Кәсіпорынның негізгі құралдары есебі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, маңызы және теориялық аспектілері
1.1 Негізгі құралдардың мәні мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және талдау
2.1 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның техника.экономикалық сипаттамасы және негізгі құралдарының құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігі және олардың тозуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2.3 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның негізгі құралдарын жаңартудың экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
3. Кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін жетілдіру
3.1.Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
3.2 Негізгі құралдарды тиімді пайдалану жолдарын жоғарлату ... ... ... ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106
1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, маңызы және теориялық аспектілері
1.1 Негізгі құралдардың мәні мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және талдау
2.1 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның техника.экономикалық сипаттамасы және негізгі құралдарының құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
2.2 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігі және олардың тозуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2.3 «Торғай.Петролеум» АҚ.ның негізгі құралдарын жаңартудың экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
3. Кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін жетілдіру
3.1.Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
3.2 Негізгі құралдарды тиімді пайдалану жолдарын жоғарлату ... ... ... ... ... ..93
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .106
Диссертациялық жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс Солозано осы ғылым туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес»- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп — бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық (сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық; экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп, дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003 – 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында көрініс тапқан.
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық; экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп, дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003 – 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында көрініс тапқан.
1. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» 2007-жылдың 28-ші ақпанындағы №234-ІП Қазақстан Республикасының Заңы.
2. Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынымдар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы бектікен 13.11.1996 №3 (өзгерістер мен толықтырулармен)
3. ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
4. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп, Маркет, А. 2005,
5. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А. Жантаева Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001 ж-400 бет.
6. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Ә.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, А., Экономика. 2001 ж-378 бет.
7. Назаров В.Л, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. Алматы.Экономика 2005ж.
8. Родостовец В.К, Ғабдулин Т.Ғ, Родостовец В.В, Шмидт О.И, Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан – орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы А., 2003ж-410 б.
9. Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 23.05.2007г. № 185
10. Андросов А.М., Викулова Е.В., “Бухгалтерский учет”. – М.: Андросов, 2001г.
11. Артеменко В.Г., Белленир М.В. “Финансовый анализ”. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
12. Ковалева О.В., Константинова Ю.П. “Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки”.- М.: ПРИОР, 2000.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бухгалтерский учет на предприятии”. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
14. Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
15. Кеулимжаев К.К. “Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов”, Алматы, БИКО, 2000г.
16. Кеулимжаев К.К. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное” - Алматы: Центраудит- Казахстан., 2002г.
18. Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Центраудит - Казахстан», 2000.
19. Савин А.А., Сотникова Л.В.; Под ред. проф. В.И. Подольского – Н: “Аудит”, ЮНИТИ, 1997г.
20. Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки» – г. Алматы 2000г.
21. Сейдахметова Ф.С. “Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение”. Изд. «LEM» 2001, 46с.
22. “Система бухгалтерского учета в РК”, 2002г. Тулешова Г.К., монография
23. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
24. Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления» – г. Алматы, 1998г.
25. Ержанов М.С., Ержанова А.М. “Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.)” Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
26. НК. РК. “О налогах и других обязательных платежах в бюджет (с зменениями по состаянию на 01.01.2007 г.)”
27. Нурсеитов Э.О. “Учебно – Практическое пособие по применению МСФО” ЦДБ, Алматы – 2006 г.
28. Есқалиев М., Мұсабаев С., Нұрмаханов А. “Нарықтық экономика терминдерінің қазақша-орысша-ағылшынша сөздігі”. Алматы-1998 ж.
29. “Налоговый учет ОС и НМА при переходе с КСБУ на НСФО или МСФО”. Издательскии дом “Бико” Алматы - 2007 ж.
30. Абленов Д.О. “АУДИТ негіздері ” Алматы – 2005 ж.
31. Байдәулетов М, Байдаулетова С.М. Аудит, А., Қазақ университеті. 2004-226 бет.
32. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами, А., Экономика. 2000ж-320 бет.
33. Ержанов М.С., Аудит-1. (Бозовый учебник). Алматы, Бастау. 2005г.
34. Коволев В.В, Волкова О.Н, Анализ хозяиственной деятельности предпрятия, М., Сервис. 2000г-450с.
35. Козлова Г.Н, Бухгалтерский учет в организациях, М., Дело. 1999г-520
36. Кондраков Н.П, Кпаснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета, ФБК-Пресс. 1997г-450с.
37. Кутер М.П, Краснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета, М., Финансы и статистика. 2000г-543с.
38. Төлегенов Ә.Т, бухгалтерлік ақпарат жүйелері, А., Экономика. 2001ж-200 б.
39. Хорнгрен Ч.Т, Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. С англ. Под. Ред. Я.В.Соколова, М.,Финансы и статистика. 2000г-416с.
40. Бюллетень бухгалтера. №18(196), 2009 ж.
41. Библиотека бухгалтера и предпринимаетеля №14 (139), январь 2009г.
42. Бухгалтер бюллетені, №10,12,15, қаңтар, 2009 ж. БИКО.
43. Экономика и жизнь №12,14,15-2009г.
44. Торғай-Петролеум» АҚ 2007-2009 жж. қаржылық қорытынды есептері материалдары.
2. Бухгалтерлік есеп стандарттары және әдістемелік ұсынымдар Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясы бектікен 13.11.1996 №3 (өзгерістер мен толықтырулармен)
3. ҚР ҚМ «Есептілікті дайындау және ұсынудың тұжырымдамалық негіздемесін бекіту туралы» 29.10.2002 жылғы № 542 бұйрығы.
4. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп, Маркет, А. 2005,
5. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаев З.Н., Құдайбергенов Н.А. Жантаева Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001 ж-400 бет.
6. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Ә.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау, А., Экономика. 2001 ж-378 бет.
7. Назаров В.Л, Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. Алматы.Экономика 2005ж.
8. Родостовец В.К, Ғабдулин Т.Ғ, Родостовец В.В, Шмидт О.И, Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан – орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы А., 2003ж-410 б.
9. Типовой план счетов бухгалтерского учета, утвержденный приказом МФ РК от 23.05.2007г. № 185
10. Андросов А.М., Викулова Е.В., “Бухгалтерский учет”. – М.: Андросов, 2001г.
11. Артеменко В.Г., Белленир М.В. “Финансовый анализ”. – М.: Издательство «ДИС», НГАЭиУ, 2001.
12. Ковалева О.В., Константинова Ю.П. “Аудит. Организация аудиторской деятельности. Методика проведения аудиторской проверки”.- М.: ПРИОР, 2000.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бухгалтерский учет на предприятии”. Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002
14. Библиотека бухгалтера и предпринимателя №4 (153) апрель 2003 год «Исчисление среднего заработка для оплаты отпускных».
15. Кеулимжаев К.К. “Корреспонденция счетов хозяйственных операций по генеральному плану счетов бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности субъектов”, Алматы, БИКО, 2000г.
16. Кеулимжаев К.К. "Финансовый учет на предприятии" Алматы, Экономика 2003
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бухгалтерский учет на предприятии: Издание 2-ое дополненное и переработанное” - Алматы: Центраудит- Казахстан., 2002г.
18. Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета» г. Алматы. Независимая аудиторская компания «Центраудит - Казахстан», 2000.
19. Савин А.А., Сотникова Л.В.; Под ред. проф. В.И. Подольского – Н: “Аудит”, ЮНИТИ, 1997г.
20. Сатубалдин С.С. «Азиатский кризис: причины и уроки» – г. Алматы 2000г.
21. Сейдахметова Ф.С. “Бухгалтерская отчетность, ее виды и назначение”. Изд. «LEM» 2001, 46с.
22. “Система бухгалтерского учета в РК”, 2002г. Тулешова Г.К., монография
23. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятий. «Экономика». 1998. – 294с.
24. Дюсембаев К.Ш. «Аудит и анализ в системе управления» – г. Алматы, 1998г.
25. Ержанов М.С., Ержанова А.М. “Основы бухгалтерского учета и новая корреспонденция счетов (с 1 января 2003 г.)” Алматы, 2003. Аудиторская фирма «Ержанова и К».
26. НК. РК. “О налогах и других обязательных платежах в бюджет (с зменениями по состаянию на 01.01.2007 г.)”
27. Нурсеитов Э.О. “Учебно – Практическое пособие по применению МСФО” ЦДБ, Алматы – 2006 г.
28. Есқалиев М., Мұсабаев С., Нұрмаханов А. “Нарықтық экономика терминдерінің қазақша-орысша-ағылшынша сөздігі”. Алматы-1998 ж.
29. “Налоговый учет ОС и НМА при переходе с КСБУ на НСФО или МСФО”. Издательскии дом “Бико” Алматы - 2007 ж.
30. Абленов Д.О. “АУДИТ негіздері ” Алматы – 2005 ж.
31. Байдәулетов М, Байдаулетова С.М. Аудит, А., Қазақ университеті. 2004-226 бет.
32. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами, А., Экономика. 2000ж-320 бет.
33. Ержанов М.С., Аудит-1. (Бозовый учебник). Алматы, Бастау. 2005г.
34. Коволев В.В, Волкова О.Н, Анализ хозяиственной деятельности предпрятия, М., Сервис. 2000г-450с.
35. Козлова Г.Н, Бухгалтерский учет в организациях, М., Дело. 1999г-520
36. Кондраков Н.П, Кпаснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета, ФБК-Пресс. 1997г-450с.
37. Кутер М.П, Краснова Л.П, Принципы бухгалтерского учета, М., Финансы и статистика. 2000г-543с.
38. Төлегенов Ә.Т, бухгалтерлік ақпарат жүйелері, А., Экономика. 2001ж-200 б.
39. Хорнгрен Ч.Т, Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект: Пер. С англ. Под. Ред. Я.В.Соколова, М.,Финансы и статистика. 2000г-416с.
40. Бюллетень бухгалтера. №18(196), 2009 ж.
41. Библиотека бухгалтера и предпринимаетеля №14 (139), январь 2009г.
42. Бухгалтер бюллетені, №10,12,15, қаңтар, 2009 ж. БИКО.
43. Экономика и жизнь №12,14,15-2009г.
44. Торғай-Петролеум» АҚ 2007-2009 жж. қаржылық қорытынды есептері материалдары.
ЖОСПАР
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, маңызы және теориялық аспектілері
1.1 Негізгі құралдардың мәні мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Торғай-Петролеум АҚ-ның негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және
талдау
2.1 Торғай-Петролеум АҚ-ның техника-экономикалық сипаттамасы және негізгі
құралдарының құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.48
2.2 Торғай-Петролеум АҚ-ның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігі және
олардың тозуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60
2.3 Торғай-Петролеум АҚ-ның негізгі құралдарын жаңартудың экономикалық
тиімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .78
3. Кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін жетілдіру
3.1.Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
2. Негізгі құралдарды тиімді пайдалану жолдарын жоғарлату
... ... ... ... ... ..93
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..106
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар
бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік
жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің
ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс
Солозано осы ғылым туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең
алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін
олардың ешқайсысы қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп
— бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік
есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей
алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге
болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,
бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері,
капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы
ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның
табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық
(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары
мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті
экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық
өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі
нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі
ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық;
экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі
державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз
үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің
мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан
тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп,
дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003
– 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында
көрініс тапқан.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк
экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң
тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың
экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша
айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес
келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақ осы өндірістік
кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ.
Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді
және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы ( бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық –
заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін
сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (
мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыс кіріспе, қорытындыдан және үш бөлімнен тұрады. Оның
бірінші бөлімі жалпы негізгі құралдардың теориялық аспектілерін
қарастырады. Екінші бөлімі Торғай Петролеум кәсіпорнының мысалында
негізгі құралдар және олардың кәсіпорындағы қозғалысы талданады. Үшінші
бөлімде негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінін арттыру және жетілдіру
жайында ұсыныстар жасалады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп
өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға —
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен
құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станокгар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54
бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген жұмыс мақсаттарына
байланысты мынадай міндеттер туындады:
- негізгі құралдардың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдау;
- негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебін қарастыру;
- негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдарын анықтау;
- негізгі құралдардың түрлерін, атқаратын қызметтерін бағалау.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі
кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап,
бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш
міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің,
бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы
және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Негізгі құралдар есебі дипомдық жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен қалған. Кіріспе жұмысының негіздері мақсаттары және оларды шешу
көрсетілген. Бірінші тарауда меншікті инегізгі құралдардың теориялық
негіздері көрсетілген.Екінші тарауда меншікті негізгі құралдардың есебі
сипатталған. Үшінші тарауда меншікті негізгі құралдарды пайдаланудың
жағдайы және талдауы көрсетілген.
1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, маңызы және теориялық аспектілері
1.1 Негізгі құралдардың мәні мен ерекшеліктері
Экономика ғылымы барлық әртүрлi машина, ғимараттар, құрылыс, құрал-
жабдықтарды негiзгi капитал деген экономикалық категорияға бiрiктiредi.
Бұны адам еңбек құралы ретiнде пайдалана отырып өз қажеттiлiгiн толығымен
қанағаттандырады.
Капитал терминiнiң түсiнiгi мен мағынасын экономика ғылымдарының
барлық iрi мектептер мен бағыттарының өкiлдерi түсiндiруге тырысты. Капитал
теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар. А. Смит капиталды зат немесе
ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды. Ал Д. Рикардо оны өндiрiс құралы
ретiнде қарастырады: ертедегi адамның қолындағы таяғы,тасы оған қазiргi
машина мен зауыт сияқты капитал элементi болып көрiнедi дейдi. К. Маркс
өзiнiң алдындағыларына қарағанда капиталды әлеуметтiк сипаттағы категория
ретiнде түсiндiредi. Ол капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзiнен
өсетiн құн дейдi. Өсу құны ол тек ғана жалдамалы жұмысшылар деп
есептеледi. Сондықтан Маркс капиталды - бұл ең алдымен қоғамның әр түрлi
қабаттары арасындағы белгiлi қарым-қатынас, соның iшiнде жалдамалы
жұмысшылар мен капиталистер арасындағы деп қарастырады. Америкалық
экономист Ирвинг Фишердiң (1867-1947) пiкiрi бойынша, капитал табыс ағымына
айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бiр капиталдың қызметi
қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты табыс әқеледi. Сондықтан
капитал деңгейiн одан алынған табыс деңгейi негiзiнде бағалау керек. [4]
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Негізгі құралдар-ұзақ жылдар бойы өндіріс саласында жұмыс
істейтін, материалдық игіліктерді өндіруге қатысып, өзінің заттай түрін
сақтайтын, бірте-бірте тозатын және өзінің құнын өндірілетін жаңа өнімге
тозу мөлшеріне қарай амортизаторлық жарна түрінде аударатын өндіріс
құралдарын айтамыз.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Өндіріске қатысу нәтижесінде негізгі құралдар-өндірістік және
өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі құралдар-бұл қор өндіріс үрдісіне тікелей қатысатын-машина
күштері мен жабдықтар немесе оның іске асуына жағдай туғызатын, өндірістік
корпусы, тасымалдау көлігі, сақтау және қойма бөлімдері кіреді. Негізгі
құралмен бірге өндіріс үрдісіне тікелей қатыспайтын (кәсіпорын балансындағы
жұмысшыларға қызмет ететін объектілер)-өндірістік емес құралдарға жатады.
Бұл негізінен, кәсіпорындағы әлеуметтік құрылымға кіретін-тұрғын үй қоры,
мәдени-тұрмыстық қызметке арналған ғимараттар мен құрылыстар, денсаулық
сақтау объектілері, бала-бақша, мектеп т.б. объектілер кіреді. Өндіріс
үрдісінде және табиғи заттай белгісімен барлық негізгі құралдар
төмендегідей болып бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек;
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс. [5]
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады. [4]
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша
қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Әрбір топтағы негізгі құралдың құндарының жалпы өндіріс қорына үлес
салмағын (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. Негізгі құралдар құрылымы
салаларда, бірлестіктерде және кәсіпорындарында өзінің қолдануына,
бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін-ол тек еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық үрдісін
дамытуына көмектеседі. Мұндай негізгі құралының бөлігін-енжарлы бөлігі
дейді. Ал, беріліс қондырғылар, ішкі зауыт көліктері, әсіресе өнім
өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі өндіріс қордың белгілі
бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші рөл атқаратын өндіріс
қорларын-белсенді бөлігіне жатқызады.
Негізгі құралдар кәсіпорын мүлкінің және оның айналымнан тыс
активтерінің маңызды бөлігі болып табылады.
Негізгі құралдар – негізгі қорларды сипаттайтын бағалық өлшеуіштер.
Негізгі құралдар - өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын,
өзінің заттай – натуралды формасын сақтай отырып, шығарылатын өнім мен
қызметтерге біртіндеп өз құнын аударатын, өндірісте тауарлар мен
қызметтерді жеткізуде үшінші жаққа жалға берілетін құндылықтар.
Оларға кем дегенде бір жыл мерзімінде қолданылатын құралдар жатады.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал – жабдықтары болып бөлінетін өн-
діріс құрал – жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал –
жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы
белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап
белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып
санала-ды, ал орнату үшін субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып
табы-лады.
Негізгі құралдар функционалдық бағытталуына байланысты келесідей болып
бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік негізгі құралдарға - өндірістік процеске тікелей қатысатын
(машиналар, құрал – жабдықтар), оның қызмет етуіне жағдай жасайтын
(өндірістік ғимараттар, қондырғылар, электр жүйелері және т.б.) және еңбек
заттарын сақтау мен ауыстыруды қамтамасыз ететін негізгі құралдар жатады.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш – негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы. [6]
Өндірістік емес негізгі құрал – жабдықтар – тұтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени – тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мезім бойы
өтеуге арналған. Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ
кәсіпорын балансында тіркеледі. Оларға: ғимараттар, тұрғын үйлер,
балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау мекемелері жатады.
Негізгі құралдарды иеленушілері бойынша бөлгенде, олардың қай
экономика салаларына және қызмет түрлеріне, осы құралдардың қатысуымен
өндірілген өнімдер немесе жасалған қызметтер экономиканың қай саласына және
қызметтің қай түріне жатса, негізгі құралдар соған жатуы керек деген
ережеге сүйенеді. Мысалы, Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық
саласында өнеркәсіп өнімдерін шығару процесімен тікелей байланысты негізгі
құралдар жатады.
Тар ауқымда технологиялық құрылым келесідей түрде берілуі мүмкін:
мысалы, станоктар паркінің жалпы көлеміндегі белгілі бір түрлі станоктардың
үлесі ретінде немесе жалпы көлік санындағы автосамосвалдың үлесі ретінде
болуы мүмкін.
Өндірістік негізгі құралдардың мерзімдік құрылымы олардың мерзімдік
топтарына бөлінуін сипаттайды ( 5жылға дейін, 5 жылдан 10 жылға дейін, 10
жылдан 15 жылғы дейін, 15 жылдан 20 жылға дейін, және 20 жылдан жоғары).
Негізгі құралдардың орташа мерзімі орта өсімнің көлемі секілді есептеледі.
Мұндай есеп кәсіпорын бойынша толық түрде, сонымен қатар, машиналар мен
құралдардың жекелеген топтары бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады. [7]
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Негізгі құралдарды бағалау оларды есепке алу үшін, талдау үшін және
жоспарлау үшін, сонымен қатар салынатын капиталдың көлемі мен құрылымын
анықтау үшін қажет.[7]
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс процесіне
қатыса отырып біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи (физикалық)
және сапалық (моральдық), яғни заман талабына сай келмеуі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы. Негізгі құралдар, өндірістік
процеске қатыса отырып, оларды тұтынудың және табиғи жағдайлардың әсер
етуінің нәтижесіне байланысты біртіндеп өзінің бастапқы қасиеттерінен
айырылады. Физикалық тозу болып ол- негізгі құралдардың өзінің бастапқы
қасиеттерінен айырылуы табылады.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы – негізгі құралдардың бастапқы
сапасына, оларды тұтыну деңгейіне, негізгі құралдар қызмет ететін қоршаған
ортаның жағдайына, қызмет көрсететін персоналдың білім дәрежесіне,
жөндеулердің уақытылы өткізілуіне және т.б. байланысты болып келеді.
Кәсіпорында осы факторларды ескеру, негізгі құралдардың физикалық жағдайына
үлкен әсеін тигізуі ықтимал.
Негізгі құралдардың физикалық тозуын сипаттау үшін бірқатар
көрсеткіштер пайдаланылады.
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті
К ф.т. = ТБқ*100
Т- негізгі құралдарды тозу сомасы
Бқ – негізгі құралдардың бастапқы сомасы
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті жекелеген инвентарлы
объектілері бойынша және олардың нақты қызмет ету мерзімі туралы
мәліметтерге сүйене отырып та есептелінеді.
Нақты қызмет ету мерзімі нормативтіден төмен болған объектілер үшін
ол келесі формуламен есептелінеді
Кф.т. = ТнТнор*100
Тн мен Тнор – берілген инвентарлы объектінің нақты және нормативті
қызмет ету мерзімі
Ал нақтылы қызмет ету мерзімі нормативтіге тең, немесе одан асып
түсетін объектілер үшін физикалық тозу коэффициенті келесі формуламен
анықталады
Кф.т. = Тн Тн+Тм*100
Тм – мүмкін болған берілген объектінің қызмет ету мерзімінің қалдығы.
Әдетте ол сарапшылық жолмен анықталады.
Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті – негізгі құралдардың
берілген датаға жалпы физикалық жағдайын көрсетеді және келесі формула
арқылы есептелнеді
Кж = Бқ-ТБқ*100
Сонымен қатар негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті физикалық
тозу негізінде де анықталуы мүмкін
Кж = 100 –Кф.т.
Осы формулалардың барлығы негізгі құралдардың біркелкі тозуын
қарастырады, біріақ ол шындықпен тура келе бермейді. Осы оның ең басты
кемшілігі болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуы. Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін
жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру
жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал
етеді. Осыған орай пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының
бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.[8]
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсатырылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды:
- өндірісте немесе жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру);
- технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес;
- шығарылатын өнім номеклатурасын жаңарту және өзгерту, мұндайда жаңа
өнім шығару үшін ескі машиналар мен жабдықтар жарамайды;
- жекелеген тауарларға сұраныстың азаюы субъектіден бұл тауарларды
шығаратын машиналар мен жабдықтар санын қысқартуды талап етеді;
- жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі,
ө ндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап
етуі мүмкін;
- өндірістің өңдеуші саласындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға
қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін
салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін. [8]
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілерін жаңа, неғұрлым үнемді түрлерімен
ауыстырады.
Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал – жабдықтар
объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және
көркемтуында құндылықтарынан, кітапханалар кітаптарынан, фильм қорларынан,
сәулет және өнер ескерткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттардан
басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының бірі
– еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола тұра
және субъект балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Барлық субъектілер меншік түріне қарамастан, тозуды кітапхана
қорларын, фильм қорларын, мұражай және көркем туынды құедылықтарын,
сахналық қойылым құралдарын, сәулет және өнер ескрткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттарды, өнім беретін малды, өгіздерді, буйволдарды және
бұғыларды, пайдалану жасына жетпеген көп жылдық өсімдіктерді, хайуанаттар
паркіндегі және осыған ұқсас мекемелердегі хайуанаттар әлемінің
экспонаттаррын, үлгілерді, қолданыстағы және қолданылмайтын модельдерді,
кабинеттер мен лобараториядағы және ғылыми мақсаттарда пайдаланылатын
макеттер мен құралдарды қоспағанда, негізгі құралдардың барлық түрлері
бойынша есептейді.
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай, мүліктік карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оның пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялық
аударымдардың қолданылған нормаары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді.
Егер негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған
болса, онда негізгі құралдарды есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі
түсті қарандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация
есептеу тоқтатылғаны көрсетіледі. Негізгі құралдардың сақтау немесе
пайдалану орындарындағы мүліктік карточкаларда тозды деген белгі
жасайды.
Негізгі құралдардың тозуы субъект қабалдаған амортизацияны есептеу
нормалары мен әдістеріне қарап көрініс табады. Есепте қолданылатын тозу
терминін табиғи тозу деп немесе осы уақыт ішінде объектінің нарықтық
құнының төмендеуі депемес, пайдалы қызмет еткен уақыты ішінде активтердің
құнын есептеп шығару деп түсінген жөн. Термин негізгі құралдардың құнын
өндіріс шығындарына немесе айналымға біртіндеп апаруды белгілеу үшін
қолданылады.
Сондай – ақ тозудың ұлғаюы субъек балансына бұрын пайдаланылған
негізгі құралдар объектісі түскен жағдайда, ал азаюы – негізгі құралдар
объектілерін жойған, басқа субъектілерге сатқан, тегін берген (сыйлаған)
кезде болады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның және жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеледі.
Амортизация ( латынның өтеу деген сөзінен) – тозуына қарай негізгі
құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті
процесс; арнайы ақша қаражаттарын – негізгі құралдарды ( негізгі капиталды)
қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына
енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек
құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысе ерекшеліктері
объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы
нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи
және сапалық тозуына қарай бөлек – бөлек өтетін болады. Өнімгің құнының
бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын
және сатып - өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген
өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының
аванстандырылуын (алдын – ала ақша жұмысалуын) талап етеді.
Амортзациялық аударымдар қатардан шыққан құралдарды қайта қалпына
келтіру үшін жұмысалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі
амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда, олардың бастапқы құнына тең болуы керек.[5]
Тиімді пайдалану мерзімі – бұл негізгі құралдарды пайдалану,
шаруашылық етуші субъектіге пайда әкелуге немесе оның мақсатына жетуге
бағытталған кезеңі болып табылады. Жекелеген негізгі құралдардың түріне ол
өнімнің көлеміне немесе атқарылған қызметтердің көлемінің натуралды
көрсеткіштері арқылы анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы – амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмт мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың
деңгейі техникалық – құрылымдық және материалдық – заттық ерекшеліктеріне
қарай бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және
табиғи тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен
жабдықтардыың, нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моральдық
жағынан тозуына тікелей қатысты.
Қызмет ету мерзімі пайдалы қазбалар қорларын өңдеу мерзіміне қатысты
және қорларды өңдегеннен кейін күрделі қайта жабдықтаусыз басқа мақсаттарға
қолданыла алмайтын тау – кен өндірісі ( көмір, сланец, тау кендері, сирек
кездесетін асыл метелдры, алмастар мен кен емес қазбаларды өндіру)
салаларының негізгі өндріс қорлары бойынша амортизациялық аударымдар
нормасы өтелетін қорлардың ( қазып алу мен пайдалануға кеткен шығындар) бір
тоннасына теңгемен және тиынмен белгіленеді.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім
беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына;
қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомстволық әкімшіліктерге; ортақ
пайдаланылатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіппен тоқтатылған
қорларға; бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын аморртизациялық аударымдар
жасап отырады.
Мұнай скважиналары бойынша толық қалпына келтіру үшін амортизациялық
есептеу белгіленген норма бойынша 15 жыл жүргізіледі, ал газ скважиналары
бойынша нақты қызмет ету мерзіміне тәуелсіз 12 жыл бойы төленеді. Жойылатын
және амортизацияланбаған мұнай және газ скважиналары бойынша толық қалпына
келтіру үшін амортизациялық аударымдар алдын ала, олардың баланстық құны
өндірілетін мұнай, газ және басқа өнімдерге көшкенше есептелетін болады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық
өндірістерде амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл
ішінде жұмыс істеу кезеңінің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін
айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп,
ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ
толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету
мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері.
Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есеп стандаттарына (БЕС)
сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілері өзінің есептік саясатында
амортизациясын есептеуде келесідей әдістердің бірін қолдануға құқылы:
1) сызықтық
2) өндірістік
3) қалдық құн
4) кумулятивтік
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалапты есептеу
әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады.
1) Сызықты әдіс. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету
мерзімінің ұзақтылығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол
бухгалтерлік есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс.Әрбір
мерзім үшін амортизациялық жарна сомасы амортизациялаушы құнды ( объектінің
бастапқы құнынан оның жойылу құнын алып тастағандағы) объектіні пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты болады.
[10]
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ – ЖҚ) Тқызм., мұндағы:
БҚ – негізгі құралдардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құралдардың жойылу құны;
Тқызм. – негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі.
2) Өндірістік әдіс. Бұл өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі. Бұл әдіс негізгі
құралдардың тозуы тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу
процесінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға
негізделген.
Есептеу формуласы:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ∑ШӨ)*Шөі, мұндағы:
∑ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Шөі – і жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс.
3) Қалдық құн әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ * 2АН )100, мұнда :
БҚ – тиісті жылдағы негізгі құралдардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құралдардың
амортизация нормасы ( негізгі құралдар құнын өтеудің жылдық пайызы).
4) Кумулятивті әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу
тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын, объектіні
қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.
Есептеу формуласы:
АА = ( Б) – ЖҚ) * Кеа; мұндағы:
Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = NiШс, мұнағы:
Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан.
Осы соңғы екі әдіс амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері
болып табылады. Бұл әдістер өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі
құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы
жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді,
сондықтан оларды іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай.[6]
Қазіргі кезде кез-келген ұйымдарды алып қарасақ та олардың
бухгалтерлік есеп барысында негізгі құралдардың алатын орны, күн сайын
өсуде. Сондықтан да негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі
ретіндегі алатын орны зор. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды
бағалауда кездесетін көптеген мәселелер туындайды. Өйткені олар тікелей
өндіріске немесе басқа да салаларда пайдаланылу барысында алатын орны
үлкен. Сондай-ақ олардың амортизациялық аударымдарын дұрыс есептеу мен
есептік әдістерін таңдау барысында олардың әр түрі өзіндік құнның мөлшерін
өзгеріске ұшыратады.
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтамыз. Негізгі құралдарға ұйымның қозғалмайтын мүлік, жер
учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен
жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары, есептеуіш машиналар мен
техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау
құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және
жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да
басқаларын жатқызамыз. Көлемінің үлкен-кішілігіне, бағасының азды-
көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір
жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды.
Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына ұйымның қоймаларындағы дайын
бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет
ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен бірақ әлі пайдаланылуға берілмей
тұрған машиналар мен жабдықтар сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік
құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық
тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер , сонымен бірге жас малдар, яғни
мал төлдері де жатпайды. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есептегі мәнін
ашып қарау үшін олардың бағалануын, пайдалану және шығындарын зерттеу
керек. Жалпы алғанда барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына
қарай өндірістік және өндірістік емес болып екіге үлкен топқа бөлінеді.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде
олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің немесе орындалған жұмыстар мен
қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады. Егер
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы тек қана ұйымның негізгі
шаруашылығының түріне ғана қызмет жасайтын болса, онда бұл ұйымдағы негізгі
құралдардың барлығы түгелімен сол ұйымның атқаратын қызметі саласындағы
топқа жатады. Негізгі құралдардың бүгінгі таңдағы болсын бұрынғы болсын
шаруашылықта алатын орны ерекше. Қай салада да болмасын қолданыстарында
негізгі құралдар болады. Сондықтан да олардың пайдаланылуын және де оларға
амортизация есептеуде бухгалтерлік мамандарға қойылатын талаптар
жоғарылауда.
Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар
үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу
болжанатын кезең.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен 16 Негізгі кұралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады: [7]
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құн ан артқан сома.
Есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын көздейді. Сондықтан да
олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті,
оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы
жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу
жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз
табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек
қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.
Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл
қазынаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, маңызы және теориялық аспектілері
1.1 Негізгі құралдардың мәні мен ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2 Торғай-Петролеум АҚ-ның негізгі құралдарының есебін ұйымдастыру және
талдау
2.1 Торғай-Петролеум АҚ-ның техника-экономикалық сипаттамасы және негізгі
құралдарының құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.48
2.2 Торғай-Петролеум АҚ-ның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігі және
олардың тозуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 60
2.3 Торғай-Петролеум АҚ-ның негізгі құралдарын жаңартудың экономикалық
тиімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .78
3. Кәсіпорынның негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін жетілдіру
3.1.Өндіріске жаңа негізгі құрал енгізу қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
2. Негізгі құралдарды тиімді пайдалану жолдарын жоғарлату
... ... ... ... ... ..93
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...102
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..106
КІРІСПЕ
Диссертациялық жұмысының өзектілігі. Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар
бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік
жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің
ерекшелігімен оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Дс
Солозано осы ғылым туралы "Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең
алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін
олардың ешқайсысы қажет емес- деген болса, оның әріптесі Р.А. Фаулки "Есеп
— бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы" - деп атаған. Бухгалтерлік
есеп ұйымның қаржылық ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны
пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп
басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында "Есептей
алмаған, басқара алмайды" — деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге
болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау,
бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет.
Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері,
капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы
ақпараттарды жинақтап көрсетеді. Тек қана бухгалтерлік есеп арқылы ұйымның
табыстары мен шығындарын және шаруашылық қызметінің соңғы қаржылық
нәтижесін анықтауға болады. Бухгалтерлік есептің ақпараттық жүйесі қаржылық
(сыртқы) және басқарушы (ішкі) есеп болып екіге бөлінеді.
Қазіргі таңда біздің мемлекеттің өз алдына қойып отырған мақсаттары
мен міндеттері бар. Олар келесідей көріністе: бәсекеге қабілетті
экономиканы құру; аймақтық көшбасшы тұғырын қалыптастыру; отандық
өндірістердің қосылған құны жоғары өнімдерді шығаруын қамтамасыз ету; ішкі
нарықтағы отандық өнімдердің үлесін арттыру және т.б.
Бірақ осы мақсаттарға жетуге көптеген бөгеттер бар. Солардың ішіндегі
ең негізгі проблемалары ол: экономиканың бір жақты дамуы; жемқорлық;
экономика салаларын дамытуға инвесторлардың құлықсыз болуы; әлемдік ірі
державалардың астырын саясаты және т.б.
Біз экономикамыздың бір жақты дамуынан бас тарта алатын болсақ, ол біз
үшін өте тиімді нәтижелерді әкелетін еді. Себебі ірі державалар біздің
мемлекетті тек шикізат көзі ретінде ғана қабылдайды. Ал біз бұл бағыттан
тайюымыз керек. Ол үшін біз отандық өнеркәсіпті барынша жетілдіріп,
дамытуымыз қажет және осы мәселе Қазақстан Республикасының 2003
– 2015 жылдарына арналған индустриалды – инновациялық бағдарламасында
көрініс тапқан.
Стратегия Қазақстанның 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған мемлекеттiк
экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын
әртараптандыру арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан қол үзу арқылы елдiң
тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге
қабiлеттi және экспортқа бағдарланған тауарлар, жұмыстар және қызметтер
өндiрiсi мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы
болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың
экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша
айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес
келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Өндірістік қорлар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Осы жазылғалы отырған курстық жұмыс нақ осы өндірістік
кәсіпорындарының негізгі құралдарының тиімділігін талдау жайлы болмақ.
Себебі олар - өндірістік кәсіпорынның тиімділігіне тура әсерін тигізеді
және оның жоғарылауына немесе төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында да, өндірістік емес
(әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы ( бір жылдан астам) қызмет етеді.
Негізгі құралдар дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық –
заттақ құндылықтар ( ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар, жабдықтар,
көлік құралдары, құрал – саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі,
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, және тағы басқалар).
Ақшалай бағаланған негізгі қорлар негізгі құралдар деп аталады. Олар
бухгалтерлік есепте осы бағамен көрінеді және субъект балансында көрініс
табады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы, көптеген өндіріс циклы барысында
пайдаланылады, олар бірте – бірте тозады және өзінің қасиеті мен түрін
сақтай отырып, өз құнын бірте – бірте жаңадан өндірілген өнімге аударады (
мысалы, станок немесе автомашина өндірісте бірнеше жыл бойы пайдаланылады).
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның, жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеліп соғады.
Курстық жұмыс кіріспе, қорытындыдан және үш бөлімнен тұрады. Оның
бірінші бөлімі жалпы негізгі құралдардың теориялық аспектілерін
қарастырады. Екінші бөлімі Торғай Петролеум кәсіпорнының мысалында
негізгі құралдар және олардың кәсіпорындағы қозғалысы талданады. Үшінші
бөлімде негізгі құралдарды пайдалану тиімділігінін арттыру және жетілдіру
жайында ұсыныстар жасалады.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп
өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген
амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек
құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. Негізгі құралдарға —
қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш
тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен
құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық
құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық
құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер,
шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында
пайдаланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станокгар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған
кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса орындалған жұмыстар
мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен ұйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тек қана
ұйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, онда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол
кәсіпорынның атқаратын қызметі саласындағы топқа жатады.
Негізгі құралдар алдына қойған мақсатына және атқаратын қызметіне қарай
әртүрлі топтарға бөлінеді.
Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтер есеп
жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген № 6 Негізгі құралдар
есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес іске асырылады.
Мақсаттық белгілеуіне және орындалатын іс-қызмет аясына байланысты,
сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық бухгалтерлік есеп бойынша 1996
ж. 18 қарашадағы №6 қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің
бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құрамдар
мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына
байланысты жіктеледі.
Негізгі құралдарды бастапқы құнына келтіру мақсатымен шаруашылық
жургізуші субъект басшылығы кейбір кезде іс жүзіндегі бағаларға сәйкес.
Қолданыста жүрген заңдарға орай (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж.
24 шілдедегі №1174 Қаулысы мен Қазақстан Республикасы Статистика жөніндегі
агенттіктің 2002 ж. 3 сәуірдегі № 03-1а-8 Негізгі құралдардың құнын
арттыру индекстері туралы қатынас хаты) объектілерде қайта бағалау
өткізілді, оның нәтижесінде негізгі құралдар есепте және есеп беруде
ағымдағы құн бойынша көрсетіледі. Бухгалтерлік есепте қайта бағалау сомасы
негізгі құралдардың 12 Негізгі құралдар бөлімшесінің тиісті баланстық
шоты бойынша тікелей бастапқы құнын арттырады және қатар бір мезгілде 541
Негізгі құралдарды қайта бағалаудан болатын қосымша төленбеген капитал 54
бөлікшенің баланстық шоты бойынша көрсетілді.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Жоғарыда көрсетілген жұмыс мақсаттарына
байланысты мынадай міндеттер туындады:
- негізгі құралдардың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу;
- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және қозғалысын талдау;
- негізгі құралдың тозуының және амортизациясының есебін қарастыру;
- негізгі құралдар есебін жетілдіру жолдарын анықтау;
- негізгі құралдардың түрлерін, атқаратын қызметтерін бағалау.
Бухгалтерлік есеп (есеп жүргізу ретінде) дүниежүзіндегі
кез келген бухгалтерияның іс жүзіндегі қызметінің мәнін айқындап,
бағалауға мүмкіндік береді. Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер үш
міндетті шешеді:
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
болғызбайтын, өйткені меншік иесінің, әкімшіліктің, қызметкерлердің,
бағынышты тұлғалардың, кредиторлар мен дебиторлардың мүдделері қарама-қайшы
және осы қарама-қайшылықтар есепті регистрде міндетті түрде бейнеленеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Негізгі құралдар есебі дипомдық жұмысы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен қалған. Кіріспе жұмысының негіздері мақсаттары және оларды шешу
көрсетілген. Бірінші тарауда меншікті инегізгі құралдардың теориялық
негіздері көрсетілген.Екінші тарауда меншікті негізгі құралдардың есебі
сипатталған. Үшінші тарауда меншікті негізгі құралдарды пайдаланудың
жағдайы және талдауы көрсетілген.
1 Негізгі құралдардың экономикалық мәні, маңызы және теориялық аспектілері
1.1 Негізгі құралдардың мәні мен ерекшеліктері
Экономика ғылымы барлық әртүрлi машина, ғимараттар, құрылыс, құрал-
жабдықтарды негiзгi капитал деген экономикалық категорияға бiрiктiредi.
Бұны адам еңбек құралы ретiнде пайдалана отырып өз қажеттiлiгiн толығымен
қанағаттандырады.
Капитал терминiнiң түсiнiгi мен мағынасын экономика ғылымдарының
барлық iрi мектептер мен бағыттарының өкiлдерi түсiндiруге тырысты. Капитал
теориясының қалыптасуының ұзақ тарихы бар. А. Смит капиталды зат немесе
ақшаның жинақталған қоры деп сипаттайды. Ал Д. Рикардо оны өндiрiс құралы
ретiнде қарастырады: ертедегi адамның қолындағы таяғы,тасы оған қазiргi
машина мен зауыт сияқты капитал элементi болып көрiнедi дейдi. К. Маркс
өзiнiң алдындағыларына қарағанда капиталды әлеуметтiк сипаттағы категория
ретiнде түсiндiредi. Ол капитал - бұл қосымша құнды тудыратын, өз-өзiнен
өсетiн құн дейдi. Өсу құны ол тек ғана жалдамалы жұмысшылар деп
есептеледi. Сондықтан Маркс капиталды - бұл ең алдымен қоғамның әр түрлi
қабаттары арасындағы белгiлi қарым-қатынас, соның iшiнде жалдамалы
жұмысшылар мен капиталистер арасындағы деп қарастырады. Америкалық
экономист Ирвинг Фишердiң (1867-1947) пiкiрi бойынша, капитал табыс ағымына
айналатын қызмет ағымын тудырады. Қандай да бiр капиталдың қызметi
қаншалықты жоғары бағаланған сайын, ол соншалықты табыс әқеледi. Сондықтан
капитал деңгейiн одан алынған табыс деңгейi негiзiнде бағалау керек. [4]
Негізгі құралдар еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін
құрайды. Негізгі құралдар-ұзақ жылдар бойы өндіріс саласында жұмыс
істейтін, материалдық игіліктерді өндіруге қатысып, өзінің заттай түрін
сақтайтын, бірте-бірте тозатын және өзінің құнын өндірілетін жаңа өнімге
тозу мөлшеріне қарай амортизаторлық жарна түрінде аударатын өндіріс
құралдарын айтамыз.
Кәсіпорынның өндіріс қоры үнемі қозғалыста болып, айналымда болады.
Олар өндіріс шеңберінен, айналым өндірісіне, ал одан қайтып келесі өндіріс
шеңберіне оралады.
Өндіріске қатысу нәтижесінде негізгі құралдар-өндірістік және
өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі құралдар-бұл қор өндіріс үрдісіне тікелей қатысатын-машина
күштері мен жабдықтар немесе оның іске асуына жағдай туғызатын, өндірістік
корпусы, тасымалдау көлігі, сақтау және қойма бөлімдері кіреді. Негізгі
құралмен бірге өндіріс үрдісіне тікелей қатыспайтын (кәсіпорын балансындағы
жұмысшыларға қызмет ететін объектілер)-өндірістік емес құралдарға жатады.
Бұл негізінен, кәсіпорындағы әлеуметтік құрылымға кіретін-тұрғын үй қоры,
мәдени-тұрмыстық қызметке арналған ғимараттар мен құрылыстар, денсаулық
сақтау объектілері, бала-бақша, мектеп т.б. объектілер кіреді. Өндіріс
үрдісінде және табиғи заттай белгісімен барлық негізгі құралдар
төмендегідей болып бөлінеді:
- жер;
- ғимараттар – негізгі, қосалқы, көмекші цехтар мен әкімшілік
ғимараттар осыған кіреді;
- қондырғылар – бұған мұнай және газ скважиналары, дамбалар,
платиналар, каналдар, темір жолдар жатады;
- тарату жүйелері – бұған газ және мұнай құбырлары, су тарату
жүйелері, электр тарату жүйелері, байланыс жүйелері, жылыту
жүйелері, канализация жүйелері жатады;
- машиналар мен құрал – жабдықтар – оған компрессорлар, домнапештер,
балқыту пештері жатады. Олар күш машиналары болып есептеледі. Ал
жұмыс машиналары мен құрал – жабдықтарға: комбайн, тігін машиналар,
сонымен қатар өлшенетін және қадағалайтын приборлар (вольтметр,
амперметр(, есептеуіш техникалар ( компьютерлер) жатады;
- транспорттық құралдар – бұған барлық қозғалатын құралдар жатады,
яғни темір жолда, суда қозғалатын транспорттар және транспорттар
жатады;
- өндірістік және шаруашылық инвентарь - өндірістікке: механизациялар
мен инструменттер ( қысатын, итеретін) жатады, ал шаруашылық
инвентарьға: жиһаз, палас, кілемдер жатады;
- жұмыс және аналық мал;
- көп жылдық өсімдіктер – гүлдер, ағаштар, алма бақтар және т.б.
Халықаралық қаржы есебінің стандарттарыны сай негізгі құралдардың мынандай
үш белгісі бар:
- материалдық формасының болуы;
- міндетті түрде кәсіпорын қызметінде пайдаланылуы тиіс, яғни
сатылуға бағытталмауы керек;
- кәсіпорында ұзақ уақыт пайдаланылуы тиіс. [5]
Иелігінде болуына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған
болып бөлінеді.
Меншікті дегеніміз – субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар – жалға алынған құралдар болып
саналады.
Негізгі құралдар өндірістік процеске қатысуына қарай активті және
пассивті болып бөлінеді.
Активті негізгі құралдарға өндірістік процеске тікелей қатысады.
Мысалы, машиналар, құрал – жабдықтар, көлік құралдары және т.б. Ал қалған
негізгі құралдарды пассивтіге жатқызуға болады. Себебі олар, өндірістік
процеске тікелей қатыспайды, бірақ процестің дұрыс жүруіне қолайлы жағдай
жасайды. Мысалы, ғимараттар, қондырғылар.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған ( тоқтатылып қойған ) және қорда тұрған деп бөлінеді. Жұмыс істеп
тұрғанға пайдаланудағы құрал – жабдықтар жатады. Жұмыс істемей тұрғандар –
бұл тоқтатылып қоюына немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша
пайдаланылмайтын негізгі құрал – жабдықтар. Қорда сақтаулы негізгі құрал –
жабдықтарға жұмыс істеп тұрғандарды жоспарлы түрде ауыстыру үшін құрылғын
қордағы объектілер жатады.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке заттай көрінісі бар, санауға және өлшеуге
болатындар ( үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар ) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман, суға ( ғимараттардан басқа) күрделі
қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учакелерін, егістік
үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі
қаржы жұмсау, және т.б.) жатады.
Негізгі құралдардың сапалық жағдайын талдау үшін оның құрылымын білу
керек. Негізгі құралдардың келесідей түрлері қарастырылады:
1) өндірістік құрылымы
2) технологиялық құрылымы
3) тұтыну уақытына байланысты құрылымы
Өндірістік құрылым деп - әртүрлі топтағы өндірістік негізгі
құралдардың заттай – натуралды құрылымы бойынша олардың орташа жылдық
құнының қатынасын белгілейді.
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымның негізгі
көрсеткіштері болып – олардың жалпы құнының активті бөлігінің үлесі
табылады. Бұл кәсіпорынның өнім шығаруының, кәсіпорынның өндірістік
қуаттылығының және басқа экономикалық көрсеткіштерінің жұмысының өндірістік
негізгі құралдардың активті бөлігінің көлеміне тәуелді болғанына
байланысты. Сондықтан оның үлесін тиімді деңгейге дейін көтерілуі -
өндірістік негізгі құрадардың өндірістік құрылымының бсым бағыттарының бірі
болып табылады. [4]
Өндірістік негізгі құралдардың өндірістік құрылымы келесі факторларға
байланысты болып келеді: кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктері; ҒТП-ң
жеделдетілуі; шоғырлану деңгейі; мамандандырылуы; өндірісті кооперациялау;
құрамдастыру мен диверсификациялау; географиялық орналасуы және т.б.
Өндірістік негізгі құралдардың технологиялық құрылымы оның
кәсіпорындағы құрылымдық бөлімшелерге бөлінуін олардың жалпы құнындағы
пайыздық үлесінде бейнеленуін сипаттайды.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар былайша бөлінеді:
Қолданыстағы – бұл пайдалану сатысындағы негізгі құралдар
қолданылмаған консервацияға немесе басқа да себептерге байланысты уақытша
қолданылмай тұрған негізгі құралдар.
Запаста тұрған- қолданылып жүрген негізгі құралдардың жөнделуі,
жойылуы, апатқа ұшырауы жағдайында оларды алмастыру үшін запас құрайтын
негізгі құралдар.
Әрбір топтағы негізгі құралдың құндарының жалпы өндіріс қорына үлес
салмағын (%) өндірістегі құрылымын көрсетеді. Негізгі құралдар құрылымы
салаларда, бірлестіктерде және кәсіпорындарында өзінің қолдануына,
бағытына, көлеміне қарай әртүрлі болады.
Негізгі құралдардың кейбір бөлігі үйлер, ғимараттар, машиналар мен
жабдықтар, өндіріс және шаруашылық құралдары өнім өндірісіне тікелей
қатыспауы мүмкін-ол тек еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық үрдісін
дамытуына көмектеседі. Мұндай негізгі құралының бөлігін-енжарлы бөлігі
дейді. Ал, беріліс қондырғылар, ішкі зауыт көліктері, әсіресе өнім
өндірудегі машиналар мен жабдықтар, яғни негізгі өндіріс қордың белгілі
бөлігі өндіріс бөлімшелерінде өнім өндіруде шешуші рөл атқаратын өндіріс
қорларын-белсенді бөлігіне жатқызады.
Негізгі құралдар кәсіпорын мүлкінің және оның айналымнан тыс
активтерінің маңызды бөлігі болып табылады.
Негізгі құралдар – негізгі қорларды сипаттайтын бағалық өлшеуіштер.
Негізгі құралдар - өндіріс процесінде ұзақ уақыт пайдаланылатын,
өзінің заттай – натуралды формасын сақтай отырып, шығарылатын өнім мен
қызметтерге біртіндеп өз құнын аударатын, өндірісте тауарлар мен
қызметтерді жеткізуде үшінші жаққа жалға берілетін құндылықтар.
Оларға кем дегенде бір жыл мерзімінде қолданылатын құралдар жатады.
Өндіріс процесі еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынатын
жартылай фабрикаттар) және еңбек құрал – жабдықтары болып бөлінетін өн-
діріс құрал – жабдықтарының қатысуымен жүзеге асырылады. Еңбек құрал –
жабдықтарының құрамына белгілі бір заттарды жатқызу олардың сыртқы
белгілеріне қарап емес, өндіріс процесінде атқарар рөліне қарап
белгіленеді. Мысалы, заводта дайындалған бу қазаны ол үшін дайын өнім болып
санала-ды, ал орнату үшін субъект сатып алған осы қазан еңбек құралы болып
табы-лады.
Негізгі құралдар функционалдық бағытталуына байланысты келесідей болып
бөлінеді: өндірістік және өндірістік емес.
Өндірістік негізгі құралдарға - өндірістік процеске тікелей қатысатын
(машиналар, құрал – жабдықтар), оның қызмет етуіне жағдай жасайтын
(өндірістік ғимараттар, қондырғылар, электр жүйелері және т.б.) және еңбек
заттарын сақтау мен ауыстыруды қамтамасыз ететін негізгі құралдар жатады.
Негізгі өндірістік құралдардың пайдаланылуын сипаттайтын жинақтаушы
экономикалық көрсеткіш – негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнім болып табылатын қор
қайтарымы. [6]
Өндірістік емес негізгі құрал – жабдықтар – тұтынуға арналған құрал –
жабдықтар. Олар ұжымның мәдени – тұрмыстық қажеттіліктерін ұзақ мезім бойы
өтеуге арналған. Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ
кәсіпорын балансында тіркеледі. Оларға: ғимараттар, тұрғын үйлер,
балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау мекемелері жатады.
Негізгі құралдарды иеленушілері бойынша бөлгенде, олардың қай
экономика салаларына және қызмет түрлеріне, осы құралдардың қатысуымен
өндірілген өнімдер немесе жасалған қызметтер экономиканың қай саласына және
қызметтің қай түріне жатса, негізгі құралдар соған жатуы керек деген
ережеге сүйенеді. Мысалы, Өнеркәсіп саласына экономиканың барлық
саласында өнеркәсіп өнімдерін шығару процесімен тікелей байланысты негізгі
құралдар жатады.
Тар ауқымда технологиялық құрылым келесідей түрде берілуі мүмкін:
мысалы, станоктар паркінің жалпы көлеміндегі белгілі бір түрлі станоктардың
үлесі ретінде немесе жалпы көлік санындағы автосамосвалдың үлесі ретінде
болуы мүмкін.
Өндірістік негізгі құралдардың мерзімдік құрылымы олардың мерзімдік
топтарына бөлінуін сипаттайды ( 5жылға дейін, 5 жылдан 10 жылға дейін, 10
жылдан 15 жылғы дейін, 15 жылдан 20 жылға дейін, және 20 жылдан жоғары).
Негізгі құралдардың орташа мерзімі орта өсімнің көлемі секілді есептеледі.
Мұндай есеп кәсіпорын бойынша толық түрде, сонымен қатар, машиналар мен
құралдардың жекелеген топтары бойынша да жүргізілуі мүмкін.
Кәсіпорынның негізгі мақсаты болып - өндірістік негізгі құралдардың
шектен тыс ескіруін болдырмау (әсіресе активті бөлігін), себебі, физикалық
және моральды тозу деңгейі осыған байланысты болып келеді, яғни, жалпы
айтқанда кәсіпорынның жұмысының нәтижесі де осыған тәуелді болып келеді.
Негізгі құралдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оларды
бағалауда қабалданған біртұтас принципі болып табылады. Негізгі құралдарды
ақшаға шағып бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын, қайта қалпына
келтіруін және өндіруін жоспарлауға мүмкіндік береді. Негізгі құрал –
жабдықтардың бастапқы құны, ағымды құны, қалдық құны және кейбір
жағдайларда жойылу құны қарастырылады.
Бастапқы құн – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға және жасап
шығаруға кеткен нақты шығындардан және сатып алу барысында төленген салық
сомаларынан, сондай – ақ пайдалануға беру, тағы сол сияқты кез келген
негізгі құралдарды жұмыс істеу жағдайына жеткізуге қатысты шығындардан
тұрады. [7]
Нарықтық жағдайда негізгі құралдардың кәсіпорынға келіп түсу
мүмкіндігі арта түседі. Сондықтан, активті негізгі құралдардың кәсіпорынға
келіп түсу тәсіліне байланысты олардың бастапқы құны келесі түрде
анықталады:
- жақтардың келісімімен құрылтайшылардың кәсіпорынның жарғылық
капиталына салған салымдары бойынша;
- кәсіпорынның өзінде дайындалған, сонымен қатар басқа тұлғалар мен
кәсіпорындардан сатып алынған – осы объекттерді орнату
( құрастыру ) немесе сатып алумен байланысты нақты өндірістік
шығындар, жеткізу, түзету және орналастырумен байланысты шығындарды
қоса алғанда;
- басқа кәсіпорындар мен тұлғалардан қайтарымсыз түрде алынған,
сонымен қатар мемлекеттік органдардың субсидиялары ретінде –
сарапшылық жолмен немесе қабалдау – табыстау құжатардың мәліметтері
бойынша;
- жақтардың келісімі бойынша ұзақ мерзімге жалға алынғандар.
Негізгі құралдардың ағымдағы құны – бұл негізгі құралдардың белгілі
бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны. Негізгі құралдардың
ағымдағы құнның оның бастапқы құнынан ауытқу көлемі – ҒТП-ң жеделдетілу
деңгейіне, инфляция деңгейіне және т.б. байланысты болады. Негізгі
құралдарды уақытылы, әрі дәйекті қайта бағалануы бірінші кезекте оның жай
және ұлғаймалы өндірісі үшін үлкен маңызға ие.
Инфляция жағдайында негізгі құралдарды қай бағалау кәсіпорынға:
- негізгі құралдардың нақты құнын анықтауға;
- өнімнің өндірісі мен оның өткізілуіне қажетті шығындарды нақты, әрі
дәйекті анықтауға;
- негізгі құралдардың өндірісіне жеткілікті болатын амортизациялық
аударымдардың көлемін нақты, әрі дәл анықтауға;
- өткізілетін негізгі құралдардың сатылу мен жалға беру бағасын
объективті түрде орнатуға мүмкіндік береді.
Негізгі құралдардың қалдық құны – бұл өндірілген өнімге, орындалған
жұмысқа және көрсетілген қызметке әлі аударылмаған құн. Қалдық құнды
анықтау үшін бастапқы құннан негізгі құралдар объектісінің қолданыста болу
уақыты ұлғайған сайын мөлшері өсе түсетін есептелген тозу құнын алып
тастайды.
Негізгі құралдарды олардың қалдық құны бойынша есептеу олардың сапалық
жағдайын анықтау үшін қажет.
Жойылу құны – тиімді қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды жою
кезінде пайда болатын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының болжамды
құны.
Негізгі құралдарды бағалау оларды есепке алу үшін, талдау үшін және
жоспарлау үшін, сонымен қатар салынатын капиталдың көлемі мен құрылымын
анықтау үшін қажет.[7]
Негізгі құралдардың тозуын есептеу. Негізгі құралдар өндіріс процесіне
қатыса отырып біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі бар: табиғи (физикалық)
және сапалық (моральдық), яғни заман талабына сай келмеуі.
Негізгі құралдардың физикалық тозуы. Негізгі құралдар, өндірістік
процеске қатыса отырып, оларды тұтынудың және табиғи жағдайлардың әсер
етуінің нәтижесіне байланысты біртіндеп өзінің бастапқы қасиеттерінен
айырылады. Физикалық тозу болып ол- негізгі құралдардың өзінің бастапқы
қасиеттерінен айырылуы табылады.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы – негізгі құралдардың бастапқы
сапасына, оларды тұтыну деңгейіне, негізгі құралдар қызмет ететін қоршаған
ортаның жағдайына, қызмет көрсететін персоналдың білім дәрежесіне,
жөндеулердің уақытылы өткізілуіне және т.б. байланысты болып келеді.
Кәсіпорында осы факторларды ескеру, негізгі құралдардың физикалық жағдайына
үлкен әсеін тигізуі ықтимал.
Негізгі құралдардың физикалық тозуын сипаттау үшін бірқатар
көрсеткіштер пайдаланылады.
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті
К ф.т. = ТБқ*100
Т- негізгі құралдарды тозу сомасы
Бқ – негізгі құралдардың бастапқы сомасы
Негізгі құралдардың физикалық тозу коэффициенті жекелеген инвентарлы
объектілері бойынша және олардың нақты қызмет ету мерзімі туралы
мәліметтерге сүйене отырып та есептелінеді.
Нақты қызмет ету мерзімі нормативтіден төмен болған объектілер үшін
ол келесі формуламен есептелінеді
Кф.т. = ТнТнор*100
Тн мен Тнор – берілген инвентарлы объектінің нақты және нормативті
қызмет ету мерзімі
Ал нақтылы қызмет ету мерзімі нормативтіге тең, немесе одан асып
түсетін объектілер үшін физикалық тозу коэффициенті келесі формуламен
анықталады
Кф.т. = Тн Тн+Тм*100
Тм – мүмкін болған берілген объектінің қызмет ету мерзімінің қалдығы.
Әдетте ол сарапшылық жолмен анықталады.
Негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті – негізгі құралдардың
берілген датаға жалпы физикалық жағдайын көрсетеді және келесі формула
арқылы есептелнеді
Кж = Бқ-ТБқ*100
Сонымен қатар негізгі құралдардың жарамдылық коэффициенті физикалық
тозу негізінде де анықталуы мүмкін
Кж = 100 –Кф.т.
Осы формулалардың барлығы негізгі құралдардың біркелкі тозуын
қарастырады, біріақ ол шындықпен тура келе бермейді. Осы оның ең басты
кемшілігі болып табылады.
Негізгі құралдардың сапалық (моральды) тозуы. Негізгі құралдардың
сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін
жетілдіруге және жаңартуға байланысты. Техника мен технологияны жетілдіру
жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал
етеді. Осыған орай пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының
бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.[8]
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа,
неғұрлым жетілдірілген түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсатырылған өнімді
тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы дегенді кең мағынада қолдану мына
факторлардан туындайды:
- өндірісте немесе жаңартудағы жаңалықтар (ескі машиналарды жаңа,
неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру);
- технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде
пайдаланудағы машиналар мен жабдықтарды тұтыну мүмкін емес;
- шығарылатын өнім номеклатурасын жаңарту және өзгерту, мұндайда жаңа
өнім шығару үшін ескі машиналар мен жабдықтар жарамайды;
- жекелеген тауарларға сұраныстың азаюы субъектіден бұл тауарларды
шығаратын машиналар мен жабдықтар санын қысқартуды талап етеді;
- жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі,
ө ндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістің және
пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап
етуі мүмкін;
- өндірістің өңдеуші саласындағы өнімнің жекелеген түрлерін шығаруға
қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін
салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін. [8]
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал – жабдықтар объектілерін жаңа, неғұрлым үнемді түрлерімен
ауыстырады.
Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал – жабдықтар
объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай және
көркемтуында құндылықтарынан, кітапханалар кітаптарынан, фильм қорларынан,
сәулет және өнер ескерткіштері болып табылатын үйлер мен ғимараттардан
басқа барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Жер өндіріс құралы ретінде, еңбектің маңызды заттай факторларының бірі
– еңбек процесінің қажетті материалдық шарты ретінде, сату бағасы бола тұра
және субъект балансында есептелінгенімен тозуға жатпайды.
Барлық субъектілер меншік түріне қарамастан, тозуды кітапхана
қорларын, фильм қорларын, мұражай және көркем туынды құедылықтарын,
сахналық қойылым құралдарын, сәулет және өнер ескрткіштері болып табылатын
үйлер мен ғимараттарды, өнім беретін малды, өгіздерді, буйволдарды және
бұғыларды, пайдалану жасына жетпеген көп жылдық өсімдіктерді, хайуанаттар
паркіндегі және осыған ұқсас мекемелердегі хайуанаттар әлемінің
экспонаттаррын, үлгілерді, қолданыстағы және қолданылмайтын модельдерді,
кабинеттер мен лобараториядағы және ғылыми мақсаттарда пайдаланылатын
макеттер мен құралдарды қоспағанда, негізгі құралдардың барлық түрлері
бойынша есептейді.
Негізгі құралдардың жекелеген объектілері бойынша тозу сомасы
қажеттілігіне қарай, мүліктік карточкаларда көрсетілген объектінің бастапқы
құны, оның пайдалануда болған нормативтік уақыты және амортизациялық
аударымдардың қолданылған нормаары негізінде белгіленеді. Толықтай
амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді.
Егер негізгі құралдар объектілері бойынша тозуды есептеу доғарылған
болса, онда негізгі құралдарды есептейтін мүліктік карточкаларда түрлі
түсті қарандашпен амортизация нормасы және қай кезден бастап амортизация
есептеу тоқтатылғаны көрсетіледі. Негізгі құралдардың сақтау немесе
пайдалану орындарындағы мүліктік карточкаларда тозды деген белгі
жасайды.
Негізгі құралдардың тозуы субъект қабалдаған амортизацияны есептеу
нормалары мен әдістеріне қарап көрініс табады. Есепте қолданылатын тозу
терминін табиғи тозу деп немесе осы уақыт ішінде объектінің нарықтық
құнының төмендеуі депемес, пайдалы қызмет еткен уақыты ішінде активтердің
құнын есептеп шығару деп түсінген жөн. Термин негізгі құралдардың құнын
өндіріс шығындарына немесе айналымға біртіндеп апаруды белгілеу үшін
қолданылады.
Сондай – ақ тозудың ұлғаюы субъек балансына бұрын пайдаланылған
негізгі құралдар объектісі түскен жағдайда, ал азаюы – негізгі құралдар
объектілерін жойған, басқа субъектілерге сатқан, тегін берген (сыйлаған)
кезде болады.
Амортизациялық аударымдар өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің
өзіндік құнын құрайтын негізгі элементтердің бірі болып табылады.
Амортизациялық аударымдар сомасын көтеру немесе түсіру өндіріске
жұмысалатын шығынның және жалпы табыстың көлемінің бұзылуына әкеледі.
Амортизация ( латынның өтеу деген сөзінен) – тозуына қарай негізгі
құралдардың құнын олардың көмегімен өндірілетін өнімге аударатын объективті
процесс; арнайы ақша қаражаттарын – негізгі құралдарды ( негізгі капиталды)
қарапайым және кеңейтіп өндіру үшін өндіріс немесе айналыс шығындарына
енетін амортизациялық аударымдарды пайдалану. Амортизация үшін еңбек
құралдарының өндіріс процесіне және құн жасауға қатысе ерекшеліктері
объективті негіз болады. Негізгі құралдардың қызмет мерзімінің ұзақтығы
нәтижесінде олардың құны өнімге бір циклда толықтай емес, олардың табиғи
және сапалық тозуына қарай бөлек – бөлек өтетін болады. Өнімгің құнының
бөлігі ретінде амортизация бірнеше кезеңнен өтеді: бітпеген өндіріс, дайын
және сатып - өткізілген өнім элементі болып қызмет етеді. Оның бітпеген
өндіріс және дайын өнім кезеңдеріндегі қозғалысы айналым қаражаттарының
аванстандырылуын (алдын – ала ақша жұмысалуын) талап етеді.
Амортзациялық аударымдар қатардан шыққан құралдарды қайта қалпына
келтіру үшін жұмысалады. Сондықтан да қызмет етуінің бүкіл кезеңіндегі
амортизациялық аударулар мөлшері жоюдан түскен таза түсімді алып
тастағанда, олардың бастапқы құнына тең болуы керек.[5]
Тиімді пайдалану мерзімі – бұл негізгі құралдарды пайдалану,
шаруашылық етуші субъектіге пайда әкелуге немесе оның мақсатына жетуге
бағытталған кезеңі болып табылады. Жекелеген негізгі құралдардың түріне ол
өнімнің көлеміне немесе атқарылған қызметтердің көлемінің натуралды
көрсеткіштері арқылы анықталады.
Амортизациялық аударымдар амортизация нормалары бойынша жүзеге
асырылады. Амортизация нормасы – амортизациялық аударымдардың жылдық
сомасының негізгі құралдардың орташа жылдық құнына процентпен көрсетілген
қатынасы. Нормалар еңбек құралдарының өтелуінің нормативтік мерзімін
көрсететін экономикалық тиімді қызмт мерзіміне қарай белгіленеді. Олардың
деңгейі техникалық – құрылымдық және материалдық – заттық ерекшеліктеріне
қарай бағаланатын негізгі құралдардың қанша мерзімге арналғанына және
табиғи тозуына; негізгі құралдардың, әсіресе пайдаланудағы машиналар мен
жабдықтардыың, нақты жасына; қолданылып жүрген еңбек құралдарының моральдық
жағынан тозуына тікелей қатысты.
Қызмет ету мерзімі пайдалы қазбалар қорларын өңдеу мерзіміне қатысты
және қорларды өңдегеннен кейін күрделі қайта жабдықтаусыз басқа мақсаттарға
қолданыла алмайтын тау – кен өндірісі ( көмір, сланец, тау кендері, сирек
кездесетін асыл метелдры, алмастар мен кен емес қазбаларды өндіру)
салаларының негізгі өндріс қорлары бойынша амортизациялық аударымдар
нормасы өтелетін қорлардың ( қазып алу мен пайдалануға кеткен шығындар) бір
тоннасына теңгемен және тиынмен белгіленеді.
Мынандай негізгі құралдар бойынша амортизация есептелмейді: өнім
беретін малдарға, буйволдарға, өгізге, бұғыларға; кітапхана қорларына;
қаланы көріктендіру ғимараттарына; ведомстволық әкімшіліктерге; ортақ
пайдаланылатын автомобиль жолдарына; белгіленген тәртіппен тоқтатылған
қорларға; бюджеттік ұйымдардың қорларына.
Кәсіпорындар негізгі құралдардың белгіленген амортизациялау нормасына
және баланстық құнына сүйеніп субъект балансында тұрған жекелеген топтар
немесе мүліктік объектілер бойынша ай сайын аморртизациялық аударымдар
жасап отырады.
Мұнай скважиналары бойынша толық қалпына келтіру үшін амортизациялық
есептеу белгіленген норма бойынша 15 жыл жүргізіледі, ал газ скважиналары
бойынша нақты қызмет ету мерзіміне тәуелсіз 12 жыл бойы төленеді. Жойылатын
және амортизацияланбаған мұнай және газ скважиналары бойынша толық қалпына
келтіру үшін амортизациялық аударымдар алдын ала, олардың баланстық құны
өндірілетін мұнай, газ және басқа өнімдерге көшкенше есептелетін болады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, орындалған
жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық
өндірістерде амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл
ішінде жұмыс істеу кезеңінің өндірістік шығындарына қосылады.
Бір жыл ішінде осы ай үшін амортизациялық аударымдардың мөлшерін
айқындау өткен есептелген амортизациялық аударымдар сомасына сүйеніп,
ілгерідегі айдағы негізгі құралдар құрамындағы өзгерістерге, сондай-ақ
толығымен амортизацияланған негізгі құралдардың нормативті қызмет ету
мерзімі өтуіне байланысты белгіленген нормаларға сай реттеліп жасалады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация
есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша – шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Негізгі құралдардың амортизациясын есептеудің әдістері.
Негізгі құралдардың есебі бухгалтерлік есеп стандаттарына (БЕС)
сәйкес шаруашылық жүргізуші субъектілері өзінің есептік саясатында
амортизациясын есептеуде келесідей әдістердің бірін қолдануға құқылы:
1) сызықтық
2) өндірістік
3) қалдық құн
4) кумулятивтік
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалапты есептеу
әдісі, яғни объектінің құны оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс
шығындарына біркелкі апарылады.
1) Сызықты әдіс. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуы оның қызмет ету
мерзімінің ұзақтылығына байланысты деп пайымдауға негізделген және ол
бухгалтерлік есептің отандық тәжірибесінде қолданылып жүрген әдіс.Әрбір
мерзім үшін амортизациялық жарна сомасы амортизациялаушы құнды ( объектінің
бастапқы құнынан оның жойылу құнын алып тастағандағы) объектіні пайдалану
мерзіміне бөлу арқылы есептелінеді. Амортизациялау нормасы тұрақты болады.
[10]
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ – ЖҚ) Тқызм., мұндағы:
БҚ – негізгі құралдардың бастапқы құны;
ЖҚ – негізгі құралдардың жойылу құны;
Тқызм. – негізгі құралдардың нормативті қызмет ету мерзімі.
2) Өндірістік әдіс. Бұл өндірілген өнім мен орындалған жұмыс көлеміне
үйлесімді негізгі қаражат амортизациясын есептеу әдісі. Бұл әдіс негізгі
құралдардың тозуы тек пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу
процесінде уақыт бөліктері ешқандай роль атқармайды деген пайымдауға
негізделген.
Есептеу формуласы:
АА = ((БҚ – ЖҚ) ∑ШӨ)*Шөі, мұндағы:
∑ШӨ - пайдалану кезеңіндегі шығарылатын өнім немесе орындалатын
жұмыстың болжамды мөлшері;
Шөі – і жылындағы шығарылатын өнім немесе орындалатын жұмыс.
3) Қалдық құн әдісі – бір қалыпты әдісте қолданылатын амортизацияның
көбейтілген нормасын тиісті жылдағы негізгі қаражаттың баланстық құнына
көбейтумен анықталатын негізгі қаражаттың амортизациясын есептеу әдісі.
Есептеу формуласы:
АА = ( БҚ * 2АН )100, мұнда :
БҚ – тиісті жылдағы негізгі құралдардың баланстық құны;
АН – амортизация есептеудің қалыпты әдісіндегі негізгі құралдардың
амортизация нормасы ( негізгі құралдар құнын өтеудің жылдық пайызы).
4) Кумулятивті әдіс – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосу бойынша тозудың есептеу
тәсілі есептеу коэффициентінің бөлімі болып табылатын, объектіні
қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады.
Есептеу формуласы:
АА = ( Б) – ЖҚ) * Кеа; мұндағы:
Кеа – есеп айырысу коэффициенті, әрбір пайдалану жылы үшін мына
формуламен анықталады:
Кеа = NiШс, мұнағы:
Ni – объектінің қызмет ету мерзімінің өтуіне дейін қалған жыл саны;
Шс – объектінің қызмет ету мерзімінің жыл сомасымен анықталатын
шоғырланбалы сан.
Осы соңғы екі әдіс амортизацияны есептеудің жеделдетілген әдістері
болып табылады. Бұл әдістер өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі
құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы
жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді,
сондықтан оларды іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай.[6]
Қазіргі кезде кез-келген ұйымдарды алып қарасақ та олардың
бухгалтерлік есеп барысында негізгі құралдардың алатын орны, күн сайын
өсуде. Сондықтан да негізгі құралдар бухгалтерлік есептің объектісі
ретіндегі алатын орны зор. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыруда оларды
бағалауда кездесетін көптеген мәселелер туындайды. Өйткені олар тікелей
өндіріске немесе басқа да салаларда пайдаланылу барысында алатын орны
үлкен. Сондай-ақ олардың амортизациялық аударымдарын дұрыс есептеу мен
есептік әдістерін таңдау барысында олардың әр түрі өзіндік құнның мөлшерін
өзгеріске ұшыратады.
Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы, яғни бір
жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын
(пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа
көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық
аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық
активтерді айтамыз. Негізгі құралдарға ұйымның қозғалмайтын мүлік, жер
учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен
жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары, есептеуіш машиналар мен
техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау
құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және
жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да
басқаларын жатқызамыз. Көлемінің үлкен-кішілігіне, бағасының азды-
көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір
жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды.
Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына ұйымның қоймаларындағы дайын
бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі
құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет
ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен бірақ әлі пайдаланылуға берілмей
тұрған машиналар мен жабдықтар сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік
құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық
тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер , сонымен бірге жас малдар, яғни
мал төлдері де жатпайды. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есептегі мәнін
ашып қарау үшін олардың бағалануын, пайдалану және шығындарын зерттеу
керек. Жалпы алғанда барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына
қарай өндірістік және өндірістік емес болып екіге үлкен топқа бөлінеді.
Негізгі құралдарды халық шаруашылығының салаларына қарай топтастырған кезде
олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің немесе орындалған жұмыстар мен
қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы негізге алынады. Егер
ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы тек қана ұйымның негізгі
шаруашылығының түріне ғана қызмет жасайтын болса, онда бұл ұйымдағы негізгі
құралдардың барлығы түгелімен сол ұйымның атқаратын қызметі саласындағы
топқа жатады. Негізгі құралдардың бүгінгі таңдағы болсын бұрынғы болсын
шаруашылықта алатын орны ерекше. Қай салада да болмасын қолданыстарында
негізгі құралдар болады. Сондықтан да олардың пайдаланылуын және де оларға
амортизация есептеуде бухгалтерлік мамандарға қойылатын талаптар
жоғарылауда.
Негізгі құралдар - материалдық активтер олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет
атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар
үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.
Негізгі қаражаттың объектілері үшін пайдалы қолдану мерзімі
белгіленеді, бұл:
а) компания активтік пайдалану болжанып, күтілетін (есептік) кезең;
ә) компания активті пайдаланып, жасауды көздейтін бұйымның саны.
Басқаша айтсақ, негізгі құралдарды пайдаланудың экономикалық пайдасын алу
болжанатын кезең.
Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға
бірыңғай қарау қажетті шарт болып табылады. 6 Негізгі құралдар есебі БЕС
мен 16 Негізгі кұралдар ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша
бағаланады: [7]
• бастапқы күн немесе өзіндік құнмен - активті немесе ғимаратты алуға
сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай
каражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға
бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар
тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға
болатын сома;
• жойылу құны - шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында
субъект актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың
қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен - жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік
құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстың құнмен - жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған
залал сомасын алып тастағанда бухгалтер баланста актив мойындалатын сома.
Баға түсуден болатын залал - активтің баланстық құны онын орнын толтыратын
құн ан артқан сома.
Есеп мәліметтерінде табыс бөлігінің көп болуын көздейді. Сондықтан да
олардың есептілікті өз мүддесіне тиімді болуына ұмтылуы да түсінікті,
оларға қаржы тапшылығы кезінде аман қалуы үшін несие алуды, өз қаржы
жағдайын өсіруді және т.б. жатқызамыз және де егер мемлекетте салық салу
жүйесі тиімді дамыса, онда шаруашылық субъектісінің негізгі ісі ол өз
табысын жасырып қалу және салық төлеуден қашу болып табылады. Мұнда тек
қана біздің республикалық емес, басқа да республика үшін айтылып отыр.
Салық ұйымдары кәсіпорынның тиімді жұмыс істеуіне мүдделі, өйткені бұл
қазынаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz