Әлеуметтік өзгерістер кең мәтініндегі Қазақстан жастар мәдениетінің ерекшелігі

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ЖАСТАР МӘДЕНИЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар және оның әлеуметтік.мәдени болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Жастар мәдениетінің қалыптасу ерекшелігі мен даму бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20

2 ЖАҺАНДАНУ ҮРДІСІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАР МӘДЕНИЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі қоғамдағы жастардың рухани.мәдени бет.бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Әлеуметтік өзгерістер кең мәтініндегі жастар мәдениетінің трансформациялануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.3 Жаһандану үрдісінің Қазақстандағы жастар мәдениетіне тигізетін әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47

3 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТЫРЫ
3.1 Жастарды патриоттық және азаматтық тәрбиелеу бағыттары ... ... ... ... ... ...67
3.2 Қазіргі Қазақстандағы жастар мәдениеті қалыптасуындағы дәстүрлі құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..97

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация жұмысында қазіргі кездегі жаһандану үрдісіндегі Қазақстан жастарының құндылықтық бағыт жүйесіндегі дүниетанымдық, саяси, адамгершілік сенімдерінің қалыптасуы, жастарды патриоттық, азаматтық тәрбиелеу бағыттары және ұлттық бет-бейнесі және оларды қалыптастыру жолдары, қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кез-келген жаңадан тәуелсіздік алып, аяғынан тұрып келе жатқан мемлекеттің болашаққа байыппен қарауы үшін үлкен әлеуметтік күш болып табылатын жастар мәселесіне баса назар аударуы керек. Басқаларға қарағанда жастар әлеуметтік топ ретінде өзгеше қасиеттерге ие. Бұл не қасиеттер? Ең әуелі, олардың «рухының беймазалығы», болмысқа сын көзбен қарайтындығы, ешкімге кіріптар болғысы келмейтін «өзімшілдігі», ақиқаттан, тіпті қоғамнан іргесін аулақ салуға ұмтылуы, саяқ жүріп, қара басының қамын бәрінен биік қоюы.
Жастар қанша өзгеше қасиеттерге ие болмасын, ол таптан, әлеуметтік топтан тысқары өмір сүре алмайды. Сондықтан да жастар мәселесі күллі қоғамға қозғау салатын кең көлемдегі әлеуметтік проблемалардан да ауқымды һәм күрделі. Өйткені тәуелсіздік алумен «айқара ашылған» есігімізден елімізге мысықтабандап кірген түрлі діни секталар мен мәдени бағыттардың онсыз да жетпіс жыл бойы жырым-жырымы шыққан рухани санамызды одан сайын азғындатып жатқаны бесенеден белгілі.
Иә, Қазақстан халқы өз болашағы, дамуы үшін алдына мақсат қойды. Ол - алдағы жылдарда бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылу болатын. Бұл мақсатқа уақытынан ерте қол жеткізіп, бүкіләлемдік экономикалық Форум жүргізген зерттеу нәтижесі бойынша Қазақстан бәсекеге қабілетті мемлекеттердің әлемдік рейтингінде 51 орында тұрғаны жарияланды. Міне тағы бір қадамнан кейін көздеген мақсатымызғада жетіп тұрмыз. Форум көрсеткішіне көз жүгіртсек, біздің республикамыз Орталық Азия елдері арасында көшбастаушы екен. Сонымен қатар дүние жүзіндегі өте қатты қарқынмен дамып келе жатқан 5 мемлекеттің қатарына кіреді. 2012 жыл 14 желтоқсан Тәуелсізігіміздің 20 жылдығы қарсаңында Елбасымыздың халыққа жолдауы жаңа «Қазақстан -2050» Мемлекеттік даму стратегиясы қабылданды. Бұл стратегияның мақсаты Қазақстан бәсекеге қабілетті дамыған 30 елдің қатарына ену болып табылады.
Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты-жастардың шығармашылық жаңашылдық қуатын қоғамды алға бастар күшке айналдыру М. Әуезов «Отаным, сеннен аяр жаным жоқ сеннен іркер күшім жоқ» деп ер қайратыңа міндағы, өрге бас деп айтқандай, тәуелсіз елдің парасатты ұрпағын қоғамда ғасырлар бойы қалыптасып келе жатқан рухани-мәдени құндылықтар негізінде тәрбиелеуге көңіл бөлу [1, 28].
Бүгінгі таңда қазақтың тұрмыстық әл-ауқаты жағдайы көтерілгенмен мәселенің екінші жағы қылтияды. Ол - жаһандану кезінде ұлттың жұтылып кетпеуі. Жаһандану – бүкіл әлемнің біртұтас ортақ құндылықтарға бірігуі. Жаһанданудың объективтік құрамдастарын - ғылыми-техникалық прогресті, жаңа ақпараттық, сандық, коммуникациялық технологиялар, әлемдік экономика және оның субьектілерін білмеу, көру мүмкін емес.

1 Асылов Ұ. Даналардан шыққан сөз: нақылдар жинағы. - Алматы: Мектеп, 1987. - 383 б.
2 Benjamin Harris Balser. AMERICAN YOUTH CULTURE // Journal of the American Academy of Child Psychiatry, Volume 2, Issue 3, July 1963, P. 583-584.
3 Fernando I Soriano, Lourdes M Rivera, Kara J Williams, Sandra P Daley, Vivian M Reznik. Navigating between cultures: the role of culture in youth violence // Journal of Adolescent Health,Volume 34, Issue 3,March 2004,P. 169-176.
4 Аженов М.С., Бейсенбаев Д.Э. Социальная стратификация в РК. – Алматы, 1997. – 112 с.
5 Зайниева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемі тәжірбие тұрғысында. М.: Дейк-Пресс, 2009. – 284 б.
6 Джаманбалаева Ш.Е. Общество и подросток: социологический аспект девиантного поведения. – Алматы: Қазак университеті, 2002. – 278 с.
7 Жаназарова З.Ж. Социальное значение изменений современной семьи в Казахстане // Саясат. – 2008. - №5. – С.129-132.
8 Несмелова М.Ю. Политическое поведение студенческой молодежи в современной России: автореф. ...канд. полит.наук. – Казань: Казанский гос. ун-т им. В.И. Ульянова-Ленина, 1995. – 30 с.
9 Лисовский В.Т. Духовный мир и ориентации молодежи России. – СПб., 2000. – 124 с.
10 Кон И.С. Психология ранней юности. – М.: Просвещение, 1989. – 274 с.
11 Бергер П., Луман Т. Социальное конструирование реальности. – М.: Медиум, 1995. – 254 с.
12 Ильинский И.М. Молодежь и общество не рубеже веков /под науч .ред. И.М. Ильинского. – М., 1999. – 239 c.
13 Руководство по народонаселению, краткий справочник по динамике нороднонаселения для журналистов, политиков, педагогов, студентов, и всех, интересующихся демографамей - Астана, 2003.4-e издание. – 7 с.
14 Ручкин Б.А., Родионов В.А., Пыжиков А.В. Молодежь как стратегический ресурс развития общества // Социальное - гуманитарные знания. – 2000. - №1. – 60-182 бб.
15 Абдрайымова Г.С. Социология молодежи. – Алматы: Жібек жолы, 2008 – 278 б.
16 Нұрғалиев Н.А. Личностное развитие человека в контексте трансформации общества: автореф. ...конд. филос. наук: 09.00.11.- Алматы, 2005. – 25 c.
17 Sharon Egretta Sutton. A Social Justice Perspective on Youth and Community Development:Theorizing the Processes and Outcomes of Participation. // Children, Youth and Environments, Vol. 17, No. 2, (2007), Р. 616-645.
18 Родинов В.А. Государственная молодежная политика: история и перспективы // Молодежь 97: Надежды и разочарования. - М., 1997. - 254 с.
19 Биекенов К.У., Джаманбалаева Ш.С. Динамика и механизм детерминации подростковой преступности в Казахстане // Вестник КазНУ. Серия психология. – Алматы, 2002. – 1(8). – С. 58-65.
20 Туркпенова С.Ж. Социальная адаптация как способ профессионального самоутверждение молодежи. Глобализация и вопросы социокультурной адаптации. Материалы II Конгресса социологов Казахстана. – Астана, 2005. – 375 с.
21 Буржуазная социология на исходе XX века-критика новейших тенденций. Социологические исследовании. АНСССР – М., 1986. – С.81-84.
22 Кон И.С. Психология юношеского возраста: Проблемы формирования личности. – М.: Просвещение, 1979. – 175с.
23 Бадмаев Б. Ц. Методика преподавания психология. – М.: Владос, 1999. – 304 с.
24 Аверин В.А. Психология личности. – СПб. 2001. – 191 с.
25 Sinikka Rusanen, Piritta Malinen, Kati Rintakorpi Art. Agency and Environment–the Perspectives of Youth culture and the Culture of Children // Procedia - Social and Behavioral Sciences,Volume 45, 2012, P. 407-415.
26 ҚазҰУ хабаршысы. Психология және социология сериясы. – Алматы, 2002. - № 4(27). – С. 38-45.
27 Зайнеиева Л.Ю. Мемлекеттік жастар саясаты: Қазақстан әлемдік тәжірибие тұрғысында. – Алматы: Дейк – Пресс, 2009. – 284 б.
28 Бобка В.А., Левикова С.И. Современные тонденции молодежной культуры: конфликт или преемственность поколенни? // Общественные науки и современность. - 1996. - №3. - 105 c.
29 Левикова С.И. Молодежная субкультура.- М.: ФАИР ПРЕСС, 2004. – 607 c.
30 Вишневский Ю.Р., Шапко В.Т. Современная российская молодежь: методология изучения // Молодежь и общество на рубеже веков – М.,1999. – С. 237-259.
31 Donald J. Shoemaker, J.Sherwood Williams. The subculture of violence and ethnicity // Journal of Criminal Justice, Volume 15, Issue 6, 1987, P.461-472.
32 Исламшина Т.Г. Молодежные субкультуры. Казань: КГТУ, 1997. – 112 с.
33 C. Cutler. Subcultures and Countercultures // Encyclopedia of Language & Linguistics (Second Edition), 2006, P.236-239.
34 Омольченко Е.Л. Молодежные культуры и субкультуры. - М: Изд-во. Институт социологии РАН, 2000. – 250 с.
35 L. Holt. Youth/Youth Cultures // International Encyclopedia of Human Geography, 2009, P. 283-287.
36 Омольченко Е.Л. Субькультуры и культурные стратегии на молодежный сцене конца 20 века: кто кого? // Неприкосновенный запас, 2004. - №36. – С. 53-63.
37 Петрова Л.Е. Социальные самочувствие молодежи // Социс, 2000. - №12. – С. 50-55.
38 Бьюкенен Дж.Патрик. Смерть Запада. М., 2004. – 280 с.
39 Barry Checkoway. What is youth participation? // Children and Youth Services Review, Volume 33, Issue 2, February 2011, P. 340-345.
40 Есім Ғ. Қазақ философиясының тарихы. Алматы, 2006.- 312 с.
41 Zhanna Mingaleva, Irina Mirskikh. Globalization in education in Russia // Procedia - Social and Behavioral Sciences. 47 ( 2012 ) Р. 1702-1706.
42 Махамбетов Д.Н. Бүгінгі қазақ жастарының әлеуметтік келбеті. // Ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Семей, 2007. – 58-59 бб.
43 Қазақсатан Республикасы мемлекеттік жастар саясатының тұжырымдамасы. – 1999.
44 Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы, Т.1. – 2003. - 326 б.
45 Жетибаев Е.Ж. Шәкәрім дүниетанымындағы рухани құндылықтар мәселесі: автореф. ...филос.ғыл.докт: 09.01.13. – Алматы, 2009. – 12 б.
46 Хорос В.Г. Актуальные проблемы глобализации // Мэ и МО, 1999. - №4. – С. 35-45.
47 John O’Brien Muslim American youth and secular hip hop: Manifesting “cool piety” // through musical practices Poetics, Volume 41, Issue 2, April 2013, P. 99-121.
48 Jagdish Bhagwati. Anti-globalization: why? // Journal of Policy Modeling,Volume 26, Issue 4, June 2004, P. 439-463.
49 Васильев Р.Ф. Охота за информацией. М., 1973.- 320 c.
50 Ракитов А.И. Философия компьютерной революции. М., 1991. – 220 с.
51 Степин В.С., Горохов В.Г., Розов М.А. Философия науки и техники. - М., 1996. - 122 c.
52 Назарбаев Н.Ә. Қ.Р. Президентінің жолдауы. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан, 2009. – 20 б.
53 Dan Landis. Globalization, migration into urban centers, and cross-cultural training // International Journal of Intercultural Relations, Volume 32, Issue 4, July 2008, P. 337-348.
54 Семененко И.С. Глобализация и социокультурная динамика: личность, общество, культура. // Полис, 2003. - №1. – C.15-19.
55 Abulfazl Ghaffaury, Javad S. Fadardi. Role of social psychology in protecting native values in the process of globalization. // Procedia Social and Behavioral Sciences. - №5 (2010).- Р. 1961-1966.
56 Tariq Elyas, Michelle Yvette Picard. Teaching and moral tradition in Saudi Arabia: a paradigm of struggle or pathway towards globalization? // Procedia - Social and Behavioral Sciences. - №47, (2012). - Р. 1083-1086
57 Нұршин Ә. Талибы уже в Алматы // ХХI век – 1998. – №-30. – 9-18 октябрь. – С.49-58.
58 Кішібеков Д. Культура и цивилизация. Вообще и в частности. – Алматы: Карасай, 2009. – 245 б.
59 Рубин Б., Колесников Ю. Студент глазами социологов. – Ростов-на Дону, 1968. – 277 с.
60 Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. – Алматы: Қазэнциклопедия, 1998. – 4-68 бб.
61 Қайбарұлы А., Бопайұлы Б. Қазақ ырымдары. –Алматы: Қаз. Энцикл., 1998. – 8-21 бб.
62 Тойнби А. Постижение истории. – М: Политиздат, 1991. – 305 с.
63 Левшин А.А. Описание Киргиз-Кайсацских орд и степей. Ч.II. – Алматы: Санат, 1996. – 263 с.
64 Жәнібеков Ө. Уақыт керуені. – Алматы: Жазушы, 1992. – 153 б.
65 Қазақ халқының ХVIII ғасырдың бірінші жартысындағы өз бостандығы мен тәуелсіздігі үшін азаттық күресі. Жинақ. – Целиноград: Өлке, 1991. – 13-14 бб.
66 Опалева А.В., Дубова Г.В. Профессиональная этика сотрудников правоохранительных органов. Под. Ред.– М., Щит и меч, 1998. – 327с.
67 Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. – М., 1978. – 168 с.
68 Қайыржанов Е., Ерінбетова Л. Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасы. Монография. – Алматы, 2003. – 171 б.
69 Жұмабаев М. Педагогика.– Алматы: Ана тілі, 1992.– 248 б.
70 Асқаров Н.Ә. Адамгершілік мәдениеті: // http://www.kzRef.at.ua.
71 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан– 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. – Алматы: Білім, 1997. – 176 б.
72 Азимханова С.М. Біз Қазақстан болашағымыз. – Алматы, 2009. – 243 б
73 Әбдірайымова Г.С. Жастар социологиясы. – Алматы: «Жібек жолы», 2008. – 256 б.
74 Айзикович А.С. Краткий словарь по социологии. – М.: Политиздат, 1998. – 477 c.
75 Нысанбаева А.Н. Учебное пособие Политология. – Алматы: Ақыл кітабы, 1998. – 364 с.
76 Нұрмұратов С. Системы политических ценностей населения Казахстана. – Алматы: ИФ МИ-АИРК, 1997. – 453 с.
77 Демократия- это обмен мнениями. Культура- сущность нации. – Алматы: РННИКИ, 1998. – 133 с.
78 Қошқарбаев А.Н. Мәдениет-ұлттық болмыс. – Алматы: РННИКИ, 1998. –136 б.
79 Назарбаев Н.Ә. ҚР Президенті «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты 2010 жылғы халыққа Жолдауы. // www.akorda.kz.
80 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан–2030» Cтратегиялық бағдарламасы. ҚР Президенті 1997 жылғы халыққа Жолдауы. Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. // www.akorda.kz.
81 Назарбаевтың Н.Ә. ҚР Президенті. «Әлеуметтiк-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты 2012 жылғы халыққа Жолдауы. // www.akorda.kz.
82 Кудебаева З.Н., Жауынбекова Г.С. Патриоттық тәрбие берудің педагогикалық негіздері. ТарМПИ “ЖАС ҒАЛЫМ – 2007” атты ІІ Республикалық ғылыми практикалық конференцияға мақала. // http://bankreferatov.kz/.
83 Аверьянова Ю.И. Политология. Энциклопедический словарь - Москва, 1993. – 435 с.
84 Ионов И.О. Цивилизация в истории человечества. - Брянск, «Курсив», 1998. – 320 с.
85 Баранов С.П. Педагогика. // Просвещение. – Москва, 1997. - №1. – C.18-19.
86 Губонов Н.И. Отечество и патриотизм. – Москва, 1960. – 144 с.
87 Асылов К.М. Патротизм. // Специалист. - 2002. - №1. – С.34-44.
88 Қазақ Совет энциклопедиясы 4 том. - Алма-Ата, 1978. – 546 б
89 Момышұлы Б. “Қан мен жазылған кітап” Өткеннен-мұрағат,өркенге-ұлағат. - Алматы: Қазақстан, 1998. – 480 б.
90 Абдрашитова Т.А., Оспанова Я.Н. Передовой опыт по патриотическому воспитанию граждан. – Методическое пособие. – Астана: Издательство ТОО «Агроиздат», 2009. – 236 б.
91 Назарбаев Н.Ә."Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде”. – Алматы, 2000. – 235 с.
92 Назарбаев Н.Ә. "Тарих толқынында”. – Алматы, 1999. – 243 б.
93 Бегалиев Т.Б. Педагогика. Қысқаша лекциялар курсы. – Тараз, 1999. – 196 с.
94 Nancy Worth. Understanding youth transition as ‘Becoming’: Identity, time and futurity // Geoforum, Volume 40, Issue 6, November 2009, P. 1050-1060.
95 Вадим М.Н. Инициативы патриотической молодежи. // www.cis.minsk.by
96 Аналитический отчет. Определение уровня гражданской активности и патриотизма казахстанской молодежи Астана 2010 // www.edu.gov.kz/ru/ ...rabota/nacionalnye_otchety/
97 Ioana Nicolae. Literature as identity educational strategy in the globalization age. // Procedia - Social and Behavioral Sciences. 51 ( 2012 ) Р. 257 – 262.
98 Төлен Ж.М., Туленова С.М. Жастардың бойында патриотизмді қалыптастыру мемлекет тұрақтылығының негізгі факторы // Мустафин оқуларына арналған Республикалық ғылыми конференция материалдары. – Алматы, 2012. – 128-132 бб.
99 Eileen Trzcinski, Terrence Allen. Justice towards youth: Investigating the mismatch between current policy and public opinion // Children and Youth Services Review, Volume 34, Issue 1,January 2012,P. 27-34.
100 Соловьев В.С. «Сочинения в двух томах» - М., 1986. - 174 с.
101 Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - Алматы, 2001. – 246б.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 118 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ және САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА

Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
6М020400 - Мәдениеттану

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Әлеуметтік өзгерістер кең мәтініндегі Қазақстан жастар мәдениетінің
ерекшелігі

Орындаушы
2 курс магистранты ___________С.М. Туленова __ мамыр 2013 ж.

Ғылыми жетекші
филос.ғ.д., профессор __________ Т.Х. Ғабитов __ мамыр 2013 ж.

Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
филос.ғ.д., профессор __________ А.Д.Құрманалиева __ мамыр 2013 ж.

Алматы 2013 ж

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ЖАСТАР МӘДЕНИЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жастар және оның әлеуметтік-мәдени
болмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Жастар мәдениетінің қалыптасу ерекшелігі мен даму
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

2 ЖАҺАНДАНУ ҮРДІСІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАР МӘДЕНИЕТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі қоғамдағы жастардың рухани-мәдени бет-
бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..33
2.2 Әлеуметтік өзгерістер кең мәтініндегі жастар мәдениетінің
трансформациялануы ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.3 Жаһандану үрдісінің Қазақстандағы жастар мәдениетіне тигізетін
әсерлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47

3 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАСТАР МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТЫРЫ
3.1 Жастарды патриоттық және азаматтық тәрбиелеу
бағыттары ... ... ... ... ... ...67
3.2 Қазіргі Қазақстандағы жастар мәдениеті қалыптасуындағы дәстүрлі
құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..82

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 93

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..97

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация жұмысында қазіргі кездегі
жаһандану үрдісіндегі Қазақстан жастарының құндылықтық бағыт жүйесіндегі
дүниетанымдық, саяси, адамгершілік сенімдерінің қалыптасуы, жастарды
патриоттық, азаматтық тәрбиелеу бағыттары және ұлттық бет-бейнесі және
оларды қалыптастыру жолдары, қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кез-келген жаңадан тәуелсіздік алып,
аяғынан тұрып келе жатқан мемлекеттің болашаққа байыппен қарауы үшін үлкен
әлеуметтік күш болып табылатын жастар мәселесіне баса назар аударуы керек.
Басқаларға қарағанда жастар әлеуметтік топ ретінде өзгеше қасиеттерге ие.
Бұл не қасиеттер? Ең әуелі, олардың рухының беймазалығы, болмысқа сын
көзбен қарайтындығы, ешкімге кіріптар болғысы келмейтін өзімшілдігі,
ақиқаттан, тіпті қоғамнан іргесін аулақ салуға ұмтылуы, саяқ жүріп, қара
басының қамын бәрінен биік қоюы.
Жастар қанша өзгеше қасиеттерге ие болмасын, ол таптан, әлеуметтік
топтан тысқары өмір сүре алмайды. Сондықтан да жастар мәселесі күллі
қоғамға қозғау салатын кең көлемдегі әлеуметтік проблемалардан да ауқымды
һәм күрделі. Өйткені тәуелсіздік алумен айқара ашылған есігімізден
елімізге мысықтабандап кірген түрлі діни секталар мен мәдени бағыттардың
онсыз да жетпіс жыл бойы жырым-жырымы шыққан рухани санамызды одан сайын
азғындатып жатқаны бесенеден белгілі.
Иә, Қазақстан халқы өз болашағы, дамуы үшін алдына мақсат қойды. Ол -
алдағы жылдарда бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылу болатын. Бұл
мақсатқа уақытынан ерте қол жеткізіп, бүкіләлемдік экономикалық Форум
жүргізген зерттеу нәтижесі бойынша Қазақстан бәсекеге қабілетті
мемлекеттердің әлемдік рейтингінде 51 орында тұрғаны жарияланды. Міне тағы
бір қадамнан кейін көздеген мақсатымызғада жетіп тұрмыз. Форум көрсеткішіне
көз жүгіртсек, біздің республикамыз Орталық Азия елдері арасында
көшбастаушы екен. Сонымен қатар дүние жүзіндегі өте қатты қарқынмен дамып
келе жатқан 5 мемлекеттің қатарына кіреді. 2012 жыл 14 желтоқсан
Тәуелсізігіміздің 20 жылдығы қарсаңында Елбасымыздың халыққа жолдауы жаңа
Қазақстан -2050 Мемлекеттік даму стратегиясы қабылданды. Бұл стратегияның
мақсаты Қазақстан бәсекеге қабілетті дамыған 30 елдің қатарына ену болып
табылады.
Мемлекеттік саясаттың басты мақсаты-жастардың шығармашылық жаңашылдық
қуатын қоғамды алға бастар күшке айналдыру М. Әуезов Отаным, сеннен аяр
жаным жоқ сеннен іркер күшім жоқ деп ер қайратыңа міндағы, өрге бас деп
айтқандай, тәуелсіз елдің парасатты ұрпағын қоғамда ғасырлар бойы
қалыптасып келе жатқан рухани-мәдени құндылықтар негізінде тәрбиелеуге
көңіл бөлу [1, 28].
Бүгінгі таңда қазақтың тұрмыстық әл-ауқаты жағдайы көтерілгенмен
мәселенің екінші жағы қылтияды. Ол - жаһандану кезінде ұлттың жұтылып
кетпеуі. Жаһандану – бүкіл әлемнің біртұтас ортақ құндылықтарға бірігуі.
Жаһанданудың объективтік құрамдастарын - ғылыми-техникалық прогресті, жаңа
ақпараттық, сандық, коммуникациялық технологиялар, әлемдік экономика және
оның субьектілерін білмеу, көру мүмкін емес.
Адамзат баласының ойлауы нәтижесінде пайда болған жаңа сандық
технологиялар, өзге елдердің мәдениетін білу арқылы рухани баю, шексіз
экономикалық сауда-саттық қатынастары секілді жаһанданудың қоғамға беретін
пайдалы нәрселері - таразының екінші басындағы ұлттың жастары, бет-бейнесі,
рухани күші секілді түсініктерді аударып әкетіп тұр.
Әрине, ғылымның соңғы жетістіктерін пайдаланбай технологиялық жақтан
артта қалуды жою мүмкін емес. Кез келген ел өзінің даму жолында ғылымның
соңғы жаңалықтары - интернет, сандық технологиялар, космостық объектілерді
өз экономикасының даму мүдделеріне бағыттап, барынша көңіл аударуда. Бірақ
сонымен бірге дүние дамыған сайын рухани бет-бейнесін, мәдениетін,
менталитетін жоғалтып алған, жоғалтуға даяр ұлт, мемлекеттер қаншама.
Демек, жаһанданудың жетегінде кету. Осы орайда Қазақстанға жаһандану қауіп
пе? Әрине Қазақстан жастары әлемдік даму үрдісінен сырт қала алмайды. Бұл
процестен қорқып, етек-жеңімізді қымтап, озық технологияларды қолданбау
күлкілі нәрсе. Салыстырмалы түрде көрші елдердегі құрбы-құрдастарымыз,
замандастарымыздың интеллектуалдық деңгейін, жоғарыда айтылған үдеріске
қарсы тұрар қайратына зер салайықшы (өзбек, қырғыз). Істің ақ-қарасы
болатыны секілді, жаһанданудың екі жағын да таразыға салған дұрыс. Бұл
процесс Қазақстанды бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына енгізіп, әлемнің
озық елдерінің қатарына енгізуді көздесе, келесі бір жағы жастарымыздың
мәдени, рухани тұрғысынан аштыққа әкелуіне, сонымен бірге ұлттық түп-
тамырынан ажырап, бүгінгі батыстың түпсіз-тамырсыз, жасанды менталитетін
қабылдауға, аз ұлттың бет-бейнесін жоғалтуға әкеп соқтыруда. Ашылған кіндік
пен мұрындықты, сырғалы жігіттер соның айғағы.
Яғни, жаһандану процесі бүгінгі жастардың ұлттық табиғи болмысы мен
ұлттық санасының жоғалуына, құруына әкеп соғуы мүмкін.
Қай уақыт, қай кезең болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мұрат-
міндеттердің ең бастысы - өз ісін, ұлттың өмірін жалғастыратын, салауатты
ұрпақ тәрбиелеу. Бұл міндет бүгінгі күні де қатты назар аударуды талап
етеді, қажет етеді. ХХ ғасырдағы қазақ жастары ұлттық мәдениет, төл өнер,
әдет-ғұрыптармен сусын қандырып, әлемде өз бейнесі мен орны бар елге айналу
орнына нашақорлық, жезөкшелік пен неше түрлі атыс-шабыс, порнографиялық
өнімдермен сусындап, сонымен өсуде. Бес саусақ бірдей емес, көпке топырақ
шашуға да болмас.
Американдықтар өз жастарын алуан түрлі құбыжықтар, қансорғыш
кейпіндегілермен тәрбиелесе, түркі халқы жас жеткіншектерін қанішер
кейіпкерлермен тәрбиелемеген. Бұл нені көрсетеді? Бұл Америка деген жеке
ұлттың жоқтығын, оның түп-тамыры мен менталитетінің құрамды екендігін,
ұлттық нышанда еліктеп өсер бейнелердің жоқтығын айғақтайтын тағы бір
дәлел. Батыстың өздері көрмейтін боевиктерімен сусындап жүрген жастардан,
өсіп келе жатқан еліктегіш жеткіншек ұрпақ өзінің ұлттық дәстүрі мен ұлттық
өнерінен бірте-бірте қол үзіп, адамдық қасиеттерден жұрдай етіп қана
қоймай, мәңгүрттікке апаратын шетелдік ұятсыз әдебиеттер, жауыздық пен
қанішерліктің жастар арасында таралуын насихаттайтын туындыларға ет
үйретіп, соны мәдениетке балап бауыр басып алды [2, 583].
Мәдениет - біздің жастар түсінігіндегі түнгі клуб пен дискотека емес,
мәдениет – салт-дәстүр, тіл, діл, тарих, музыка, әдебиет т.б. Сондықтан біз
жастардың төл мәдениетті сақтап, дамытуын қадағалаған жөн. Бұл жаһандануға
жұтылмаудың жалғыз амалы. Қоғамымыздың жастарының парасат биіктігі мен
рухани деңгейінің мықтылығы жоғары болған сайын мемлекет негізінің іргетасы
да соғұрлым берік болмақ. Біліммен қаруланған, экономикасы мен демократиясы
дамыған елдердің бүгінгі таңда әлемдік аренада өз мәдениетін, тілі мен
ділін сақтап қалғанын, жаһандануға қарсы тұрарлық қайраты бар екенін өз
көзімізбен көріп, куә болып отырмыз. Бұның сыры аталмыш өз әдет – ғұрпын
сақтауға тырысқан өркениетті елдерде жастарына БАҚ- да көрініс табатын
жаһандану сипаттарын реттеп отыру жұмысын қоғамдық кеңестер атқарады. Міне,
осындай бақылау мен ұлттық рух, патриотизмді жастайынан сіңіріп, болашағына
кепіл бола алатынына сенім білдіреді.
Сондықтан да бүгінгі жаһандану уақытында жастарды осындай рухани
азғындаудан шығатын жолдарды қарастыру күн тәртібіне шығып отырған күрделі
мәселелердің бірі. Бұл ретте ата-бабаларымыздың сан ғасырлар бойы көздің
қарашығындай сақтап, аманат ретінде қалдырып кеткен жер тұтастығы, бодандық
жағдайында біраз әлсіреген салт-дәстүр, әдет-ғұрып, дін, тіл тарихы мен
руханият тұтастығы еліміз үшін, оның қожайыны - жастар үшін аса маңызды
жауапкершілік екенін естен шығармауымыз керек.
Ең алдымен жастар деген кім? Жастар – бойында энергиялық қуаты мол,
еш нәрседен қорықпайтын, қорқынышынан үміті мол 16 мен 30 жас аралығындағы
әлеуметтік топ. Қазіргі жастар болашақ ел бастайды. Жастар қоғамымыздың
икемді де белсенді және мобильді бөлігі болып есептелуі тақырыптың
өзектілігін ашады. Дәл осы жастар он жылдан кейін біздің қоғамымыздың
негізгі бөлігіне айналады - өмірге деген көзқарасы толық қалыптасқан түрде,
олар өндіріс саласынан бастап, басқару салаларына дейін жетіп, қоғамның
одан әрі дамуына өз үлестерін қосады. Сондықтан да жастардың дүниетанымдық
көзқарастары мен жалпы білім қорының молдығы өте маңызды фактор [3, 170].
Ал, жаһандану заманында ақпараттық қоғамда әлемдік түрлі мәдениеттің
ықпалында өсіп, сонымен сусындаған Қазақстанның болашақ ел бастайтын,
өзіндік ұлттық дүниетанымы қалыптаспаған жастардың бет-бейнесі қандай?
Еліміз ананың құрсағында бір түтікпен тамақтанып, тоғыз ай, тоғыз
күні толғанда анасының құрсағынан ажырап бөлектенген жас нәресте секілді
егемендігімізді алып, Кіндіктен ажырап тамақ іздеген бала секілді бізде өз
алдымызға мемлекет боламыз, өз күнімізді өзіміз көреміз, өз
мәдениетімізді өзіміз жасаймыз - деп, әлемге есік терезімізді айқара
ашқанымыз сол еді, құдды жаһандану бүкіл әлемді шарпып, енді біздің
мемлекетті ғана күтіп тұрғандай лап қойды. Жаһанданумен түрлі Батыстық,
Шығыстық мәдениеттер елімізге енді де кетті. Еншісін енді алған Жап-жас
қазақ оның ішінде кеңестік жүйеде тәрбиеленгендер емес, екі ғасыр (XX
ғасыр аяғымен XXI ғасыр басы) тоғысында дүниеге келген жастар қай
мәдениеттің дұрыс, қайсысы бұрыс екендігін аңғармай қомағайланып біріңғай
барлығын қабылдай берді. Технологиясы жетілген Батыс адамын көргенде,
Шығыстың дамымай қалған елдері: Батыстың мәдениеті мықты. Олардың дәстүрі
мен мәдениетін қабылдасақ, солардай боламыз-деп ойлай бастайды. Сөйтіп
әлемде тепе-теңдік үйлесімділігі жойылады [3, 169].
Нәтижесінде рухани мәдениеті қалыптасып үлгермеген, өзіндік ұлттық
идеалы жоқ жастар, оқыған – тоқығанын, көрген-білгенінінің барлығын
өздерінің дүниетанымдарына айналдыра бастады. Тоғыз қатынның толғағы бірден
келген заман сияқты сырттан келіп жатқан түрлі мәдениеттердің дұрыс-бұрысын
үлкен буындағы ағалардың өздері айыра алмай қалған секілді. Ең алдымен
әлеуметтік-экономикалық жағдайымызды түзеп алайық деп жүріп, идеологиялық
жағдайға көңіл бөлінбеді.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде экономикалық, саяси, мәдени
дамуында дәл осындай немкеттіліктің шылауында кетіп барады. Әсіресе, бұл
енжарлық мәдени дамуымызға тектілік пен талғамның, саралау мен сараптаудың
әлсіреуіне соқтырып отыр. Сондықтан бүгінгі жаһандану дәуірінде ұлттық
мемлекеттің іргесін нығайту мен мәдени құндылықтарымызды сақтап қалу өте
актуальді проблемаға айналды. Мемлекетіміздің қоғамдық-саяси дамуындағы
мәдени бей-жайлық төмендегідей келеңсіз, зиянкес процестерді тудырды:
- елде жаппай қарабайыр бұқаралық мәдениеттің таралуы;
- жастар мен жасөспірімдердің мәдени талғамсыздығы;
- байырғы ұлт қазақ халқының мәдени мұралары мен құндылықтарын, тілін
қажетсінбеу;
- шығармашылық өнерінің сұранысқа ие болмауы;
- кәсібилік өнерден әуесқойлық өнердің басым түсуі, т.б.
Мұның басты себебі, біріншіден, жас тәуелсіз мемлекеттің мәдениетті
дамыту функциясы қалыптаспаған, екіншіден, мәдени сұранысты зерттеумен
қалыптастыру жолға қойылмаған. Ол үшін қазақ мәдениет қайраткерлерінің
рухани бірлігі, мәдени даму жаңа жүйеге салыну керек.
Біз балалар мен жас жеткіншектердің интелектуалдық өресі өздерінің
жас деңгейінен асып түсіп әлеуметтік бәсеке жолында өз балаларын
жекеменшік арнаулы мектептерге орналастыруға ұмтылуда. Әлбетте, балалар,
жастар жан-жақты, мол мағлұматты болып жетіліп келеді, бұл арада адамзат
баласы білімпаз болып отыр, білім беру жүйесі нығайып, кең қанат жайды,
ақпарат көлемі ұлғайды, демек, бұл факторларды назардан тыс қалдырмағанымыз
мақұл. Солай бола тұрғанымен, тәрбие ісінде мына мәселерге мән берілмей
барады: жақсылыққа сүйеніп, жамандыққа күйіне білу; қайғыны бөлісе білу;
қайрымдылық, қарапайымдылық; үлкенді сыйлап, кішіге ізетпенен қарау;
мейірбандық сияқты кісілік, адамгершілік қасиеттерді баланың тал бойына
егіп, санасына сіңіруге жоқпыз. Соның нәтижесінде өмірде күтпеген тосын
жағдайлар – парадокстар алдымыздан орағытып өтеді. Балалар қаршадайынан
шетелше бұлбұлша сайрайды, бірақ ана тіліне шорқақ немесе білмегеннен
бетімен жер басады. Ал тілін білгендер ділге жоқ. Яғни адамгершілік
витамині жетіспейді. Осындай жағдайда ұлттық мәдени бет-бейнемізді сақтап
қалумен қатар, оны дамытудың стратегиялық маңыздылығы мен болашақ үшін
атқаратын қызметін күшейту мемлекеттік деңгейдегі проблема болып тұр.
Жастардың жаһандану жағдайында өздерінің ұлттық болмысын жоғалтпау үшін
басты қағида: ұлттық болмысымызды, төл мәдени мұраларымыз бен
дәстүрлерімізді сақтау және мәдени құндылықтарымызды жетілдіре отырып,
жаһанданудың жаппай бірегейленуіне қарсы тұру.
Мемлекет қаншалықты дамыған сайын оның қауыпсіздігіне соншалықты
қатер туады деген Канттың И.белгілі көзқарасы бар. Мәселені мәймөңкелемей
төтесінен қоятын болсақ, елдің территориялық және рухани тұтастығына төнген
қауыптің алдын алудың өзіндік жолдары бар. Бұл жерде территориялық тұтастық
халықтың демографиялық жағдайымен анықталатын болса, рухани тұтастық
халықтың, оның ішінде жастардың жаһандану деп аталатын үлкен үрдістің
батыстану (вестернизация) деп аталатын қою шаңына ілесіп кетпеуі. Ол үшін
не істеу керек? Яғни олар рухани тұтастықты бұзатын түрлі мәдени ағымдар
мен идеялардың ағымына қарсы төл мәдениет пен руханиятты, салт-дәстүрді
қалқан етіп ұстау.
Мәдени білім тек жастар үшін ғана емес, барлық қоғамның әлеуметтік
топтары үшін де маңызды болып табылатын құндылық. Ал, мәдениет – адамның
рухани әлемін құраушы құндылық.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Егемендігін алған елімізде
бұл жұмыстың зерттелу деңгейі әлеуметтану, психология, педагогика саласында
кеңінен зерттеліп келе жатыр. Бірақ та, жастардың рухани мәдениетінің
қалыптасуын мәдениеттанулық тұрғыдан аз зерттелген мәселелер санатына
жатады.
Сонау антика кезеңінен Сократ, Аристотель, Платон, орта ғасыр
кезеңінің философтары Августин, Макиавеллиден бастап жаңа заман
философтарының философиялық идеяларынан бастау алған зерттеулер жеке
тұлғанының қалыптасуында маңызды орын алады.
Тақырыпта негізгі зерттеу объектісі болып табылатын жастардың
мәселесімен терең айналысқан бірнеше ғалымдарды айтуға болады. Жастардың
мәселелері жеткілікті деңгейде ғылыми зерттеудің пәні болып келеді. XX
ғасырдың басынан бастап әдебиет жанрында жастар өміріне арналған сұрақтар
қарастылған еңбектер жарыққа шыға бастады. Қазіргі зерттеушілердің
көпшілігі 1900-1909 жылдары жастардың әлеуметтануы пайда болды деп
есептейді. Сонымен жастар мәселесін зеретеудің әдістемелік және қолданбалы
аспектілері Қазақстандық ғалымдар - Әженов М.С., Биекенов К.У., Ғабдуллин
К.Ғ., Нұсқабаев О., Пузиков М.Ф., Қасымова Л.Н., НысанбаевН.М., Калашников
Н. еңбектерінде әзірленуде [4].
Зайниева Л.Ю., Омаров Ш., Сыдықов Ұ.Е. мақалаларында жастардың саяси
әлеуметтенуіне, мемлекеттік жастар саясатының нәтижелігіне талдау жасау
көрсетілген [5].
Көптеген зерттеушілердің ғылыми мақалаларында мәселенің жекелеген
аспектілері көрініс тапқан. Сонымен Жаманбалаева Ш.Е., Қазымбетова Д.К.,
Ляднева Ж.М еңбектерінде жастар арасындағы адамгершілік құлдырауға
тереңінен талдау жасалған, жастардың нормативті санасының сипаттары
анықталған [6].
Жаназарова З.Ж., Абдирайымова Г.С., Сарсенбаев А.С., Телебаев Г.Т.,
Калетаев Д.А., Золотухин С.А. еңбектерінде Қазақстан жастарының
трансформациясының мәселелері қарастырылады [7, 132]. Қазақстандағы жастар
мәселесі - ТМД және Отандық ғылымда әр қырынан, түрлі салаларда зерттеліп
жүрген мәселелердің бірі. 1990-жылдардан бастап, жастар тақырыбы ғылымның
түрлі салаларын саясаттану, философия, педагогика, тарих, әлеуметтану
қызықтыруда. Қазіргі кезеңде философиялық, мәдениеттанулық, әлеуметтік-
психологиялық және педагогикалық концепциялар негізінде жастар мәселесін
зерттеу деңгейі жоғары деңгейде. Жастардың әлеуметтік-мәдени бағдары және
жастар мәселесі туралы ой-пікірлер айтқан шетелдік және Отандық ғалымдарды
ерекше айтып кетуге болады. Жастарды әлеуметтік жағынан терең зерттеген
ғалымдар қатарына. Быков С.Н., Матлуенис А.А., Мансуров А.А., Рубина Л.Я.,
Саар З.А., Несмелов М.Ю., Земрах Т.В., Борисов Ю.В. және т.б. еңбектерін
келтіруге болады [8].
Филиппов Ф.Р. пен Руткеевич М.Н. зерттеулері де жастар мәселесін
тереңірек қарастырды. Шубкин В.Н. бір мезгілде дерлік Сверловскіде Филиппов
Ф.Р. пен Руткеевич М.Н. зерттеулер жүргізе бастады. Олардың зерттеу
тәсілдерінің өзіндік бір ерекшелігі мынада еді, жастар мәселелері кеңес
қоғамының әлеуметтік құрылымын жаңғырту мен ұрпақаралық әлеуметтік
өзгерістер арқылы қаралды. Қоғам дамуының үш құраушысына баса назар
аударылды: қоғамдық қажетіліктер, білім беру жүйесі мен жастар, сондай-ақ
олардың арасындағы қарама-қайшылықтар. Соның нәтижесінде жастар
әлеуметтануының жаңа бағыты пайда болды, студент жастардың әлеуметтік
мәселелері. Осы тақырыпты Свердловскіде Рубина Л.Я., Харьковта Якуба Е.А.
жалғастырды.
Жастар мәселесіне қатысты негізгі зерттеулерді ленинградтық мектеп
ұсынған әлеуметтік-психологиялық сала. Лисовскийдің бастамасымен жұмыс
жасайтын бұл сала эмпирикалық материалдың негізінде жастардың тіршілік
әрекетінің үлгілерін жасады. Оның жастар мәселесіне арналған көп кітаптары
60-жылдардың соңынан бастап осы уақытқа дейін жастардың мәселелері
жөніндегі ақпараттың негізгі әдіснамалық дерек көзі болып келеді [9, 23].
Ал осы ленинградтық мектеп аясында өз қызметін бастаған Кон И.С.
жасөспірімдік шақ пен Батыста кең тараған бағыт-жастардың субмәдениеті
психологиясымен айналысқан. 60-жылдардағы батыстың жастары туралы
зерттеулері қазіргі заманғы батыста өте құнды [10, 27].
Руханилық, рухани - адамгершілік құндылықтар мәселесінің
акциологиялық аспектіні батысеуропа философисының көрнекті өкілдерінің
еңбектері арналған. Олардың арасында Гегель Г., Гуссерел Э., Джеймс У.,
Шопенгеуэр А., Шпенглер О., Ясперс К. атап өту керек.
Классикалық әлеуметтануда өмірлік стратегиялар ұғымы әлеуметтік
ойлардың әртүрлі ағымдарында көрініс тапты. П. Бергердің, Т. Лауманның,
А.Шюцтің еңбектерінде тұлғаның өмірдік әлемнің субъективтілігінің және
интерсубъективтілігінің концепциялары феноменологиялық дәстүрде қолданылады
[11, 46].
Жалпы, бұл зерттеулердің барлығы жастар мәселесін жан-жақты
қарастырғанымен, қазіргі информациялық, техногендік кезеңде бұл тақырыптағы
зерттеулер әлі де жеткіліксіз. Жастардың әлеуметтік бейімделу, мәдениет
саласындағы, саяси процеске қатысуындағы белсенділіктері жөнінде терең
сараптамалар жасау бүгінгі күнде басты міндет. Уақыт өткен сайын жастар
арасында әлеуметтік-саяси, мәдени құндылықтар өзгеріп, дүниеге деген жаңа
көзқарас пайда болады. Бүгінгі жастардың қоғамдағы белсенділіктерін және
олардың өміріндегі дәстүрлі құндылықтардың ролін анықтау өте маңызды.
Сондықтан да қоғамдағы жастардың мәселесін жан-жақты зерттеу ізденісімнің
өзіндік ерекшелігін білдіреді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ақпараттық қоғамдағы жастардың
рухани мәдениетін қалыптастыру мәселелері, жастарының арасында дәстүрлі
ұлттық болмыс пен иновациялық жаңашылдықты сабақтастыру жұмыстың мақсаты
болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер белгіленді:
- жаһандану процесінде Қазақстан жастарының ұлттық рухани
құндылығын сақтап қалу. Кімде-кім өткенін меңгерсе, болашағын
меңгереді. Сол себепті тамыры тереңде жатқан руханиятымызды
қайта жаңғыртып жастардың жүрегіне сіңдіру;
- Батыстық немесе Шығыстық желбуаз, арзанқой мәдениеттерге
еліктемейтін, оған қарсы тұратын жастардың өзіндік ішкі рухани
потенциалын қалыптастыру;
- жастардың ұлттық болмыс пен төл мәдениетті құрметтеп, оны
сақтауды жүзеге асыруы;
- жастардың бойында елдік идеялогиясымен рухты қалыптастыру;
- қазақ жастары бойында дәстүрлі құндылықтарды қалыптастыра
отырып қазақ потриотизімін жетілдіру;
- жастардың рухани белсенділігін жетілдіру арқылы олардың өзін
өзі басқару қабілеттерін қалыптастыру, отанға және кәсіби
қызметке деген сүйіспеншілігін арттыруға лайықты іс шаралар
жүзеге асыру.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстандағы жастар мәдениетінің
әлеуметтік өзгерістер кезіндегі мәдени құндылықтық бағдары.
Зерттеу жұмысының пәні. Әлеуметтік өзгерістер кең мәтініндегі жастар
мәдениетінің рухани дамуының бағдары және мәдени бетбұрысын зерттеу.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеудің
теориялық - әдіснамалық негізін жалпы философиялық ұстанымдар мен
категориялар, мәдениеттанулық ұстындар, сондай-ақ ізденіс тақырыбы бойынша
алға қойған мақсатқа жету үшін әсемдік дамудың жалпы заңдықтарына
негізделген теориялық және практикалық зерттеу тәсілдерін құрады. Зертеу
жұмысының теориялық - методологиялық бағытының қалыптасуына ТМД елдеріндегі
және жоғарыда аталған қазақстандық ғалымдардың еңбектеріндегі жастар туралы
пікірлері қазіргі әлеуметтік санаға ерекше серпіліс әкелді.
Сонымен қатар ғылыми жұмысты қарастыру барысында біз тәуелсіздіктің
негізгі ұстанымдарына, жастар саясатына, экономиканың әлеуметтік мәдени
бағытына, нарықтық қатынастарға, еңбек мәселесі қарастырылған, білім,
әлеуметтік қамсыздандыру және т.б. нақты анықтама берілген Елбасының жаңа
Қазақстан -2050, Тәуелсіздіктің бес жылы, Бейбітшілік күнделігі,
Тарих толқынында, Сындарлы он жыл, Еуразия жүрегінде атты
еңбектеріне, әр жылғы жолдауына сүйенеміз.
Диссертациялық еңбектің ғылыми жаңалығы. Алынған нәтижелерді білім
беру үдерісінде, ұлттық дәстүр аясында жаңа мәндік құрылымдар мен талдау
нысандарын ашып көрсетуде кеңінен пайдалану мүмкіндіктерін туғызады.
Сонымен бірге бұл әдіснама жаһандану мен бірге ұлттық дәстүрлі мәдениеттің
қалыптасуы, жаңа мемлекеттіліктің қалыптасуы жағдайындағы тұлға болмысының
дамуындағы дәстүрдің маңызы мен рөлінің артуын айқындауға мүмкіндік береді.
Қазіргі Қазақстан жастарының ұлттық дәстүрлі келбетін қалыптастыру жаңаша
көрсетіледі.
- байырғы және қазіргі кездегі Отан ойшылдарының еңбектерінде
сараланған ұлтық мәдени негізгі идеялары, ұстындары мен
теориялық негіздері айқындалады;
- жұмыстың қорытындысы бойынша ұлттық дәстүрдің қазақстандық
бірегейлік пен қазақстандық патриотизмді қалыптастырудың негізі
болып табылатындығы дәйектелінеді;
- әлемдік мәдениеттің даму векторына қосылған Қазақстанның
жаһандану жағдайындағы ұлттық бірегейліктің даму стратегиясының
негізгі бағдарлары анықталады;
- ұлттық мұраны зерттеу контекстінде жаһандану жағдайындағы
қазақстандық ұлттық идея мен патриотизмді қалыптастыру бойынша
ғылыми - тәжірибелік және әдіснамалық ұсыныстар әзірленетін
болады.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдамалар.
1) Қазақстанның тәуелсіздігін қалыптасу және нығайту процесінде
қоғамның демократиялануы және мемлекеттің экономикалық негіздері жастардың
әлеуметтік мәртебесіне, әлеуметтік - рухани мәдениетіне ықпал еткенін ойдан
шығармау қажет. Бүгінгі жастардағы жаңа жағымды уақыт қаһарманы обрызы,
оның әлеуметтік - мәдени болмысын белгілейтін дәлдік қасиет деген тұжырым
жасалады.
2) Жас ұрпақтың санасы өзгеріп жатқанын ескере отырып, жаңа
мемлекеттік құндылқтардың қалыптасуы рухани фактор әрі жастар саясатын
дұрыс жүргізуге негіз болады; ұрпақ сабақтастығының болашақтағы өндіріс
күшін арттыруға күші жететін білім мен мәдениет саласы ретінде тұтас ескеру
қажет. Бұл орайда білім саласындағы реформалар Қазақстанды әлемдік
өркениетті мәдениетке бастайтындай және техногенді өркениеттің дәстүрлі
мәдени кеңістік құрлымын бұзбайтындай шеңберде жүргізілуі тиіс дейтін
тоқтамға келеміз.
3) Жастар мәдениетінің қалыптасуымен даму бағытындағы синкретті,
эмоционалды, метафизикалық құбылыс ретіндегі дәстүрлі мәдени үрдістердің
және рационалдылықтың жоғарғы формасы ретінде прагматистік, утилитарлық,
функционалды техногенді мәдениетінің арасындағы өзара қатынасындағы
қайшылықты мәселелерге талдау жасай отырып, жастар мәдениетінің
демократиялық формасын қалыптатырудың қажеттілігі жөнінде тұжырым жасалады.
Жастар бойында тәуелсіз мемлекетке адекватты демократиялық сана
қалыптастыру маңыздылығына қатысты ой қорытылады.
4) Ұлттық мәдениеттегі жастардың үлес салмағын сақтап қалу үшін және
оны үстемелеу үшін жастардың ұлттық санасының бұзылмауының жолдарын ізде
әрі оны анықтау мәселесі тұрақты нысан болуы шарт деп есептейміз. Дәстүрлі
ұлттық мәдениет жүйесіне жстардың сенімі оны еселеудегі базалық атрибут
болуы объективті, қажеттілік санатында тұруы керек деген тұжырымға келеміз.
Сонымен бірге, этномәдениеттегі жастардың рөлін арттыру үшін заңнан көрі
адамға ішкі рухани доминаттардың басымдлығын асыратын моральдық нормалардың
маңыздылығын бағалау қажет деген тұжырым жасалады.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Жұмыстың ғылыми
нәтижелерін мәдениет философиясы, әлеуметтану, саясаттану, философиялық,
діни және мәдени антропология, арнайы орта білім беретін және жоғары оқу
орындарында философия және дінтану бөлімдері студенттерінің арнаулы
курстарында кеңінен қолдануға болады. Адамның рухани ерік - бостандығы мен
жастардың қайрат - жігерін қалыптастыруға арналған арнайы курс
ұйымдастыруға болады.
Қазіргі жаһандану үрдісінде қазақ қоғамы өзінің діні мен ділін, салт
- санасын сақтап қалатын мүмкіндіктерді пайдалануға маңызы зор. Осы орайда
жұмыстың негізгі идеяларын жалпы білім бретін мектеп оқушыларын, студенттер
мен магистрларды ұлттық және рухани тұрғыдан тәрбилеу үрдісінде де кең
қолдау табады деген сенімдеміз.
Диссертация жұмысының құрылымы: Зерттеліп отырған тақырыптың
мазмұнына сай, үш тараудан және жеті бөлімшеден, қорытындыдан, сілтемелер
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімімен тұрады.

1 ЖАСТАР МӘДЕНИЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Жастар және оның әлеуметтік-мәдени болмысы

Ең алдымен жастар деген кім? Жастар – бойында энергиялық қуаты мол,
еш нәрседен қорықпайтын, қорқынышынан үміті мол 16 мен 30 жас аралығындағы
әлеуметтік топ. Қазіргі жастар болашақ ел бастайды. Жастар қоғамымыздың
икемді де белсенді және мобильді бөлігі болып есептелуі тақырыптың
өзектілігін ашады. Дәл осы жастар он жылдан кейін біздің қоғамымыздың
негізгі бөлігіне айналады - өмірге деген көзқарасы толық қалыптасқан түрде,
олар өндіріс саласынан бастап, басқару салаларына дейін жетіп, қоғамның
одан әрі дамуына өз үлестерін қосады. Сондықтан да жастардың дүниетанымдық
көзқарастары мен жалпы білім қорының молдығы өте маңызды фактор.
Жастар ұғымына алғашқы анықтама 1968 жылы берілген В.Т. Лисовский:
Жастар - әлеуметтену процесінен өтіп жатқан, ересек жасында кәсіби –
білімі, мәдени және өзге де әлеуметтік функцияларға ие болатын адамдар
ұрпағы. Нақты тарихи шарттарға байланысты жастардың жас критерилері 16-дан
30 жас аралығында өзгеріп отыруы мүмкін - деген анықтамасын берді.
Кейініректе толық анықтаманы И.С. Кон берді: Жастар - әлеуметтік
психологиялық ерекшеліктерімен шартталған және әлеуметтік жағдайының
ерекшеліктері, жас ерекшеліктерінің жиынтығы негізінде бөлініп отыратын
әлеуметтік демографиялық топ. Жастық шақ нақты бір фаза, өмірлік цикл
сатылары биологиялық тұрғыда әмбебап болып келеді, бірақ оның әлеуметтік
статусы және әлеуметтік – психологиялық ерекшеліктерінің әлеуметтік –
тарихи табиғаты өзгеше және ол қоғамның әлеуметтену заңдылықтары,
мәдениеті, қоғамдық құрылымдарына байланысты дамып отырады [12, 39].
Біріккен Ұлттар Ұйымының көрсетуі бойынша,1995 жылы әлемдегі 15-24
аралығындағы жастардың саны 1.03 млрд адам немесе жалпы халықтың 18 пайызын
құраған. Әлем жастарының 84 пайызы 1995 дамушы елдерге тиесілі болған.
Болжам бойынша бұл көрсеткіш 2025 жылға дейін 89 пайызға дейін көтеріледі.
Олай болса дамушы елдердің басым көптігін жастар құраса, халқының 40
пайыздан астамы 15 дейінгі жастардан тұрса, ал дамыған елдердің ол
мөлшердегі жастары 25 пайыздан кем түседі [13, 7]. сұрыптай келе бүкіл әлем
жастары өздерінің даму деңгейлерін әркелкілігіне, экономикалық-әлеуметтік
жағдайларының әртүрлілігіне қарамастан қоғам өмірінің белсенді субъектісі
болатынына әбден көз жеткіземіз И.М. Ильинскидің сөзімен айтқанда
адамзаттың жаһандық мәселелері мен жаһандану үрдісінің өлшемі де болмыс
бітімі де жастарға қатысты, тұрақты даму идеясын бәрінен бұрын ұғынуға және
жүзеге асыруға тиіс болатын да жастар, нақ сол жастар ғалымдық жаңа әдепті
құндылықтардың жаңа жүйесін игеріп солардың негізінде өмір сүруді үйренуге
тиіс [14, 180].
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, қорыта айтқанда жастар - ол
қоғамның әлеуметтік -демографиялық тобы; ол жастыққа тән сипаттамалардың
жүйесі. Біз жастар терминін қоғам әлеуметінің жастар тобы шоғырын білдіру
үшін және ғылым - соцолог Г.С. Абдрайымованың сөзімен айқанда, қазіргі
тарихи үрдіс аясында келешек құндылықтарын сомдайтын, жаңа қоғамның пайда
болуына негіз қалайтын, ескіргенді жаңартатын, қоғамды алға жетелейтін ұлы
күшті сипаттайтын ұғым ретінде қолданамыз [15, 34].
Мәдениет философиясы тұрғысынан алғанда жастар ұғымы мәдени
онтология және мәдени анторпология жүйесіне енеді. Осы негізге сүйене
отырып, жастар ұғымын ғылыми субстанционалдық категория деп айту орынды деп
есептейміз. Егер философиялық антропологияда жастар- адам жүйесі жалпы
бүтіндік деңгейде қарастырылса, ал мәдениет философиясында бұл жүйе нақтылы
дәрежеде: ол үш түрлі формада: жастар- индивид, жастар жеке даралығы және
жастар тұлғасы. Н.А. Нұрғалиевтің көзқарасын біздің мәселе шеңберінде
қарастырсақ, олар бір бірінен өздерінің даму деңгейіне қарай ажыратыды:
жас адам жай индивид ретінде салыңқы құбылыс, тұлға ретінде басыңқы
дамыған құбылыс болып табылады [16, 25].
Соңғы жылдарда жастар жайлы әлеметтік және демократиялық қоғам көп
бас қатырып жүр. Көптеген саясаткерлер және белсенділердің айтуы бойынша
жастарды саяси және әлеуметтік мәселелерді шешуге ат салыстыратын болса
олардың азаматтық құқықтарын артырған болар еді деген. Сонымен қатар
жастардың мәселесін, қоғамдағы орнын қарастыру ересек адамдар үшін оңай
мәселе емес. Бұл мәселе мемлекеттік деңгейде қарастырылатын үлкен
мәселелердің бірі [17, 640].
Жастар – қоғам жүйесін алатын болсақ, олардың арасындағы
антологиялық тұтасытықты байқаймыз. Бір жағынан, қоғамның өзінің қалаптасуы
мен дамуы жастардың әлеуметтік-мәдени болмысының, тұлғалық обрызының
қалыптысуы мен даму бағыты болса, екінші жағынан, жастардың субъект
рентінде қалыптасып дамуы қоғамның жетілуі үдісі болып табылады. Қоғам мен
жастар бір-бірінсіз түсіндіруге, бірін екіншісінен бөліп қарауға болмайтын,
бір-бірінсіз өмір сүре алмайтын тұтас құбылыс. Олар бір-бірімен субъект-
объект аппозициясында өмір сүретін жаратылыстар. Жастар тұлғасының
қалыптасуы белгілі бір әлеуметтік ортаның, әлеуметті жүйенің мәдени
ұстанымдары мен нормалар кеңістігіне енуі әрі оны игеру процесін білдіреді.
Ал әлуметтік-мәдени ортаның қозғалысы - ол жас адам өмір жолы. Білім беру
мен тәрбие арқылы қоғам жастарды әлеуметтендіріп қана қоймайды, сонымен
қатар, жаңа идеялар мен көзқарастарды ұстанатын жастар да өз кезегінде
қоғамды өзіне бейімдеуге мәжбүрлеп, әлеуметтік жүйені өзгертіп әрі дамытып
отыруға ықпал жасайды [18, 87].
Әлеуметтік-мәдениеттану тәсіліне жастардың нақты мәселелерін қоғамда
жүріп жатқан процестермен байланысты талдау керек. Осы бағытты ұстанып
жүрген әлеуметтанушылар жастардың ішкі дүниесін нақты ұғымдармен,
идеялармен, мақсаттармен және жас адамдардың мінез-құлқымен салыстырып
пайымдауға ұмтылады. Осы аталған субъективті көріністер мәдениеттің белгілі
бір түрлерінде көрінетін үдерістердің салдарлары ретінде белгіленеді.
Жастардың мән-мағыналық анықтамалары субмәдениеттің нысандары ретінде
қаралады. Мәдениет ұғымы мұнда бірнеше мағынада пайымдалады: мәдениет
әлеуметтік нормаларды меңгерудің дәрежесі, мәдениет адамзат жинақтаған
байлықтың қосындысы, адам қызметінің тәсілі.
Қазіргі кезде әлеуметтік-демографиялық, педагогикалық және
психологиялық әдебиеттерде жастардың жасының төменгі және жоғарғы
жастық шекарасын анықтауда әр түрлі ағымдар бар. БҰҰ Халықаралық жастар
жылын өткізгенге дейін жеткіншек кезең деп 10 нан 19 жасқа дейінгі жасты
санап келген. Себебі дәл осы жастық интервал статистикалық және
демографиялық есептерде қолданылады. 1985 жылы БҰҰ Халықаралық жастар жылын
өткізілуіне байланысты жастық шақ деп 15 жастан 24 жасқа дейінгі кезеңді
белгіледі [19, 64]. Сонымен қатар елімізде ғалымдардың пайымдауынша жастар
еңбекке қабілетті тұрғындардың шамамен 50% құрайды. С.Ж Туркпенованың
ойынша, жастар мәселесі қазіргі кезде қоғам өмірінің әр түрлі салаларының
трансформациясымен ғана емес, сәйкесінше, кәсіби білімнің жоқтығына
байланысты, рөлдер мен статустарды бөлудегі көзқарастың екінші
деңгейлігімен, жастардың өзінің мүдделері мен құндылықтарын толық сезіну
процесінің аяқталмағандығымен байланысты [20].
90-жылдардағы жастар қоғамның әлеуметтік-мәдени өнімі болып
көрсетілді, өйткені С.И Левикова, Н.Д. Вавилина авторлардың өздері атап
өткендей, әр қилы тарихи уақытқа жататын жастардың сана-сезім деңгейі мен
мінез-құлықтарының әлеуметтің нысандарында айтарлықтай айырмашылықтар бар.
Әр түрлі мәдениеттерге жататын жастардың дүниетанымы мен мінез-құлықтарының
әлеуметтік нысандарындағы айырмашылықтарды да атап өтуге болады. Елдердің
әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері жастарға әсерін тигізеді, сондықтан
жастар ұғымы тек тарихи ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік-мәдени
түсінік болып табылады. Жастар әлеуметтік топ ретінде өзіндік ерекшелігі
олардың ұдайы қоғамдық әсер етудің объектісі қасиетінен әлеуметтік
түрлендіргіш қызметтің субъектісі болу қасиетіне өту күйінде
тұратындығында. Жастардың әлеуметтік мәні де осында.
Жастарды әлеуметтік топ ретінде талдау алдыңғы ұрпақтың сіңіретін
әлеуметтік тетігі арқылы, екінші жағынан дербес және өзінің бойындағы
құндылықтары мен әрекет стандарттарын әкелетін жеке тәжірибесі негізінде
қоғамның әлеуметтік құрылымының табалдырығында тұрып, қоғамдық қатынастар
қалыптасып қалаған әлеуметтік-стратификациялық тәртібіне әсер етуші
әлеуметтік топты зерттеу дегенді білдіреді. Жалпы, жастар өздерінің жас
ерекшеліктеріне байланысты әлеуметтік ұстаным мен әркеттердің иновациялық
түріне әкелуі және әр түрлі девианттық іс-әрекеттерге тез ұшырайды.
Жастардың әлеуметтік, мәдени топ ретінде белсенділігінің субмәдени тұстарын
зерттеуде чикаго мектебінің өкілдері алғаш болып ат салысты В.У. Уайт, А.
Коан, Г. Беккер, секілді ғалымдар XXI ғасырдың 20жылдары қала жастарының
ерекше топтарын зерттеуде үлкен үлес қосты. Ал, жастар әлеуметтануындағы
субпәннің қалыптасуындағы маңызды ролді Г. Парсонс алды. Ол жастар
мәдениеті деген терминді ғылымға енгізді. Карват және Маляновскийдің
теорияларының басты негізі жастардың әлеуметтік субъектілігінде. Олар
мынандай факторлар арқылы көрініс береді:
- жастар мәдениет сипаттағы әлеуметтік топ болып табылады;
жастардың ерекшелігі бір мезгілде әлеуметтенудің объектісі және
субъектісі болып табылатын топ сипатында байқалады;
- үлкен әлеуметтік топтардың барлық атрибуттарына ие болып, сонымен
қатар қоғамның негізгі әлеуметтік топтарына тән статусты
иемденбей, жастар ұрпақтық және мәдени топ болады;
- жастардың әлеуметтік топ ретінде ерекшелігі әлеуметтік
біртектіліксіздікке негізделген, оны даярлау сатылары қоғамдық
практикаға толық дайын еместігін ерекшелеп көрсетеді;
- жастардың әлеуметтік қажеттіліктерінің және оларды жүзеге
асырудың қоғамдық шарттары мәселесі салдарынан қозғалысы
ұйымдастырылады;
- әлеуметтік қажеттіліктердің жүзеге асуының негізгі факторы
жастардың жеке белсенділігі, саналы, рационалды, дербес өзін-өзі
іске асыруға қабілеттілігі арқылы көрінетін жастардың
субъектілігі болып табылады [21, 81].
Кез-келген қоғамдағы сияқты, елдегі жас ұрпақтың қандай болып
өсетіні, олардың қандай құндылықтарды уағыздайтыны, жастар өкілдерінің
өздерін дар тұлға ретінде көрсете алмайтындықтары елімізді бей-жай
қалдырмайды. Қазіргі жастар өздерінің қалыптасуында жаңа әлеуметтік
қатынастар құру кезеңінен өтеді. Сондықтан қазақстандық қоғамдағы қоғамдық
және экономикалық құрылымның өзгеріске ұшыраған жағдайларында өмірде өз
тағдырын өзі шешу үрдісінің ерекшеліктерін зерттеу базасын жариялау кезінде
елдегі тәрбие-білім беру үдерісінің роліне баса назар аудару керек.
Соңғы жылдар Қазақстан үшін білімнің мазмұны мен ұйымдастыру
деңгейіне, оның сапасы жөніндегі критерийлерді анықтауға, білім беру
технологияларын іздестіруге қатысты көзқарастарды байыппен қарау кезеңіне
айналды. Сондықтан да жастардың кәсіптік білім алулары мен алғаш жұмысқа
орналасулары олардың өз тағдырларын өздері шешудегі аса маңызды белес
болып табылады. Қазіргі кезде білім беру шешуші маңызға ие бола түсуде. Ол
бастауыш білім мен үздіксіз білім алу арасындағы дәстүрлі айырмашылықтардың
аясынан шығып, шұғыл өзгерістер жүріп жатқан дүниенің бізге қояр талабының
жауабы болып табылады. Бірақ та, бүгінгі күннен кешіктірместен уақыт талап
ететін өскелең ұрпақтың негізгі ерекшеліктерін, бағдарын анықтау қажет.
Әсіресе осы мағынада студент жастар қоғамдағы өзгерістерге өте сезімтал
келеді. Оның үстіне студенттік жылдар ең күшті дағдарыстардың біріне
жатады. Бұл кезеңді бастан кешірудің маңыздылығы мынада, жастардың
сәйкестік дағдарысы қоғамның-жаңа әлеуметтік үлгідегі қоғамның өзінің
тағдырын шешумен қатар келеді. А.И. Ковалеваның пікірі бойынша,
әлеуметтіктің осы жаңа үлгісі жеке адамның әлеуметтік сапаларына мүлде
қарама-қарсы талаптар қояды: жеке адамның даралығына, жеке мүдденің
басымдығына, өз күшіне сенуге, бастама көтеруге, іскерлікке, байлықтың
мақсат ретіндегі құндылығына бағдарлайды. Білімді өмірдегі игіліктер мен
жетістіктерге жетудегі, сондай-ақ өздерінің өмірлік жоспарларын іске
асырудағы құндылық ретінде студенттердің атағаны өте дұрыс. Жастардың
тұлғалық, жеке өмірге бастамасы жоғары оқу орындарынан бастау алады.
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер білім
беру саласын жетілдіруді талап етеді.
Жастардың кәсіби әрекетті игеруі оқыту процесінде жүзеге асады. Оқу
іс-әрекетінің толық анықтамасын, Д.Б. Эльконин берген: оқу іс-әрекеті
алдыменен сол оқушының өзіндегі өзгерістердің жүзеге асатын әрекеттік
нәтижесі. Бұл іс-әрекеттің өзгеруі бойынша оның жемісі болып субъектінің
өзінің орындау барысы болып табылады. Мұндай түсінікте оқу іс-әрекетінің
пәні болып сол студенттің әлеуметтік тәжірибенің элементтерін игеру жолында
құрылатын тәжірибесі анықталынады, ал жемісі-студенттердің өзі және олардың
дамуы [22]. Жастар өзінің оқу әрекетінде жаңа, тіпті көптеген жағдайларда
биік сатыларға көтеріледі-мұғалімнің жетекшілігімен және күнделікті
сабақтан алған білімімен қоршаған ортаның ғылыми бейнесін өз бетінше
игереді және өз бетімен оқу тәсілдеріне ие болады. Д.Б. Эльконин және В.В.
Давыдовтың еңбектерінде оқу іс-әрекеттері-бұл теориялық білімді меңгеруге
бағытталған және ойлаудың интенсивті дамуын икемдейтін студенттердің
белсенділігінің арнайы түрі. Оқу әрекеті оқытудың ерекше қыры болып
табылады, өйткені студент оны өзі жүзеге асырады және өзін-өзі белсенді
түрде өзгертіп, ұйымдастырады [23, 67]. Жоғары оқу орындарының студентті
белсенділігін қалыптастыруда, тұлға болып қалыптасуында маңызы өте зор.
Жастар-тұлға болып табылады. Тұлға-дербес әрекет ететін субъект ретіндегі
нақты жеке адам болмысын, қайталанбас, ерекше әдісі, адамның қоғамдық
өмірінің дара нысаны. Тұлға әлеуметтік тіршілік ету әдісі жағынан дара
болады, оның өзіндік дүниесі ерекше өмір жолын белгілейді және ол мазмұны
жағынан әлеуметтік жағдайлармен анықталады. Ал тегі, құрылымы және нысаны
жағынан даралық сипатта болады. Ғалымдардың тұлға жөнінде көптеген
концепциялары бар. Соның ішінде Д.Н. Узнадзенің тұлға туралы пайымдауларына
тоқталайын. Ол өзінің тұлға концепциясында әртүрлі психологиялық орнықтылық
турады сенімсіз пікірлерді экспериментті түрде зерттей отырып, орнықтылық-
бұл субъектінің біртұтас бағытылығы, белгілі бір қажеттілік туындаған кезде
субъектіде спецификалық мінез пайда болады. Оны белгілі бір іс-әрекетті
жасауға дайындығы, өзекті қажеттілікті өтеуге деген бағыттылық, иекемділік
болып табылатын орнықтылық ретінде сипаттауға болады. Д.Н.Узнадзенің пікірі
бойынша, орнықтылық екі деңгейлі психологиялық белсенділік әрекетін
бақылайды: бейсаналы және саналы деңгейіндегі іс-әрекет импульсивті
орнықтылық негізінде іске асады. Ол белгілі бір субъектінің танымдық затына
айналады [24, 191].
Белсенділік категориясы тұлғаның танымдық және шығармашылық
мүмкіндіктері туралы негізгі ғылыми білім болып табылады. Қазіргі кезде
белсенділіктің табиғаты туралы, алғашқы қайнар көзі оның қалыптасуы мен
пайда болуының формасы және түрі, механизмдері туралы ой-пікірлер,
ұсыныстар әрекет пен сана, мінез-құлық және қарым-қатынас мәселелерін
теориялық және эксперименттік зерттеулер нәтижелерінің талдауына негізделіп
қалыптасады. Белсенділік студенттің оқу әрекетінің жалпы сипаттамасы
ретінде көп деңгейлі құрылымға ие. Белсенділіктің жан-жақтылық табиғаты оны
зерттеудегі жүйелілік бағытты қолдануға негізделген. Жастардың
белсенділігін арттырудағы өзіндік сана-сезімінің реттегіштік рөлі жастардың
өзін практикалық және танымдық іс-әрекетінің субъектісі, жеке өзінің
адамгершілік қасиеттерін, қызығушылығын, құндылығын, мұратын және мінез-
құлқын тұлға ретінде ұғынуы мен бағалауында көрінеді. Өз бетінше
ізденімпаздықпен жұмыс істеу, білу, яғни оқу материалын таңдау, жаңаны
қабылдау мен меңгеру, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білу т.б.
студенттердің тұлғалық белсенділігін қалыптастырудың алғы шарттары болып
есептелінеді. Тұлғаның белсенділігін екі жол арқылы арттыруға болады: өзін-
өзі тәрбиелеу, мемлекеттік, ұйымдық, ұжымдық қолдану арқылы. Жастардың
өзіне сыни көзқараспен қарай отырып, өз мүмкіндігін өмір талабына сәйкес
бағдарлай білуінің негізінде, өз мақсатын нақтылап, ойын бір тұрақты
түйінге байланыстыра алу қабілеттілігі белсенділіктің белгілі бір мәнді
көрсеткішке жеткізетіндігі сөзсіз. Өзін-өзі белсендіретін студент қай
уақытта да өзінің мүмкіндіктерін үнемі толық ашып, дамытуға ұмтылушылық
қасиеті тән тұлға. Осындай тұлға болып жетілуде студенттер болашақта
шығармашылыққа, толыққанды қарым-қатынас жасауға, өз ойындағысын орныдауға
қабілетті бола отырып, ізгілікті, тұлғалық бағдары тәрбие жүйесінде өзін
қалыптастыра алады.
Оқыту процесінде жастардың өзіндік белсенділігін арттыруда оқытушылар
оқытудың белсенді әдістерін қолдану тиімді, әсіресе интерактивті әдістер.
Интерактивті оқыту адамдардың арасындағы қарым-қатынас пен өзара әрекеттесу
психологиясына негізделген оқушының іс-әрекетінде бастапқы орын жеке оқушы
индивид ретінде ғана емес, сұрақтарды талқылайтын бір-бірімен қарым-
қатынасқа түсетін бүкіл топ болып келеді. Интерактивті әдістерді қолданған
кезде интеллектілі белсенділіккке адамдар ұжымды түрде дұрыс жауапты
іздеген кезде пайда болатын жарыс әсер етеді. Интерактивті әдістердің
арасынан мыналарды қолдануға болады:
Эвристикалық әңгіме - Сократтың эвристика әдісінен атын алған
грекше табамын, ашамын. Бұл әдіс өзінің ежелгі гректің нұсқасында негізін
Сократтың әңгімесінен алған оқыту жүйесін ұсынады. Психологиялық жағынан
эвристикалық әңгіме-бұл мәселенің жауабын іздеу ретінде ұжымдық ойлау
немесе әңгіме. Арнаулы пәндерден сабақ беру кезінде қолданылады. Мұнда
студенттер мұғаліммен бірлесе отырып шындықты іздеуді іске асырады.
Эвристикалық әңгіме мәні бағытты мақсатта және бірлікте қойылған сұрақтар
арқылы жастардың алғаш білімдерін естеріне түсіріп, жаңа білімді игертілуін
өздігінен ойластырып және қорытындылау жолдарын жандандырады. Әңгіме
кезінде жастардың ойы оқытушының ойын қайталау болып отырады [25, 414].
Дөңгелек үстел әдіс педагогика, саясаттану ғылымынан алынған болатын.
Дөңгелек үстелден әдетте әр-түрлі саясаттың және ғылым бағыттарының
өкілдерінің қандай да бір мәселені талқылау үшін ұйымдастырылады. Оқытуда
дөңгелек үстел әдісі әр түрлі мамандардың қатысуымен теориялық мәселелерді
терең меңгеруді арттыру үшін мәселені әр түрлі ғылыми деңгейде қарастыруда
қолданылады.
Іскерлік ойыны. Әдіс алдымен білім беру жүйесінде емес, басқарудың
тәжірибелік аймағында пайда болады. Қазіргі кезде іскерлік ойындары түрлі
тәжірибелік аймақтарда қолданылады: зерттеу жұмыстарында проектілік
зерттеулер процесінде, сонымен қатар әскер ісінде, жоғары оқу орындарында
әр түрлі кәсіптегі мамандарды дайындау кезінде іскерлік ойыны басқару
әрекетіне оқыту кезінде қолданылады.
Тренинг. Тренинг термині “ағылшынның train, training сөздерінен”
оқыту, тәрбиелеу, жаттықтыру, үйрету сияқты мағынаға ие. Әлеуметтік-
психологиялық тренингтің жалпы мақсаты-қатынастағы тиімділікті арттыру
міндетті түрде қатынастағы мінез-құлықты, адамның қабілеттілігін, жеке
тұлғаның қатынас жүйесін шындай түсу және дамытумен анықталатын білімді
меңгеруімен, қабілеттілігі мен дағдыларын қалыптастырумен байланымты түрлі
кескіндегі бірқатар міндеттермен нақтылана түседі.
Лабораториялық сабақ. Жастарға психологиялық күйлерін, топтарға
адамдардың өзара әрекетіндегі әлеуметтік-психологиялық механизміндегі
ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі. Лабораториялық сабақтың негізгі
ерекшелігі-психологияны ғылым ретінде оқуында жастарды зерттеушілік жағынан
қарастыра оқыту болып табылады. Ғылыми идеялар, дәрісте естігендері және
арнайы әдебиеттерден оқығандары, зерттеулерде тексеріс табады, студенттің
жеке тәжірибесімен, сол себептен жақсы меңгереді.
Жастарды шығармашылық оқуы. Бұл әртүрлі қиын мәселелерді шешу
кезіндегі олардың ой өрістерінің дамуы болып табылады. Сондықтан да мұндай
жаттығуларды оқытушылар тек дәріс сабақтарына ғана емес, сонымен қатар
практикалық, лабораториялық және семинарлар сабақтарына да дайындайды [26].
Оқу іс-әрекеті сипаттамасы және оған сәйкес жүріс-тұрысы бойынша
жастардың үш типін ажыратуға болады:
- жастардың бірінші типіне сәйкес олардың қызығушылықтары білімнің
жоғарғы шегіне жетеді, оқу жоспарлары мен пән бағдарламалары жан-жақты
қарастырады. Олар ЖОО өмірінің барлық сфереларында белсенділік
танытады және болашақ мамандығы бойынша әр түрлі кәсіби дайындықтарға
өздерін бағыттайды;
- екінші тип мамандық жайында нақты мәлімет алуға бағытталған. Бұл
жерде студенттердің танымдық іс-әрекеті оқу бағдарламаларымен
танысумен шектеледі. Белсенділіктің барлық жүйесі кәсіптің
маңайындағы қызығушылық шеңберінде ғана жүзеге асады;
- үшінші типтегі жастарға танымдық белсенділік оқу бағдарламасы
шеңберіндегі білім мен дағдыларды меңгеруге бағытталған. Бұл
студенттер белсенділік пен шығармашылықтың аз деңгейін жүзеге асырады.
Әрбір қоғамның іріктелуі реформалардың жүзеге асырылу үрдісіне жастар
өкілдерінің қатысуы дәрежесімен анықталады дейтін көзқарасты қолдаймыз [27,
54].
Ал, жаһандану заманында ақпараттық қоғамда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.