Кәсіпорынның қаржысын басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қаржы менеджментінің ақпараттық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫСЫН ОПЕРАТИВТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Активтерді пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің оның қаржылық жағдайына ықпалын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3. КӘСІПОРЫНДАРЫНДА ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Кәсіпорындардағы қаржыны басқаруды оңтайландыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қаржы менеджментінің ақпараттық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫСЫН ОПЕРАТИВТІ БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 Активтерді пайдалануды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің оның қаржылық жағдайына ықпалын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3. КӘСІПОРЫНДАРЫНДА ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУДЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУДЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1 Кәсіпорындардағы қаржыны басқаруды оңтайландыру бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Басқару жүйесі басқарылатын объектіге қажетті әсерді қамтамасыз етеді. Басқару қызметі лауазымды адамдар мен ұйымның мамандандырылған бөлімшелері арасында бөлінеді. Басқару жүйесінің буындары желілік, атқарымдық, желілі-атқарымды, атқарымды-желілі әр түрлі комбинацияларда бола алады. Басқару жүйесі буындарының қосарлы, бірақ бөлінетін бағыныштылығы кезінде ол қалыптамалық болып табылады.
Қаржыны басқару (немесе қаржы менеджменті) ақшалай қаражаттарды, қаржы ресурстарын олардың қалыптасу және қозғалыс, бөліну және қайта бөлу, және де пайдалану процесінде басқаруды көрсетеді; бұл – шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара есептесумен, ақшалай қаражаттар қозғалысымен, ақша айналымымен, шаруашылықтың оңтайлы түпкілікті нәтижесін алу үшін мақсатты бағыттауда ақшаны пайдаланумен шартталатын, экономикалық қатынасқа зерделі және нысаналы әсер ету, осының бәрі осы тақырыптың көкейтестілігі болып табылады.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қателіктері олардың қаржылық менеджментті (қаржы ағынын басқаруды) жеткілікті бағаламауымен қорытындыланады. Кейбір кәсіпкерлер мұны қаржы мәселелерінің ерекше күрделілігімен түсіндіреді, сондықтан да өзінің кілеттігін бағыныштыларына табыстайды. Мұндай ұстаным қателікті: түсетінде, шығатында ақшалай ағымды ешуақытта, ешқандай дербес бағыттауға да, бақылауға да болмайды. Дәл осы ағындар қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің нақты нәтижесі шоғырланады және кәсіпкер іздестіретін бизнестің нәтижелілігін жоғарылату мүмкіндіктері жасырылған. Сондықтан отандық кәсіпкерге бәрінен бұрын, қаржыны басқарудың барлық негізгі принциптері мен тәсілдемелерін игеру, оларды талдай білуі қажет, әйтпесе ол табыссыз болады. Сонымен, қаржы менеджментінің барлық потенциалын, барлық құпияларын игеру проблемалары бұл – бизнестің өмірі мен өлімінің мәселесі, әсіресе қазақстандық нарықтың өзіндік жағдайларында.
Біздің елімізде өтіп жатқан нарықтық өзгерістер, жаңа жағдайларда шаруашылық жүргізу тәжірибесін игеру және оны тиімді пайдалану қажеттігін зәру етеді. Кәсіпорынның қызмет атқару жағдайлары мен принциптері, қызметтерінің нәтижелері, енді оларды өнімдерінің нарықтағы бәсекеге жарамдылығына тікелей тәуелді болады. Нақты нарықтардың қоятын талаптарына бейімделуде ең маңызды болып табылатындар: болжау, өнімнің техникалық-экономикалық параметрлерінің сапалық деңгейінің бағалануы, оның бағасы, жеткізу мерзімдері. Және де, мұны алдын-ала жаңа өнімнің әзірлену сатысында, жаңғырту, шығарылатын өнімді жетілдіру кезінде, өндірістік циклдің басталуына дейін жүргізу қажет. ¤ткізу саясатын әзірлеу үшін де, барлық қажетті істік ақпараттың болуы өте маңызды.
Қаржыны басқару (немесе қаржы менеджменті) ақшалай қаражаттарды, қаржы ресурстарын олардың қалыптасу және қозғалыс, бөліну және қайта бөлу, және де пайдалану процесінде басқаруды көрсетеді; бұл – шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы өзара есептесумен, ақшалай қаражаттар қозғалысымен, ақша айналымымен, шаруашылықтың оңтайлы түпкілікті нәтижесін алу үшін мақсатты бағыттауда ақшаны пайдаланумен шартталатын, экономикалық қатынасқа зерделі және нысаналы әсер ету, осының бәрі осы тақырыптың көкейтестілігі болып табылады.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қателіктері олардың қаржылық менеджментті (қаржы ағынын басқаруды) жеткілікті бағаламауымен қорытындыланады. Кейбір кәсіпкерлер мұны қаржы мәселелерінің ерекше күрделілігімен түсіндіреді, сондықтан да өзінің кілеттігін бағыныштыларына табыстайды. Мұндай ұстаным қателікті: түсетінде, шығатында ақшалай ағымды ешуақытта, ешқандай дербес бағыттауға да, бақылауға да болмайды. Дәл осы ағындар қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің нақты нәтижесі шоғырланады және кәсіпкер іздестіретін бизнестің нәтижелілігін жоғарылату мүмкіндіктері жасырылған. Сондықтан отандық кәсіпкерге бәрінен бұрын, қаржыны басқарудың барлық негізгі принциптері мен тәсілдемелерін игеру, оларды талдай білуі қажет, әйтпесе ол табыссыз болады. Сонымен, қаржы менеджментінің барлық потенциалын, барлық құпияларын игеру проблемалары бұл – бизнестің өмірі мен өлімінің мәселесі, әсіресе қазақстандық нарықтың өзіндік жағдайларында.
Біздің елімізде өтіп жатқан нарықтық өзгерістер, жаңа жағдайларда шаруашылық жүргізу тәжірибесін игеру және оны тиімді пайдалану қажеттігін зәру етеді. Кәсіпорынның қызмет атқару жағдайлары мен принциптері, қызметтерінің нәтижелері, енді оларды өнімдерінің нарықтағы бәсекеге жарамдылығына тікелей тәуелді болады. Нақты нарықтардың қоятын талаптарына бейімделуде ең маңызды болып табылатындар: болжау, өнімнің техникалық-экономикалық параметрлерінің сапалық деңгейінің бағалануы, оның бағасы, жеткізу мерзімдері. Және де, мұны алдын-ала жаңа өнімнің әзірлену сатысында, жаңғырту, шығарылатын өнімді жетілдіру кезінде, өндірістік циклдің басталуына дейін жүргізу қажет. ¤ткізу саясатын әзірлеу үшін де, барлық қажетті істік ақпараттың болуы өте маңызды.
1. Бригхэм Юджин, Гапенски, Луис Финансовый менеджмент:Полный курс. В 2-х томах. Т.2 – 2001.
2. Финансовый менеджмент:теория и практика.Учебник/Под ред.Е.С. Стояновой – М.: Перспектива, 1999.
3. Стратегический менеджмент. Учебник./Под ред. Уткина Э.А. – М.: Ассоциация авторов и издателей «ТАНДЕМ». Изд-во ЭКМОС, 2001.
4. Крейнина М. Финансовый менеджмент. Учебное пособие М.: Изд-во «Дело», 2001.
5. Дюсембаев К.Ш. Аудит и Анализ финансовой отчетности Алматы. «Каржи - Каражат» 2001.
6. А.Я.Пономарев. Введение в административный и экономический менеджмент. Санкт-Петербург. 2000.
7. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы. ЦентерАудит Казахстан,2000.
8. Дүйсенбаев К.Ш. "Кәсіпорында қаржы жағдайларын талдау" Алматы 2003.
9. Томпсон А.А., А.Дж. Стрикленд Стратегический менеджмент М.: «Банки и биржи», 2001.
10. Овситчук М.Ф.,Сидельников Л.Б. Финансовый менеджмент. Методы инвестирования капитала.М.,Юрайт:1999.
11. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять экономикой. М., "Финансы и статистика", 1999.
12. Дж. К. Шим, Дж. Г. Сигел. Финансовый менеджмент. М., "Филинъ", 1999.
13. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского , 2005г.
14. Джеймс К. Хорн, Джон М.Вахович. Основы финансовой менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2005.
15. Радостовец В.К. Радостовец В.В. Шмит О.И. Бухгалтерски учет на предприятия, 2002.
16. Рындин А.В., Шамаев Г.А. Организация финансового менеджмента на предприятии. М., РДЛ, 2000 .
17. Дюсембаев К.Ш. "Аудит и анализ финансовой отчетности". Алматы, Экономика 2000 г.
18. Дюсембаев К.Ш. "Анализ финансового состояния предприятия". Алматы, 2001 г.
19. Павлова Л. Н. Финансовый менеджмент. Управление денежным оборотом предприятия. М., "Банки и биржи", 1998.
20. Крейнина М. Н. Финансовое состояние предприятия. Методы оценки. М.,ДиС, 2000.
21. Финансовый менеджмент (под ред. Е. С. Стояновой). М., "Перспек-тива", 2000.
22. Ковалев В. В. Финансовый анализ. М., "Финансы и статистика", 1999.
23. Радостовец В. К. Финансовый и управленческий учет в условиях рынка Алматы.: НАК «Центраудит», 2000 г. С 362
24. Савицкая Г.В. "Анализ хозяйственной деятельности промышленного предприятия". Минск: ИСЗ, 1999 г
25. Шеремет А.Д., Баканов М.И. "Курс экономического анализа хозяйственной деятельности предприятий". Учебник. - М.: "Финансы и статистика", 1994 г.
26. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд. Бухучет, 2005г
27. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ. М.:ДИС,1997
28. Савицкая Г. В. "Анализ хозяйственной деятельности промышленного предприятия". Минск: ИСЗ, 1999 г.
29. Яцюк Н.А.,Халевинская Е.Д. Оценка финансовых результатов деятельности предприятия.Аудит и финансовый анализ.2002г.№1. стр 80
30. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности. Москва. Финансы и статистика. 2000г.
31. Нитецкий В.В., Гаврило А.А. Финансовый анализ в аудите. Москва.Дело, 2001г.
32. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2004 г.
33. Дюсембаев К.Ш.,Егембердиева А.К., Дюсембаев З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 2000г.
34. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2002 г.
35. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2002г
36. Джеймс К., Хорн, Джон М., Вахович. Основы финансового менеджмента. Киев.2002г.
37. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва, Финансы и статистика 2002 г.
38. Коротков Э.М.Концепция менеджмента; М: Издательство-Консалтинговая Компания.2000.
39. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Годовая и квартальная бухгалтерская отчетность. М: Дело и Сервис, 1999г.
40. Майданчик Б.И.,Грязнова А.Г.Методы экономического анализа и обоснования хозяйственных решений - М.: "Финансы и статистика 1991.
41. Мерсер Д.Упровление в самой преуспевающей корпорации. Пер, с англ. М: Прогресс,2000.
42. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2005г.
43. Мельников В.Д.,Ли В.Д. Общий курс финансов. Алматы: Институт развития Казахстана, 2005 г.
2. Финансовый менеджмент:теория и практика.Учебник/Под ред.Е.С. Стояновой – М.: Перспектива, 1999.
3. Стратегический менеджмент. Учебник./Под ред. Уткина Э.А. – М.: Ассоциация авторов и издателей «ТАНДЕМ». Изд-во ЭКМОС, 2001.
4. Крейнина М. Финансовый менеджмент. Учебное пособие М.: Изд-во «Дело», 2001.
5. Дюсембаев К.Ш. Аудит и Анализ финансовой отчетности Алматы. «Каржи - Каражат» 2001.
6. А.Я.Пономарев. Введение в административный и экономический менеджмент. Санкт-Петербург. 2000.
7. Радостовец В.В., Шмидт О.И. Теория и отраслевые особенности бухгалтерского учета. Алматы. ЦентерАудит Казахстан,2000.
8. Дүйсенбаев К.Ш. "Кәсіпорында қаржы жағдайларын талдау" Алматы 2003.
9. Томпсон А.А., А.Дж. Стрикленд Стратегический менеджмент М.: «Банки и биржи», 2001.
10. Овситчук М.Ф.,Сидельников Л.Б. Финансовый менеджмент. Методы инвестирования капитала.М.,Юрайт:1999.
11. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять экономикой. М., "Финансы и статистика", 1999.
12. Дж. К. Шим, Дж. Г. Сигел. Финансовый менеджмент. М., "Филинъ", 1999.
13. Джеймс К., Хорн, Джон М, Вахович, Основы финансового менеджмента. Киев, Перевод с английского , 2005г.
14. Джеймс К. Хорн, Джон М.Вахович. Основы финансовой менеджмента. Киев, Перевод с английского, 2005.
15. Радостовец В.К. Радостовец В.В. Шмит О.И. Бухгалтерски учет на предприятия, 2002.
16. Рындин А.В., Шамаев Г.А. Организация финансового менеджмента на предприятии. М., РДЛ, 2000 .
17. Дюсембаев К.Ш. "Аудит и анализ финансовой отчетности". Алматы, Экономика 2000 г.
18. Дюсембаев К.Ш. "Анализ финансового состояния предприятия". Алматы, 2001 г.
19. Павлова Л. Н. Финансовый менеджмент. Управление денежным оборотом предприятия. М., "Банки и биржи", 1998.
20. Крейнина М. Н. Финансовое состояние предприятия. Методы оценки. М.,ДиС, 2000.
21. Финансовый менеджмент (под ред. Е. С. Стояновой). М., "Перспек-тива", 2000.
22. Ковалев В. В. Финансовый анализ. М., "Финансы и статистика", 1999.
23. Радостовец В. К. Финансовый и управленческий учет в условиях рынка Алматы.: НАК «Центраудит», 2000 г. С 362
24. Савицкая Г.В. "Анализ хозяйственной деятельности промышленного предприятия". Минск: ИСЗ, 1999 г
25. Шеремет А.Д., Баканов М.И. "Курс экономического анализа хозяйственной деятельности предприятий". Учебник. - М.: "Финансы и статистика", 1994 г.
26. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд. Бухучет, 2005г
27. Артеменко В.Г., Беллендир М.В. Финансовый анализ. М.:ДИС,1997
28. Савицкая Г. В. "Анализ хозяйственной деятельности промышленного предприятия". Минск: ИСЗ, 1999 г.
29. Яцюк Н.А.,Халевинская Е.Д. Оценка финансовых результатов деятельности предприятия.Аудит и финансовый анализ.2002г.№1. стр 80
30. Бернстайн Л.А. Анализ финансовой отчетности. Москва. Финансы и статистика. 2000г.
31. Нитецкий В.В., Гаврило А.А. Финансовый анализ в аудите. Москва.Дело, 2001г.
32. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2004 г.
33. Дюсембаев К.Ш.,Егембердиева А.К., Дюсембаев З.К. Аудит и анализ финансовой отчетности. Алматы, Экономика, 2000г.
34. Ковалев В.В., Финансовый анализ, методы и процедуры. Москва, Финансы и статистика 2002 г.
35. Ефимова О.В., Финансовый анализ. Москва. Изд.Бухучет, 2002г
36. Джеймс К., Хорн, Джон М., Вахович. Основы финансового менеджмента. Киев.2002г.
37. Бараненкова С.А. Управленческий анализ. Москва, Финансы и статистика 2002 г.
38. Коротков Э.М.Концепция менеджмента; М: Издательство-Консалтинговая Компания.2000.
39. Донцова Л.В., Никифорова Н.А. Годовая и квартальная бухгалтерская отчетность. М: Дело и Сервис, 1999г.
40. Майданчик Б.И.,Грязнова А.Г.Методы экономического анализа и обоснования хозяйственных решений - М.: "Финансы и статистика 1991.
41. Мерсер Д.Упровление в самой преуспевающей корпорации. Пер, с англ. М: Прогресс,2000.
42. Грачев А.В., Анализ и управление финансовой предприятия. Москва, Изд. Финпресс, 2005г.
43. Мельников В.Д.,Ли В.Д. Общий курс финансов. Алматы: Институт развития Казахстана, 2005 г.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қаржы менеджментінің ақпараттық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. КӘсіпорынның қаржысын оперативті басқаруды ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін
және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..30
2.2 Активтерді пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің оның қаржылық жағдайына
ықпалын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...45
3. кӘсіпорындарында қаржыны басқаруды оңтайландырудың мӘселелері
3.1 Кәсіпорындардағы қаржыны басқаруды оңтайландыру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Басқару жүйесі басқарылатын объектіге қажетті әсерді қамтамасыз етеді.
Басқару қызметі лауазымды адамдар мен ұйымның мамандандырылған бөлімшелері
арасында бөлінеді. Басқару жүйесінің буындары желілік, атқарымдық, желілі-
атқарымды, атқарымды-желілі әр түрлі комбинацияларда бола алады. Басқару
жүйесі буындарының қосарлы, бірақ бөлінетін бағыныштылығы кезінде ол
қалыптамалық болып табылады.
Қаржыны басқару (немесе қаржы менеджменті) ақшалай қаражаттарды, қаржы
ресурстарын олардың қалыптасу және қозғалыс, бөліну және қайта бөлу, және
де пайдалану процесінде басқаруды көрсетеді; бұл – шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы өзара есептесумен, ақшалай қаражаттар қозғалысымен,
ақша айналымымен, шаруашылықтың оңтайлы түпкілікті нәтижесін алу үшін
мақсатты бағыттауда ақшаны пайдаланумен шартталатын, экономикалық қатынасқа
зерделі және нысаналы әсер ету, осының бәрі осы тақырыптың көкейтестілігі
болып табылады.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қателіктері олардың
қаржылық менеджментті (қаржы ағынын басқаруды) жеткілікті бағаламауымен
қорытындыланады. Кейбір кәсіпкерлер мұны қаржы мәселелерінің ерекше
күрделілігімен түсіндіреді, сондықтан да өзінің кілеттігін бағыныштыларына
табыстайды. Мұндай ұстаным қателікті: түсетінде, шығатында ақшалай ағымды
ешуақытта, ешқандай дербес бағыттауға да, бақылауға да болмайды. Дәл осы
ағындар қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің нақты нәтижесі шоғырланады
және кәсіпкер іздестіретін бизнестің нәтижелілігін жоғарылату мүмкіндіктері
жасырылған. Сондықтан отандық кәсіпкерге бәрінен бұрын, қаржыны басқарудың
барлық негізгі принциптері мен тәсілдемелерін игеру, оларды талдай білуі
қажет, әйтпесе ол табыссыз болады. Сонымен, қаржы менеджментінің барлық
потенциалын, барлық құпияларын игеру проблемалары бұл – бизнестің өмірі мен
өлімінің мәселесі, әсіресе қазақстандық нарықтың өзіндік жағдайларында.
Біздің елімізде өтіп жатқан нарықтық өзгерістер, жаңа жағдайларда
шаруашылық жүргізу тәжірибесін игеру және оны тиімді пайдалану қажеттігін
зәру етеді. Кәсіпорынның қызмет атқару жағдайлары мен принциптері,
қызметтерінің нәтижелері, енді оларды өнімдерінің нарықтағы бәсекеге
жарамдылығына тікелей тәуелді болады. Нақты нарықтардың қоятын талаптарына
бейімделуде ең маңызды болып табылатындар: болжау, өнімнің техникалық-
экономикалық параметрлерінің сапалық деңгейінің бағалануы, оның бағасы,
жеткізу мерзімдері. Және де, мұны алдын-ала жаңа өнімнің әзірлену
сатысында, жаңғырту, шығарылатын өнімді жетілдіру кезінде, өндірістік
циклдің басталуына дейін жүргізу қажет. ¤ткізу саясатын әзірлеу үшін де,
барлық қажетті істік ақпараттың болуы өте маңызды.
Қазақстан Республикасында нарықты экономика үлкен күшке ие болуда.
Сонымен бірге, шаруашылық жүргізу процесінің негізгі реттеу механизмі
ретінде бәсекелікте күштене түсуде. Сондықтан да, шаруашылық жүргізуші
субъектіге бәсекеге жарамдылықты, оның қарамағындағы қаржылық ресурстар мен
капиталдың қозғалысын дұрыс басқару ғана қамтамасыз ете алады.
Кез-келген кәсіпорынның жұмыс істеу процесі циклдік сипатта болады. Бір
циклдің шектеуінде жүзеге асырылады: қажетті ресурстарды тарту, оларды
өндірістік процесте байланыстыру, өндірістік өнімді өткізу және соңғы
қаржылық нәтижелерді алу. Нарықты экономика жағдайларында шаруашылық
жүргізуші субъектіні басқару жүйесінің объектілерінде және мақсатты
қондырғыларында басымдылықтың ығысуы жүреді. Басқарудың жалпы қызметінің
қосымша аясын құрайтын, ірілендірілген және салыстырмалы дербес
экономикалық объекті болып ақша қаражаты (дәлірек айтсақ, қаржы
ресурстары), еңбек ресурстары, еңбектің құралдары мен заттары табылатыны
белгілі.
Орталықтандырылып жоспарланған экономикада осы объектілерді басқарудағы
басымдылықтар, қағидаға сай, орналастырылмайды. Экономиканың бұл типіне
мүлтіксіз жоспарлау, орталықтандыру тән, сонымен қатар ресурстардың
лимиттенуі оларды қатаң қорландыруды енгізуді қарастырды. Ресурстардың
алмастырылу еркіндігі, олардың өзара орын басу жағдайлары барынша шектеулі
болды. Одан өзге, кәсіпорындар қатаң қаржылық шеңберге алынып және олар
барлық пайдаланылатын ресурстардың ең тиімді (солардың көзқарасында)
құрылымын таңдай алмайды.
Нарықтық экономика жағдайларында бұл шектеулер едәуір дәрежеде алынып
тасталады (лимиты тоқтатылады, орталықтандырылған қамтамасыздандырудың ролі
төмендейді ), ал тиімді басқару кәсіпорынның ресурстық потенциалын
(әлуетін) оңтайландыруға болжау жасайды. Бұл жағдайда қаржылық ресурстарды
тиімді басқарудың мәнділігі күрт жоғарылайды. Олардың негізгі және айналым
қаражатына, және де жұмыс күшін ынталандыру қаражатына қаншалықты тиімді
және пайдалы түрленуіне тұтас кәсіпорынның, оның иеленушілерінің және
жұмыскерлерінің қаржылық игіліктілігі тәуелді болады. Бұл жағдайлардағы
қаржылық ресурстар бірінші дәрежедегі маңыздылыққа ие болады, өйткені ол –
ресурстардың кез-келген басқа түріне тікелей және минимал уақытша
кешеуілдеумен түрленетін, кәіпорын ресурстарының жалғыз түрі. Қандай да бір
дәрежеде, басқарудың барлық деңгейлерінде, қаржы ресурстарының ролі өте
маңызды (стратегиялық, тактикалық, оперативтік), дегенмен ол кәсіпорынның
даму стратегиясы жоспарында ерекше мәнге ие болады.
Осылай, қаржыны басқару (қаржы менеджменті) басқару аппаратының негізгі
функцияларының бірі ретінде нарықты экономика жағдайында өзекті рольге ие
болады.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесінің мәні
"Менеджмент" ұғымын үш жағынан қарастыруға болады: экономикалық басқару
жүйесі ретінде, басқару органы ретінде (басқару аппараты), кәсіпкерлік
қызметінің нысаны ретінде. Менеджментті (ағыл. management - басқару) жалпы
түрде басқарудың принциптерінің, әдістерінің, нысандарының және
тәсілдерінің жиынтығынан тұратын өндірісті экономикалық басқарудың жүйесі
ретінде анықтауға болады. Менеджменттің өзіне басқару теориясы мен тиімді
басшылық жасаудың тәжірибелік үлгілері жатады, оны басқару өнері деп
түсінсек болады. Екі бөлімі де басқарумен кешендік және нақты құбылыс
ретінде қатынаста болады.
Басқару – бұл басқарушы әсердің өндірілуі мен жүзеге асырылуы.
Басқарушы әсер – басқару мақсатына жетуге арналған, басқару объектісіне
ықпал ету. Басқарушы әсерді өндіруге – қажетті ақпаратты жинау, беру және
өңдеу, шешімдерді қабылдау кіреді. Басқарушы әсерді жүзеге асыру басқарушы
әсерді беруді және түрлендіру қажет болған жағдайда басқару объектісімен
тікелей қабылданатын олардың нысанын қамтиды. Менеджмент өзінің барлық
шешімдерінде экономикалық тұжырымдарды жетекшілікке алады. Сондықтан,
менеджменттің кез-келген әрекеті - бұл экономикалық сипаттағы шара.[1]
Қаржы менеджменті, бәрінен бұрын, ақша ағымы мен айналым қаражатын
басқаруға бағытталған. Сондықтан, қаржы менеджментін инвестициялық
шешімдерге жатқызып және оны инвестициялық шешімді қабылдау туралы ғылым
тұрғысынан ғана қарастыру заңсыз болады.
Қаржы менеджменті – бұл ақша ағымын, қаржы ресурстарының қозғалысын
және қаржы қатынастарының сәйкес ұйымдарын басқарудың өзіндік жүйесі.
Қаржы менеджментін, айқындалудың әртүрлі нысанында болатын интегралдық
құбылыс ретінде қарастыру керек.
Мысалы, атқарымдық көзқараста, қаржы менеджменті экономикалық басқару
жүйесін және қаржы механизмінің бөлігін көрсетеді.
Түйсіктік көзқараста, қаржы менеджменті – басқару органы.
Ұйымдастыру -құқықтық көзқараста, қаржы менеджменті – бұл кәсіпкерлік
қызметінің түрі.
Қаржы менеджменті шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, қаржы
ресурстарының қозғалысы процесінде пайда болатын қаржы ресурстары мен
қаржылық қатынастарды басқаруға бағытталған. Бұл қозғалыстар мен
қатынастарды қалай шебер басқаруға болады деген сұраққа жауапты қаржы
менеджментінің мазмұны құрайды. Қаржы менеджменті қаржыларды басқарудың
мақсатын өндіру процесін және оларға қаржы механизмінің әдістері мен
рычагтары көмегімен әсер етуді жүзеге асыруды көрсетеді.
Сонымен қатар, қаржы менеджментіне басқарудың стратегиясы мен тактикасы
кіреді. Берілген жағдайда стратегия деп жалпы бағыт пен қойылған мақсатқа
жету үшін қаражаттарды қолдану әдісін түсінуге болады. Бұл әдіске шешімді
қабылдауға арналған ережелер мен шектеулердің белгілі бір жиынтығы сәйкес
келеді. Стратегия басқа нұсқалардың бәрін тастап, қабылданған стратегияға
қарама – қайшылықсыз шешімнің нұсқаларына күшті шоғырландыруға мүмкіндік
береді. Қойылған мақсатқа жеткеннен соң, стратегия оған жетудің бағыты мен
құралы сияқты өзінің қатысуын тоқтатады. Жаңа мақсаттар жаңа стратегияны
әзірлеу міндетін қояды.
Тактика – бұл нақты жағдайлардағы қойылған мақсатқа жетуге арналған
нақты әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті барынша
оңтайландырылған шешімді және басқарудың әдістері мен тәсілдерінің
берілген шаруашылықты жағдайларға барынша қолданбалысын таңдау болып
табылады.[2]
Қаржы менеджменті басқару жүйесі ретінде екі қосалқы жүйеден тұрады:
басқарылатын қосалқы жүйеден немесе басқару объектісінен, және басқарушы
қосалқы жүйеден немесе басқару субъектісінен. Сұлбалы түрде оны келесідей
көрсетуге болады.
Кез-келген бизнес келесі үш өзекті сұрақтардың қойылуы мен жауабынан
басталады:
1) Кәсіпорынның алдына қойылған мақсаттар мен міндеттерге жетуге
мүмкіндік беретін, кәсіпорынның активтерінің шамасы мен
оңтайландырылған құрамы қандай болуы қажет?;
2) қаржыландыру көзін қайдан табуға болады және олардың
оңтайландырылған құрамы қандай болады?;
3) кәсіпорынға төлем қабілеттілігі мен қаржылық орнықтылықты
қамтамасыз ететін, қаржы қызметінің ағымды және келешекті
басқаруын қалай ұйымдастыруға болады?
Осы сұрақтардың бәрі, кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінде өзекті
қосалқы жүйелерінің бірі болатын қаржы менеджменті шеңберінде шешіледі.
Оның жұмыс істеу логикасы 1.1-суретте келтірілген.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылың басқару жүйесінің және де
оның кадрлық құрамының ұйымдастырылу құрылымы, кәсіпорынның мөлшеріне және
оның жұмысының түріне қарай әртүрлі әдістермен тұрғызылуы мүмкін. Ірі
компания үшін, бухгалтерия мен қаржы бөлімін қамтитын, қаржы вице-
президентімен (қаржы директорымен) басқарылатын арнайы қызмет бөлімінің
ерекшеленуі барынша сипатты болады.
Шағын кәсіпорындарда қаржы директорының ролін бас бухгалтер орындайды.
Қаржы менеджерінің жұмысы не фирманың басшыларының жоғары буындарының
жұмысының бір бөлігін құрайды, немесе оған қаржы сипатындағы, басшылық
шешімін қабылдау үшін қажетті және тиімді талдамалы ақпаратты берумен
байланысты. Қаржы менеджері тұрақты түрде қаржыландыру көзін таңдау
проблемасымен түйіседі. Оның ерекшелігі тағы да қандай да бір қаржыландыру
көзіне қызмет көрсету кәсіпорынға бірдей жағдайда болмайды. Қаржыландырудың
әрбір көзінің өзіндік бағасы болады,
Ақпараттық база қаншалықты жақсы және объективті болса, соншалықты
қаржылық сипаттағы шешім дәлдікті болады. Объективтілік деңгейі,
капиталдар нарығының тиімді нарыққа қандай дәрежеде сәйкес екендігіне
байланысты. Осы арқылы қаржы менеджерімен орындалатын қызметтердің ерекше
маңыздылығы көрсетіледі (“Fortune” журнал. 1976 ж. ірі америкалық
корпорацияның жоғарғы қызметкерлерінің 25,3 % өзінің қызметін қаржы
саласында бастағаны туралы атап көрсетілді). Фирманың ұйымдастыру
құрылымына тәуелсіз, қаржы менеджері қаржы проблемаларын талдауға, кейбір
жағдайларда шешім қабылдауға немесе жоғарғы басшылыққа ұсыныстар әзірлеуге
жауапты болады.
Қызметтің бөліп көрсетілген бағыттары бір мезгілде менеджер алдында
тұрған негізгі міндеттерді де анықтайды. Бұл міндеттердің құрамы келесідей
бөлшектене алады.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүзеге асырылады:
- кәсіпорын активтері және олардың қалыптасу көздері;
- кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық потенциалын ұстап тұру үшін
қажетті, ресурстардың шамасы мен құрамы және оның жұмысын кеңейту;
- қосымша қаржыландыру көздері;
- қаржы ресурстарын тиімді қолдану және күйді бақылау жүйелері.[3]
Екінші бағыт бөлшекті бағалауды болжайды:
- талап етілетін қаржы ресурстарының көлемін;
- оларды ұсыну нысандарын (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие,
қолма-қол ақша);
- қол жетерлік дәрежесі және ұсыну уақытын (қаржы ресурстарының қол
жетерлігі алғы шарттармен анықтала алады; қаржы қажетті көлемде және
қажетті уақытта қол жетерлік болуы қажет);
- ресурстың берілген түрін қамту құнын (пайыздық мөлшерлемелер,
қаражаттың берілген көзінің ұсынуындағы басқада нысандық және нысандық емес
шарттар);
- берілген қаражат көзімен байланысты тәуекелді.
Сурет 1.1 - Кәсіпорындағы қаржыны басқару жүйесінің жұмыс істеу
құрылымы мен процесі.
Үшінші бағыт инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
шешімдерді талдау мен бағалауды қарастырады:
- қаржы ресурстарының ресурстардың басқа түрлеріне түрленуінің оңтайлы
болуын (материалдық, еңбектік, ақшалай);
- негізгі қорлар салымының тиімділігі мен орындылығын, олардың құрамы
мен құрылымын;
- айналым қаражатының оңтайлылығын;
- қаржылық салымның тиімділігін.
1.2 сурет - Қаржы менеджері қызметінің өзекті салалары
Қаржы менеджері қызметінің салалық бөліну логикасы, кәсіпорынның
мүліктік және қаржылық күйін көрсететін негізгі есеп беру нысаны ретіндегі
баланс құрылымымен тығыз байланысты (1.2 сурет).
Келтірілген бағаларды қолдану шешімінің қабылдануы өтімділіктің,
қаржылық орнықтылық пен пайдалылық талаптарының араларындағы ымыраны
ескеретін баламалы шешімді талдау нәтижесінде орындалады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бөлінуі, мәнді дәрежеде,
бухгалтерлік есеп беру мазмұнымен анықталады.
Табысты қаржы басқармасының белгілерін анықтайтын мақсаттар жүйесін
тұжырымдап көрейік:
- фирманың бәсекелестік күрес жағдайларындағы өміршеңдігі;
- кәсіпорындағы қаржы басқармасының құрылымдануы.
банкротқа ұшыраудан және ірі қаржылық сәтсіздіктерден сақтану;
фирма “бағасын” барынша көбейту;
фирманың экономикалық әлуеттілігінің өсуінің қолайлы қарқындылықтары;
өндіріс пен өткізу көлемдерінің артуы;
пайданы барынша көбейту;
шығындарды барынша азайту.
Қандайда бір мақсаттың басымдылығы кәсіпорынның өзімен туындаған
жағдайларға байланысты анықталады.
Мақсаттар әртүрлі қаржы құралдарының қолданылуы жолдарымен жүзеге
асырылады. Қаржы құралы ұғымын түсіндірудің әртүрлі тәсілдемелері бар.
Жалпы түрде қаржы құралы ретінде, сол бойынша бірмезгілде бір кәсіпорынның
қаржы активтерінің және екінші кәсіпорынның қаржылық міндеттемесінің артуы
жүретін кез – келген өзара шарт қабылданады. Қаржы құралдары біріншілікті
(бастапқы) (ақша қаражаттары, құнды қағаздар, ағымды операциялар бойынша
несиелік және дебиторлық қарыздар), және қайталама немесе тума (қаржы
опциондары, фьючерстер, форвардтық өзара шарттар) болып бөлінеді.[4]
Қаржы құралы ұғымының барынша жеңіл түсіндірілуі де бар. Оған сәйкес
аржы құралдарын үш негізгі категорияға бөледі: ақша қаражаттары (кассадағы
және есеп шотындағы қаражаттар, валюта), несие құралдары (облигациялар,
фьючерстер, опциондар және басқ.) және жарғылық капиталда қатысу әдістері
(акциялар және пайлар).
Қаржылық басқару әдістері сан алуан. Олардың негізгілері болатындар:
болжау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзіндік қаржылану, несиелендіру,
есептеу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржылық ықпалшара жүйесі,
амортизациялық аударым жйесі, ынталандыру жүйесі, баға белгілеу
принциптері, кепілдікті операциялар, трансферттік операциялар, факторинг,
жалға беру, лизинг. Келтірілген әдістердің құрама элементі болып қаржы
басқармасының арнайы тәсілдері табылады: несиелер, қарыздар, пайыздық
мөлшерлемелер, дивидендтер, валюта бағамын белгілеу, акциз, дисконт және
басқ. Қаржы басқармасы жүйесінің ақпараттық қамтамасыздандыру негізін
қаржылық сипаттағы кез-келген ақпарат құрайды:
бухгалтерлік есеп-қисап;
қаржы органдарының жарияламасы;
банкілік жүйе органдарының ақпараты;
тауарлық, қорлық және валюта биржаларының ақпараты;
басқа ақпараттар.
Қаржы басқармасы жүйесінің техникалық қамтамасыздануы оның жеке және
өте маңызды элементі болып табылады. Қағазсыз технологияға (банк аралық
есептесулер, өзара есептесулер, несиелік карточкалар көмегімен есептесу
және басқ.) негізделген, көптеген қазіргі уақыттың жүйелері ЭЕМ желісінің
қолдануынсыз, дербес компьютерлерсіз, қолданбалы бағдарламаның
функционалдық пакеттерсіз мүмкін емес.
Қаржыны басқару кез-келген жүйесінің жұмыс істеуі әрекеттегі құқықтық
және нормативтік қамтамасыздықтың шеңберінде жүзеге асырылады. Оған
жататындар: заңдар, ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
министрліктер мен ведомстволардың бұйрықтары мен өкімдері, лицензиялар,
жарғылық құжаттар, нормалар, нұсқамалар, әәдістемелік нұсқаулар және басқ.
[5]
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері
НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БІРТҰТАС КЕШЕНДІ
ТАЛДАУДЫ ІШКІ (БАСҚАРУ) ЖӘНЕ (ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ) ТАЛДАУ ДЕП БІЛУДІ ҚАЖЕТ ЕТІП
ОТЫР. ТАЛДАУДЫҢ БҰЛ ТҮРЛЕРІНІҢ ӘРҚАЙСЫСЫНЫҢ ӨЗІНІҢ НЕГІЗГІ АҚПАРАТТЫҚ
КӨЗДЕРІ БОЛАДЫ.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей есеп берудің екі түрі бар: Акционерлерді,
қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары мен үкімет
органдары кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы және есептік
кезендегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін қаржылық газетер
мен бюлетеньдерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын қаржылық есеп беру.
Сонымен қатар көбіне субьектінің шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп
көрсетуге, даму бағыты мен оның алдынғы кезендегі жағдайы болжауға
мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметерің жарйалайды. Есеп берудің
екенші түрі – басқару талдауы , бұл кәсіпорын шығаратын өнімдерінің жеке
түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына
байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар
үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік
орталықтар мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты бөлімшелердің
жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Кәсіпорының жеке
бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындары мен
салыстыру, кім қалай жұмыс істейтін көруге мүмкіндік береді және еңбекке
ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есепті, ал
сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа
өту кезеңінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырады. Олардың ішінен 6 негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
1. көлденең (уақытша) талдау;
2. тікелей талдау;
3. трендтік талдау;
4. салыстырмалы талдау;
5. факторлық талдау;
6. қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең талдау — есеп берудің әр бабын өткен кезеңмен салыстыру.
Ол өткен кезеңмен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының
абсолюттік салыстырмалы ауытқуын анықтауға болады.
Тікелей талдау — әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін
әсерін анықтайды.
Трендік талдау — барлық көрсеткіштер 100 пайыз деп алынатын базистік
жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендік талдау әрбір есеп
позициясын ар қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және терендік, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшелігі мен кездейсоқ жерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясының анықтауды көрсетеді.
Коэффиценттер — салыстырмалы соммалар болып табылады. Оларды есептеу
шамалардың бірлік ретінде алып, ал екіншісін қатынасы ретінде көрсетеді.
Қаржылық коэффиценттердің есептеу баланстың баптарының арасында болатын
өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар
талдау нәтижесінде құбылыстарға алуға мүмкіндік беретін екі арасында өзара
материалдық қатынастарды көрсетеді.
Салыстырмалы (кеңестіктін) талдау — бұл фирманың, еншілес фирмалардың
бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша құрамы
көрсеткіштерін щаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ берілген фирманың
көрсеткіштерін салалық және орташа жалпы фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау — жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін анықтау немесе реттелмеген тәсілдер көмегімен талдау.
Сонымен қатар, факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас
бөліктеріне жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген қатар, қаржылық жағдайды талдауда экономиканың,
сондай-ақ экономикалық және математикалық статистикалық дәстүрлі тәсілдері
қолданады.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістері мен тәсілдеріді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігін байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор, қаржылық жағдайға терең, жан – жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады. Сондай – ақ объективті және оның баға беруді, қаржылық
тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпкерлердің тыйыстылығының өсуі жөнінде
ұсыныстар дайындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау – басқару шешімін қабылдаудың
негізі. Нарықтық экономикаға өту, меншіктіліктің және шаруашылықтың әртүрлі
нысанындағы өндірісін ұйымдастыруда, кәсіпорынның қаржылық күйін талдауға
барынша ұқыпты және жүйелі (кешенді) тәсілденуді талап етеді.
Кәсіпорынның қаржылық талдамасы келесі талдауларды қамтиды:
алдын-ала;
қаржылық орнықтылық;
баланс өтімділігі;
қаржы коэффициенттері;
қаржы нәтижелері;
пайдалылық пен істік белсенділік коэффициенттері.
Талдау бірқатар экономикалық көрсеткіштер негізінде жүргізіледі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және компанияның белсенділігін сипаттайтын
экономикалық көрсеткіштер жиынтығы, зерттеу тереңдігіне тәуелді болады;
дегенмен қаржылық жағдайдың талдау дістемелерінің көбісі индикаторлардың
келесі топтарының есептеуін болжайды: қаржы орнықтылығын, төлеу
қабілеттілігін, іскерлік белсенділікті, пайдалылығын.
Алдын – ала талдау нәтижесі болып қаржы күйінің жалпы бағасы, сонымен
қатар кәсіпорын балансының төлеу қабілеттілігі мен қанағаттанарлық
құрылымын анықтау табылады. Қалыптасқан қаржылық жағдайдың себептерін,
келешегін және одан шығу жолдарын айқындау үшін, кәсіпорынның қызметін
егжей-тегжейлі, тереңдете және кешенді талдау жүргізіледі. Талданады:
баланс валютасының динамикасы, пассивтер құрылымы, айналым қаражаттарын
қалыптастыру көздері және олардың құрылымдары, негізгі қаражаттар мен басқа
айналымнан тыс активтер, кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижелері.[6]
ПАССИВТЕР ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ КЕЗІНДЕ КЕЛЕСІ МАҚСАТТАР ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛАДЫ:
а) кәсіпорын қаражаттарының қарыз және меншікті көздері арасындағы
қатынас анықталады;
б) кәсіпорынның қорлары мен шығындарының меншікті көздермен, сонымен
қатар ұзақ мерзімді, содан соң қысқа мерзімді несиелермен қамтамасыз етілуі
айқындалады; бұл талдау қорлардың қамтамасыз етілуі және қаржыландырудың
меншікті көздерінің шығыны туралы барынша толық көрініс береді;
в) несие қарыздардың (кәсіпорынға байланысты, байланыссыз) пайда болу
себептері, оның кәсіпорын міндеттемелеріндегі меншікті салмағы, уақыты
өткен қарыздың динамикасы, құрылымы, үлесі қарастырылады.
Пассивтер құрылымының талдауы айналым қаражатының қалыптасу көздерін
талдаумен өзара байланысты жүргізіледі. Талдауды жүргізу кезінде ұзақ
мерзімді несие кәсіпорынның меншікті көздеріне теңестіріле алады, өйткені
ол, ең бастысы, негізгі қорларды қалыптастыру үшін пайдаланылады. Одан
өзге, айналым қаражатының қалыптасуының басқада көздерін (келешек кезеңдер
кірісі, алдағы шығындар мен төлемдер резервтері, күдікті қарыздар бойынша
резервтер) белгілі бір жағдайларда, меншікті көздер құрамында ескеру қажет.
Қаржы орнықтылығының типі және оның өзгерісі бойынша, төлеу
қабілеттілігі тұрғысынан, кәсіпорынның сенімділігі туралы айтуға болады.
Қаржы орнықтылығын талдау қаржы күйінің орнықтылығының мәнін
айқындайтын көрсеткіштерден басталады. Ұзақ мерзімді және орташа мерзімді
несиелер және қарыз қаражаттары ерекше негізгі құралдар мен күрделі қаржыға
бағытталатынын ескере отырып, төлеу қабілеттілігінің шартын орындау үшін
қорлар мен шығындарды меншікті айналым қаражаты шамасында шектеу қажет.
Қорлар мен шығындардың меншікті және қарыз көздерімен қамтамасыз етілу
көрсеткіштеріне сәйкес қаржының орнықтылығының келесі типтерін бөліп
көрсетуге болады:
1) қаржы жағдайының абсолюттік орнықтылығы – меншікті айналым қаражаты
қорлар мен шығындарды толығымен қамтамасыз етеді; өте сирек кездеседі;
2) қалыпты орныққан қаржылық күй –қорлар мен шығындар меншікті айналым
қаражатымен және қысқа мерзімді қарыз көздерімен қамтамасыз етіледі;
3) орнықпаған қаржылық күй - қорлар мен шығындар меншікті айналым
қаражатымен, ұзақ мерзімді қарыз көздерімен және қысқа мерзімді несиелер
мен қарыздар есебінен, яғни қорлар мен шығындардың қалыптасуының барлық
негізгі көздерінің есебінен қамтамасыз етіледі;
4) дағдарысты қаржылық күй - қорлар мен шығындар оларды қалыптастыратын
көздермен қамтамасыздырылмайды; кәсіпорын банкроттық шегінде тұрады.[7]
Баланстың өтімділігін талдау кәсіпорының несиені өтеу қабілетін
бағалауға мүмкіндік береді, яғни өзінің міндеттері бойынша есептесу
қабілеттілігін. ¤тімділік – кәсіпорынның міндеттерін, ақшаға түрлену
мерзімі міндеттерді өтеу мерзімімен сәйкес келетін, оның активтерімен
жабумен анықталады.
Ең өтімді активтер (кәсіпорынның ақшалай қаражаттары мен құнды
қағаздары) ең мерзімді міндеттерден (несиелік қарыздар) жоғары немесе тең
болуы қажет; жылдам өткізілетін активтер (дебиторлық қарыздар мен басқа
активтер) – қысқа мерзімді пассивтерден үлкен немесе тең болуы керек; баяу
өткізілетін активтер (келешекті кезең шығындарын есептемегендегі қорлар мен
шығындар) – ұзақ мерзімді пассивтерден үлкен немесе тең; қиын өткізілетін
активтер (материалдық емес активтер, негізгі құралдар, аяқталмаған күрделі
қаржылар және қондырғыға жабдықтар) – тұрақты пассивтерден (меншікті
қаражаттар көздеріне) кем немесе тең болуы қажет.
Осы шарттар орындалған кезде баланс абсолютті өтімді деп есептеледі.
Егер, ең болмағанда шарттың біреуі орындалмаса, баланстың өтімділігі үлкен
немесе кіші дәрежеде абсолюттіктен ерекшеленеді. Бұл кезде активтердің бір
тобы бойынша қаражаттың жетімсіздігі, құндылығының шамасы бойынша, басқа
топта олардың артықшылығымен өтеледі. Нақты жағдайларда төменгі өтімділікті
активтер жоғары өтімділікті активтердің орнын баса алмайтынын ескеру қажет.
Баланс өтімділігін кешенді бағалау үшін (өтімділік тұрғысынан қаржы
жағдайын бағалау, ең сенімді серіктесті таңдау) өтімділіктің жалпы
көрсеткіші есептеледі(fө):
НЛА + 0,5*БРА + 0,3*МРА
(1.1)
мұндағы НЛА – ең өтімді активтер;
БРА – жылдам өтімді активтер;
МРА – баяу өтімді активтер;
НСО – ең мерзімді активтер;
КСП – қысқа мерзімді пассивтер;
ДСП – ұзақ мерзімді пассивтер.
Кәсіпорынның орнықтылығының өзгерісін зерттеу немесе бірнеше бәсекелес
фирмалардың салыстырмалы талдауын жүргізу үшін қаржы коәффициенттері
қолданылады; олардың негізгілері 1.1- кестеде келтірілген
1. кесте – Қаржы коэффициенттері
Коэффициенттің атауы Есептеу тәртібі Нормативі
1. Тәуелсіздік П1 ИБ 0,5 аса
2. Қарыз және меншікті қаражаттар П6 Макс. 1
қатынасы
3. Меншікті көздермен қорлар мен П4 + П5 - А1 1
шығындардың қамтамасыздандырылу
4. ¤тімділік (НЛА + БРА) П6 0,8 - 1
5. Абсолюттік өтімділік НЛА П6 Мин. 0,2
6. Жабу (төлеу қабілеттілігі) А2 П6 Мин. 2
7. ¤ндірістік тағайындалымды ОС + ПЗ + НП Мин. 0,5
мүліктің нақты құны
мұндағы ИБ – баланс сальдосы;
ОС – негізгі қаражат;
ПЗ - өндірістік қорлар;
НП – аяқталмаған өндіріс;
А1 – баланстыңң I активі бөлімінің қорытындысы;
А2 - баланстың II активі бөлімінің қорытындысы;
П4 - баланстың IV пассиві бөлімінің қорытындысы;
П5 – баланстың V пассиві бөлімінің қорытындысы;
П6 - баланстың VI пассиві бөлімінің қорытындысы.
Кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижелерін талдаудың бірінші кезекті
міндеттері болып келесі бағалар табылады:
- пайда көрсеткіштерінің динамикасы (оның пайда болуын және нақты
шамасының бөлінуін негіздеу, пайдаға ықпал етуші әртүрлі
факторларды айқындау және өлшеу, пайданың әрі қарай өсуінің
мүмкіндікті қорларын бағалау);
-
-келесі көрсеткіштермен сипатталатын, кәсіпорынның іскерлік
белсенділігі мен пайдалылығы (1.2 кесте).
мұндағы Пр . - пайда; В - өнімді өткізуден (жұмыстан, қызмет көрсетуден)
түскен түсім; ГП – дайын өнім қалдығы; ДЗ – дебиторлық қарыз;
КЗ – несиелік қарыз; А - кәсіпорын активтерінің құны; ПФ - өндірістік
қордың орташа жылдық құны.
2. кесте – Кәсіпорынның пайдалылығы мен іскерлік белсенділігінің
коэффициенттері
Коэффициент атауы Есептеу Сипаттама
тәртібі
1. Кәсіпорынның бүкіл Пр. ИБКәсіпорынның барлық мүлігінің
капиталының пайдалылығы қолданылу пайдалылығын
көрсетеді
2. Сату пайдалылығы Пр. В ¤ткізілген өнімнің бір
бірлігіне пайда-ның қандай
мөлшері келетінін көрсетеді
3. Негізгі қаражаттар мен басқа Негізгі қаражаттар мен басқа
айналымнан тыс активтердің Пр. А1айналымнан тыс активтердің
пайдалылығы қолданылу тиімділігін көрсетеді
4. Меншікті капитал пайдалылығы Пр. П4Меншікті капиталды қолдану
тиімділігін көрсетеді
5. Капиталдың жалпы айналымдығы В ИБ Кәсіпорынның бүкіл капиталының
айналым жылдамдығын көрсетеді
6. Меншікті капитал айналымдығы В П4 Меншікті капиталдың айналу
жылдамдығын көрсетеді
7. Икемді қаражаттың В А2 Барлық икемді қаражаттардың
айналымдылығы айналу жылдамдығын көрсетеді
8. Материалдық айналым В ПЗ Кәсіпорынның қорлары мен
қаражаттарының айналымдылығы шығындарының айналым санын
көрсетеді
9. Дайын өнімнің айналымдығы В ГП Дайын өнімнің айналу
жылдамдығын көрсетеді
10. Дебиторлық қарыздың В ДЗ Кәсіпорын беретін коммерциялық
айналымдығы несиенің артуын (коэффициенттің
өсуі) немесе кемуін (төмендеу)
көрсетеді
11. Дебиторлық қарыз айналымының365*ДЗ Дебиторлық қарыздың жабылуының
орташа мерзімі В орташа мерзімін сипаттайды
12. Несиелік қарыздың В КЗ Кәсіпорынға берілетін
айналымдығы коммерциялық несиенің
жоғарылауын немесе төмендеуін
көрсетеді
13. Несиелік қарыз айналымының 365*КЗ Дебиторлық қарыздың жабылуының
орташа мерзімі В орташа мерзімін сипаттайды
14. Негізгі қаражаттар мен басқаВ А1 Негізгі қаражаттар мен басқа
айналымнан тыс активтердің қор айналымнан тыс активтердің
қайтарымы қолданылу тиімділігін сипаттайды
15. Орташа тізімді 1 жұмыскерге А (ПФ, 1 жұмыскерге активтердің,
есептегендегі өнімділік, млн. Пр.) өндірістік қорлардың, пайданың
тг. Ч қаншасы келетінін көрсетеді
Кәсіпорынның балансы құрылымының және төлеу қабілеттілігінің
қанағаттанарлығын бағалау үшін, соңғы есеп-қисаптық мерзімге үш көрсеткіш
есептелетін, критериялар жүйесін пайдалануға болады:
1) Ағымды өтімділік коэффициенті (КТЛ):
Активтің II бөлімінің қорытындысы
Пассивтің VI бөлімінің қорытындысы-№ 640,650,660 қатарлар сомасы
Минимал нормативтік мәні КТЛ
(1.2)
2) Меншікті қаражаттармен қамтамасыздану коэффициенті (КОСС):
Пассивтің IV бөлімінің қорытын. – Активтің I бөлімінің қорытын
Активтің IІ бөлімінің
қорытындысы
Минимал нормативтік мәні КОСС = 0,1
(1.3)
а) егер талдау барысында аталған коэффициенттердің ең болмаса біреуі
қанағаттанарлықсыз мәнге ие болса, онда үшінші коэффициент есептеледі
– төлеу қабілеттілігін қалпына келтіру (КВП):
(КТЛ к г + КТЛ
н г) * 6
12
2
(1.4)
Егер бұл коэффициенттің мәні бірге жетпесе, онда кәсіпорынның жақын
жарты жылдың ішінде өзінің төлеу қабілеттілігін қалпына келтірудің нақты
мүмкіндігі болмайды;
б) егер КТЛ және КОСС бойынша оң мәндер алынса, онда жақын үш айдағы
төлеу қабілеттілігін жоғалту мүмкіндігі коэффициенті есептеледі (КУП):
(КТЛ к г + КТЛ
н г) * 3
12
2
(1.5)
Егер бұл коэффициент бірден кем болса, онда жақын тоқсанда төлеу
қабілеттілігінің жоғалу мүмкіндігі бар.
Сонымен, кәсіпорынның қаржылық күйінің талдауын сұлбалы түрде келесідей
көрсетуге болады (1.3 сурет).[8]
Қаржы күйін талдау келесі негізгі тәсілдердің көмегімен жүргізіледі:
салыстыру және топтау, тізбекті ауыстыру, айырмалар. Жеке жағдайларда
экономикалық-математикалық модельдеу әдістерінің (регрессиялық талдау,
корреляциялық талдау) қолданылуы мүмкін.
Салыстыру тәсілі есеп беру кезеңіндегі қаржы көрсеткіштерін олардың
жоспарлы мәндерімен және алдыңғы кезеңдегі көрсеткіштерімен салыстырумен
қорытындыланады. Салыстыру нәтижелері талдаудың дұрыс қорытындыларын беруі
үшін, салыстырылатын көрсеткіштердің салыстырымдылығын қамтамасыздандыру
қажет, яғни олардың біртектілігін. Жиынтықтау және топтау тәсілдері
ақпараттық материалдарды аналитикалық кестелерге біріктірумен
қортындыланады. Бұл қажетті салыстырулар мен қорытындылар жасауға мүмкіндік
береді. Аналитикалық топтаулар талдау процесінде әртүрлі экономикалық
құбылыстар мен көрсеткіштердің өзара байланысын айқындауға мүмкіндік
береді; ең маңызды факторлардың ықпалын анықтауға және қаржы процестерінің
дамуындағы қандайда бір заңдалықтар мен беталыстарды айқындауға мүмкіндік
береді.[9]
1.3 - сурет Кәсіпорынның қаржылық күйін талдаудың сұлбасы
Тізбекті ауыстыру тәсілі жеке факторлардың олардың жалпы кешенді
ықпалындағы жиынтықты қаржы көрсеткішіне әсерінің шамасын есептеу үшін
қолданылады. Бұл тәсіл, көрсеткіштер арасындағы байланысты функционалдық
тәуелділік нысанында математикалық түрде көрсету қажет болған жағдайларда
қолданылады. Тізбекті ауыстыру тәсілінің мәні әрбір есептік көрсеткішті
базистікпен бірізді ауыстыра отырып, барлық қалған көрсеткіштердің
өзгеріссіз ретінде қарастырылуымен түсіндіріледі. Мұндай ауыстыру әрбір
фактордың жиынтықты қаржы көрсеткішіне әсерінің дәрежесін анықтауға
мүмкіндік береді. Тізбекті ауыстыру тәсілін қолдану жеке факторлардың
ықпалын анықтауда қатаң бірізділікті ұстануды талап етеді. Бұл бірізділік,
бірінші кезекте сандық көрсеткіштердің ықпалыныңң дәрежесініңң анықталуымен
қорытындыланады.
АЙЫРЫМ ТӘСІЛІ, ЗЕРТТЕЛЕТІН ФАКТОР ЖӘНЕ ЖИЫНТЫҚТЫ ҚАРЖЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ
БОЙЫНША АЛДЫН-АЛА АБСОЛЮТТІК НЕМЕСЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ АЙЫРЫМДАРДЫҢ (БАЗИСТІК
КӨРСЕТКІШТЕН АУЫТҚУ) АНЫҚТАЛУЫНАН ТҰРАДЫ. СОДАН СОҢ БҰЛ АУЫТҚУ (АЙЫРМА)
ӘРБІР ФАКТОР БОЙЫНША БАСҚА ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ АБСОЛЮТТІК МӘНІНЕ
КӨБЕЙТІЛЕДІ. АЙЫРЫМДАР ТӘСІЛІ МЕН ТІЗБЕКТІ АУЫСТЫРУ ТӘСІЛІ, “ЭЛИМИНИРЛЕУ”
АТАУЫН АЛАТЫН ТӘСІЛДЕРДІҢ БІР ТҮРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ЭЛИМИНИРЛЕУ –
ФУНКЦИОНАЛДЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЗЕРТТЕУ КЕЗІНДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЛОГИКАЛЫҚ ТӘСІЛ, БҰЛ
КЕЗДЕ БІР ФАКТОРДЫҢ ЫҚПАЛЫ БІРІЗДІ БӨЛІНІП АЛЫНАДЫ ЖӘНЕ БАРЛЫҚ ҚАЛҒАН
ФАКТОРЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫ АЛЫНБАЙДЫ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАНДАРДЫҢ НЕГІЗІНДЕ АЙТУҒА БОЛАДЫ,
ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ КҮЙІНІҢ, ОНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП-
ҚИСАБЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ, БАҒАЛАНУЫНЫҢ ЖӘНЕ БОЛЖАНУЫНЫҢ ӘДІСТЕРІН КӨРСЕТЕДІ.
ҚАРЖЫ КҮЙІ, ӨЗ КЕЗЕГІНДЕ, КЕШЕНДІ ҰҒЫМ БОЛА ОТЫРЫП, КӨПТЕГЕН ФАКТОРЛАРҒА
ТӘУЕЛДІ БОЛАДЫ ЖӘНЕ ҚАРАЖАТТАРДЫҢ БОЛУЫ МЕН ОРНАЛАСУЫН, НАҚТЫ ЖӘНЕ ӘЛУЕТТІ
ҚАРЖЫЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРДІ КӨРСЕТЕТІН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІМЕН СИПАТТАЛАДЫ.
СОНДЫҚТАН, ҚАРЖЫ КҮЙІН ТАЛДАУ КЕЗІНДЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТІ ӘДІСТЕР
ҚОЛДАНЫЛАДЫ. ОЛАР ҮЛКЕН ӘРТҮРЛІЛІКПЕН ЕРЕКШЕЛЕНЕДІ, БІРАҚ КЕЛЕСІДЕЙ
ЖАЛПЫЛЫҚТАРЫ БОЛАДЫ:
а) өндіріс тиімділігінің өсуі жайғасымынан кәсіпорынның қызметін
бағалау;
б) жеке факторлардың кәсіпорынның қызметінің соңғы нәтижелеріне ықпалын
анықтау.
Қаржылық талдауды жүргізу барысында кәсіпорынның нақты қаржылық
жағдайына баға беріледі, оны жақсартудың мүмкіндікті резервтері
айқындалады, осы резервтерді қолдану бойынша шаралар әзірленеді. Осының
бәрі тағыда бір рет кәсіпорындардағы қаржылық талдау эпизодтық сипатта
емес, жүйелі сипатта болуы қажет екенін көрсетеді.
1.3 Қаржы менеджментінің ақпараттық базасы
Қаржылық есеп-қисап - бұл пайдаланушыларға кәсіпорынның қаржылық
жағдайлары мен қызметтері, сонымен қатар осы пайдаланушылардың белгілі бір
іскерлік шешімдер қабылдауы үшін ыңғайлы және түсінікті нысанда, есеп беру
кезеңіндегі оның қаржылық жағдайындағы өзгерістері туралы қорытындыланған
ақпаратты беру мақсатында, қаржылық есептің деректері негізінде
құрастырылған есеп-қисап нысандарының жиынтығы. Қаржылық есеп, өз
кезегінде, жинақталатын және компанияның ішкі қолданыс үшін пайдаланылатын
өндіріс есебінің мәліметтерін қорытындылайды. Жаңа жағдайларда бухгалтерлік
есептің қаржылық есеп пен өндірістік болып функционалдық бөлінуінің
қажеттігі, жоспарлы экономика мен нарықтық экономикадағы есептің
міндеттерінің принципиалдық айырмалықтарымен анықталады.
Жоспарлы экономикада бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері басқарудың
мемлекеттердің органдары үшін ақпаратты жинау және өңдеу болады —
министрліктер мен ведомстволар, статистикалық және салық органдары үшін.
Жоспарлау, бағаны белгілеу, сатып алу және жеткізу, жұмыскерлер жалақысы
және басқалары сияқты кәсіпорынның қызыметі туралы барлық маңызды мәселелер
жоғарыдан шешіліп отырды. Кәсіпорын мемлекеттік меншікті басқару бойынша
жеке буын ретінде ғана қарастырылды, ал бухгалтерлік есеп олардың сақталуы
туралы ақпаратты қамтамасыз етті. Мемлекетбірмезгілде әрі меншіктенуші, әрі
кәсіпорынның инвесторы болып табылды[10].
Бұл жағдайларда кәсіпорынның есеп-қисабы, мемлекеттік тапсырманың
орындалуын, мемлекеттік бюджетке аударымның дұрыстығын және статистикалық
ақпаратты жинаудың тексеру құралы қызметін атқарды. Осы кезде бухгалтерлік
есепке және есеп-қисапқа келесідей талаптар қойылды:
- қатаң сәйкестендірілу;
- өндірістік тапсырманы орындауды көрсететін көрсеткіштерге
бағдарлану;
- салық салудың және бюджетке түсетін басқа да аударымдардың базаларын
есептеу.
Нарықты экономикада бухгалтерлік есеп принципиалды басқа функцияларды
орындайды. Бұл, біріншіден, нарық жағдайларында меншіктенудің құрылымының
өзгеруінен туады және мемлекеттік меншік меншік түрлерінің бірі ғана болып
қалады; оған өздерінің қаражаттарын салғандықтан, кәсіпорынның қызметі
нәтижелеріне мүдделі көптеген жаңа меншіктенушілер пайда болады. Екіншіден,
кәсіпорын оған бәсекелік күресте жеңісті және қажетті қаржы нәтижелерін
қамтамасыздандыратын басқару шешімдерін іздеуге мәжбүрлі болады. Осы
мақсатта ол нарықтық конъюнктураны зерттейді, өзінің қызметін дербес
жоспарлайды, жеткізушілер мен сатып алушыларды табады, бағаны белгілейді
және т.б. Үшіншіден, бюджеттік ғаржыландыру және мемлекеттік несиелендіру
көптеген жағдайларда, кәсіпорын үшін негізгі қаржы ресурстарының көздері
бола алмайды. Сондықтан кәсіпорын тек сатып алушылар мен өткізу нарығы үшін
ғана бәсекелік күреске түспейді, сонымен қатар коммерциялық банктердің
несиелік ресурстары және де басқа да әлуетті инвесторлардың қаражаты үшін
де күреседі.
Осының бәрінің нәтижесінде кәсіпорынның, бір жағынан, басқарушы
шешімдерді қабылдау және олардың нәтижелерін бағалау үшін дер кезіндегі
және толық ақпараттың болу қажеттілігі пайда болады. Екінші жағынан,
кәсіпорын оған өзінің қаражатын инвестициялаушыға (немесе инвестициялауға
жиналушыға) сәйкес ақпаратты беруі қажет. Сонымен қатар, нарық
жағдайларында мемлекет алдында салық аударымдарының дұрыстығы туралы есеп
беру қажеттігінің сақталуы жалғасуда.
Сонымен қатар, нарықтық экономикаға өту жағдайларында бухгалтерлік
есеп есепшілік және статистикалық функция болуын тоқтатады және мүдделі
жақтар өздеріндегі бар қаражаттарын қалай дұрыс инвестициялауы керектігі
туралы негізделген шешім қабылдауы ұшін, шаруашылық жүргізуші субъектінің
қызметі туралы ақпаратты жинау, өңдеу және беру құралына айналады.
Кәсіпорынның жұмысы туралы ақпаратқа мүдделі жақтарды, шартты түрде екі
негізгі категорияға бөлуге болады: сыртқы және ішкі пайдаланушылар.
Ішкі пайдаланушыларға кәсіпорынның басқарушы қызметкерлері жатады. Ол
өндірістік және қаржылық сипаттағы әртүрлі шешімдерді қабылдайды. Мысалы,
есеп-қисап негізінде кәсіпорынның келесі жылға қаржы жоспары құрылады,
өткізу көлемінің жоғарылатылуы немесе төмендетілуі, сатылатын тауарлардың
бағалары, кәсіпорынның ресурстарын инвестициялау бағыттары, несиені тарту
тиімділіктері және т. б. туралы шешімдер қабылданады. Әрине, мұндай
шешімдерді қабылдау үшін толық, дер кездегі және дәл ақпараттар талап
етіледі, өйткені қарама – қарсы жағдайларда кәсіпорын үлкен зиянға ұшырайды
және тіпті банкротқа отырады.
Одан өзге, қаржылық есеп-қисап кәсіпорын мен оның сыртқы ортасы
арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Нарықты жағдайларда сыртқы
пайдаланушыларға кәсіпорынның есеп-қисабын беру мақсаты, бәрінен бұрын
қаржы нарықтарында қосымша қаржы ресурстарын алу болып табылады. Сондықтан,
қаржы есеп-қисабында ненің көрсетілгеніне, кәсіпорынның келешегі тәуелді
болады.
Кәсіпорын мен қаржы нарықтарының арасындағы тиімді байланысты
қамтамасыз ету үшін жауапкершілік, кәсіпорынның жоғары басқарушы буынның
қаржылық менеджерлеріне жүктеледі. Сондықтан, олар үшін қаржының есеп-
қисабы өте маңызды, өйткені олар сыртқы пайдаланушылардың қандай ақпарат
алатынын және оның өздері абылдаған шешімдерге қалай ықпал ететінін
білулері қажет. Бұл, көп жағдайларда қаржы есеп-қисабы негізгі ақпарат көзі
болатын, сыртқы пайдаланушылардан айрықша, менеджердің қол астында
кәсіпорынның қызметі туралы қосымша ішкі ақпарат жоқ деген сөз емес.
Бірақ, барлық бірдей жағдайларда, сыртқы пайдаланушылардың шешімдері қаржы
есеп-қисабының көрсеткіштерінің шектелген шеңбері негізінде
қабылданатындықтан, дәл осы көрсеткіштер қаржы менеджерінің көңілін
аударады және кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы қабылданған басқарушы
шешімдердің ықпалын бағалау барысында аяқтаушы нүкте болып табылады.
Қаржы есеп-қисабын пайдаланушылар ішінде, өз кезегінде, екі топ
бөлінеді: компанияның қызметіне тікелей мүдделі пайдаланушылар (1), және
оған делдалды мүдделі пайдаланушылар (2).
Бірінші топқа жататындар:
- кәсіпорынның қазіргі және әлуетті меншіктенушілері, олар
кәсіпорынның меншікті қаражаттарының үлесін арттыруды немесе
төмендетуді анықтаулары қажет;
- қазіргі және әлуетті несиегерлер, олар есеп-қисапты несиені берудің
немесе мерзімін созудың тиімділігін бағалау, несиелендірудің шартын
анықтау, несиені қайтару кепілдігін анықтау, клиент ретінде
кәсіпорынға сенімділігін бағалау үшін қолданады;
- жеткізушілер мен сатып алушылар, олар белгілі клиентпен істік
байланыстың сенімділігін анықтайды;
- мемлекет, ең алдымен салық органдары тұлғасында, олар есептік
құжаттардың, салық есептерінің дұрыс құрастырылғанын тексереді,
салық саясатын анықтайды;
- компания қызметкерлері, олар осы кәсіпорындағы олардың жалақысы және
жұмысының келешегі деңгейіндегі тұрғыдан есеп-қисаптың деректеріне
мүдделі.
Сыртқы қаржылық есеп-қисапты пайдаланушылардың екінші тобы — бұл
пайдаланушылардың бірінші тобының мүдделерін қорғауы үшін есеп-қисапты
зерделеу қажет болатын заңдық және жеке тұлғалар.
Бұл топқа кіретіндер[11]:
- аудиторлық қызметтер, олар инвесторлар мүдделерін қорғау мақсатында,
есеп-қисаптың мәліметтерін заңға және есеп жүргізудің жалпы
қабылданған ережелеріне сәйкестігін тексереді;
- қаржы сұрақтары бойынша кеңес берушілер, олар есеп-қисапты,
өздерінің клиенттеріне олардың капиталдарын қандай да бір компанияға
орналастыруына қатысты ұсыныстар әзірлеу мақсатында қолданады;
- бағалы қағаздар биржалары;
- тіркеуші және басқа мемлекеттік органдар, олар фирмаларды тіркеу,
компанияның жұмысын тоқтату, есеп-қисапты есептеу және құру
әдістерінің өзгертілу қажеттілігін бағалау туралы шешімдер
қабылдайды;
- заң органдары;
- заңгерлер, олар өзара шарттардың орындалуын, пайданы бөлу және
дивиденттерді төлеу кезінде заң нормаларының сақталуын бағалау,
сонымен қатар зейнетақымен қамтамассыздандыру шарттарын анықтау үшін
есеп-қисапты қажетсінеді;
- баспасөз және ақпараттық агенттіктер, олар шолулар дайындау үшін,
жеке компаниялар мен салалардың қызметтерінің даму беталысы мен
талдауын бағалау үшін, қаржы жұмысының қорытынды көрсеткіштерінің
есебін бағалау үшін есеп-қисапты қолданады;
- сауда-өндірістік ассоциациялар, олар есеп-қисапты салалар бойынша
статистикалық қорытындылау үшін және салалық деңгейде қызмет
нәтижелерін салыстырмалы талдау мен бағалау үшін пайдаланады;
- кәсіподақтар, олар жалақы мен еңбек келісімінің шарттарына қатысты
өздерінің талаптарын анықтау үшін, және де осы кәсіпорын кіретін
саланың даму беталысын бағалау үшін қаржылық ақпаратқа мүдделілер.
Нарықты экономикалы елдерде есеп-қисаптың қаржы нарығындағы және оны
реттеуде қаржылық шешім қабылдаудығы ерекше мәнділігіне байланысты, оған
үлкен көңіл бөлінеді. Атап айтқанда, сәйкес ұйымдармен әзірленетін қаржылық
есеп пен есеп-қисаптың принциптері мен стандарттары бар. Солардың
негізінде компаниялардың бағалы қағаздар биржаларындағы тіркелуі жүреді.
Бұл стандарттардың ұлттық айырмашылықтарына қарамастан, олардың ең
маңызды жалпы сапасы, жеке инвесторларды қосқанда, кәсіпорын мен қаржы
нарығы арасындағы толық құнды ақпараттар ағынын қамтамасыз етуге
икемделген. Мұндай жұмыс қазіргі кезде Қазақстанда да жүргізілуде. Дегенмен
қазақстандық кәсіпорындардың есептері мен есеп-қисаптары қазіргі кезде,
жоспарлы экономика жағдайларында олар орындаған функциялардан нарықты
экономика жағдайларындағы функцияға түрлену сатысында тұр. Осыған
байланысты қазақстандық кәсіпорындардың есеп-қисабы, әзірше қаржы
шешімдерін қабылдау үшін алдын-ала түзетусіз барлық қаржылық ақпаратты
тікелей алу мүмкіндігін көп жағдайларда бере алмайды.
Сондықтан біздің елімізде қаржы менеджерлері үшін, дамыған нарықтық
экономикалы елдерде кеңінен қолданылатын, қаржы менеджментінің әдістерін
пайдалану үшін, есеп-қисаптың қолдағы жүйесіне қандай түзетулердің
қажеттігі және қандай қосымша көрсеткіштерді есептеу қажет екенін білуі өте
маңызды.
Нарық жағдайларында қаржы есеп-қисабын жасау бірқатар принциптерге
негізделген, ол оны қаржылық басқарудың жеткілікті тиімді құралына
айналдырады. Осы принциптерді қазақстандық кәсіпорындардың есеп-қисап
жүйесіне біртіндеп енгізу, қаржылық менеджменттің мақсаттары үшін оны
пайдаланудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Дамыған қаржы нарығының сыртқы пайдаланушыларына берілетін (ұсынылатын)
ақпараттарға қойылатын негізгі талап, олардың осы пайдаланушылар үшін
пайдалы болуымен қорытындылады, яғни осы ақпаратты негізделген істік
шешімдерді қабылдау үшін қолдануға болатындай деңгейде болуы. Пайдалы болуы
үшін, ақпарат сәйкес критерияларға жауап беруі қажет.
Орындылық осы ақпараттың маңыздылығын және пайдаланушымен қабылданатын
шешімге ықпал ете алатынын көрсетеді. Және де ақпарат орындылықты деп
есептеледі, егер де ол перспективті және ретроспективті талдау мүмкіндігін
қамтамассыздандыра алатын болса, яғни өткен, ағымдағы және келешек шешімдер
туралы болжау әзірлей алса, сонымен қатар пайдаланушының алдыңғы
шешімдерінің дұрыстығын мақұлдай алса немесе олардың қателікті болғанын
айқындаса. Орнықтылық берілген ақпараттың дер кезділік екенін болжайды,
өйткені ақпарат қажетті мерзімінен кейін алынған болса, онда ол шешімнің
қабылдануына ықпал ете алмайды.
Ақпараттың растығы оның шыншылдығымен, заңдық нысаннан экономикалық
мазмұнның басымдылығымен, тексеру мүмкінділігімен және құжаттық
негізделуімен, және де деректердің бейтараптығымен анықталады.
Ақпарат шыншыл деп есептеледі, егер ол қатесіз және бұрмалаушы бағалығы
болмаса, және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1. Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Қаржы менеджментінің ақпараттық базасы ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. КӘсіпорынның қаржысын оперативті басқаруды ұйымдастыру
2.1 Кәсіпорынның активтерінің жағдайын талдау: баланстың өтімділігін
және кәсіпорынның төлем қабілеттілігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..30
2.2 Активтерді пайдалануды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің оның қаржылық жағдайына
ықпалын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...45
3. кӘсіпорындарында қаржыны басқаруды оңтайландырудың мӘселелері
3.1 Кәсіпорындардағы қаржыны басқаруды оңтайландыру бойынша
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..67
КІРІСПЕ
Басқару жүйесі басқарылатын объектіге қажетті әсерді қамтамасыз етеді.
Басқару қызметі лауазымды адамдар мен ұйымның мамандандырылған бөлімшелері
арасында бөлінеді. Басқару жүйесінің буындары желілік, атқарымдық, желілі-
атқарымды, атқарымды-желілі әр түрлі комбинацияларда бола алады. Басқару
жүйесі буындарының қосарлы, бірақ бөлінетін бағыныштылығы кезінде ол
қалыптамалық болып табылады.
Қаржыны басқару (немесе қаржы менеджменті) ақшалай қаражаттарды, қаржы
ресурстарын олардың қалыптасу және қозғалыс, бөліну және қайта бөлу, және
де пайдалану процесінде басқаруды көрсетеді; бұл – шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасындағы өзара есептесумен, ақшалай қаражаттар қозғалысымен,
ақша айналымымен, шаруашылықтың оңтайлы түпкілікті нәтижесін алу үшін
мақсатты бағыттауда ақшаны пайдаланумен шартталатын, экономикалық қатынасқа
зерделі және нысаналы әсер ету, осының бәрі осы тақырыптың көкейтестілігі
болып табылады.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қателіктері олардың
қаржылық менеджментті (қаржы ағынын басқаруды) жеткілікті бағаламауымен
қорытындыланады. Кейбір кәсіпкерлер мұны қаржы мәселелерінің ерекше
күрделілігімен түсіндіреді, сондықтан да өзінің кілеттігін бағыныштыларына
табыстайды. Мұндай ұстаным қателікті: түсетінде, шығатында ақшалай ағымды
ешуақытта, ешқандай дербес бағыттауға да, бақылауға да болмайды. Дәл осы
ағындар қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің нақты нәтижесі шоғырланады
және кәсіпкер іздестіретін бизнестің нәтижелілігін жоғарылату мүмкіндіктері
жасырылған. Сондықтан отандық кәсіпкерге бәрінен бұрын, қаржыны басқарудың
барлық негізгі принциптері мен тәсілдемелерін игеру, оларды талдай білуі
қажет, әйтпесе ол табыссыз болады. Сонымен, қаржы менеджментінің барлық
потенциалын, барлық құпияларын игеру проблемалары бұл – бизнестің өмірі мен
өлімінің мәселесі, әсіресе қазақстандық нарықтың өзіндік жағдайларында.
Біздің елімізде өтіп жатқан нарықтық өзгерістер, жаңа жағдайларда
шаруашылық жүргізу тәжірибесін игеру және оны тиімді пайдалану қажеттігін
зәру етеді. Кәсіпорынның қызмет атқару жағдайлары мен принциптері,
қызметтерінің нәтижелері, енді оларды өнімдерінің нарықтағы бәсекеге
жарамдылығына тікелей тәуелді болады. Нақты нарықтардың қоятын талаптарына
бейімделуде ең маңызды болып табылатындар: болжау, өнімнің техникалық-
экономикалық параметрлерінің сапалық деңгейінің бағалануы, оның бағасы,
жеткізу мерзімдері. Және де, мұны алдын-ала жаңа өнімнің әзірлену
сатысында, жаңғырту, шығарылатын өнімді жетілдіру кезінде, өндірістік
циклдің басталуына дейін жүргізу қажет. ¤ткізу саясатын әзірлеу үшін де,
барлық қажетті істік ақпараттың болуы өте маңызды.
Қазақстан Республикасында нарықты экономика үлкен күшке ие болуда.
Сонымен бірге, шаруашылық жүргізу процесінің негізгі реттеу механизмі
ретінде бәсекелікте күштене түсуде. Сондықтан да, шаруашылық жүргізуші
субъектіге бәсекеге жарамдылықты, оның қарамағындағы қаржылық ресурстар мен
капиталдың қозғалысын дұрыс басқару ғана қамтамасыз ете алады.
Кез-келген кәсіпорынның жұмыс істеу процесі циклдік сипатта болады. Бір
циклдің шектеуінде жүзеге асырылады: қажетті ресурстарды тарту, оларды
өндірістік процесте байланыстыру, өндірістік өнімді өткізу және соңғы
қаржылық нәтижелерді алу. Нарықты экономика жағдайларында шаруашылық
жүргізуші субъектіні басқару жүйесінің объектілерінде және мақсатты
қондырғыларында басымдылықтың ығысуы жүреді. Басқарудың жалпы қызметінің
қосымша аясын құрайтын, ірілендірілген және салыстырмалы дербес
экономикалық объекті болып ақша қаражаты (дәлірек айтсақ, қаржы
ресурстары), еңбек ресурстары, еңбектің құралдары мен заттары табылатыны
белгілі.
Орталықтандырылып жоспарланған экономикада осы объектілерді басқарудағы
басымдылықтар, қағидаға сай, орналастырылмайды. Экономиканың бұл типіне
мүлтіксіз жоспарлау, орталықтандыру тән, сонымен қатар ресурстардың
лимиттенуі оларды қатаң қорландыруды енгізуді қарастырды. Ресурстардың
алмастырылу еркіндігі, олардың өзара орын басу жағдайлары барынша шектеулі
болды. Одан өзге, кәсіпорындар қатаң қаржылық шеңберге алынып және олар
барлық пайдаланылатын ресурстардың ең тиімді (солардың көзқарасында)
құрылымын таңдай алмайды.
Нарықтық экономика жағдайларында бұл шектеулер едәуір дәрежеде алынып
тасталады (лимиты тоқтатылады, орталықтандырылған қамтамасыздандырудың ролі
төмендейді ), ал тиімді басқару кәсіпорынның ресурстық потенциалын
(әлуетін) оңтайландыруға болжау жасайды. Бұл жағдайда қаржылық ресурстарды
тиімді басқарудың мәнділігі күрт жоғарылайды. Олардың негізгі және айналым
қаражатына, және де жұмыс күшін ынталандыру қаражатына қаншалықты тиімді
және пайдалы түрленуіне тұтас кәсіпорынның, оның иеленушілерінің және
жұмыскерлерінің қаржылық игіліктілігі тәуелді болады. Бұл жағдайлардағы
қаржылық ресурстар бірінші дәрежедегі маңыздылыққа ие болады, өйткені ол –
ресурстардың кез-келген басқа түріне тікелей және минимал уақытша
кешеуілдеумен түрленетін, кәіпорын ресурстарының жалғыз түрі. Қандай да бір
дәрежеде, басқарудың барлық деңгейлерінде, қаржы ресурстарының ролі өте
маңызды (стратегиялық, тактикалық, оперативтік), дегенмен ол кәсіпорынның
даму стратегиясы жоспарында ерекше мәнге ие болады.
Осылай, қаржыны басқару (қаржы менеджменті) басқару аппаратының негізгі
функцияларының бірі ретінде нарықты экономика жағдайында өзекті рольге ие
болады.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Кәсіпорында қаржыны басқару жүйесінің мәні
"Менеджмент" ұғымын үш жағынан қарастыруға болады: экономикалық басқару
жүйесі ретінде, басқару органы ретінде (басқару аппараты), кәсіпкерлік
қызметінің нысаны ретінде. Менеджментті (ағыл. management - басқару) жалпы
түрде басқарудың принциптерінің, әдістерінің, нысандарының және
тәсілдерінің жиынтығынан тұратын өндірісті экономикалық басқарудың жүйесі
ретінде анықтауға болады. Менеджменттің өзіне басқару теориясы мен тиімді
басшылық жасаудың тәжірибелік үлгілері жатады, оны басқару өнері деп
түсінсек болады. Екі бөлімі де басқарумен кешендік және нақты құбылыс
ретінде қатынаста болады.
Басқару – бұл басқарушы әсердің өндірілуі мен жүзеге асырылуы.
Басқарушы әсер – басқару мақсатына жетуге арналған, басқару объектісіне
ықпал ету. Басқарушы әсерді өндіруге – қажетті ақпаратты жинау, беру және
өңдеу, шешімдерді қабылдау кіреді. Басқарушы әсерді жүзеге асыру басқарушы
әсерді беруді және түрлендіру қажет болған жағдайда басқару объектісімен
тікелей қабылданатын олардың нысанын қамтиды. Менеджмент өзінің барлық
шешімдерінде экономикалық тұжырымдарды жетекшілікке алады. Сондықтан,
менеджменттің кез-келген әрекеті - бұл экономикалық сипаттағы шара.[1]
Қаржы менеджменті, бәрінен бұрын, ақша ағымы мен айналым қаражатын
басқаруға бағытталған. Сондықтан, қаржы менеджментін инвестициялық
шешімдерге жатқызып және оны инвестициялық шешімді қабылдау туралы ғылым
тұрғысынан ғана қарастыру заңсыз болады.
Қаржы менеджменті – бұл ақша ағымын, қаржы ресурстарының қозғалысын
және қаржы қатынастарының сәйкес ұйымдарын басқарудың өзіндік жүйесі.
Қаржы менеджментін, айқындалудың әртүрлі нысанында болатын интегралдық
құбылыс ретінде қарастыру керек.
Мысалы, атқарымдық көзқараста, қаржы менеджменті экономикалық басқару
жүйесін және қаржы механизмінің бөлігін көрсетеді.
Түйсіктік көзқараста, қаржы менеджменті – басқару органы.
Ұйымдастыру -құқықтық көзқараста, қаржы менеджменті – бұл кәсіпкерлік
қызметінің түрі.
Қаржы менеджменті шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында, қаржы
ресурстарының қозғалысы процесінде пайда болатын қаржы ресурстары мен
қаржылық қатынастарды басқаруға бағытталған. Бұл қозғалыстар мен
қатынастарды қалай шебер басқаруға болады деген сұраққа жауапты қаржы
менеджментінің мазмұны құрайды. Қаржы менеджменті қаржыларды басқарудың
мақсатын өндіру процесін және оларға қаржы механизмінің әдістері мен
рычагтары көмегімен әсер етуді жүзеге асыруды көрсетеді.
Сонымен қатар, қаржы менеджментіне басқарудың стратегиясы мен тактикасы
кіреді. Берілген жағдайда стратегия деп жалпы бағыт пен қойылған мақсатқа
жету үшін қаражаттарды қолдану әдісін түсінуге болады. Бұл әдіске шешімді
қабылдауға арналған ережелер мен шектеулердің белгілі бір жиынтығы сәйкес
келеді. Стратегия басқа нұсқалардың бәрін тастап, қабылданған стратегияға
қарама – қайшылықсыз шешімнің нұсқаларына күшті шоғырландыруға мүмкіндік
береді. Қойылған мақсатқа жеткеннен соң, стратегия оған жетудің бағыты мен
құралы сияқты өзінің қатысуын тоқтатады. Жаңа мақсаттар жаңа стратегияны
әзірлеу міндетін қояды.
Тактика – бұл нақты жағдайлардағы қойылған мақсатқа жетуге арналған
нақты әдістер мен тәсілдер. Басқару тактикасының міндеті барынша
оңтайландырылған шешімді және басқарудың әдістері мен тәсілдерінің
берілген шаруашылықты жағдайларға барынша қолданбалысын таңдау болып
табылады.[2]
Қаржы менеджменті басқару жүйесі ретінде екі қосалқы жүйеден тұрады:
басқарылатын қосалқы жүйеден немесе басқару объектісінен, және басқарушы
қосалқы жүйеден немесе басқару субъектісінен. Сұлбалы түрде оны келесідей
көрсетуге болады.
Кез-келген бизнес келесі үш өзекті сұрақтардың қойылуы мен жауабынан
басталады:
1) Кәсіпорынның алдына қойылған мақсаттар мен міндеттерге жетуге
мүмкіндік беретін, кәсіпорынның активтерінің шамасы мен
оңтайландырылған құрамы қандай болуы қажет?;
2) қаржыландыру көзін қайдан табуға болады және олардың
оңтайландырылған құрамы қандай болады?;
3) кәсіпорынға төлем қабілеттілігі мен қаржылық орнықтылықты
қамтамасыз ететін, қаржы қызметінің ағымды және келешекті
басқаруын қалай ұйымдастыруға болады?
Осы сұрақтардың бәрі, кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінде өзекті
қосалқы жүйелерінің бірі болатын қаржы менеджменті шеңберінде шешіледі.
Оның жұмыс істеу логикасы 1.1-суретте келтірілген.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылың басқару жүйесінің және де
оның кадрлық құрамының ұйымдастырылу құрылымы, кәсіпорынның мөлшеріне және
оның жұмысының түріне қарай әртүрлі әдістермен тұрғызылуы мүмкін. Ірі
компания үшін, бухгалтерия мен қаржы бөлімін қамтитын, қаржы вице-
президентімен (қаржы директорымен) басқарылатын арнайы қызмет бөлімінің
ерекшеленуі барынша сипатты болады.
Шағын кәсіпорындарда қаржы директорының ролін бас бухгалтер орындайды.
Қаржы менеджерінің жұмысы не фирманың басшыларының жоғары буындарының
жұмысының бір бөлігін құрайды, немесе оған қаржы сипатындағы, басшылық
шешімін қабылдау үшін қажетті және тиімді талдамалы ақпаратты берумен
байланысты. Қаржы менеджері тұрақты түрде қаржыландыру көзін таңдау
проблемасымен түйіседі. Оның ерекшелігі тағы да қандай да бір қаржыландыру
көзіне қызмет көрсету кәсіпорынға бірдей жағдайда болмайды. Қаржыландырудың
әрбір көзінің өзіндік бағасы болады,
Ақпараттық база қаншалықты жақсы және объективті болса, соншалықты
қаржылық сипаттағы шешім дәлдікті болады. Объективтілік деңгейі,
капиталдар нарығының тиімді нарыққа қандай дәрежеде сәйкес екендігіне
байланысты. Осы арқылы қаржы менеджерімен орындалатын қызметтердің ерекше
маңыздылығы көрсетіледі (“Fortune” журнал. 1976 ж. ірі америкалық
корпорацияның жоғарғы қызметкерлерінің 25,3 % өзінің қызметін қаржы
саласында бастағаны туралы атап көрсетілді). Фирманың ұйымдастыру
құрылымына тәуелсіз, қаржы менеджері қаржы проблемаларын талдауға, кейбір
жағдайларда шешім қабылдауға немесе жоғарғы басшылыққа ұсыныстар әзірлеуге
жауапты болады.
Қызметтің бөліп көрсетілген бағыттары бір мезгілде менеджер алдында
тұрған негізгі міндеттерді де анықтайды. Бұл міндеттердің құрамы келесідей
бөлшектене алады.
Бірінші бағыт шеңберінде жалпы бағалау жүзеге асырылады:
- кәсіпорын активтері және олардың қалыптасу көздері;
- кәсіпорынның қол жеткізген экономикалық потенциалын ұстап тұру үшін
қажетті, ресурстардың шамасы мен құрамы және оның жұмысын кеңейту;
- қосымша қаржыландыру көздері;
- қаржы ресурстарын тиімді қолдану және күйді бақылау жүйелері.[3]
Екінші бағыт бөлшекті бағалауды болжайды:
- талап етілетін қаржы ресурстарының көлемін;
- оларды ұсыну нысандарын (ұзақ мерзімді немесе қысқа мерзімді несие,
қолма-қол ақша);
- қол жетерлік дәрежесі және ұсыну уақытын (қаржы ресурстарының қол
жетерлігі алғы шарттармен анықтала алады; қаржы қажетті көлемде және
қажетті уақытта қол жетерлік болуы қажет);
- ресурстың берілген түрін қамту құнын (пайыздық мөлшерлемелер,
қаражаттың берілген көзінің ұсынуындағы басқада нысандық және нысандық емес
шарттар);
- берілген қаражат көзімен байланысты тәуекелді.
Сурет 1.1 - Кәсіпорындағы қаржыны басқару жүйесінің жұмыс істеу
құрылымы мен процесі.
Үшінші бағыт инвестициялық сипаттағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
шешімдерді талдау мен бағалауды қарастырады:
- қаржы ресурстарының ресурстардың басқа түрлеріне түрленуінің оңтайлы
болуын (материалдық, еңбектік, ақшалай);
- негізгі қорлар салымының тиімділігі мен орындылығын, олардың құрамы
мен құрылымын;
- айналым қаражатының оңтайлылығын;
- қаржылық салымның тиімділігін.
1.2 сурет - Қаржы менеджері қызметінің өзекті салалары
Қаржы менеджері қызметінің салалық бөліну логикасы, кәсіпорынның
мүліктік және қаржылық күйін көрсететін негізгі есеп беру нысаны ретіндегі
баланс құрылымымен тығыз байланысты (1.2 сурет).
Келтірілген бағаларды қолдану шешімінің қабылдануы өтімділіктің,
қаржылық орнықтылық пен пайдалылық талаптарының араларындағы ымыраны
ескеретін баламалы шешімді талдау нәтижесінде орындалады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеттерінің бөлінуі, мәнді дәрежеде,
бухгалтерлік есеп беру мазмұнымен анықталады.
Табысты қаржы басқармасының белгілерін анықтайтын мақсаттар жүйесін
тұжырымдап көрейік:
- фирманың бәсекелестік күрес жағдайларындағы өміршеңдігі;
- кәсіпорындағы қаржы басқармасының құрылымдануы.
банкротқа ұшыраудан және ірі қаржылық сәтсіздіктерден сақтану;
фирма “бағасын” барынша көбейту;
фирманың экономикалық әлуеттілігінің өсуінің қолайлы қарқындылықтары;
өндіріс пен өткізу көлемдерінің артуы;
пайданы барынша көбейту;
шығындарды барынша азайту.
Қандайда бір мақсаттың басымдылығы кәсіпорынның өзімен туындаған
жағдайларға байланысты анықталады.
Мақсаттар әртүрлі қаржы құралдарының қолданылуы жолдарымен жүзеге
асырылады. Қаржы құралы ұғымын түсіндірудің әртүрлі тәсілдемелері бар.
Жалпы түрде қаржы құралы ретінде, сол бойынша бірмезгілде бір кәсіпорынның
қаржы активтерінің және екінші кәсіпорынның қаржылық міндеттемесінің артуы
жүретін кез – келген өзара шарт қабылданады. Қаржы құралдары біріншілікті
(бастапқы) (ақша қаражаттары, құнды қағаздар, ағымды операциялар бойынша
несиелік және дебиторлық қарыздар), және қайталама немесе тума (қаржы
опциондары, фьючерстер, форвардтық өзара шарттар) болып бөлінеді.[4]
Қаржы құралы ұғымының барынша жеңіл түсіндірілуі де бар. Оған сәйкес
аржы құралдарын үш негізгі категорияға бөледі: ақша қаражаттары (кассадағы
және есеп шотындағы қаражаттар, валюта), несие құралдары (облигациялар,
фьючерстер, опциондар және басқ.) және жарғылық капиталда қатысу әдістері
(акциялар және пайлар).
Қаржылық басқару әдістері сан алуан. Олардың негізгілері болатындар:
болжау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзіндік қаржылану, несиелендіру,
есептеу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржылық ықпалшара жүйесі,
амортизациялық аударым жйесі, ынталандыру жүйесі, баға белгілеу
принциптері, кепілдікті операциялар, трансферттік операциялар, факторинг,
жалға беру, лизинг. Келтірілген әдістердің құрама элементі болып қаржы
басқармасының арнайы тәсілдері табылады: несиелер, қарыздар, пайыздық
мөлшерлемелер, дивидендтер, валюта бағамын белгілеу, акциз, дисконт және
басқ. Қаржы басқармасы жүйесінің ақпараттық қамтамасыздандыру негізін
қаржылық сипаттағы кез-келген ақпарат құрайды:
бухгалтерлік есеп-қисап;
қаржы органдарының жарияламасы;
банкілік жүйе органдарының ақпараты;
тауарлық, қорлық және валюта биржаларының ақпараты;
басқа ақпараттар.
Қаржы басқармасы жүйесінің техникалық қамтамасыздануы оның жеке және
өте маңызды элементі болып табылады. Қағазсыз технологияға (банк аралық
есептесулер, өзара есептесулер, несиелік карточкалар көмегімен есептесу
және басқ.) негізделген, көптеген қазіргі уақыттың жүйелері ЭЕМ желісінің
қолдануынсыз, дербес компьютерлерсіз, қолданбалы бағдарламаның
функционалдық пакеттерсіз мүмкін емес.
Қаржыны басқару кез-келген жүйесінің жұмыс істеуі әрекеттегі құқықтық
және нормативтік қамтамасыздықтың шеңберінде жүзеге асырылады. Оған
жататындар: заңдар, ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
министрліктер мен ведомстволардың бұйрықтары мен өкімдері, лицензиялар,
жарғылық құжаттар, нормалар, нұсқамалар, әәдістемелік нұсқаулар және басқ.
[5]
1.2 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау әдістері
НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН БІРТҰТАС КЕШЕНДІ
ТАЛДАУДЫ ІШКІ (БАСҚАРУ) ЖӘНЕ (ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ) ТАЛДАУ ДЕП БІЛУДІ ҚАЖЕТ ЕТІП
ОТЫР. ТАЛДАУДЫҢ БҰЛ ТҮРЛЕРІНІҢ ӘРҚАЙСЫСЫНЫҢ ӨЗІНІҢ НЕГІЗГІ АҚПАРАТТЫҚ
КӨЗДЕРІ БОЛАДЫ.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей есеп берудің екі түрі бар: Акционерлерді,
қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары мен үкімет
органдары кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы және есептік
кезендегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін қаржылық газетер
мен бюлетеньдерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын қаржылық есеп беру.
Сонымен қатар көбіне субьектінің шаруашылық қызметін динамикада бейнелеп
көрсетуге, даму бағыты мен оның алдынғы кезендегі жағдайы болжауға
мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың мәліметерің жарйалайды. Есеп берудің
екенші түрі – басқару талдауы , бұл кәсіпорын шығаратын өнімдерінің жеке
түрлерінің өзіндік құнының нормативтері туралы, сондай-ақ сапасының
төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс шығарылып, өтпей қалуына
байланысты мәліметтерден тұратын қатаң құпияландырылған, басқа тұлғалар
үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп берудің ішіндегі жауапкершілік
орталықтар мен пайда болу орындары бойынша шығындар сияқты бөлімшелердің
жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды есеп түрлері болады. Кәсіпорының жеке
бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу деңгейін анықтау шығындары мен
салыстыру, кім қалай жұмыс істейтін көруге мүмкіндік береді және еңбекке
ақы төлеуде қандай да бір иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есепті, ал
сыртқы талдау қаржылық есеп негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа
өту кезеңінде кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі ережелерін
қалыптастырады. Олардың ішінен 6 негізгі әдісті бөліп қарастыруға болады:
1. көлденең (уақытша) талдау;
2. тікелей талдау;
3. трендтік талдау;
4. салыстырмалы талдау;
5. факторлық талдау;
6. қаржылық коэффициенттер әдісі.
Көлденең талдау — есеп берудің әр бабын өткен кезеңмен салыстыру.
Ол өткен кезеңмен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының
абсолюттік салыстырмалы ауытқуын анықтауға болады.
Тікелей талдау — әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін
әсерін анықтайды.
Трендік талдау — барлық көрсеткіштер 100 пайыз деп алынатын базистік
жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендік талдау әрбір есеп
позициясын ар қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және терендік, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшелігі мен кездейсоқ жерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясының анықтауды көрсетеді.
Коэффиценттер — салыстырмалы соммалар болып табылады. Оларды есептеу
шамалардың бірлік ретінде алып, ал екіншісін қатынасы ретінде көрсетеді.
Қаржылық коэффиценттердің есептеу баланстың баптарының арасында болатын
өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар
талдау нәтижесінде құбылыстарға алуға мүмкіндік беретін екі арасында өзара
материалдық қатынастарды көрсетеді.
Салыстырмалы (кеңестіктін) талдау — бұл фирманың, еншілес фирмалардың
бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша құрамы
көрсеткіштерін щаруашылық ішіндегі талдау, сондай – ақ берілген фирманың
көрсеткіштерін салалық және орташа жалпы фирмалардың көрсеткіштерімен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау — жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін анықтау немесе реттелмеген тәсілдер көмегімен талдау.
Сонымен қатар, факторлық талдау қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас
бөліктеріне жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері болуы мүмкін.
Жоғарыда көрсетілген қатар, қаржылық жағдайды талдауда экономиканың,
сондай-ақ экономикалық және математикалық статистикалық дәстүрлі тәсілдері
қолданады.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістері мен тәсілдеріді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігін байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор, қаржылық жағдайға терең, жан – жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады. Сондай – ақ объективті және оның баға беруді, қаржылық
тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпкерлердің тыйыстылығының өсуі жөнінде
ұсыныстар дайындайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау – басқару шешімін қабылдаудың
негізі. Нарықтық экономикаға өту, меншіктіліктің және шаруашылықтың әртүрлі
нысанындағы өндірісін ұйымдастыруда, кәсіпорынның қаржылық күйін талдауға
барынша ұқыпты және жүйелі (кешенді) тәсілденуді талап етеді.
Кәсіпорынның қаржылық талдамасы келесі талдауларды қамтиды:
алдын-ала;
қаржылық орнықтылық;
баланс өтімділігі;
қаржы коэффициенттері;
қаржы нәтижелері;
пайдалылық пен істік белсенділік коэффициенттері.
Талдау бірқатар экономикалық көрсеткіштер негізінде жүргізіледі.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын және компанияның белсенділігін сипаттайтын
экономикалық көрсеткіштер жиынтығы, зерттеу тереңдігіне тәуелді болады;
дегенмен қаржылық жағдайдың талдау дістемелерінің көбісі индикаторлардың
келесі топтарының есептеуін болжайды: қаржы орнықтылығын, төлеу
қабілеттілігін, іскерлік белсенділікті, пайдалылығын.
Алдын – ала талдау нәтижесі болып қаржы күйінің жалпы бағасы, сонымен
қатар кәсіпорын балансының төлеу қабілеттілігі мен қанағаттанарлық
құрылымын анықтау табылады. Қалыптасқан қаржылық жағдайдың себептерін,
келешегін және одан шығу жолдарын айқындау үшін, кәсіпорынның қызметін
егжей-тегжейлі, тереңдете және кешенді талдау жүргізіледі. Талданады:
баланс валютасының динамикасы, пассивтер құрылымы, айналым қаражаттарын
қалыптастыру көздері және олардың құрылымдары, негізгі қаражаттар мен басқа
айналымнан тыс активтер, кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижелері.[6]
ПАССИВТЕР ҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ КЕЗІНДЕ КЕЛЕСІ МАҚСАТТАР ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛАДЫ:
а) кәсіпорын қаражаттарының қарыз және меншікті көздері арасындағы
қатынас анықталады;
б) кәсіпорынның қорлары мен шығындарының меншікті көздермен, сонымен
қатар ұзақ мерзімді, содан соң қысқа мерзімді несиелермен қамтамасыз етілуі
айқындалады; бұл талдау қорлардың қамтамасыз етілуі және қаржыландырудың
меншікті көздерінің шығыны туралы барынша толық көрініс береді;
в) несие қарыздардың (кәсіпорынға байланысты, байланыссыз) пайда болу
себептері, оның кәсіпорын міндеттемелеріндегі меншікті салмағы, уақыты
өткен қарыздың динамикасы, құрылымы, үлесі қарастырылады.
Пассивтер құрылымының талдауы айналым қаражатының қалыптасу көздерін
талдаумен өзара байланысты жүргізіледі. Талдауды жүргізу кезінде ұзақ
мерзімді несие кәсіпорынның меншікті көздеріне теңестіріле алады, өйткені
ол, ең бастысы, негізгі қорларды қалыптастыру үшін пайдаланылады. Одан
өзге, айналым қаражатының қалыптасуының басқада көздерін (келешек кезеңдер
кірісі, алдағы шығындар мен төлемдер резервтері, күдікті қарыздар бойынша
резервтер) белгілі бір жағдайларда, меншікті көздер құрамында ескеру қажет.
Қаржы орнықтылығының типі және оның өзгерісі бойынша, төлеу
қабілеттілігі тұрғысынан, кәсіпорынның сенімділігі туралы айтуға болады.
Қаржы орнықтылығын талдау қаржы күйінің орнықтылығының мәнін
айқындайтын көрсеткіштерден басталады. Ұзақ мерзімді және орташа мерзімді
несиелер және қарыз қаражаттары ерекше негізгі құралдар мен күрделі қаржыға
бағытталатынын ескере отырып, төлеу қабілеттілігінің шартын орындау үшін
қорлар мен шығындарды меншікті айналым қаражаты шамасында шектеу қажет.
Қорлар мен шығындардың меншікті және қарыз көздерімен қамтамасыз етілу
көрсеткіштеріне сәйкес қаржының орнықтылығының келесі типтерін бөліп
көрсетуге болады:
1) қаржы жағдайының абсолюттік орнықтылығы – меншікті айналым қаражаты
қорлар мен шығындарды толығымен қамтамасыз етеді; өте сирек кездеседі;
2) қалыпты орныққан қаржылық күй –қорлар мен шығындар меншікті айналым
қаражатымен және қысқа мерзімді қарыз көздерімен қамтамасыз етіледі;
3) орнықпаған қаржылық күй - қорлар мен шығындар меншікті айналым
қаражатымен, ұзақ мерзімді қарыз көздерімен және қысқа мерзімді несиелер
мен қарыздар есебінен, яғни қорлар мен шығындардың қалыптасуының барлық
негізгі көздерінің есебінен қамтамасыз етіледі;
4) дағдарысты қаржылық күй - қорлар мен шығындар оларды қалыптастыратын
көздермен қамтамасыздырылмайды; кәсіпорын банкроттық шегінде тұрады.[7]
Баланстың өтімділігін талдау кәсіпорының несиені өтеу қабілетін
бағалауға мүмкіндік береді, яғни өзінің міндеттері бойынша есептесу
қабілеттілігін. ¤тімділік – кәсіпорынның міндеттерін, ақшаға түрлену
мерзімі міндеттерді өтеу мерзімімен сәйкес келетін, оның активтерімен
жабумен анықталады.
Ең өтімді активтер (кәсіпорынның ақшалай қаражаттары мен құнды
қағаздары) ең мерзімді міндеттерден (несиелік қарыздар) жоғары немесе тең
болуы қажет; жылдам өткізілетін активтер (дебиторлық қарыздар мен басқа
активтер) – қысқа мерзімді пассивтерден үлкен немесе тең болуы керек; баяу
өткізілетін активтер (келешекті кезең шығындарын есептемегендегі қорлар мен
шығындар) – ұзақ мерзімді пассивтерден үлкен немесе тең; қиын өткізілетін
активтер (материалдық емес активтер, негізгі құралдар, аяқталмаған күрделі
қаржылар және қондырғыға жабдықтар) – тұрақты пассивтерден (меншікті
қаражаттар көздеріне) кем немесе тең болуы қажет.
Осы шарттар орындалған кезде баланс абсолютті өтімді деп есептеледі.
Егер, ең болмағанда шарттың біреуі орындалмаса, баланстың өтімділігі үлкен
немесе кіші дәрежеде абсолюттіктен ерекшеленеді. Бұл кезде активтердің бір
тобы бойынша қаражаттың жетімсіздігі, құндылығының шамасы бойынша, басқа
топта олардың артықшылығымен өтеледі. Нақты жағдайларда төменгі өтімділікті
активтер жоғары өтімділікті активтердің орнын баса алмайтынын ескеру қажет.
Баланс өтімділігін кешенді бағалау үшін (өтімділік тұрғысынан қаржы
жағдайын бағалау, ең сенімді серіктесті таңдау) өтімділіктің жалпы
көрсеткіші есептеледі(fө):
НЛА + 0,5*БРА + 0,3*МРА
(1.1)
мұндағы НЛА – ең өтімді активтер;
БРА – жылдам өтімді активтер;
МРА – баяу өтімді активтер;
НСО – ең мерзімді активтер;
КСП – қысқа мерзімді пассивтер;
ДСП – ұзақ мерзімді пассивтер.
Кәсіпорынның орнықтылығының өзгерісін зерттеу немесе бірнеше бәсекелес
фирмалардың салыстырмалы талдауын жүргізу үшін қаржы коәффициенттері
қолданылады; олардың негізгілері 1.1- кестеде келтірілген
1. кесте – Қаржы коэффициенттері
Коэффициенттің атауы Есептеу тәртібі Нормативі
1. Тәуелсіздік П1 ИБ 0,5 аса
2. Қарыз және меншікті қаражаттар П6 Макс. 1
қатынасы
3. Меншікті көздермен қорлар мен П4 + П5 - А1 1
шығындардың қамтамасыздандырылу
4. ¤тімділік (НЛА + БРА) П6 0,8 - 1
5. Абсолюттік өтімділік НЛА П6 Мин. 0,2
6. Жабу (төлеу қабілеттілігі) А2 П6 Мин. 2
7. ¤ндірістік тағайындалымды ОС + ПЗ + НП Мин. 0,5
мүліктің нақты құны
мұндағы ИБ – баланс сальдосы;
ОС – негізгі қаражат;
ПЗ - өндірістік қорлар;
НП – аяқталмаған өндіріс;
А1 – баланстыңң I активі бөлімінің қорытындысы;
А2 - баланстың II активі бөлімінің қорытындысы;
П4 - баланстың IV пассиві бөлімінің қорытындысы;
П5 – баланстың V пассиві бөлімінің қорытындысы;
П6 - баланстың VI пассиві бөлімінің қорытындысы.
Кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижелерін талдаудың бірінші кезекті
міндеттері болып келесі бағалар табылады:
- пайда көрсеткіштерінің динамикасы (оның пайда болуын және нақты
шамасының бөлінуін негіздеу, пайдаға ықпал етуші әртүрлі
факторларды айқындау және өлшеу, пайданың әрі қарай өсуінің
мүмкіндікті қорларын бағалау);
-
-келесі көрсеткіштермен сипатталатын, кәсіпорынның іскерлік
белсенділігі мен пайдалылығы (1.2 кесте).
мұндағы Пр . - пайда; В - өнімді өткізуден (жұмыстан, қызмет көрсетуден)
түскен түсім; ГП – дайын өнім қалдығы; ДЗ – дебиторлық қарыз;
КЗ – несиелік қарыз; А - кәсіпорын активтерінің құны; ПФ - өндірістік
қордың орташа жылдық құны.
2. кесте – Кәсіпорынның пайдалылығы мен іскерлік белсенділігінің
коэффициенттері
Коэффициент атауы Есептеу Сипаттама
тәртібі
1. Кәсіпорынның бүкіл Пр. ИБКәсіпорынның барлық мүлігінің
капиталының пайдалылығы қолданылу пайдалылығын
көрсетеді
2. Сату пайдалылығы Пр. В ¤ткізілген өнімнің бір
бірлігіне пайда-ның қандай
мөлшері келетінін көрсетеді
3. Негізгі қаражаттар мен басқа Негізгі қаражаттар мен басқа
айналымнан тыс активтердің Пр. А1айналымнан тыс активтердің
пайдалылығы қолданылу тиімділігін көрсетеді
4. Меншікті капитал пайдалылығы Пр. П4Меншікті капиталды қолдану
тиімділігін көрсетеді
5. Капиталдың жалпы айналымдығы В ИБ Кәсіпорынның бүкіл капиталының
айналым жылдамдығын көрсетеді
6. Меншікті капитал айналымдығы В П4 Меншікті капиталдың айналу
жылдамдығын көрсетеді
7. Икемді қаражаттың В А2 Барлық икемді қаражаттардың
айналымдылығы айналу жылдамдығын көрсетеді
8. Материалдық айналым В ПЗ Кәсіпорынның қорлары мен
қаражаттарының айналымдылығы шығындарының айналым санын
көрсетеді
9. Дайын өнімнің айналымдығы В ГП Дайын өнімнің айналу
жылдамдығын көрсетеді
10. Дебиторлық қарыздың В ДЗ Кәсіпорын беретін коммерциялық
айналымдығы несиенің артуын (коэффициенттің
өсуі) немесе кемуін (төмендеу)
көрсетеді
11. Дебиторлық қарыз айналымының365*ДЗ Дебиторлық қарыздың жабылуының
орташа мерзімі В орташа мерзімін сипаттайды
12. Несиелік қарыздың В КЗ Кәсіпорынға берілетін
айналымдығы коммерциялық несиенің
жоғарылауын немесе төмендеуін
көрсетеді
13. Несиелік қарыз айналымының 365*КЗ Дебиторлық қарыздың жабылуының
орташа мерзімі В орташа мерзімін сипаттайды
14. Негізгі қаражаттар мен басқаВ А1 Негізгі қаражаттар мен басқа
айналымнан тыс активтердің қор айналымнан тыс активтердің
қайтарымы қолданылу тиімділігін сипаттайды
15. Орташа тізімді 1 жұмыскерге А (ПФ, 1 жұмыскерге активтердің,
есептегендегі өнімділік, млн. Пр.) өндірістік қорлардың, пайданың
тг. Ч қаншасы келетінін көрсетеді
Кәсіпорынның балансы құрылымының және төлеу қабілеттілігінің
қанағаттанарлығын бағалау үшін, соңғы есеп-қисаптық мерзімге үш көрсеткіш
есептелетін, критериялар жүйесін пайдалануға болады:
1) Ағымды өтімділік коэффициенті (КТЛ):
Активтің II бөлімінің қорытындысы
Пассивтің VI бөлімінің қорытындысы-№ 640,650,660 қатарлар сомасы
Минимал нормативтік мәні КТЛ
(1.2)
2) Меншікті қаражаттармен қамтамасыздану коэффициенті (КОСС):
Пассивтің IV бөлімінің қорытын. – Активтің I бөлімінің қорытын
Активтің IІ бөлімінің
қорытындысы
Минимал нормативтік мәні КОСС = 0,1
(1.3)
а) егер талдау барысында аталған коэффициенттердің ең болмаса біреуі
қанағаттанарлықсыз мәнге ие болса, онда үшінші коэффициент есептеледі
– төлеу қабілеттілігін қалпына келтіру (КВП):
(КТЛ к г + КТЛ
н г) * 6
12
2
(1.4)
Егер бұл коэффициенттің мәні бірге жетпесе, онда кәсіпорынның жақын
жарты жылдың ішінде өзінің төлеу қабілеттілігін қалпына келтірудің нақты
мүмкіндігі болмайды;
б) егер КТЛ және КОСС бойынша оң мәндер алынса, онда жақын үш айдағы
төлеу қабілеттілігін жоғалту мүмкіндігі коэффициенті есептеледі (КУП):
(КТЛ к г + КТЛ
н г) * 3
12
2
(1.5)
Егер бұл коэффициент бірден кем болса, онда жақын тоқсанда төлеу
қабілеттілігінің жоғалу мүмкіндігі бар.
Сонымен, кәсіпорынның қаржылық күйінің талдауын сұлбалы түрде келесідей
көрсетуге болады (1.3 сурет).[8]
Қаржы күйін талдау келесі негізгі тәсілдердің көмегімен жүргізіледі:
салыстыру және топтау, тізбекті ауыстыру, айырмалар. Жеке жағдайларда
экономикалық-математикалық модельдеу әдістерінің (регрессиялық талдау,
корреляциялық талдау) қолданылуы мүмкін.
Салыстыру тәсілі есеп беру кезеңіндегі қаржы көрсеткіштерін олардың
жоспарлы мәндерімен және алдыңғы кезеңдегі көрсеткіштерімен салыстырумен
қорытындыланады. Салыстыру нәтижелері талдаудың дұрыс қорытындыларын беруі
үшін, салыстырылатын көрсеткіштердің салыстырымдылығын қамтамасыздандыру
қажет, яғни олардың біртектілігін. Жиынтықтау және топтау тәсілдері
ақпараттық материалдарды аналитикалық кестелерге біріктірумен
қортындыланады. Бұл қажетті салыстырулар мен қорытындылар жасауға мүмкіндік
береді. Аналитикалық топтаулар талдау процесінде әртүрлі экономикалық
құбылыстар мен көрсеткіштердің өзара байланысын айқындауға мүмкіндік
береді; ең маңызды факторлардың ықпалын анықтауға және қаржы процестерінің
дамуындағы қандайда бір заңдалықтар мен беталыстарды айқындауға мүмкіндік
береді.[9]
1.3 - сурет Кәсіпорынның қаржылық күйін талдаудың сұлбасы
Тізбекті ауыстыру тәсілі жеке факторлардың олардың жалпы кешенді
ықпалындағы жиынтықты қаржы көрсеткішіне әсерінің шамасын есептеу үшін
қолданылады. Бұл тәсіл, көрсеткіштер арасындағы байланысты функционалдық
тәуелділік нысанында математикалық түрде көрсету қажет болған жағдайларда
қолданылады. Тізбекті ауыстыру тәсілінің мәні әрбір есептік көрсеткішті
базистікпен бірізді ауыстыра отырып, барлық қалған көрсеткіштердің
өзгеріссіз ретінде қарастырылуымен түсіндіріледі. Мұндай ауыстыру әрбір
фактордың жиынтықты қаржы көрсеткішіне әсерінің дәрежесін анықтауға
мүмкіндік береді. Тізбекті ауыстыру тәсілін қолдану жеке факторлардың
ықпалын анықтауда қатаң бірізділікті ұстануды талап етеді. Бұл бірізділік,
бірінші кезекте сандық көрсеткіштердің ықпалыныңң дәрежесініңң анықталуымен
қорытындыланады.
АЙЫРЫМ ТӘСІЛІ, ЗЕРТТЕЛЕТІН ФАКТОР ЖӘНЕ ЖИЫНТЫҚТЫ ҚАРЖЫ КӨРСЕТКІШТЕРІ
БОЙЫНША АЛДЫН-АЛА АБСОЛЮТТІК НЕМЕСЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ АЙЫРЫМДАРДЫҢ (БАЗИСТІК
КӨРСЕТКІШТЕН АУЫТҚУ) АНЫҚТАЛУЫНАН ТҰРАДЫ. СОДАН СОҢ БҰЛ АУЫТҚУ (АЙЫРМА)
ӘРБІР ФАКТОР БОЙЫНША БАСҚА ӨЗАРА БАЙЛАНЫСТЫ ФАКТОРЛАРДЫҢ АБСОЛЮТТІК МӘНІНЕ
КӨБЕЙТІЛЕДІ. АЙЫРЫМДАР ТӘСІЛІ МЕН ТІЗБЕКТІ АУЫСТЫРУ ТӘСІЛІ, “ЭЛИМИНИРЛЕУ”
АТАУЫН АЛАТЫН ТӘСІЛДЕРДІҢ БІР ТҮРІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ. ЭЛИМИНИРЛЕУ –
ФУНКЦИОНАЛДЫҚ БАЙЛАНЫСТЫ ЗЕРТТЕУ КЕЗІНДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ЛОГИКАЛЫҚ ТӘСІЛ, БҰЛ
КЕЗДЕ БІР ФАКТОРДЫҢ ЫҚПАЛЫ БІРІЗДІ БӨЛІНІП АЛЫНАДЫ ЖӘНЕ БАРЛЫҚ ҚАЛҒАН
ФАКТОРЛАРДЫҢ ЫҚПАЛЫ АЛЫНБАЙДЫ.
СОНЫМЕН ҚАТАР, ЖОҒАРЫДА АЙТЫЛҒАНДАРДЫҢ НЕГІЗІНДЕ АЙТУҒА БОЛАДЫ,
ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУ КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ КҮЙІНІҢ, ОНЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП-
ҚИСАБЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ, БАҒАЛАНУЫНЫҢ ЖӘНЕ БОЛЖАНУЫНЫҢ ӘДІСТЕРІН КӨРСЕТЕДІ.
ҚАРЖЫ КҮЙІ, ӨЗ КЕЗЕГІНДЕ, КЕШЕНДІ ҰҒЫМ БОЛА ОТЫРЫП, КӨПТЕГЕН ФАКТОРЛАРҒА
ТӘУЕЛДІ БОЛАДЫ ЖӘНЕ ҚАРАЖАТТАРДЫҢ БОЛУЫ МЕН ОРНАЛАСУЫН, НАҚТЫ ЖӘНЕ ӘЛУЕТТІ
ҚАРЖЫЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРДІ КӨРСЕТЕТІН КӨРСЕТКІШТЕР ЖҮЙЕСІМЕН СИПАТТАЛАДЫ.
СОНДЫҚТАН, ҚАРЖЫ КҮЙІН ТАЛДАУ КЕЗІНДЕ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТІ ӘДІСТЕР
ҚОЛДАНЫЛАДЫ. ОЛАР ҮЛКЕН ӘРТҮРЛІЛІКПЕН ЕРЕКШЕЛЕНЕДІ, БІРАҚ КЕЛЕСІДЕЙ
ЖАЛПЫЛЫҚТАРЫ БОЛАДЫ:
а) өндіріс тиімділігінің өсуі жайғасымынан кәсіпорынның қызметін
бағалау;
б) жеке факторлардың кәсіпорынның қызметінің соңғы нәтижелеріне ықпалын
анықтау.
Қаржылық талдауды жүргізу барысында кәсіпорынның нақты қаржылық
жағдайына баға беріледі, оны жақсартудың мүмкіндікті резервтері
айқындалады, осы резервтерді қолдану бойынша шаралар әзірленеді. Осының
бәрі тағыда бір рет кәсіпорындардағы қаржылық талдау эпизодтық сипатта
емес, жүйелі сипатта болуы қажет екенін көрсетеді.
1.3 Қаржы менеджментінің ақпараттық базасы
Қаржылық есеп-қисап - бұл пайдаланушыларға кәсіпорынның қаржылық
жағдайлары мен қызметтері, сонымен қатар осы пайдаланушылардың белгілі бір
іскерлік шешімдер қабылдауы үшін ыңғайлы және түсінікті нысанда, есеп беру
кезеңіндегі оның қаржылық жағдайындағы өзгерістері туралы қорытындыланған
ақпаратты беру мақсатында, қаржылық есептің деректері негізінде
құрастырылған есеп-қисап нысандарының жиынтығы. Қаржылық есеп, өз
кезегінде, жинақталатын және компанияның ішкі қолданыс үшін пайдаланылатын
өндіріс есебінің мәліметтерін қорытындылайды. Жаңа жағдайларда бухгалтерлік
есептің қаржылық есеп пен өндірістік болып функционалдық бөлінуінің
қажеттігі, жоспарлы экономика мен нарықтық экономикадағы есептің
міндеттерінің принципиалдық айырмалықтарымен анықталады.
Жоспарлы экономикада бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері басқарудың
мемлекеттердің органдары үшін ақпаратты жинау және өңдеу болады —
министрліктер мен ведомстволар, статистикалық және салық органдары үшін.
Жоспарлау, бағаны белгілеу, сатып алу және жеткізу, жұмыскерлер жалақысы
және басқалары сияқты кәсіпорынның қызыметі туралы барлық маңызды мәселелер
жоғарыдан шешіліп отырды. Кәсіпорын мемлекеттік меншікті басқару бойынша
жеке буын ретінде ғана қарастырылды, ал бухгалтерлік есеп олардың сақталуы
туралы ақпаратты қамтамасыз етті. Мемлекетбірмезгілде әрі меншіктенуші, әрі
кәсіпорынның инвесторы болып табылды[10].
Бұл жағдайларда кәсіпорынның есеп-қисабы, мемлекеттік тапсырманың
орындалуын, мемлекеттік бюджетке аударымның дұрыстығын және статистикалық
ақпаратты жинаудың тексеру құралы қызметін атқарды. Осы кезде бухгалтерлік
есепке және есеп-қисапқа келесідей талаптар қойылды:
- қатаң сәйкестендірілу;
- өндірістік тапсырманы орындауды көрсететін көрсеткіштерге
бағдарлану;
- салық салудың және бюджетке түсетін басқа да аударымдардың базаларын
есептеу.
Нарықты экономикада бухгалтерлік есеп принципиалды басқа функцияларды
орындайды. Бұл, біріншіден, нарық жағдайларында меншіктенудің құрылымының
өзгеруінен туады және мемлекеттік меншік меншік түрлерінің бірі ғана болып
қалады; оған өздерінің қаражаттарын салғандықтан, кәсіпорынның қызметі
нәтижелеріне мүдделі көптеген жаңа меншіктенушілер пайда болады. Екіншіден,
кәсіпорын оған бәсекелік күресте жеңісті және қажетті қаржы нәтижелерін
қамтамасыздандыратын басқару шешімдерін іздеуге мәжбүрлі болады. Осы
мақсатта ол нарықтық конъюнктураны зерттейді, өзінің қызметін дербес
жоспарлайды, жеткізушілер мен сатып алушыларды табады, бағаны белгілейді
және т.б. Үшіншіден, бюджеттік ғаржыландыру және мемлекеттік несиелендіру
көптеген жағдайларда, кәсіпорын үшін негізгі қаржы ресурстарының көздері
бола алмайды. Сондықтан кәсіпорын тек сатып алушылар мен өткізу нарығы үшін
ғана бәсекелік күреске түспейді, сонымен қатар коммерциялық банктердің
несиелік ресурстары және де басқа да әлуетті инвесторлардың қаражаты үшін
де күреседі.
Осының бәрінің нәтижесінде кәсіпорынның, бір жағынан, басқарушы
шешімдерді қабылдау және олардың нәтижелерін бағалау үшін дер кезіндегі
және толық ақпараттың болу қажеттілігі пайда болады. Екінші жағынан,
кәсіпорын оған өзінің қаражатын инвестициялаушыға (немесе инвестициялауға
жиналушыға) сәйкес ақпаратты беруі қажет. Сонымен қатар, нарық
жағдайларында мемлекет алдында салық аударымдарының дұрыстығы туралы есеп
беру қажеттігінің сақталуы жалғасуда.
Сонымен қатар, нарықтық экономикаға өту жағдайларында бухгалтерлік
есеп есепшілік және статистикалық функция болуын тоқтатады және мүдделі
жақтар өздеріндегі бар қаражаттарын қалай дұрыс инвестициялауы керектігі
туралы негізделген шешім қабылдауы ұшін, шаруашылық жүргізуші субъектінің
қызметі туралы ақпаратты жинау, өңдеу және беру құралына айналады.
Кәсіпорынның жұмысы туралы ақпаратқа мүдделі жақтарды, шартты түрде екі
негізгі категорияға бөлуге болады: сыртқы және ішкі пайдаланушылар.
Ішкі пайдаланушыларға кәсіпорынның басқарушы қызметкерлері жатады. Ол
өндірістік және қаржылық сипаттағы әртүрлі шешімдерді қабылдайды. Мысалы,
есеп-қисап негізінде кәсіпорынның келесі жылға қаржы жоспары құрылады,
өткізу көлемінің жоғарылатылуы немесе төмендетілуі, сатылатын тауарлардың
бағалары, кәсіпорынның ресурстарын инвестициялау бағыттары, несиені тарту
тиімділіктері және т. б. туралы шешімдер қабылданады. Әрине, мұндай
шешімдерді қабылдау үшін толық, дер кездегі және дәл ақпараттар талап
етіледі, өйткені қарама – қарсы жағдайларда кәсіпорын үлкен зиянға ұшырайды
және тіпті банкротқа отырады.
Одан өзге, қаржылық есеп-қисап кәсіпорын мен оның сыртқы ортасы
арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Нарықты жағдайларда сыртқы
пайдаланушыларға кәсіпорынның есеп-қисабын беру мақсаты, бәрінен бұрын
қаржы нарықтарында қосымша қаржы ресурстарын алу болып табылады. Сондықтан,
қаржы есеп-қисабында ненің көрсетілгеніне, кәсіпорынның келешегі тәуелді
болады.
Кәсіпорын мен қаржы нарықтарының арасындағы тиімді байланысты
қамтамасыз ету үшін жауапкершілік, кәсіпорынның жоғары басқарушы буынның
қаржылық менеджерлеріне жүктеледі. Сондықтан, олар үшін қаржының есеп-
қисабы өте маңызды, өйткені олар сыртқы пайдаланушылардың қандай ақпарат
алатынын және оның өздері абылдаған шешімдерге қалай ықпал ететінін
білулері қажет. Бұл, көп жағдайларда қаржы есеп-қисабы негізгі ақпарат көзі
болатын, сыртқы пайдаланушылардан айрықша, менеджердің қол астында
кәсіпорынның қызметі туралы қосымша ішкі ақпарат жоқ деген сөз емес.
Бірақ, барлық бірдей жағдайларда, сыртқы пайдаланушылардың шешімдері қаржы
есеп-қисабының көрсеткіштерінің шектелген шеңбері негізінде
қабылданатындықтан, дәл осы көрсеткіштер қаржы менеджерінің көңілін
аударады және кәсіпорынның қаржылық жағдайындағы қабылданған басқарушы
шешімдердің ықпалын бағалау барысында аяқтаушы нүкте болып табылады.
Қаржы есеп-қисабын пайдаланушылар ішінде, өз кезегінде, екі топ
бөлінеді: компанияның қызметіне тікелей мүдделі пайдаланушылар (1), және
оған делдалды мүдделі пайдаланушылар (2).
Бірінші топқа жататындар:
- кәсіпорынның қазіргі және әлуетті меншіктенушілері, олар
кәсіпорынның меншікті қаражаттарының үлесін арттыруды немесе
төмендетуді анықтаулары қажет;
- қазіргі және әлуетті несиегерлер, олар есеп-қисапты несиені берудің
немесе мерзімін созудың тиімділігін бағалау, несиелендірудің шартын
анықтау, несиені қайтару кепілдігін анықтау, клиент ретінде
кәсіпорынға сенімділігін бағалау үшін қолданады;
- жеткізушілер мен сатып алушылар, олар белгілі клиентпен істік
байланыстың сенімділігін анықтайды;
- мемлекет, ең алдымен салық органдары тұлғасында, олар есептік
құжаттардың, салық есептерінің дұрыс құрастырылғанын тексереді,
салық саясатын анықтайды;
- компания қызметкерлері, олар осы кәсіпорындағы олардың жалақысы және
жұмысының келешегі деңгейіндегі тұрғыдан есеп-қисаптың деректеріне
мүдделі.
Сыртқы қаржылық есеп-қисапты пайдаланушылардың екінші тобы — бұл
пайдаланушылардың бірінші тобының мүдделерін қорғауы үшін есеп-қисапты
зерделеу қажет болатын заңдық және жеке тұлғалар.
Бұл топқа кіретіндер[11]:
- аудиторлық қызметтер, олар инвесторлар мүдделерін қорғау мақсатында,
есеп-қисаптың мәліметтерін заңға және есеп жүргізудің жалпы
қабылданған ережелеріне сәйкестігін тексереді;
- қаржы сұрақтары бойынша кеңес берушілер, олар есеп-қисапты,
өздерінің клиенттеріне олардың капиталдарын қандай да бір компанияға
орналастыруына қатысты ұсыныстар әзірлеу мақсатында қолданады;
- бағалы қағаздар биржалары;
- тіркеуші және басқа мемлекеттік органдар, олар фирмаларды тіркеу,
компанияның жұмысын тоқтату, есеп-қисапты есептеу және құру
әдістерінің өзгертілу қажеттілігін бағалау туралы шешімдер
қабылдайды;
- заң органдары;
- заңгерлер, олар өзара шарттардың орындалуын, пайданы бөлу және
дивиденттерді төлеу кезінде заң нормаларының сақталуын бағалау,
сонымен қатар зейнетақымен қамтамассыздандыру шарттарын анықтау үшін
есеп-қисапты қажетсінеді;
- баспасөз және ақпараттық агенттіктер, олар шолулар дайындау үшін,
жеке компаниялар мен салалардың қызметтерінің даму беталысы мен
талдауын бағалау үшін, қаржы жұмысының қорытынды көрсеткіштерінің
есебін бағалау үшін есеп-қисапты қолданады;
- сауда-өндірістік ассоциациялар, олар есеп-қисапты салалар бойынша
статистикалық қорытындылау үшін және салалық деңгейде қызмет
нәтижелерін салыстырмалы талдау мен бағалау үшін пайдаланады;
- кәсіподақтар, олар жалақы мен еңбек келісімінің шарттарына қатысты
өздерінің талаптарын анықтау үшін, және де осы кәсіпорын кіретін
саланың даму беталысын бағалау үшін қаржылық ақпаратқа мүдделілер.
Нарықты экономикалы елдерде есеп-қисаптың қаржы нарығындағы және оны
реттеуде қаржылық шешім қабылдаудығы ерекше мәнділігіне байланысты, оған
үлкен көңіл бөлінеді. Атап айтқанда, сәйкес ұйымдармен әзірленетін қаржылық
есеп пен есеп-қисаптың принциптері мен стандарттары бар. Солардың
негізінде компаниялардың бағалы қағаздар биржаларындағы тіркелуі жүреді.
Бұл стандарттардың ұлттық айырмашылықтарына қарамастан, олардың ең
маңызды жалпы сапасы, жеке инвесторларды қосқанда, кәсіпорын мен қаржы
нарығы арасындағы толық құнды ақпараттар ағынын қамтамасыз етуге
икемделген. Мұндай жұмыс қазіргі кезде Қазақстанда да жүргізілуде. Дегенмен
қазақстандық кәсіпорындардың есептері мен есеп-қисаптары қазіргі кезде,
жоспарлы экономика жағдайларында олар орындаған функциялардан нарықты
экономика жағдайларындағы функцияға түрлену сатысында тұр. Осыған
байланысты қазақстандық кәсіпорындардың есеп-қисабы, әзірше қаржы
шешімдерін қабылдау үшін алдын-ала түзетусіз барлық қаржылық ақпаратты
тікелей алу мүмкіндігін көп жағдайларда бере алмайды.
Сондықтан біздің елімізде қаржы менеджерлері үшін, дамыған нарықтық
экономикалы елдерде кеңінен қолданылатын, қаржы менеджментінің әдістерін
пайдалану үшін, есеп-қисаптың қолдағы жүйесіне қандай түзетулердің
қажеттігі және қандай қосымша көрсеткіштерді есептеу қажет екенін білуі өте
маңызды.
Нарық жағдайларында қаржы есеп-қисабын жасау бірқатар принциптерге
негізделген, ол оны қаржылық басқарудың жеткілікті тиімді құралына
айналдырады. Осы принциптерді қазақстандық кәсіпорындардың есеп-қисап
жүйесіне біртіндеп енгізу, қаржылық менеджменттің мақсаттары үшін оны
пайдаланудың тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.
Дамыған қаржы нарығының сыртқы пайдаланушыларына берілетін (ұсынылатын)
ақпараттарға қойылатын негізгі талап, олардың осы пайдаланушылар үшін
пайдалы болуымен қорытындылады, яғни осы ақпаратты негізделген істік
шешімдерді қабылдау үшін қолдануға болатындай деңгейде болуы. Пайдалы болуы
үшін, ақпарат сәйкес критерияларға жауап беруі қажет.
Орындылық осы ақпараттың маңыздылығын және пайдаланушымен қабылданатын
шешімге ықпал ете алатынын көрсетеді. Және де ақпарат орындылықты деп
есептеледі, егер де ол перспективті және ретроспективті талдау мүмкіндігін
қамтамассыздандыра алатын болса, яғни өткен, ағымдағы және келешек шешімдер
туралы болжау әзірлей алса, сонымен қатар пайдаланушының алдыңғы
шешімдерінің дұрыстығын мақұлдай алса немесе олардың қателікті болғанын
айқындаса. Орнықтылық берілген ақпараттың дер кезділік екенін болжайды,
өйткені ақпарат қажетті мерзімінен кейін алынған болса, онда ол шешімнің
қабылдануына ықпал ете алмайды.
Ақпараттың растығы оның шыншылдығымен, заңдық нысаннан экономикалық
мазмұнның басымдылығымен, тексеру мүмкінділігімен және құжаттық
негізделуімен, және де деректердің бейтараптығымен анықталады.
Ақпарат шыншыл деп есептеледі, егер ол қатесіз және бұрмалаушы бағалығы
болмаса, және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz