінге қарап
анықталады
5,2-11,7 2 Әлсіз жел Желдің бағыты бетке еседі,
жапырақтар сыбдырлайды
11,8-18,7 3 Әлсіз жел Ағаштың жіңішке бұтақтары мен
жапырақтары үнемі тербеледі, жел
жеңіл жалауларды желбіретеді,
теңіздің бетінде жеңіл тегіс толқын
ойнайды
18,8-26,6 4 Қоңыржай жел Жел шаң көтереді, ағаштың жіңішке
бұтақтарын қозғалтады
26,7-25,3 5 Самал Ағаштың жіңішке діңдері қозғалады,
көбікті толқындар әрбір толқында
көрінеді.
35,4-44,0 6 Қатты жел Ағаштың жуан бұтақтары тербеледі,
телеграф желілері гулейді,
толқындағы көбікті толқындар
ұзағырақ (5-10сек.)
44,1-54,7 7 Қатты жел Ағаштың ұштары тербеледі, жуан
бұтақтары иіліп, желге қарсы жүруге
қолайсыз, теңіздегі толқындар
көпіреді
54,8-66,0 8 Өте қатты жел Жел ағаштың жіңішке бұтақтарын
сындырып, қозғалысты қиындатады
66,1-77,5 9 Шторм Жел түтін мұржаларын, шатырын
сындырып, желге қарсы жүру өте қиын
77,6-90,2 10 Қатты шторм Ағаштар түбірімен жұлынып, ірі апат
болады
90,3—104,4 11 Қатаң шторм Үлкен апат: телеграф бағаналарын,
вагондарды құлатады
104,4 12 Дауыл Үйлерді қиратып, үлкен апатқа әкеп
жоғары соғады
Мүмкіндігінше жорыққа өзімен бірге бұлттар атласынан бұлттардың суретін
алу керек немесе 3 кестені қолдануға болады
3- кесте Бұлттылықтың сыртқы белгілері және жіктелуі
Қабаттың Қазақша және Белгісі Сыртқы белгілері
атауы және халықаралық
оның атауы
биіктіктері
6 км жоғары Шарбы Сi Ақ түсті нәзік бұлттар. Мұзды
қабат, (циррус) кристаллдардан тұрады. Сызық, жіп,
жоғары жүн, талшық тәріздес болады.
Шарбы-қатпарлы Cs Аспанға сүт тәріздес өң беретін жұқа
(цирро-стратус), ақшыл шілтер тәрізді. Олар арқылы күн
немесе айды қараған кезде, күн мен
айдың диаметрінен әлдеқайда үлкен
түссіз ақ сақиналарды ( Галло
дөңгелектері) көруге болады.
Шарбы-будақ Сс Топпен немесе қатармен орналасқан
(цирро-кумулус аспанда шағын көпіршіктерді құрады.
Жоғарғы қабаттағы бұлттардың
барлығынан күн сәулесі өтіп, жер
бетіне әлсіз көлеңке береді.
Жауын-шашын түспейді.
Орта қабат Биік қатпарлы As Аспанды түгел жауып тұратын тегіс ақ
2-ден 6 км (альто-стратус) немесе көгілдір бүркеніш. Күн күнгірт
дейін әйнектен өтіп тұрған сияқты,
көлеңкесі жоқ сәуле шашады.
Тығыздары жеке тамшылар немесе
алғашқы қар түрінде жауын-шашын
береді.
Биік будақ Ас Қырқалар, шарлар, тұнған тоқындар
(альто-кумулус), түзеді. Жұқа беттен өткен күн мен ай,
оның төңірегінде кемпірқосақ түсі
сияқты сақиналар түзеді.
2 км дейінгіҚатпарлы St Суреті жоқ бұлттардың лас бүркеніші.
төменгі {стратус}, Күн сәулесі өтпейді. Жауын-шашын
қабат түспейді.
Қатпарлы-жаңбырлNs Жыртылған формалы сұр-лас төмен
ы бұлттар, олардан жауын-шашын немесе
(страто-нимбус), қар түседі. St аясында байқалады.
Қатпарлы-будақ Sc Ас ұқсас бұлттар, 2 км қашықтыққа
(страто-кумулус) дейін орналасқан тығыз бұлттар.
Толқындары үлкен көлемді. Жауын-шашын
түспейді. Күн сәулесі өтпейді.
Вертикальды Будақ бұлттар Си Тегіс және күмбез тәрізді бұлттар.
дамыған (кумулус) Жауын-шашын түспейді. Жоғары қарай
бұлттар қарқынды дами отырып, Cb өтеді, Ci
өте отырып, қорғасын тәріздес, суық,
жоғарғы бөлігі шайылған.
Будақ жаңбырлы Cb Жаңбыр, қар, бұршақ түрінде нөсерлі
(кумуло-нимбус) жауын-шашын түседі. СЬ-де күн
күркіреуі байқалады.
5. Гидрологиялық және гляциологиялық зерттеулер
Әдетте, гидрологиялық бақылаулар халық шаруашылығында маңызы зор кіші
өзендерді зерттейді. Туристік топтар бұл жағдайда зерттеу ұйымдарына
көмек көрсете алады.
Саяхаттау кезінде келесідей сұлба бойынша гидрографиялық сипаттама
жүргізу керек:
- өзен туралы жалпы сипаттама: оның атауы, ол кесіп өтетін аудан,
облыс, өлке, республика; қайдан бастауын алады, қайда құяды, қай
ірі өзеннің бассейіне жатады, қандай ірі салалары бар;
- жақын аймақтың, аңғар мен өзен арнасына сипаттама (участок бойынша);
- су шығынын өлшеу мәліметтері, әрбір участкіде бар гидротехникалық
құрылыс туралы мәлімет;
- сауалнама арқылы жиналған өзеннің режимі туралы мәлімет;
- өзеннің жеке участкіде және толығымен пайдаланылуы туралы мәлімет;
Турист-гидрологтың құрал-жабдығы: компасы мен визирлоқ сызғышы бар
көзбен түсіруге арналған планшет; ұзындығы 20-25 см, метрі көрсетілген
созылмайтын, мықты бау (немесе шпагат), тереңдікті өлшейтін сантиметрі
көрсетілген, ұзындығы 1,5-2 м жіңішке таяқ, секундтық бағыты бар сағат
немесе секундомер, фотоаппарат, далалық күнделік немесе қойын дәптер,
қарандаштар мен өшіргіштер.
Гляциологиялық бақылауларды таудағы саяхат кезінде фирн зоналары мен
мұздықтардан өтетін тек қана тәжірибелі туристер ғана жүргізе алады.
Халық шаруашылығында маңызды өзендер (суармалы, гидроэлектростанциялар
және т.б.), әдетте, мұздықтармен қоректенеді. Гляциологқа келесі
мәліметтерді түсіру қажет:
- мұздықтың атауы, ол орналасқан беткейдің экспозициясы, тілдің
аяқталу биіктігі, мұздықтың орташа ені мен ұзындығын, фирн
сызығының биіктігін;
- мұздықтың морфологиялық бетін: а) қоректену облысы (қоректену
бассейін формасы, жарылымдардың таралуы), б) еру облысы (шеткі
және орта мореналары, мұз құламалары, жарылымдар); в) мұздықтың
аяқталу формасы;
- жақында ғана болған мұздықтардың шегінуі мен алға жылжу жылдамдығы
мен іздері;
- мұздық типі (карлық, салбыраған, аңғарлық, ағаш тәріздес, жанданған
және т.б.);
- мұздықты бақылау мерзімі;
Турист-гляциологтың құрал-жабдығы: фотоаппарат, сантиметр, дүрбі,
қойын дәптер, суреттер үшін альбом.
6. Геоботаникалық зерттеулер
Геоботаника туристердің қызығушылығын тудырады. Өсімдіктердің
біртектілігі географиялық ортаның біртектілігінің көрсеткіші болып
табылады, бір типтің екінші типке ауысуы климаттың, тау жыныстарының және
табиғи ортадағы өзге өзгерістерге әкеледі. Сондықтан да өсімдіктердің
біртектілігі аумақты аудандастырудың бір белгісі болмақ.
Өсімдіктерді жазып қана қоймай, гербарий құрастыру қажет. Гербарий үшін
жақсы дамыған жапырағы, гүлі және жемісі бар, бұзылмаған өсімдікті таңдаған
жөн. Жаңбыры күні немесе таңертеңгісін, шық кеппей тұрмай жинауға болмайды.
Өсімдікті тамырымен қазып алып, оны қағаздың арасына ботаникалық
папкаға немесе торға салады, папканы тығыз қылып байлайды, үлкен өсімдікті
екіге бүктейді, жапырақ пен гүлді майыспайтындай қылып түзейді. Қылқан
жапырақты ағаштардан міндетті түрде жаңғақ қоса алынады. Қылқан жапырақ
кепкен кезде, шашылып қалмау үшін қылқанды ыстық құмда кептіреді. Жуан және
бұлшықты жапырақ пен бұтаны кептірген қиынырақ. Оны ыстық суға пісіріп
немесе спиртке аз уақытқа салып, содан кейін қағаз кулекке салып, оны ыстық
құмммен көму керек.
Егер өсімдік кепкен болса, ол ұшынан ұстап тұрған бұта тік тұрып,
майыспайды. Жапсырмада реттік нөмері, өсімдік атауы, толық мекен-жайы мен
өскен ортасы, кім және қашан жұлып алғаны көрсетіледі. Егер өсімдіктің
ғылыми атауы белгіссіз болса, уақытша жергілікті атауын қолдануға болады.
Сирек кездесетін және құрып бара жатқан өсімдіктерді жинауға рұқсат
етілмейді, сондықтан да жорық немесе экспедиция алдында ҚР Қызыл кітабымен
танысып алу керек.
Турист-ботаниктің құрал-жабдығы: өсімдікті кептіру үшін пресс, күрекше,
үлкен бақшалық пышақ, тысы бар кішкентай күрекше, өсімдікті сақтау үшін
фанералық таяқша, газет қағазы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz