Жасөспірімдердің есірткі қолдануына қарсы кеңес берудің психологиялық маңыздылығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
I БӨЛІМ НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖОЛДАРЫ БОЙЫНША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Психология ғылымындағы психологиялық кеңес беру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Есіртке қолданудың әлеуметтік.психологиялық
ерекшеліктерінің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2.1.Нашақорлық, қоршаған орта және жеткіншектер ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. Жеткіншектердің есірткі қолдануының әлеуметтік.
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3.1. Жеткіншектердің психикалық дамуындағы ауытқуларға
(нашақорлыққа байланысты) отбасының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
II БӨЛІМ. ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН НАШАҚОРЛЫҚПЕН ҚАРСЫ КҮРЕС ЖҮРГІЗУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ДИАГНОСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.1. Мектепте нашақорлыққа қарсы күрес жүргізудің
алғашқы профилактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.1.1 Нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу бойынша
жеткіншектерге профилактика жүргізудегі отбасының рөлі ... ... ... ... ... ... 51
2.2. Нашақорлыққа қарсы күрес жолдары бойынша
психологиялық кеңес берудің диагностикалық бағдарламасы ... ... ... ... ... ..57
және диагностика нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
I БӨЛІМ НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖОЛДАРЫ БОЙЫНША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Психология ғылымындағы психологиялық кеңес беру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. Есіртке қолданудың әлеуметтік.психологиялық
ерекшеліктерінің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2.1.Нашақорлық, қоршаған орта және жеткіншектер ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. Жеткіншектердің есірткі қолдануының әлеуметтік.
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3.1. Жеткіншектердің психикалық дамуындағы ауытқуларға
(нашақорлыққа байланысты) отбасының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
II БӨЛІМ. ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН НАШАҚОРЛЫҚПЕН ҚАРСЫ КҮРЕС ЖҮРГІЗУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ДИАГНОСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.1. Мектепте нашақорлыққа қарсы күрес жүргізудің
алғашқы профилактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.1.1 Нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу бойынша
жеткіншектерге профилактика жүргізудегі отбасының рөлі ... ... ... ... ... ... 51
2.2. Нашақорлыққа қарсы күрес жолдары бойынша
психологиялық кеңес берудің диагностикалық бағдарламасы ... ... ... ... ... ..57
және диагностика нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрес қазақ қоғамының гүлденуі мен ҚР азаматтарының құқықтық кепілдігінің еркіндеуі мен заңды мүдделерінің негізінде жасалған.
Негізі 1997 жылы 10 қазанда еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақ халқына жолдаған жазбаша Үндеу хатында ең бастысы ішкі және саяси негізгі нашақорлық пен есірткіге қарсы күресті нығайтудың қажетті екендігіне баға беруі және бұл берілген мәселенің шешілуі 2030ж. Республиканың өркендеу стратегиясындағы мемлекеттің деңгейіндегі беделіне ие болды. Сондай-ақ факт ретінде Біріккен ¥лттар Ұйымының заңсыз есірткіге қарсы күресу аймағындағы үш негізгі конвенциясына (1961,1979 және 1988 ж.ж) қосылуы осы қазіргі жағдайдың толық мемлекеттік саясат ретінде қалыптасуының негізгі бағалауына тура келеді.
Нашақорлыққа қарсы саясаттың қалыптасуының негізгі шарты ретінде, оның іске асатындығы, уақыттың барлығы және жағдайға бейімделуі болуы тиіс, сондай-ақ басқа да саладағы жалпы мемлекеттік саясаттың байланыстылығының болуы. Сонымен, қандай да болмасын есірткімен байланысты барлық жағдайларда бақылаушылықты күшейту керек. Нашақор кылмысына байланысты қатынастың соңғысының негізгі маңызы бар, яғни есірткінің заңсыз айналуымен байланысты қылмыстың жиынтығы.
Есірткіні заңсыз айналдыруға қарсы күрестің аймағындағы саясаттың ерекшелігі оның мемлекеттік статусына негізделген ол алдымен қоғамдағы есірткілік құралдарын және психотроптық заттардың таралу процесі және табиғаттың барабарлық баға беруі болуы керек. Соның ішінде есірткіге қиянат ету деген мәселе мүндай саясаттың үлгісіне кірмейді деген есірткіге сұранысты азайту үшін саясатты құрғандығын ескеруіміз керек.
Қоғамның экономикасына және оның рухани бастауларына материалдық және рухани-адамгершіліктеріне зиян келтіреді. Есірткіні қиянаттық қолдану өлімнің көбеюіне алып келеді, әсіресе жастардың арасында қылмысқа барушылықтың көбеюі, ол нашақорлардың күйреуі жағдайына әкеліп соғады.
Бүгінгі таңда кәмілетке толмағандардың арасындағы есірткі жағдайы Қазақстанда, ТМД елдерінде және бүкіл әлемдегі өткір мәселе болып отыр. Жеткіншектер нашақорлығы мәселесімен тікелей айналысатын наркологтар мен мамандар "Нашақорлық ауруы жылдан жылға жасарып келеді" деп дабыл қағуда. Өкінішке орай бұл бағытпен күресті есірткіге тәуелділік қалыптаса бастағанда емдей бастаса, оның салдары жеңілірек болады. Сол уақытта алғашқы профилактика жұмысына көбірек көңіл аударылады.
Нашақорлықпен байланысты сұрақтарда ақпараттар мен психологиялық көмекті негізінен қажет ететін буын - жалпы білім беретін мектеп, колледж, лицей орта және үлкен буындары, яғни "өтпелі" кезеңде түрған жеткіншектер. Жеткіншектердің ең басты ерекшелігі - тұлғалық түрақсыздығы. Қарама-қарсы қырлары үмтылу, іс жүзінде көру тенденциясы мен бір-бірімен күресу, мінездегі қарама-қайшылықты анықтау мен өсіп келе жатқан баланың мінез-құлқы. Үлкендерге тән сезімнің қалыптасуы және "Мен концепциясын" ерекше ажыратуға болады [1].
Негізі 1997 жылы 10 қазанда еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақ халқына жолдаған жазбаша Үндеу хатында ең бастысы ішкі және саяси негізгі нашақорлық пен есірткіге қарсы күресті нығайтудың қажетті екендігіне баға беруі және бұл берілген мәселенің шешілуі 2030ж. Республиканың өркендеу стратегиясындағы мемлекеттің деңгейіндегі беделіне ие болды. Сондай-ақ факт ретінде Біріккен ¥лттар Ұйымының заңсыз есірткіге қарсы күресу аймағындағы үш негізгі конвенциясына (1961,1979 және 1988 ж.ж) қосылуы осы қазіргі жағдайдың толық мемлекеттік саясат ретінде қалыптасуының негізгі бағалауына тура келеді.
Нашақорлыққа қарсы саясаттың қалыптасуының негізгі шарты ретінде, оның іске асатындығы, уақыттың барлығы және жағдайға бейімделуі болуы тиіс, сондай-ақ басқа да саладағы жалпы мемлекеттік саясаттың байланыстылығының болуы. Сонымен, қандай да болмасын есірткімен байланысты барлық жағдайларда бақылаушылықты күшейту керек. Нашақор кылмысына байланысты қатынастың соңғысының негізгі маңызы бар, яғни есірткінің заңсыз айналуымен байланысты қылмыстың жиынтығы.
Есірткіні заңсыз айналдыруға қарсы күрестің аймағындағы саясаттың ерекшелігі оның мемлекеттік статусына негізделген ол алдымен қоғамдағы есірткілік құралдарын және психотроптық заттардың таралу процесі және табиғаттың барабарлық баға беруі болуы керек. Соның ішінде есірткіге қиянат ету деген мәселе мүндай саясаттың үлгісіне кірмейді деген есірткіге сұранысты азайту үшін саясатты құрғандығын ескеруіміз керек.
Қоғамның экономикасына және оның рухани бастауларына материалдық және рухани-адамгершіліктеріне зиян келтіреді. Есірткіні қиянаттық қолдану өлімнің көбеюіне алып келеді, әсіресе жастардың арасында қылмысқа барушылықтың көбеюі, ол нашақорлардың күйреуі жағдайына әкеліп соғады.
Бүгінгі таңда кәмілетке толмағандардың арасындағы есірткі жағдайы Қазақстанда, ТМД елдерінде және бүкіл әлемдегі өткір мәселе болып отыр. Жеткіншектер нашақорлығы мәселесімен тікелей айналысатын наркологтар мен мамандар "Нашақорлық ауруы жылдан жылға жасарып келеді" деп дабыл қағуда. Өкінішке орай бұл бағытпен күресті есірткіге тәуелділік қалыптаса бастағанда емдей бастаса, оның салдары жеңілірек болады. Сол уақытта алғашқы профилактика жұмысына көбірек көңіл аударылады.
Нашақорлықпен байланысты сұрақтарда ақпараттар мен психологиялық көмекті негізінен қажет ететін буын - жалпы білім беретін мектеп, колледж, лицей орта және үлкен буындары, яғни "өтпелі" кезеңде түрған жеткіншектер. Жеткіншектердің ең басты ерекшелігі - тұлғалық түрақсыздығы. Қарама-қарсы қырлары үмтылу, іс жүзінде көру тенденциясы мен бір-бірімен күресу, мінездегі қарама-қайшылықты анықтау мен өсіп келе жатқан баланың мінез-құлқы. Үлкендерге тән сезімнің қалыптасуы және "Мен концепциясын" ерекше ажыратуға болады [1].
1. Кон ИС. Психология юнешеского возраста. М.,1979. С. 87-93.
2.Алешина Ю. Индивидуальное и семейное психолгическое консультирование. М., Класс.; 2000.С.1о-25.
3. Психологическая помощь и консултирование. Под ред. МЖ. Тутушкина.,
Санкт-Петербург, 1999.С.7-35.
4. Неrbert М. Рsychology tо sосiаl work. Lоndon, 1986.
5. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 1997.
6. Овчарова Р.В. технологии практического психолога образования. М.,
Творческой Центр., 2001.С54-78.
7. Г.С. Абрамова. Практикум по психологическому консультированию. М.,
Асаdem А.,1996.
8. Бурменская 1.В, Карабанова СА., Лидерс АГ. Возрастно-психологическое
консультирование /1 проблемы психического развития детей. М., 1990.
9. Наркомания: Избавление от зависимости, лечение, профилактика
/Авт.-сост.В.И. Петров. — Мя.: Современ. Литератор,1999.
10. Наркомания: дорога в бездну: Кн для учителей и родителей .- М.: Просвещение,2000.
11. Битенский В.С. и др. Наркомания у подростков. Киев, 1989.
12. Кондрашенко ЕТ. Девиантное поведение у подростков. Минск, 1988.
13. Коломеец А.А. Об этиологических факторов наркоманий / Вопросы
наркологии. 1989.
14. Личко А.Е., Битенский В.С. Подростковая наркология. Л.,1991.
15. Г.Я. Лукачер., Н.В.Макшанцева. Особенности формиравания наркоманий
и таксикоманий у подростков II Журнал невропатологии и
психиатрии.1988.Вып.9.
16. И.С. Кон. Психология ранней юности. М.,1989.
17. И.С. Полонский. Внешкольное общение как фактор формиравание
личности и юношей 1/ Прикладные проблемы социальной психологии /
Отв.ред. Е.В. Шорохова, ВП. Левкович. М.,1983.
18. Е. Личко. Подростковая психотрия. М.,1985.
19. Методы иследования межличностного восприятия / Под ред. Г.М.
Андревой, В.С. Агеева. М.,1984.
20. Агеев В.С. Межгрупповое взаймодействие: социально-психологические
проблемы. М.) 1990.
21. Сирота НА. Клинико-психологические критерий ранней диагностики
наркоманий в подростково- юнешеском возрасте: Канд. Дис. Фрунзе, 1990.
22. Петракова ТМ., Лимонова Д.Л., Меньшикова ЕС. Ситуационная
мотивация употребления наркотиков у подростков. /1 Вопр. Психологии.1999.
23. Практическая психодиагностика 1! Под ред. ДЯ. Райгородского. Самара,
1998.
24. Нартова- Бочавер С.К. «Coping behavior» в системе понятий личности //
Психол. Журнал.1997. Т. 18.
25. Василюк Ф. Психология переживанния М.Исследования устойчивости детей и подростков в трудных ситуациях//Вопр. Психол. 1987. Т.1.
27. Хьел Л., Д.Зиглер. Теория личности. СП6., 1997.
28. Бабаян Э.А., Гонопольский М.Х. Наркология.- М.,1987.
29. Рубинштейн С.Л. Основ общей психологии. СП6., 2000.
30. Фельдштейн Д.Л. Психология взросления. М., 1999.
31. Психология подростка. Под ред. АА. Реана . М., “Олма-Пресс”., 2003.
32. Невский НА. Учителью о детях с отклоненями в поведении.М., 1993.
33. Кон И.С. Содиология личности. М., 1988.
34. Бернс Р. Развитие «Я-концепции» и воспитание.М., 1986.
35. Захаров А.М. Отклонения в поведении ребенка. М.,1993.
36. Асеев В.Т. Мотивация поведения и формы поведения личности. М., 1976.
37. Анохин П.К. Избранные труды. М., 1979.
38. Асмолов А.Г.Психология личности. М.,1990.
39. Беличова С.А. Основы превентивной психологии. М., 1993.С.51-83.
40. Невский КА., Колесова Л.С. Подростки группы риска в школе.М.,1997.
41. Бэрон Р., Ричардсон д. Агрессия. СПб.,1997.
42. Бютенер К. Жить с агрессивными детьми.М.,1991.
43. Фурманов И.А. детская агрессивность:Психодиагностика и
психокоррекция. Минск,1996. с.78-130.
44. Лебединская КС., Райская ММ., ГрибановаГ.В. Подростки с
нарушениями в аффективной сфере.М.,1988. С.47-63.
45. Кулаков СА. Психотерапия и психопрофилактика аддиктивного
поведения у подростков.М., 1996.С.89- 124.
46. Кравцова Е.Е., Нурахонова А.А. Как помочь детям преодолеть трудности в поведении. Минск,1990. С.24-57.
47. Горская МВ. диагностика суицидального поведения // Вестник психосоциальной и коррекционно-реаблитационной работы. 1994А С.44-44.
48.Рабочая книга шклольного психолога / Под ред. ИЛ. Дубровиной.М.,1992.
49. Фурманов И.А. детская агрессивность:психодиагностика и коррекция. Минск,1996. С.27-51.
50. Ақажанова А.Т. Девиантология Алматы 2009
51. Елшібаева К.Ғ. Суицидтің алдын алу Алматы 2009
2.Алешина Ю. Индивидуальное и семейное психолгическое консультирование. М., Класс.; 2000.С.1о-25.
3. Психологическая помощь и консултирование. Под ред. МЖ. Тутушкина.,
Санкт-Петербург, 1999.С.7-35.
4. Неrbert М. Рsychology tо sосiаl work. Lоndon, 1986.
5. Абрамова Г.С. Практическая психология. М., 1997.
6. Овчарова Р.В. технологии практического психолога образования. М.,
Творческой Центр., 2001.С54-78.
7. Г.С. Абрамова. Практикум по психологическому консультированию. М.,
Асаdem А.,1996.
8. Бурменская 1.В, Карабанова СА., Лидерс АГ. Возрастно-психологическое
консультирование /1 проблемы психического развития детей. М., 1990.
9. Наркомания: Избавление от зависимости, лечение, профилактика
/Авт.-сост.В.И. Петров. — Мя.: Современ. Литератор,1999.
10. Наркомания: дорога в бездну: Кн для учителей и родителей .- М.: Просвещение,2000.
11. Битенский В.С. и др. Наркомания у подростков. Киев, 1989.
12. Кондрашенко ЕТ. Девиантное поведение у подростков. Минск, 1988.
13. Коломеец А.А. Об этиологических факторов наркоманий / Вопросы
наркологии. 1989.
14. Личко А.Е., Битенский В.С. Подростковая наркология. Л.,1991.
15. Г.Я. Лукачер., Н.В.Макшанцева. Особенности формиравания наркоманий
и таксикоманий у подростков II Журнал невропатологии и
психиатрии.1988.Вып.9.
16. И.С. Кон. Психология ранней юности. М.,1989.
17. И.С. Полонский. Внешкольное общение как фактор формиравание
личности и юношей 1/ Прикладные проблемы социальной психологии /
Отв.ред. Е.В. Шорохова, ВП. Левкович. М.,1983.
18. Е. Личко. Подростковая психотрия. М.,1985.
19. Методы иследования межличностного восприятия / Под ред. Г.М.
Андревой, В.С. Агеева. М.,1984.
20. Агеев В.С. Межгрупповое взаймодействие: социально-психологические
проблемы. М.) 1990.
21. Сирота НА. Клинико-психологические критерий ранней диагностики
наркоманий в подростково- юнешеском возрасте: Канд. Дис. Фрунзе, 1990.
22. Петракова ТМ., Лимонова Д.Л., Меньшикова ЕС. Ситуационная
мотивация употребления наркотиков у подростков. /1 Вопр. Психологии.1999.
23. Практическая психодиагностика 1! Под ред. ДЯ. Райгородского. Самара,
1998.
24. Нартова- Бочавер С.К. «Coping behavior» в системе понятий личности //
Психол. Журнал.1997. Т. 18.
25. Василюк Ф. Психология переживанния М.Исследования устойчивости детей и подростков в трудных ситуациях//Вопр. Психол. 1987. Т.1.
27. Хьел Л., Д.Зиглер. Теория личности. СП6., 1997.
28. Бабаян Э.А., Гонопольский М.Х. Наркология.- М.,1987.
29. Рубинштейн С.Л. Основ общей психологии. СП6., 2000.
30. Фельдштейн Д.Л. Психология взросления. М., 1999.
31. Психология подростка. Под ред. АА. Реана . М., “Олма-Пресс”., 2003.
32. Невский НА. Учителью о детях с отклоненями в поведении.М., 1993.
33. Кон И.С. Содиология личности. М., 1988.
34. Бернс Р. Развитие «Я-концепции» и воспитание.М., 1986.
35. Захаров А.М. Отклонения в поведении ребенка. М.,1993.
36. Асеев В.Т. Мотивация поведения и формы поведения личности. М., 1976.
37. Анохин П.К. Избранные труды. М., 1979.
38. Асмолов А.Г.Психология личности. М.,1990.
39. Беличова С.А. Основы превентивной психологии. М., 1993.С.51-83.
40. Невский КА., Колесова Л.С. Подростки группы риска в школе.М.,1997.
41. Бэрон Р., Ричардсон д. Агрессия. СПб.,1997.
42. Бютенер К. Жить с агрессивными детьми.М.,1991.
43. Фурманов И.А. детская агрессивность:Психодиагностика и
психокоррекция. Минск,1996. с.78-130.
44. Лебединская КС., Райская ММ., ГрибановаГ.В. Подростки с
нарушениями в аффективной сфере.М.,1988. С.47-63.
45. Кулаков СА. Психотерапия и психопрофилактика аддиктивного
поведения у подростков.М., 1996.С.89- 124.
46. Кравцова Е.Е., Нурахонова А.А. Как помочь детям преодолеть трудности в поведении. Минск,1990. С.24-57.
47. Горская МВ. диагностика суицидального поведения // Вестник психосоциальной и коррекционно-реаблитационной работы. 1994А С.44-44.
48.Рабочая книга шклольного психолога / Под ред. ИЛ. Дубровиной.М.,1992.
49. Фурманов И.А. детская агрессивность:психодиагностика и коррекция. Минск,1996. С.27-51.
50. Ақажанова А.Т. Девиантология Алматы 2009
51. Елшібаева К.Ғ. Суицидтің алдын алу Алматы 2009
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Университеті
Абдыкаимова Ақбопе
Жасөспірімдердің есірткі қолдануына қарсы кеңес берудің психологиялық
маңыздылығы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B010300 мамандығы - Педагогика және психология
Алматы 2012 ж
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Университеті
Қорғауға жіберілді
_________2012 ж.
теор. және практ. психология кафедрасының
меңгерушісі пс.ғ.д., проф. _______ Х.Т.Шерьязданова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жасөспірімдердің есірткі қолдануына қарсы кеңес берудің психологиялық
маңыздылығы
5B010300 мамандығы - Педагогика және психология
Орындаған А. Абдыкаимова
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы К.Ғ. Елшібаева
Алматы 2012 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .5
I БӨЛІМ НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖОЛДАРЫ БОЙЫНША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС
БЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Психология ғылымындағы психологиялық кеңес беру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Есіртке қолданудың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктерінің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2.1.Нашақорлық, қоршаған орта және жеткіншектер ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. Жеткіншектердің есірткі қолдануының әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3.1. Жеткіншектердің психикалық дамуындағы ауытқуларға
(нашақорлыққа байланысты) отбасының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
II БӨЛІМ. ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН НАШАҚОРЛЫҚПЕН ҚАРСЫ КҮРЕС ЖҮРГІЗУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ДИАГНОСТИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1. Мектепте нашақорлыққа қарсы күрес жүргізудің
алғашқы профилактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.1.1 Нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу бойынша
жеткіншектерге профилактика жүргізудегі отбасының рөлі ... ... ... ... ... ... 51
2.2. Нашақорлыққа қарсы күрес жолдары бойынша
психологиялық кеңес берудің диагностикалық бағдарламасы ... ... ... ... ... ..57
және диагностика нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы нашақорлық пен есірткі
бизнесіне қарсы күрес қазақ қоғамының гүлденуі мен ҚР азаматтарының
құқықтық кепілдігінің еркіндеуі мен заңды мүдделерінің негізінде жасалған.
Негізі 1997 жылы 10 қазанда еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақ
халқына жолдаған жазбаша Үндеу хатында ең бастысы ішкі және саяси негізгі
нашақорлық пен есірткіге қарсы күресті нығайтудың қажетті екендігіне баға
беруі және бұл берілген мәселенің шешілуі 2030ж. Республиканың өркендеу
стратегиясындағы мемлекеттің деңгейіндегі беделіне ие болды. Сондай-ақ факт
ретінде Біріккен ¥лттар Ұйымының заңсыз есірткіге қарсы күресу аймағындағы
үш негізгі конвенциясына (1961,1979 және 1988 ж.ж) қосылуы осы қазіргі
жағдайдың толық мемлекеттік саясат ретінде қалыптасуының негізгі бағалауына
тура келеді.
Нашақорлыққа қарсы саясаттың қалыптасуының негізгі шарты ретінде, оның
іске асатындығы, уақыттың барлығы және жағдайға бейімделуі болуы тиіс,
сондай-ақ басқа да саладағы жалпы мемлекеттік саясаттың байланыстылығының
болуы. Сонымен, қандай да болмасын есірткімен байланысты барлық жағдайларда
бақылаушылықты күшейту керек. Нашақор кылмысына байланысты қатынастың
соңғысының негізгі маңызы бар, яғни есірткінің заңсыз айналуымен байланысты
қылмыстың жиынтығы.
Есірткіні заңсыз айналдыруға қарсы күрестің аймағындағы саясаттың
ерекшелігі оның мемлекеттік статусына негізделген ол алдымен қоғамдағы
есірткілік құралдарын және психотроптық заттардың таралу процесі және
табиғаттың барабарлық баға беруі болуы керек. Соның ішінде есірткіге қиянат
ету деген мәселе мүндай саясаттың үлгісіне кірмейді деген есірткіге
сұранысты азайту үшін саясатты құрғандығын ескеруіміз керек.
Қоғамның экономикасына және оның рухани бастауларына материалдық және
рухани-адамгершіліктеріне зиян келтіреді. Есірткіні қиянаттық қолдану
өлімнің көбеюіне алып келеді, әсіресе жастардың арасында қылмысқа
барушылықтың көбеюі, ол нашақорлардың күйреуі жағдайына әкеліп соғады.
Бүгінгі таңда кәмілетке толмағандардың арасындағы есірткі жағдайы
Қазақстанда, ТМД елдерінде және бүкіл әлемдегі өткір мәселе болып отыр.
Жеткіншектер нашақорлығы мәселесімен тікелей айналысатын наркологтар мен
мамандар "Нашақорлық ауруы жылдан жылға жасарып келеді" деп дабыл қағуда.
Өкінішке орай бұл бағытпен күресті есірткіге тәуелділік қалыптаса
бастағанда емдей бастаса, оның салдары жеңілірек болады. Сол уақытта
алғашқы профилактика жұмысына көбірек көңіл аударылады.
Нашақорлықпен байланысты сұрақтарда ақпараттар мен психологиялық
көмекті негізінен қажет ететін буын - жалпы білім беретін мектеп, колледж,
лицей орта және үлкен буындары, яғни "өтпелі" кезеңде түрған жеткіншектер.
Жеткіншектердің ең басты ерекшелігі - тұлғалық түрақсыздығы. Қарама-қарсы
қырлары үмтылу, іс жүзінде көру тенденциясы мен бір-бірімен күресу,
мінездегі қарама-қайшылықты анықтау мен өсіп келе жатқан баланың мінез-
құлқы. Үлкендерге тән сезімнің қалыптасуы және "Мен концепциясын" ерекше
ажыратуға болады [1].
Үлкендерге еліктеу мінез-құлықпен, киіммен шектелмейді. Еліктеу көңіл
көтеру, сезімге толы қатынас бойынша жүреді және осы қатынастардың мазмұнын
тікелей үлгі етіп алады.
Жеткіншектер үшін үлкендер өмірінің негізгі атрибуттарының бірі есірткі
құралдарын пайдалану болып табылады. Бірақ та пайдалану мотивациясы әртүрлі
болып келеді. Құрдастарымен қарым-қатынас жеткіншектер өмірі үшін ерекше
орын алады және барлық өмірлік сферасында айрықша ізін калдырады. Ол үшін
маңыздысы референтті топқа ену, ол жерде кімнің кұндылықтарын қабылдайды
және кімнің мінез-құлық нормасы мен бағасына ол бағдарланады. Сол уақытта
жеткіншектер үшін жақын адамдарың эмоциясына ұмтылу да тән. Ата-аналарды,
олардың махаббаты мен қамқорын, олардың пікірін қажетсіне отырып, олар
дербестікке ұмтылуды сезінеді және олармен тең құқықта болғысы келеді.
Тұлғалық дағдарысты алып жүретін бұл кезең пайдаланудың тәуекел
бастамасына қақтығысады, ал оның салдары есірткіні теріс пайдалануға әкеліп
соғады. Бірақ, пубертатты кезеңнен өтетін барлық адамдар нашақор болып
қалыптаспайды. Бұл отбасындағы тәрбие уақтысында үзақ уақыт бойы
калыптасатын психологиялық қорғаныс механизмі арқасында жүреді.
Неліктен біздің қоғамымызда жеткіншектер нашақорлығы сияқты мұндай құбылыс
жүзеге асады?
Осы кезеңдегі жеткіншектердің салауатты өмір сүруі немесе "есірткілік
сандырақты" таңдауына маңызды эсер етуші фактор, отбасының өзара
катынасының құрылымы, оның жүзеге асуының нәтижесі құндылықтар мен
иландыруды қалыптастыру болып табылады. Соның ішінде өзіндік "Мен"
кұндылығы, өзіндік денсаулық пен өмір. Өзіне қатынасы бойынша негативті
бағдарда "өзін-өзі бұзу" бағдарламасы жүзеге асады, яғни көбіне есірткілік
кұралдарды пайдалануда байқалады.
Есірткіге тәуелділіктің арақатынасы мәселесімен және отбасындағы
эмоциялық өзарақатынас факторларымен айналысқандар Н.С. Курек, А.Е. Личко,
В.К. Мягер, В. Буриан, Т.И. Петракова, Д.Л. Лимонава, Е.С. Меньшикова, Е.
Джеликен.
Біздің зерттеуіміздің өзекті тақырыбы болып психологиялық кеңес беру
жағдайында психодиагностикалық зерттеулердің мазмұны мен ұйымдастыру болып
табылады.
Зерттеудің мақсаты Нашақорлықпен күрес жүргізуге байланысты
жеткіншектердің психикалық дамуындағы ауытқу себептерін (нашақорлықпен
байланысты) зерттеу және оларға психологиялық кеңес беру жолдарын
жетілдіру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Нашақорларға психологиялық кеңес беру жолдары бойынша теориялық
зерттеулерге талдау жасау.
2. Жеткіншек жасындағы психикалық даму мен ондағы ауытқуларға
нашақорлармен күрес) теориялық талдаулар жасау.
3. Нашақорлықпен күрес жүргізуге байланысты
дсихологиялық-коррекциялық бағдарлама жасау.
4. Зерттеудің мақсат, міндеттеріне сәйкес жеткіншек жасындағы
балаларға диагностикалық зерттеу жүргізу.
Зерттеу объектісі. Психикалық дамудағы ауытқу (нашақорлармен күрес)
себептері бойынша жеткіншектерге психологиялық кеңес беруді ұйымдастыру
жолдары.
Зерттеудің пәні. Нашақорлықпен күреске байланысты жеткіншектерге
психологиялық кеңес беру.
Зерттеу болжамы. Психикалық дамудағы ауытқуды (нашақорлықпен
байланысты) болдырмау жолдары негізінде жеткіншектерге өз уақтысында
психологиялық көмек көрсету өз тиімділігін береді.
Зерттеудің жеке болжамы. Жеткіншектерге нашақорлық жайлы терең
психологиялық сауаттылықты беру психикалық дамудағы ауытқудың
(нашақорлықпен байланысты) алдын алады.
Зерттеудің теориялық негізі. Жеткіншек тұлғасының дамуындағы ауытқу
ерекшеліктерін (нашақорлықпен күрес) зерттейтін жұмыстарға бағытталған. Жас
ерекшелік-психологиялық кеңес беру баланың психикалық дамуының барысындағы
нормативті мазмұнның түсініктері және осы процестің периодизациясы
негізінде бақылаудың негізгі мақсатын Г.В. Бурменская, Р.А. Карабанова,
А.Г. Лидерс зерттеулерінде қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Алғаш рет нашақорлықпен күресу жолдарына
психологиялық көмек көрсету негізінде жеткіншектерге байланысты жүргізілген
зерттеулер қазақ отбасына және мектепке өз көмегін тигізеді.
Жұмыстың теориялық мәнділігі - зерттеу барысында жеткіншектердің
психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев,
Л.И. Божович, Д.Б. Эльконин, Г.В. Драгунова, И.С. Кон және басқалардың да
теориялық зерттеулері нысанаға алынды.
Жұмыстың практикалық мәнділігі: жүргізілген зерттеулердің негізінде
жеткіншектерге нашақорлықпен қарсы күрес жүргізуде алғашқы психологиялық
кеңес беруге ұсынылған бағдарламалар жұмыстың сапасын жоғарлатады.
Сонымен қатар, нашақорлық мәселесіне байланысты мектептегі, колледж,
лицейлерде психологтар, ата-аналар мен педагогтардың алғашқы
профилактикалау жұмысының сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
I БӨЛІМ. НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖОЛДАРЫ БОЙЫНША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
КЕҢЕС БЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Психология ғылымындағы психологиялық кеңес беру
мәселелері.
Психологияны практикаға кеңінен енгізілуі оның сол облысының дамуына
заңды түрде әкеліп соғады, яғни дәстүрлі түрде психологиялық эсер етудің
танымал әдісі ретінде белгіленеді. Соның ішінде маңызды орынның бірі
психологиялық кеңес беруге сөзсіз тиісті. Бұл іс-әрекеттің түріне тура
анықтама беру және оның қолданылу сферасын бір жақты көротеу қиын.
Психологиялық білімдердің қолданылатын кез-келген сферасында кеңес беру
жұмыс формасының бір түрі ретінде қолданылады. Кеңес беру өзіне кәсіби
кеңес беруді, педагогикалық, өндірістік кеңес беруді және тағы басқаларды
қамтиды [2].
Психологиялық кеңес беру тұлғаның дамуына көмекке бағытталған. Ол
практик психолог жұмысының бір бөлігі болып табылады (психодиагностика
және тренингтің жұмыстарының жүргізілуімен қатар). "Кеңес беру" сөзі
латынның consultare, яғни кеңесу, ақылдасуды білдіреді. Психологиялық кеңес
берудің мақсаты тұлғаға қамқорлық жасау, яғни қалыптасу мен өсудің
үздіксіз процесі болып табылады. Кеңес беру адамның қабілетінің дамуына
адекватты көмек береді және өзі мен басқаларды толығымен қабылдайды, ішкі
тұлғалық және тұлғааралық қатынастар жүйесін өзгертеді. Кеңес беруші -
өзінің мамандығының сұрақтары бойынша соңғы кеңес беретін психология
облысындағы маман. Ол азды немесе көпті клиентті жүйелі реттеуге және оның
ішкі проблемаларын шешуде көмек үшін шақырылуы мүмкін.
Кеңес берудің түрлері клиент немесе топтың өміріне кеңесшінің араласу
деңгейіне байланысты. Практикалық психологияда кеңес берудің келесі
деңгейлері мен түрлерін ажыратады:
.Индивидуалды даму немесе өзгеру, өзгеру объектісіне жеке адам түскен
кезде, өмірлік іс-әрекеттің әртүрлі сферасының жүзеге асу белсенділігі
мақсатында: кәсіби, коммуникативті, тұлғалық және түрмыстық. Осы деңгейде
психодиагностика және коррекциямен индивидуалды кеңес жүргізіледі.
2. Тұлгааралық қатынасты белсендендіру өмірлік іс-әрекеттің әртүрлі
сферасында: бұл жерде тренингтің элементтерімен топтық кеңес жүргізілуі
мүмкін.
3. Ұймдастырылган даму ұйымдасқан құрылым және басқарудың жүзеге
асуын үйғарады. Бұл деңгейде күрделі басқарудағы кеңес беру жүзеге
асады [3].
Кеңес берушінің іс-әрекетінің схемасы: проблеманы айқындау- диагноз -
фактіні талдау - қатысу жоспары - кеңес беруші түрінде қатысу - кеңес
беруші және клиенттің бірлескен іс-әрекетінің нәтижесін бағалау.
Психологиялық кеңес берудің негізгі мақсаты - бұл психологиялық көмек
көрсету, сонда психологпен әңгімелесу мәселені шешкенде адамға беруге
көзқарастары екі жақты болып отыр: біріншілері психологиялық кеңес берудің
өзінің пәні жоқ және тек психологиядағы басқа теориялық өңдеулердің
қолданбалы облысы болып табылады; екіншілері психолог-кеңес беруші "сүйікті
және тексерілген" жинақы және кез-келген клиент концептуалды аппараттан
үлкен және күрделі теориясына сүйенеді.
Бір жолғы кеңес беру жүргізілуі немесе психотерапевтік жұмыстық
жүргізілуіне қарамастан, кеңес беру диалектикалық процесс ретінде және
бірнеше сатыда қарастырылуы мүмкін:
Клиентпен арадагы контрактіге отыру кеңеске өз еркімен үсыныс жасауы, көмек
беруге келіскен кеңесші кеңес беру барысында қауіпсіздікті және қолдауды
қамтамасыз етеді.
Сауалды тусіну жне проблемалық ситуацияны талдау. Бұл сатыда кеңесшіге
клиенттің проблемасын зейін қоя отырып тыңдап, ашық сұрақтарды пайдаланып,
жеткілікті мәліметтерді алу үшін қайта сұрауға бағытталуы қажет. Сол
уақытта кеңесші өзінің және клиенттің сезіміне рефлекс жасап, оның ары
қарай проблемаға терең енуіне психотерапевтік мақсатта жағдай жасайды.
Проблеманы қайта өңдеу және психотерапевтік мақсатты орнату, контрактіні
нақтылау. Бұл сатыда проблеманың шарттарын түсіну және жағдайдың пайда
болуы, сезімді талдау және проблеманың мәніне клиенттің қатысы анықталады.
Бұл жерде ең бастысы клиент өзінің проблемасын психологиялық көзқараста
түсінуі.
Проблеманы шешудін тәсілдерін іздестіру. Бұл кезеңде клиенттің өзінің
психологиялық қиындығын зерттеуге келісімі қажет, таңдалған шешімге
жауапкершілікті іздеу және қабылдау.
Клиентке кеңес беру процесінде оның тұлғасына және өміріне толығымен
эсер ететін өзгерістер жүреді. Қандай жағдайда болмасын клиентке жаңа
тәжірибе және оны ол қаншалықты терең сезінсе, соншалықты кеңес берудің
нәтижесі жоғары болуы мүмкін.
Кеңес беру жұмысының клиентте өтетін өзгеру деңгейіне байланысты шамамен
салдарларын бөлуге болады:
- өзіндік қажеттіліктерге, уайымдауларға және ойларға зейінді күшейту;
- өзін тануға және жаңа тәжірибені үғынуға қабілеттілікті дамыту;
- өзіне және қоршаған ортасына қатынасын өзгерту,
- өзіне қамқорлық жасауға, өзінің проблемасын өз бетінше шешуге, таңдау
жасай алуға, шеіпім қабылдай отырып, соған жауапкершілікке қабілеттілікке
иемдену.
Кеңес беру адамдарға көмек беруде олардың проблемасын шешудің бір түрі
болып табылады және әрине барлық сұрақтарға жауап беруі мүмкін емес. Бұл
басқаларды түсінуге, олардың жеке мақсатына жетуде көрінуі мүмкін. Кеңес
берумен қатар басқа да көмек берудің түрлері бар: кеңес, хабарлар жасау,
тікелей әрекет, оқыту, жүйелі өзгерістер.
Кеңесші нақты жұмысында осы стратегияларды жағдайдың ерекшеліктеріне
және оның динамикасына байланысты сөзсіз пайдалануы мүмкін. Стратегияны
ыңғайлы таңдау және оны ауыстыру қабілеттілігі оның
көмектесуі тиіс және айналасындағылармен тұлғааралық қатынас ретке келуі.
Бірақ сұраққа бір жақты бұл психологиялық көмек қалай көрінуі мүмкін екенін
жауап беру оңай емес.
Индивидуалды кеңес жүргізудің алғашқы шарты сол уақытта клиент үшін
қауіпсіздігі мен жағдайын жасау қажет, оған: кеңес алуға өз еркімен келісім
беру, өзіне және өзінің проблемасына сол адамның белсенді, зерттеу және
творчестволық қатынасы; кеңесшіге сенімді қатынас.
Психологиялық кеңес беру әрқашан тұлғаның сана - сезіміне, адамның
өзінің даралық ерекшеліктеріксезінуіне, тілек, мақсат, қабілеттілік, сезім,
ой және әрекетіне бағытталады. Сана-сезім индивидуалды "Мен" әртүрлі
аспектілерін тереңдеуіне ықпал етеді, тұлғаның мотивациялық, эмоционалды
және интеллектуалды компоненттерін кеңейтеді. Сана-сезім біруақытта
тұлғаның өсуінің алғы шартын және нәтижесін, оның, қалыптасу процесінің
жемісін, құндылықтарының қалыптасуын, оның жүріс-тұрыста жеке түрде жүзеге
асуының өмірлік жоспарлары мен тәсілдерін көрсетеді.
Индивидуалды психологиялық кеңес беруді жүргізу арнаулы тұлғалық
қасиеттер мен бағдарды қажет етеді. Тиімді кеңес беру жұмысы үшін тұлғаның
басқа адамға (клиентке) жағымды бағдары болуы тиіс.
Психологтың және басқа адамның өзара әрекеттестігінің мақсатының
арасында келесі мақсаттың тобын ажыратуға - болады: әлеуметтік, этикалық,
адамгершілік және өзіндік психологиялық. Әлеуметтік мақсат адамның өзіне
белгілі жалпы нормаларға сәйкес әрекетін және бастан кешіруін ұсынады,
мысалы, жас ерекшелік, жыныстық, кәсіби, құқықтық және т.б. Бұл мақсаттар
әрекеттердің және бастан кешірудің эталондарының қатысуын үсынады, яғни
соған сәйкес болуы тиіс. Этикалық мақсат "жақсы-жаман" критериінің
клиенттің әрекетіне сәйкес келуі және адам соған сәйкес бағалауды өзі
таңдауы тиіс.
Психологиялық мақсат адамның өзінің қажеттіліктері мен әрекеттің сәйкес
келуін ұсынады, яғни бұл қажеттіліктердің жүзеге асуы психологиялық
жағдаймен байланысты.
Біздің еліміздегі психологиялық кеңес беру жағдайы бұдан жиырма жыл
бұрын еуропа мемлекетінің бастан кешіргендеріне ұқсас болып отыр, алғашқыда
әлеуметтік процестерде терең өзгерістерге ұшырады және қоғамдық
құрылымдардың әртүрлі сфераларында қажетті бөлігінің бірі болып табылды.
Белгілі Британ психологы М. Хорберт бұл жағдайды былай сипаттайды: "кеңес
берушілер барлық жерде... сіз оларды мектепте, өндіріс орындарында,
ауруханаларда, әлеуметтік қызметтерден кездестіруіңіз мүмкін... неке,
ажырасу, карьераны жоғарлату, жақыныңды жоғалту сұрақтары бойынша
кеңесшілер бар, ата-аналарды, студенттерді, зейнеткерлерге және т.б. кеңес
беру. Осыған сәйкес кеңесшінің міндеті клиентті зерттеуге толығымен
мүмкүндік беру және оның ары қарай толық құнды өмір сүруіне қайнар көзін
анықтау мен жолын табу. Бұл өте ауқымды анықтама кеңес беру әртүрлі
бағыттардың қолданылуға болатынына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, тіпті
психологиялық кеңес беру бір бағыттың өзінде қолданылу облысына байланысты
әртүрлі пайдаланылуы мүмкін. Отандық психологтардың кеңес кәсіби
біліктілігі болып табылады. Осы бес стратегияның көмегімен кеңесшінің рөлі
клиенттің жұмысы үшін мүмкіншіліктерді қамтамасыз етуден тұрады [4].
Психологиялық кеңес беру - адамдармен тікелей жұмыс, психологиялық
проблемалардың әртүрін шешуге бағытталған, тұлғааралық қатынастардың
қиыншылығына байланысты, негізгі әсер етудің құралы ұйымдасқан әңгімелесу
болып табылады [2]. Психологиялық кеңес берудің мәні психолог арнайы
кәсіби ғылыми білімін пайдалана отырып, басқа адам үшін жағдай жасайды,
яғни ол оның психологиялық міндеттерін шешуде өзінің жаңа мүмкіндіктерін
уайымдайды [5].
Психологтың кәсіби іс-әрекетінің бұл түрінің тиімділігінің көрсеткіші
басқа адамда өзінің міндеттері бойынша жаңа уайымдаудың пайда болуы болып
табылады. Психологтың өзінің көзқарасы бойынша іс-әрекеттің бұл түрінің
тиімділігінің көрсеткіші басқа адамның міндеттерімен оның жұмысының сәйкес
корсеткіштері болып табылуы мүмкін. Мұндай сәйкестілік (сәйкестілік емес)
шкала бойынша тексеріледі:
1. Психолог зейінді болуға қабілетті емес, клиенттің көңілін
бөледі, маңызды ақпаратты жіберіп қояды.
2. Психологтың әрекеті конструктивті емес; ол басқа адамға әсер етуге қатты
ұмтылады.
3. Клиент айтқандары естілмейді немесе өте аз естіледі; психолог өзіне көп
кеңіл бөледі.
4. Клиенттің әсеріне психологтың жауабы теңдей.
5. Психолог өз индивидуалдығын жоғалтпастан клиентке қосылады.
"Адам-адам" өсуіндегі психологиялық әсер ету кеңес беру процедурасын
жиі еске түсіреді, көбіне сұхбаттасу түрінде жүзеге асады. Осындай
мамандықтың қатарына дәрігер, заңгер, педагог, социолог, әлеуметтік жұмыс
іс-әрекеттері кіреді. Бірақ олардың сұхбаттасулары өзара әрекеттестік пәні
ретінде ажыратылады, адамға әсер ету элшемі және оған жауапкершілік.
Психолог клиенттің психикалық өмірінің сапасының пайда болуына
жауапкершілік тартады.
Психологиялық кеңес беруде психолог әртүрлі теориялық және әдіснамалық
бағыттарға сүйенеді. Психологиялық кеңес беру практикасындағы танымалысы
психоанализ (З.Фрейд), индивидуалды психология (К.Юнг), транзактылы анализ
(Э.Берн) және т.б.; бихевиоризм -әлеуметтік үйрену, әлеуметтік
компетенттілік тренингі, озін -өзі оқыту, когнитивті терапия (А.Бандура);
рационалды - эмоционалды терапия (А.Эоллис).; гуманистік бағыт -
гешталытерапия (Ф.Перлз), топтық терапия (К. Роджерс), логотерапия
(В.Франкл), психодрама (Дж. Морено).
Әрбір бағыт үшін айрықша әдістемелік тәсілдер, мақсат және кеңес
берудің міндеттері мен психикалық шындық аймағы тән, яғни клиент және
кеңесші позициясындағы психологтың жұмысы.
Көптеген мамандықтарда өзінің принциптері және талаптары жүзеге
асырылады, оның жүзеге асырылуы мамандар үшін міндетті болып табылады. Әлем
елдері қатарында маманның іс-әрекетін анықтайтын психологтың этникалық
кодексі қолданылады (Ethical Principles of Psychologists, 1981).
Психологиялық әсер ету сферасында адамдармен тікелей жұмыс жасайтындар үшін
қатал және күрделі. Психолог- кеңес беруші жүріс-түрысында белгілі бір
принциптер жүзеге асырылады және олар кәсіби іс-әрекеттің этикасын
қамтамасыз етеді [6].
Клиентке мейірімді, мінсіз катынас. Мінез - құлықтың жалпы қабылданған
нормасын үстану ғана емес, ал зейін қоя тыңдау, қажетті психологиялық
көмекті көрстеу, сынамау, клиентті түсінуге тырысу және кім көмек сұрап
келді соның бәріне көмектесу.
Кеңес беруге тыйым. Әрбір адамның өмірі бірегей және қайталанбайтын.
Сондықтан кез-келген өмірлік және кәсіби тәжірибеде кепілдік кеңес беру
мүмкін емес.
Анонимділік. Психологке клиенттің мәліметі, хабарламасы оның
келісімінсіз өзгелерге таратылуы мүмкін емес. Мұндай нәрелелден клиент
алдын-ала ескертіледі.
Кәсіби және тұлгалы қатынастагы айырулар. Бұл принциптің әрекеті
ауыстырудың пайда болуымен байланысты. Кеңес беру процесінде әрекет ете
отырып, бұл феномендер оның тиімділігін төмендетеді.
Клиенттің кеңес беру процесіне қатысуы. Ашық эмоционалды күйзелулер
клиентті толық түсіну шартындағы әңгімелесу рефлексиясы, психолог
әрекетінің жүйелілігі және психологиялық атмосфераның сәттілігі.
Психологиялық кеңес берудің мақсаты клиентке психологиялық көмек
көрсету болып табылады. Клиенттің қанағаттануы үнемі әңгімелесудің
жемістілігі туралы айтылмайды. Ол тақыланатын мәселенің сипатымен
анықталады. Кеңес берудің нәтижесі көбіне психолог клиентті кәсіби тыңдай
алады ма оның өзі мен өзіндік ситуациялары туралы түсінігін кеңейту.
Г.С. Абрамова атап көрсеткендей психологиялық кеңес берудің мақсаты
-мәдени - жемісті тұлға, болашақ сезімге ие, саналы әрекет ететін, мінез-
құлықтың әртүрлі стратегиясын өңдеуге қабілеттілік және әртүрлі
көзқарастағы ситуацияны талдауға қабілеттілік.
Кеңес беру процесінде келесі міндеттер шешіледі:
психикалық денсаулық деңгейінің бағасы, психологиялық көмектің басқа
тәсілдерінің көрсеткіштерін анықтау;
клиенттің мәлімдеген проблемасын шешуге кәсіби көмекті көрсету;
- оның психологиялық ерекшеліктерінің олардың барабар қолданылуынан
клиентті хардар ету;
- жалпы психологиялық сауаттылық;
адаптация және тұлгалық дисгармонияның бүзылуларының коррекциясы;
тұлғаның ары қарай дамуының негізгі бағыттарын табу.
Кеңес берудің нәтижесі болып клиенттің эмоцияналды күйін жеңілдету
емес, клиенттің басқаларга қарағанда өзінің сергектік жағдайларын сезінуі.
Кеңес беру процесінде психолог әртүрлі позицияларды иеленуі мүмкін: тең
позиция, жоғарыдан позиция төменнен позиция.
Психологиялық кеңес берудің стратегиясы өзінің клинтін қабылдаудағы
бағдарға бағытталған және өткенге жауапкершілік, түсіну, талдау және өзінің
сезімін қабылдау өзін және өзгенің мінез-құлқын түсінудің жалғыз
мүмкіндігі.
Осындай стратегиялардың жүзеге асуы кеңесші жұмысының екі әртүрлі
аспектісіне сүйенеді, кейде гуманистік және мінез-құлық психотерапиясының
принциптерін синтездеу болып табылады: 1) жақын адамдардың қатынасы бойынша
клиенттің сезімін уайымдау, көтермелеу, талдау ептілігі; 2) клиент өмірінің
өзгерістерін айқын және нақты сергектендіруге қабілеттілік, ол не істеді
және айқанының бәрін құрылымдау, кері байланыс беру, айтқандарын
коррекциялау.
Жіктеулердің түрлі принципіне сәйкес кеңес берудің әртүрлі түрлерін
ажыратуымызға болды. Мысалы, индивидуалды және топтық кеңес беру кеңесшінің
кәсіби дағдылары мен іскерліктеріне әртүрлі талаптар қояды. Көріну
талаптары бойынша кеңес беру типін ажыратуға болады: мысалы, клиенттің
бастан өткізетін дағдарыс жағдайына қарама-қарсы дамушы кеңес беру.
Психологиялық дағдарыс өмірлік жағдайларда байқалуы мүмкін, жақын адамыңды
жоғалту, өмірлік жағдайлардағы мағыналық өзгерістер, әлеуметтік рөлдің
ауысуы және т.б.
Индивидуалды кеңес беру төмендегідей бөлінеді:
- бір дүркінді және көп дүркінді;
- жеке сұрағы бойынша кеңес;
- шақыру, бағыттау нәтижесі,
- қосымша тестілеусіз, қосымша тестілеу;
- психологиялық коррекция әдістерін тартумен және осы әдістерді
тартпаумен,
- психологиялық көмектерді өзге әдістерімен қосақтау;
Кеңес беруді теориялық ықпалға байланысты әртүрлі түрлерін ажыратуға
болады, Яғни психолог-кеңесші жұмыс істейтін шеңберде (когнитивтік
психология, бихевиоризм, гуманистік психология, психоанализ және т.б).
Шешетін міндеттердің сипаты бойынша жас ерекшелік -психологиялық,
кәсіби, психолого-педагогикалық, кризистік және психологиялық кеңес берудің
басқа да түрлерін ажыратады.
Индивидуалды кеңес берудің мазмүны клиенттің сұранысымен анықталады. Ол
психологтың рефлексиясы психикалық даму нормасы түсінігіне және клиентпен
өзара әрекеттестік позициясына сүйенеді. Г.С. Абрамованың көзқарасы
бойынша, білім нормасы психологқа әлеуметтік, этикалық, адамгершікті
диференциациялауға және клиентпен өзара әрекеттестің міндеттері және онымен
жұмыс стратегиясые саналы таңдауға мүмкіндік береді [7].
Норма түсінігі психологтан психикалық дамудың периодизацияларын, оның
әрбір нақты кезеңдердегі механизмдерін қажет етеді. Мүндай жағдайда
индивидуалды кеңес беру схемасы психологтың (клиенттің) көзқарасы бойынша
келесі жағдайда көрсетіледі: өзара әрекеттестік міндеттерінің мазмүны
(заказ тексті)- психикалық даму механизмдері (психологиялық міндет),
психикалық даму кезеңі (өзгеру мүмкіншілігі)-психикалық даму нормасының
мазмүны (өзгерудің бағытын таңдау).
Клиенттің өзгеру мүмкіндіктерін талдай отырып, сол адамның даму
мүмкіншіліктерімен және міндеттерімен жұмыс жасайды. Психикалық даму
нормасының түсінгі мазмүнынының рефлексиясынсыз клиентпен
өзараәрекеттестікті түрмыстық психология шеңберінде ғана шеше алады.
Клиентпен индивидуалды жұмыс процесінде психологқа адамның мәнін
клиент үшін психологиялық міндеттердің, адамның өмірінің мәні туралы
сұрақтар, психолог-кеңесшінің философиялық және адамгаершілік-этикалық өзін-
өзі анықтау қажет ететін қарастыруға тура келеді.
Топтың кеңес беру адамдар арасындағы нақты жүзеге асатын қатынас
арасын жүйесінде зерттеудің мақсатына ие. Бұл қатынастың мазмүны әртүрлі
болуы мүмкін, бірақ психолог үшін маңыздысы оны әрбір топ мүшесінің
субъективті модалдық тіліне ( ол не ойлайды, сезінеді, қажет етеді)
ауыстыру болып табылады. Топтың кеңес беруде психологтың міндеті топ
мүшелерінң өзара әрекеттестігінің пәнін табу болып табылады, яғни топ
мүшелерінің субъенктивті модалдығын байланыстыру. Кеңес беру барысында
қатынас типтері анықталады (теориялық түжырымдамалар енгізінде), мысалы Э.
Берн, З.Фрейд, В. Сатир, А.Е. Личко жэне т.б., олардың мазмүны және
түрақтылығы, иерархия, эсер ету типтері.
Эсер етудің мазмүны психологтың мәліметтік- ағартушылық жұмысы болуы
мүмкін немесе сол топтың мәселесі бойынша басқа мамандармен бірлескен
жұмыс.
Әрбір топқа кеңес берудің ерекшелігі (отбасы, балалар тобы) өзара
әрекеттестік пәнінінің мазмүнымыен анықталады.
Жас ерекшелік-психологиялық кеңес беру баланың психикалык дамуының
барысындағы нормативті мазмұнның түсініктері және осы процестің
периодизациясы негізінде бақылаудың негізгі мақсатына ие (Г.В.
Бурменская, Р.А. Карабанова, А.Г. Лидерс, 1990) [8].
Оның міндеттері психолого-педагогикалық белгілеулерде бейнеленеді:
1. Баланың психикалық дамуындағы жас ерекшелік индивидуалды
ерекшеліктері мәселесіне қатысатын ата-ана, мүғалім және басқалардың
бағдары.
2. Балаларда әртүрлі ауытқулар және психикалық дамудың
бүзылуларын өз уақтысында бірінші рет анықтау, оларды мамандарға жіберу.
3. Соматикалық немесе нервті-психикалық әлсіз балаларда екінші
психологиялық қайталанудың алдын-алу, психогигена және психопрофилактика
бойынша ұсыныстар.
4. Оқытудың, тәрбиенің және қарым-қатынастың қиындықтарының психолого-
педагогикалық коррекциясы бойынша мүғалім мен ата-ана үшін үсыныстар
құрастыру.
5. Отбасында баланы тәрбиелеу бойынша ұсыныстар құрастыру.
6. Балалар, ата-аналар, педагогтардың арнайы
топтарындағы коррекциялық жұмыс. Адамдарға психолого-
педагогикалық ағарту жұмыстары.
Нашақорлықтың тарихы үшін 1938 жыл өте маңызды. Бұл жылы швейцар химигі
Альберт Хоффман лизерлі қышқылды синтездеуге мүмкін болды және есірткіні
жаппай пайдаланудың бастауын алды, яғни бұған дейін адамзат тарихында
мұндай болып көрмеген еді.
Бірнеше жыл өткен соң 1943 жылы Хоффман мүлде кездейсоқ өзіне жаңа
заттың әсерін сынаған алғашқы адам болды. Хоффманның тәжірибесінен кейін
психосамотикалық қүралды пайдаланған топ пайда болды және анықталғаны
адамда сананың ерекше күйін тудыратындығы байқалды.
XIX жүз жылдықтың аяғында қоғам нашақорлыққа халықаралық медицина
мәселесінде қарай бастады, ол өзіне ынталы зейінді қажетсінді [9].
Есеңгірететін заттарды қолдану тәжірибесі ерте тарихқа ие. Бірақ XX
ғасырда дәрілік препараттардың ішкі бұлшық етке енгізу үшін шприцтер
жасалды, ал химияның жетістіктері таза заттарды (кокаин, морфий және т.б.)
алуға мүмкіндік берді. Осындай жағдайда есірткілерді пайдалану өркениетті
елдің қоғамын мазаландыра бастады. Сонымен қатар адамдар қоғам және адам
үшін есірткі әкелетін қауіпті сезіне бастады. Сондықтан әрбір адам қандай
препарат есірткі деп есептеледі және неліктен екенін білуі тиіс.
Бүгінгі күні нашақорлық барлық континенттерге тиісті әлемдік проблема
болып отыр. Сонымен қатар ол үдайы өсіп отыратын тенденцияны туындатып, ал
оның жағымсыз салдары нашақорлардың өзін, қоғам үшін көп қырлы етіп
көрсетіп отыр.
Адамның психикалық күйінің өзгеруінде басты болып табылатын табиғи
немесе жасанды синтезделген химиялық қосылыс психоактивті деп аталады.
Олардың әсері ағзаға енгенннен кейін бірден байқалады. Кейбір психоактивті
заттарды теріс пайдаланудың заты болып табылатындар болады. Бүл заттар
сананың қолайлы немесе ерекше күйін шақырады. Олардың ішінде қүмарлықты
қалптастырудың жоғарғы қабілеттілігімен ажыратылатындары да бар. Бүл заттар
туралы айтқанда оларды наркогенді потенциалдары жоғары, яғни олар
наркогенді болып табылады. Наркогенді потенциалдары жоғарыға ие болғандар
адамның денсаулығы және қоғам үшін үлкен қауіп төндіреді, эканомикалық,
биологиялық, интелектуалды және адамгершілікке зиян келтіреді. Бүл
заттардың толық ағзадағы арнайы нормалары есірткінің тізіміне кіреді және
есірткілік бақылауларға жатады. Олардың тізімі үнемі жаңартылып түрады және
әртүрлі химиялық топқа жатқызылатын препараттар енгізіледі.
"Есірткі" - тек медициналық түсінік емес, сонымен қатар заң түсінгі.
Есірткі заттарын пайдалану, өндіру, тарату, сақтау қылмыс ретінде арнайы
қарастырылады, жауапқа тартылады.
Есірткіге жатпайтын заттарда бар, бірақ оларда адамдардың психикалық
күйіне эсер етуге қабілетті және құмарлықты тудырады. Олар есірткіге
арналған заңдарға жатқызылмайды, яғни сәйкес бақылауға жатпайды. Оларды
таксикоманиялық заттар деп атайды, оларға қүмарлықты токсикомандар деп
атайды. Бұл препараттарға жататындар кейбір дәрілер, түрмыстық химия
заттары, ішімдік, никотин және т.б.
Есірткілер бас мидың қызметін бұзады және қанағат сезімін, күші мен
артықшылығын сезінуге әкеліп соғады, одан соң селқостық, үйқышылдық, жүрек
қызметі мен тыныс алуының әлсіреуі пайда болады. "Есірткі" термині деп
әдетте оның негізінде әзірленген апиын мен ауруды азайтатын құралдарды
айтады. Медициналық емес заң тұрғысынан қарағанда есірткілік препарат
ретінде сипатталады. Түрі ақ ұнтаққа ұқсаған героин тыйым салынған
есірткілік препарат болып табылады. Есірткіні қабылдауға байланысты
асқынулар мен ауруларға мыналар жатады:
Психоз: қоздыру әрекеттері бар препараттарада күшті психоздар тудыра
алады, оларға шизофрения сияқты басқа да психикалық аурулардың симптомдары
тән.
Депрессия: ынталандыратын әрекеті аяқталған кезде қоздырушы қүралдарды
қолданған адам әдетте қозуға жауап болып табылатын депрессиядан зардап
шегеді. Оның өзіне-өзі қол жүмсауына дейін апаратын күші жеткілікті.
Қоздырушы препараттарға психологиялық түрғыдан үйренеді, бірақ зерттеулер
олардың кейбіреулерінің физикалық түрғыдан да үйренуге әкелетінін көрсетіп
отыр.
Ұйқысыздық: ұйқтай алмау - әсерлендіретін құралдарды қабылдағаннан
барып жанама әсерленудің қауіпті түрлерінің бірі болып табылады. Оларды
теріс пайдаланушы адамдар бірнеше күн бойы ұйқыдан қалады. Егер бұл
жағдайды тез арада жөндемесе психикалық бұзылу пайда болады.
Тыйым салынған есірткілер олардың химиялық формуласының негізінде
анықталады. Сондықтан да жасырын лабораториялар заңның шектеулерін айналып
өту үшін кейбір тыйым салынған есірткілердің молекулярлық құрылымын
өзгертеді және синтетикалық есірткілер деп аталатын соларға ұқсастарын
жасайды. Бұл заттар өз әрекеті бойынша негізгі заттардан жүз есе асып
түседі. Синтетикалық есірткілердің көпшілігі амфетаминдер тобына жатады
және үқсас эсер береді, кейде тіпті оданда рахат сезімді туғызады.
Синтетикалық есірткілерді қолдану түрлі ауруларға үшыратады.
Психоактивті заттарды теріс пайдалану - бұл оларды медициналық емес
мақсатпен пайдалану. Егер теріс пайдалану өзінен ауратын күйді туғызса,
онда біз ауруға ұшыраймыз. Нашақорлық және токсикомания- бұл "химиялық
тәуелділік" жалпы атауына бірігетін ауру. Олар өздерінің арасында ауруға
қүмарлықтың затымен ажыратылады [10].
Есірткілердің арасында ең кең тараған түрі : опий, көкнәр, морфин және
оның өнімі героин, омнопон- бүл есірткілер ұйқтататын көкнәрдан дайндалады.
Коноплядан дайындалатын есірткілер: марихуана(каннабис), гашиш (анаша),
гашишті май.
Соңғы уақытта Қазақстанда есірткінің тағы бір түрі кеңінен тарала
бастады - эфедрон, эфедраның жапрағынан дайындалады. Эфедронды нашақорлық
үйреншікті есірткі абстинентті аштық кезеңінде қажеттілікке байланысты
орнына келді. Эфедриннің жоғарғы дозасын пайдалану ауызда құрғақтық,
жүректің қатты қағуы және көз алдындағылардың екіге бөлінуі.
Жеткіншектер ортасында кең таралуға ие болған марихуана және гашиш,
олардың дайындалуы және пайдаланылуы қиын еместігін есепке ала отырып.
Нашақорлыққа баратындар мінезінен ауытқыған жеткіншектер, сәтсіз отбасы
жағдайында тұратындар, әуестік сезімімен пайдаланғандар, еліктеу, рахат
алу, күнделікті өмірді жалыққандар т.б.
Егер әңгіме есірткі туралы болса, онда есірткіге тәуелділік немесе
нашақор. Егер токсикалық құралдарға тәуелді болса, онда о л токсикомания
деп аталады.
Нашақорлық немесе токсикомания белгілі сатыларға ие. Бұл сатылардың
ұзақтығы қолданған заттарға байланысты (оның улылығына және наркогендігінің
деңгейіне), аурудың жасына, оның ағзасының ерекшелігіне және денсаулығының
жағдайына. Әдетте аурудың 3 сатысы анықталады.
1 саты. Наркогенді заттарды пайдаланғаннан кейін бірнеше уақыттан соң,
кейде оны ағзаға бір-екі енгізгеннен кейін психикалық тәуелділік дамиды.
Психикалық тәуелділік пайда болуының сипаттамалық белгісі затты жалғыз өзі
пайдалану болып табылады, жеткіншек есірткіні "серіктері үшін" емес, ал
жеке қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайдаланады.
саты. Психикалық тәуелділіктен басқа, сонымен қатар физикалық тәуелдікте
қалыптасады. Бүл сатыда затқа толеранттылық жоғарылайды. Ағзаның
қызметтерінің нашарлау белгілері жоғарлайды - тұлғалық (әлеуметтік),
индивидуалды-психикалық (интеллект, ерік, жүктемелерге шыдамдылық, эмоцияны
бақылау), физикалық.
саты. Психикалық және физикалық деградация, ағзадағы ауыр және
қайталанбайтын өзгерістер, адам мүгедек болып қалады. Затты ағзаға
енгізуден күткен нәтиженің болмауы, оған тұрақтылықтың төмендеуі, тіпті
кейде шектен тыс дозадан өліп кетуде кездеседі.
Алғашқыда жеткіншек әртүрлі препараттарды эксперимент жасаудан
бастайды. Түрлі әрекеттерге тәуекел ететін қүрдастардың тобы жиналады.
Есірткіні пайдалану тілегі құрдастары ортасында пайда болады, яғни бұл іс
үйреншікті бола бастайды.
Бүгінгі күні нашақорлық барлық континентте кездесетін әлемдік мәселе
болып отыр. Сонымен қатар, ол үдайы өсу тенденциясын тудырады, ал оның
қолайсыздық салдары нашақорлардың өзінде көпқырлы.
Нашақорлық барлық әлемде дамып отырған медико-әлеуметтік құбылыс
ретінде карастыруға болады. Нашақорлық мәселесі көпқырлы және адамның
денсаулығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, құқықтық, этикалық және
мәдени сферасын қамтиды. Барлығы үшбүрыштың шектерінде қиылысады: адам -
қоғам - есірткі. Бұл үш құраушылар өзара байланысты, ал олардың мағынасы
ішкі және сыртқы факторлардың арақатынасының тәуелділігінде өзгеріп
отырады.
Егер нашақорлықтың пайда болуының себептерінің арасында адам түлғасының
мәселесі және кешенді анықтау басым болса, онда есірткіні пайдалануды
индивидуалды психопатология ретінде қарастыруға болады. Егер әлеуметтік
өзінің негативті жақтарымен жекелеген түлға немесе адамдардың белгілі бір
категориясы үшін мәселе тудырып жатса, онда социопатологиялық құбылыс
ретінде қарастыруға болады. Мүндай жағдайда нашақорлық жеке бақытсыз жағдай
болып табылмайды, ал жалпы әлеуметтік тенденцияның көрсеткіші болып
табылады.
Бірақ екі жағдайда да есірткі қоғамнан жеке немесе ұжымдық қашқақтау
үшін қолданылады. Дегенмен, бүл қашқақтау абсолютті болып табылмайды. Көп
жағдайларда ол ұқсас мәселеге ие топ адамдардың бірлесуімен жүзеге асады.
Әсіресе бүл жас нашақорлардың алғашқы кезеңінде жиі кездеседі. Сонымен,
индивидуум мен қоғам арасындағы қарама-қайшылық " микро топ-қоғам" шиеленіс
түрінде пайда болады.
Нашақорлықтың мәнін тереңірек түсіну үшін психикалық және физикалық
тәуелділік және соларға байланысты түсініктерге анықтама берейік.
Психикалық (эмоционалды) тәуелділік есірткі мен түлға арасындағы
қатынастың формасы болып табылады, ал оның деңгейі есірткінің эффектісінің
ерекшелігіне және осы есірткі қанағат ететін түлғаның қажеттілігіне
тәуелді. Есірткі неғұрлым осындай қажеттілікті қанағаттандырса және күткен
эмоционалды күйді тудырса, соғүрлым бүл есірткіні пайдаланудың әдетінен
қиын арылады. Күшті психикалық тәуелділіктің шартынан түлғаның жағымды
эмоционалды күйі есірткінің қолда болуына тәуелді болып қалады. Ең соңында
нашақордың қалыпты өзін сезінуіне бүл қажетті шарт болып қалады.
Есірткіге мүқтажыдық маңызды деңгейде көріне бастайды, тіпті нашақор
өзінің міндеттерін орындаудан қалады, отбасын және достарын жоғалтады,
жүмысын тастап және тек нашақорлардың ортасында қоректенеді, өзінің
қызығушылықтарын тек есірткі табу мен пайдалануға жүмсайды.
Физикалық тәуелділік - бұл есірткіні пайдалануды азайту жағдайында
физиологияның нақты бұзылуларында көрінетін бейімделудің күйі немесе сәйкес
препараттарды қолдануда олардың эффектісін нейтралдау жағдайында. Бүл
қүбылыс тірі клеткаға есірткінің фармакологиялық әрекетімен тікелей
байланысты.
Физикалық тәуелділік мазмұны бойынша есірткі мен ағза арасындағы
биохимиялық өзара әрекеттің пайда болу құбылысы болып қалады. Сондықтан
физикалық тәуелділік индивидтің есірткіге үйрену деңгейін көрсетеді.
Физикалық тәуелділіктің пайда болуының классикалық белгісі абстинентті
синдромның туындауымен байланысты.
Абстинентті синдром есірткінің әрбір жекеленген түрі үшін қолайсыз
көрінулерде ерекше сипатталады. Бүл синдром зиянды пайдалану кезінде
қалыптасады.
Барлық есірткілер олардың шығу тарихына байланысты екі топқа бөлінеді -
табиғи және синтетиклық. Кейбір өсімдіктерді және олардың шырынын пайдалану
ем, эйфороген үшін немесе магиялық мақсатта адамның қорғануға физикалық
және рухани үмтылуы. Жеке тобын сананың күйін өзгертетін және
галлюцинацияны шақыратын өсімдіктер қүрайды.
"Синтетикалық есірткі" атауы 1939 жылдан кейін пайда болған
тәуелділіктің әртүрлі түрін шақыратын толып жатқан заттарға жатады. Бұл
топтың негізгі препараттары - петидин, метадон және т.б., ал сонымен қатар
мұнай мен шайырды қайта өңдеу.
Есірткі деп өсімдік немесе синтетикалық заттардан шыққан кез-келгені
есептеледі, яғни ағзаға енгенде бір немесе бірнеше қызметтерін өзгертуі
тиіс, және де бірнеше пайдаланудың салдарынан психикалық немесе физикалық
тәуелділік пайда болуына әкеліп соғады.
Бүдан байқайтынымыз, "нашақорлық"-бүл есірткінің әртүрлері
тәуеділігінің түрлеріне байланысты қолданылатын жалпы термин. Бірақта,
кәсіби медициналық терминдерде тәуелділіктің келесі түрлерін ажыратады.
1. Алкоголді тип. 2. Амфеатаминді тип. 3. Кокайнді тип. 4.
Галлюциногенді тип. 5. Опиатді тип және т.б.
Нашақорлыққа медициналық бағыттарда төтенше маңызды рөлді диагностика
ойнайды. Оның нақтылығына емдеудің соңғы нәтижесі тәуелді және соның
салдары пациенттің тағдыры. Нашақорлықтың диагнозы көптеген факторларға
тәуелді және оларды қоюда оңайға түспейді. Нашақорлықтың негізгі
көрсеткіштері:
1. Жүріс-түрыстың өзгеруі.
Нашақорлықтың белгілі түрінің клиникалық картинасы.
Физикалық жағдайы.
Қойылған тәуелділікке бағытталған клиникалық тәуелділік.
Лабораториялық анализ.
Бірден үшке дейінгі пункттер адам_өмірінде кездесетін есірткіні теріс
пайдаланудың нәтижесінен көрініп жатады. Ал терт пен бес арнайы
мамандандырылған стационарларда тексеріледі.
Есірткінің әсерінің басты эффектісі, яғни нашақорды зиянды пайдаланудың
бірінші кезеңінде қызықтыратын эйфория - сананың өзгеруінің күйі,
комфорымдылық, қанағаттану сезімі, өмірдегі барлық жағдайлардан шектетілген
және т.б. бүл осы нашақорлықтың бастамасы - қолайлы психикалық және
физикалық өзін сезінугі жылжу, ләззат алу. Дәл осыны нашақорлардың өзі
мақүлдайды. Бірақ бүданда басқа объективті фактолары да болады.
Есірткіге тәуелділіктің дамуының келесі кезеңі есірткіні таңдау болып
табылады, яғни жаңа бастаған нашақор өзі үшін қалай оптималды болатынын
бағалайды. Бүл жерде парадоксалды қүбылыстар байқалады. Нашақорланудың
үшінші кезеңі- есірткіні үнемі пайдалану. Қабылдағандағы қолайсыз
эффектілер біртіндеп жойыла бастайды және нашақор препаратты пайдалануды
үнемі қайталап отырады.
Нашақорланудың төртінші кезеңі- алғашқы толерантылықты дамыту болып
табылады, яғни препаратты үнемі пайдаланудың жағымды эффектісі жоғарылайды.
Ең бірінші рет бастаған нашақор осы торт кезеңнен өту барысында,
нашақорлық басталады - ол есірткіге эмоционалды құмарлық, оны пайдаланудың
жүйелілігі және ары қарай толеранттылықтың жоғарылауы.
Есірткіге тәуелділіктің сатылары.
Бірінші саты есірткіні қабылдаудың жүйелілігі. Қабылдау үнемі немесе
периодты болуы мүмкін. Бірақ екі жағдайда да пайдаланылатын есірткінің саны
жоғары. Жүйке жүйесі жағынан қорғаныс реакциясы ретінде қоқыныш сезімін
көруге болады, яғни гашишті және стимуляторды алғашқы кезеңде пайдалануда
пайда болады. Оларда әлі де құмарлық басым болады. Бірақ нашақордың
санасында есірткіні қайдан табуға болады және соны тезірек пайдалану ойы
тұрады. Айта кететін тағы бір жәйт тәуеділіктің бірінші сатысында нашақор
қолайсыз жағдайлардан қорғана отырып, осы ойлармен күресуге тырысады. Бірақ
бүл ішкі күрес өшіп, есірткінің есебіне шешіледі. Есірткінің масаңысыз
нашақор үшін психикалық комфорт мүмкін емес.
Екінші саты есірткіні пайдаланудың тіпті үлкен жиілігімен сипатталады,
сау жүру кезеңі қысқарады. Бүл саты үшін бір ретке және тәулік бойына
жоғарғы доза тән. Нашақор есірткінің қаншасын, қандай уақытта және қандай
жиілікте пайдалану керектігін өзі біледі. Сонымен қатар, бүл сатыда бір
реттік доза мағынасыз болады - қайткен жағдайда эйфория әлсізденеді.
Сондықтан нашақор есірткіні жиі пайдалануға тура келеді.
Есірткіге үнемі физикалық қажеттілік дамиды. Нашақор өзін және
айналасындағыларды алдауға тырысады, ол тіпті есірткісіз өмір сүре алмайды.
Үшінші саты нашақорланудың бүл сатысын бір сөзбен - әлсіреу деп атайды.
Бүл жерде көзбен көретін нашақордың физикалық әлсіреуі емес, оның ағзасынң
барлық жүйелерінң қызметтерінің әлсіреуі. Есірткі енді жағымды эйфориялық
күйзелудің кілті болып табылмайды - ол енді жалғыз ғана реттейтін және
сергектендіретін фактор.
Осы мәселеге байланысты зерттеушілердің көпшілігі мынандай крртындыға
келіп отыр, есірткіні пайдалану (героин және марихуана), сонымен қатар
басқада психоактивтік заттар (темекі және алкоголь) нақты аурудың белгісі
болып табылмайды, ал мәдениеттің белгісі, қоғамның психологиялық жағдайының
белгісі.
1.2.1. Нашақорлық, қоршаған орта және жеткіншектер
Жеткіншектердің арасында: егер есірткіні дәмін көру үшін тек бір рет
қолданса, онда бұл жерде "қорқынышты" ештеңе жоқ деген түсініктер аз
кездеспейді. Бірақта бүл қауіпті қателесу. Тіпті бірінші пайдаланғанның
өзінде-ақ аллергиялық реакция дамиды, жасырын жүрек талмасы ушығады, ми
клеткаларында және жүрек тамырларында оттегі жетіспеушілігі басталады.
Адам ағзасының күйінің жағдайына байланысты есірткіге мүқтаждық бірінші
рет пайдаланғаннан соң туады. Нашақордың бірінші кездесетіні -рахатқа
бөлену үшін үнемі дозаны көбейтуге мұқтаждық. Бұл мәселе әсіресе,
есірткіні пайдаланғаннан кейін- ақ үлкейе бастайды.
Нашақорлар көбіне уақытты жалгыз өткізеді, өзінің айналасындағыларға
қатыспайды. Естің, зейіннің, ойлаудың, эмоцияның бұзылулары байқалады, яғни
тұлғада дөрекі өзгрістер пайда болады - оның деградациясы.
Адам неғұрлым жасырақ болса, соғұрлым оның ағзасына есірткінің әсері
күшті. Есірткімен улану жеткіншектің бойын, физикалық және психикалық
дамуын тежейді.
Жеткіншек жасындағы аддиктивті жүріс-тұрыстың қалыптасуына тұлғалық
қасиеттердің және әлеуметтік-психологиялық факторлардың әртүрлі
көзқарастары бар. Кейбір авторлар тұлға түжырымдамасын және тіпті
нашақорлыққа психопатологиялық икемделуді үстанады, ал басқалары реалистік
үсыныстарды, яғни аддиктивті жүріс-тұрыс жеткіншектердің топтық
белсенділігінің негативті қүбылыстарының жиынтығы болып' табылады, әртүрлі
түлғалық бүзылуларға ие [11;12] .
Жеткіншектердің про- немесе ассоциалды жүріс-тұрысында оның тек
қаншалықты темпераменті, мінезі, интеллекті ғана емес, соншалықты
әлеуметтік кеңістікке енуі анықталады. Әлеуметтік кеңістік деп шағын топтың
субъектінің санасының түсінігінде баға және құндылық жүйесі арқылы оның
жүріс -тұрысының мотивациясын әсер ететін жағымы немесе жағымсыз
валенттілікке ие болуын атаймыз. Бүл жерден байқайтынымыз жеткіншек жастағы
жүріс-тұрыстың мотивациясы топқа енгенде анықталуы аса маңызды болып
табылады [13].
Есірткіні алғашкы рет пайдалану және оны аз немесе көп жүйелі пайдалану
жеткіншектердің формалды емес тобының белсенділігімен байланысты. Есірткіні
пайдаланатын топты тартуда наркологтардың қызығушылықтары мейлі ол
жеткіншектердің стихиялы топ ассоциалды әрекетте жол -жөнекей пайдалансада
немесе шынайы нашақор болса да ішкі топтық процеске аударылып отыр.
Нашақорлардың топтарының композициясы және қүрылымы, олардың нормалары мен
санкцияларында, динамикасы мен көрсеткіштерінде сипатталған [9; 14].
Жеткіншектерді есірткіге тартуға түсу процесінің арасында бірнеше
кезеңдердің қатысуын шамалайды. Ең аз дегенде бүл: проәлуметтік топтан
әлеуметтенуге түсу кримианалды немесе делинквентті топқа қатысу және
соңында жетекші іс-әрекеті есірткіні пайдалану болып табылатын топқа қатысу
[ 9; 10; 15]. Айтылған кезеңдерге қоса жеткіншектің аддиктивті жүріс-түрыс
қозғалысы да қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар, ішкі топтық заңдылықтарвшың қанағаттануын топтың өмірлік
іс-әрекетінің ішкі топтық аспектісіне үңілмей түсіндіру қиындық туғызады.
Бүл жерде бізге белгілісі, жеткіншек-нашақорлардың тобы салыстырмалы
оқшаулану және аутсайдер болып табылады, үнемі жетіспеушілікті сезінеді
немесе төменгі әлеуметтік мәртебеге ие [16].
Жеткіншек- нашақорлар тобының оларды әлеуметтік қоршаған ортамен өзара
әрекеттестігінің заңдылықтарын әлеуметтік-психологиялық зерттеу немесе
басқаша айтқанда, жеткіншек - нашақорлардың әлеуметтік кеңістігін нақты
түрде зерттеу.
Жеткіншек-нашақорлардың әлеуметтік кеңістігін зерттеу екі кезеңнен
тұрды. Оның біріншісінде, жеткіншек-нашақорлардың әлеуметтік кеңістігінің
құрылымдық ерекшеліктерін анықтау, ал екіншісінде -жеткіншек-
нашақорлардың әлеуметтік кеңістіктік құрылымы мен тұлғалық және жүріс-
тұрыстық қырлары қандай жағдайда өзара байланысты.
Бірінші кезеңнің жұмысының нақты міндеті мынадан тұрды: 1) жеткіншек-
нашақорлардың және әртүрлі топтарлың арасындағы психологиялық алшақтықты
.бағалау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Университеті
Абдыкаимова Ақбопе
Жасөспірімдердің есірткі қолдануына қарсы кеңес берудің психологиялық
маңыздылығы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5B010300 мамандығы - Педагогика және психология
Алматы 2012 ж
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Университеті
Қорғауға жіберілді
_________2012 ж.
теор. және практ. психология кафедрасының
меңгерушісі пс.ғ.д., проф. _______ Х.Т.Шерьязданова
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Жасөспірімдердің есірткі қолдануына қарсы кеңес берудің психологиялық
маңыздылығы
5B010300 мамандығы - Педагогика және психология
Орындаған А. Абдыкаимова
Ғылыми жетекші
Аға оқытушы К.Ғ. Елшібаева
Алматы 2012 ж
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .5
I БӨЛІМ НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖОЛДАРЫ БОЙЫНША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС
БЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Психология ғылымындағы психологиялық кеңес беру
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Есіртке қолданудың әлеуметтік-психологиялық
ерекшеліктерінің себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2.1.Нашақорлық, қоршаған орта және жеткіншектер ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. Жеткіншектердің есірткі қолдануының әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3.1. Жеткіншектердің психикалық дамуындағы ауытқуларға
(нашақорлыққа байланысты) отбасының әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
II БӨЛІМ. ЖЕТКІНШЕКТЕРМЕН НАШАҚОРЛЫҚПЕН ҚАРСЫ КҮРЕС ЖҮРГІЗУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕС БЕРУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖӘНЕ ДИАГНОСТИКАЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1. Мектепте нашақорлыққа қарсы күрес жүргізудің
алғашқы профилактикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.1.1 Нашақорлыққа қарсы күрес жүргізу бойынша
жеткіншектерге профилактика жүргізудегі отбасының рөлі ... ... ... ... ... ... 51
2.2. Нашақорлыққа қарсы күрес жолдары бойынша
психологиялық кеңес берудің диагностикалық бағдарламасы ... ... ... ... ... ..57
және диагностика нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы нашақорлық пен есірткі
бизнесіне қарсы күрес қазақ қоғамының гүлденуі мен ҚР азаматтарының
құқықтық кепілдігінің еркіндеуі мен заңды мүдделерінің негізінде жасалған.
Негізі 1997 жылы 10 қазанда еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақ
халқына жолдаған жазбаша Үндеу хатында ең бастысы ішкі және саяси негізгі
нашақорлық пен есірткіге қарсы күресті нығайтудың қажетті екендігіне баға
беруі және бұл берілген мәселенің шешілуі 2030ж. Республиканың өркендеу
стратегиясындағы мемлекеттің деңгейіндегі беделіне ие болды. Сондай-ақ факт
ретінде Біріккен ¥лттар Ұйымының заңсыз есірткіге қарсы күресу аймағындағы
үш негізгі конвенциясына (1961,1979 және 1988 ж.ж) қосылуы осы қазіргі
жағдайдың толық мемлекеттік саясат ретінде қалыптасуының негізгі бағалауына
тура келеді.
Нашақорлыққа қарсы саясаттың қалыптасуының негізгі шарты ретінде, оның
іске асатындығы, уақыттың барлығы және жағдайға бейімделуі болуы тиіс,
сондай-ақ басқа да саладағы жалпы мемлекеттік саясаттың байланыстылығының
болуы. Сонымен, қандай да болмасын есірткімен байланысты барлық жағдайларда
бақылаушылықты күшейту керек. Нашақор кылмысына байланысты қатынастың
соңғысының негізгі маңызы бар, яғни есірткінің заңсыз айналуымен байланысты
қылмыстың жиынтығы.
Есірткіні заңсыз айналдыруға қарсы күрестің аймағындағы саясаттың
ерекшелігі оның мемлекеттік статусына негізделген ол алдымен қоғамдағы
есірткілік құралдарын және психотроптық заттардың таралу процесі және
табиғаттың барабарлық баға беруі болуы керек. Соның ішінде есірткіге қиянат
ету деген мәселе мүндай саясаттың үлгісіне кірмейді деген есірткіге
сұранысты азайту үшін саясатты құрғандығын ескеруіміз керек.
Қоғамның экономикасына және оның рухани бастауларына материалдық және
рухани-адамгершіліктеріне зиян келтіреді. Есірткіні қиянаттық қолдану
өлімнің көбеюіне алып келеді, әсіресе жастардың арасында қылмысқа
барушылықтың көбеюі, ол нашақорлардың күйреуі жағдайына әкеліп соғады.
Бүгінгі таңда кәмілетке толмағандардың арасындағы есірткі жағдайы
Қазақстанда, ТМД елдерінде және бүкіл әлемдегі өткір мәселе болып отыр.
Жеткіншектер нашақорлығы мәселесімен тікелей айналысатын наркологтар мен
мамандар "Нашақорлық ауруы жылдан жылға жасарып келеді" деп дабыл қағуда.
Өкінішке орай бұл бағытпен күресті есірткіге тәуелділік қалыптаса
бастағанда емдей бастаса, оның салдары жеңілірек болады. Сол уақытта
алғашқы профилактика жұмысына көбірек көңіл аударылады.
Нашақорлықпен байланысты сұрақтарда ақпараттар мен психологиялық
көмекті негізінен қажет ететін буын - жалпы білім беретін мектеп, колледж,
лицей орта және үлкен буындары, яғни "өтпелі" кезеңде түрған жеткіншектер.
Жеткіншектердің ең басты ерекшелігі - тұлғалық түрақсыздығы. Қарама-қарсы
қырлары үмтылу, іс жүзінде көру тенденциясы мен бір-бірімен күресу,
мінездегі қарама-қайшылықты анықтау мен өсіп келе жатқан баланың мінез-
құлқы. Үлкендерге тән сезімнің қалыптасуы және "Мен концепциясын" ерекше
ажыратуға болады [1].
Үлкендерге еліктеу мінез-құлықпен, киіммен шектелмейді. Еліктеу көңіл
көтеру, сезімге толы қатынас бойынша жүреді және осы қатынастардың мазмұнын
тікелей үлгі етіп алады.
Жеткіншектер үшін үлкендер өмірінің негізгі атрибуттарының бірі есірткі
құралдарын пайдалану болып табылады. Бірақ та пайдалану мотивациясы әртүрлі
болып келеді. Құрдастарымен қарым-қатынас жеткіншектер өмірі үшін ерекше
орын алады және барлық өмірлік сферасында айрықша ізін калдырады. Ол үшін
маңыздысы референтті топқа ену, ол жерде кімнің кұндылықтарын қабылдайды
және кімнің мінез-құлық нормасы мен бағасына ол бағдарланады. Сол уақытта
жеткіншектер үшін жақын адамдарың эмоциясына ұмтылу да тән. Ата-аналарды,
олардың махаббаты мен қамқорын, олардың пікірін қажетсіне отырып, олар
дербестікке ұмтылуды сезінеді және олармен тең құқықта болғысы келеді.
Тұлғалық дағдарысты алып жүретін бұл кезең пайдаланудың тәуекел
бастамасына қақтығысады, ал оның салдары есірткіні теріс пайдалануға әкеліп
соғады. Бірақ, пубертатты кезеңнен өтетін барлық адамдар нашақор болып
қалыптаспайды. Бұл отбасындағы тәрбие уақтысында үзақ уақыт бойы
калыптасатын психологиялық қорғаныс механизмі арқасында жүреді.
Неліктен біздің қоғамымызда жеткіншектер нашақорлығы сияқты мұндай құбылыс
жүзеге асады?
Осы кезеңдегі жеткіншектердің салауатты өмір сүруі немесе "есірткілік
сандырақты" таңдауына маңызды эсер етуші фактор, отбасының өзара
катынасының құрылымы, оның жүзеге асуының нәтижесі құндылықтар мен
иландыруды қалыптастыру болып табылады. Соның ішінде өзіндік "Мен"
кұндылығы, өзіндік денсаулық пен өмір. Өзіне қатынасы бойынша негативті
бағдарда "өзін-өзі бұзу" бағдарламасы жүзеге асады, яғни көбіне есірткілік
кұралдарды пайдалануда байқалады.
Есірткіге тәуелділіктің арақатынасы мәселесімен және отбасындағы
эмоциялық өзарақатынас факторларымен айналысқандар Н.С. Курек, А.Е. Личко,
В.К. Мягер, В. Буриан, Т.И. Петракова, Д.Л. Лимонава, Е.С. Меньшикова, Е.
Джеликен.
Біздің зерттеуіміздің өзекті тақырыбы болып психологиялық кеңес беру
жағдайында психодиагностикалық зерттеулердің мазмұны мен ұйымдастыру болып
табылады.
Зерттеудің мақсаты Нашақорлықпен күрес жүргізуге байланысты
жеткіншектердің психикалық дамуындағы ауытқу себептерін (нашақорлықпен
байланысты) зерттеу және оларға психологиялық кеңес беру жолдарын
жетілдіру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Нашақорларға психологиялық кеңес беру жолдары бойынша теориялық
зерттеулерге талдау жасау.
2. Жеткіншек жасындағы психикалық даму мен ондағы ауытқуларға
нашақорлармен күрес) теориялық талдаулар жасау.
3. Нашақорлықпен күрес жүргізуге байланысты
дсихологиялық-коррекциялық бағдарлама жасау.
4. Зерттеудің мақсат, міндеттеріне сәйкес жеткіншек жасындағы
балаларға диагностикалық зерттеу жүргізу.
Зерттеу объектісі. Психикалық дамудағы ауытқу (нашақорлармен күрес)
себептері бойынша жеткіншектерге психологиялық кеңес беруді ұйымдастыру
жолдары.
Зерттеудің пәні. Нашақорлықпен күреске байланысты жеткіншектерге
психологиялық кеңес беру.
Зерттеу болжамы. Психикалық дамудағы ауытқуды (нашақорлықпен
байланысты) болдырмау жолдары негізінде жеткіншектерге өз уақтысында
психологиялық көмек көрсету өз тиімділігін береді.
Зерттеудің жеке болжамы. Жеткіншектерге нашақорлық жайлы терең
психологиялық сауаттылықты беру психикалық дамудағы ауытқудың
(нашақорлықпен байланысты) алдын алады.
Зерттеудің теориялық негізі. Жеткіншек тұлғасының дамуындағы ауытқу
ерекшеліктерін (нашақорлықпен күрес) зерттейтін жұмыстарға бағытталған. Жас
ерекшелік-психологиялық кеңес беру баланың психикалық дамуының барысындағы
нормативті мазмұнның түсініктері және осы процестің периодизациясы
негізінде бақылаудың негізгі мақсатын Г.В. Бурменская, Р.А. Карабанова,
А.Г. Лидерс зерттеулерінде қарастырылады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Алғаш рет нашақорлықпен күресу жолдарына
психологиялық көмек көрсету негізінде жеткіншектерге байланысты жүргізілген
зерттеулер қазақ отбасына және мектепке өз көмегін тигізеді.
Жұмыстың теориялық мәнділігі - зерттеу барысында жеткіншектердің
психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты Л.С. Выготский, Б.Г. Ананьев,
Л.И. Божович, Д.Б. Эльконин, Г.В. Драгунова, И.С. Кон және басқалардың да
теориялық зерттеулері нысанаға алынды.
Жұмыстың практикалық мәнділігі: жүргізілген зерттеулердің негізінде
жеткіншектерге нашақорлықпен қарсы күрес жүргізуде алғашқы психологиялық
кеңес беруге ұсынылған бағдарламалар жұмыстың сапасын жоғарлатады.
Сонымен қатар, нашақорлық мәселесіне байланысты мектептегі, колледж,
лицейлерде психологтар, ата-аналар мен педагогтардың алғашқы
профилактикалау жұмысының сапасын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
I БӨЛІМ. НАШАҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС ЖОЛДАРЫ БОЙЫНША ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
КЕҢЕС БЕРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Психология ғылымындағы психологиялық кеңес беру
мәселелері.
Психологияны практикаға кеңінен енгізілуі оның сол облысының дамуына
заңды түрде әкеліп соғады, яғни дәстүрлі түрде психологиялық эсер етудің
танымал әдісі ретінде белгіленеді. Соның ішінде маңызды орынның бірі
психологиялық кеңес беруге сөзсіз тиісті. Бұл іс-әрекеттің түріне тура
анықтама беру және оның қолданылу сферасын бір жақты көротеу қиын.
Психологиялық білімдердің қолданылатын кез-келген сферасында кеңес беру
жұмыс формасының бір түрі ретінде қолданылады. Кеңес беру өзіне кәсіби
кеңес беруді, педагогикалық, өндірістік кеңес беруді және тағы басқаларды
қамтиды [2].
Психологиялық кеңес беру тұлғаның дамуына көмекке бағытталған. Ол
практик психолог жұмысының бір бөлігі болып табылады (психодиагностика
және тренингтің жұмыстарының жүргізілуімен қатар). "Кеңес беру" сөзі
латынның consultare, яғни кеңесу, ақылдасуды білдіреді. Психологиялық кеңес
берудің мақсаты тұлғаға қамқорлық жасау, яғни қалыптасу мен өсудің
үздіксіз процесі болып табылады. Кеңес беру адамның қабілетінің дамуына
адекватты көмек береді және өзі мен басқаларды толығымен қабылдайды, ішкі
тұлғалық және тұлғааралық қатынастар жүйесін өзгертеді. Кеңес беруші -
өзінің мамандығының сұрақтары бойынша соңғы кеңес беретін психология
облысындағы маман. Ол азды немесе көпті клиентті жүйелі реттеуге және оның
ішкі проблемаларын шешуде көмек үшін шақырылуы мүмкін.
Кеңес берудің түрлері клиент немесе топтың өміріне кеңесшінің араласу
деңгейіне байланысты. Практикалық психологияда кеңес берудің келесі
деңгейлері мен түрлерін ажыратады:
.Индивидуалды даму немесе өзгеру, өзгеру объектісіне жеке адам түскен
кезде, өмірлік іс-әрекеттің әртүрлі сферасының жүзеге асу белсенділігі
мақсатында: кәсіби, коммуникативті, тұлғалық және түрмыстық. Осы деңгейде
психодиагностика және коррекциямен индивидуалды кеңес жүргізіледі.
2. Тұлгааралық қатынасты белсендендіру өмірлік іс-әрекеттің әртүрлі
сферасында: бұл жерде тренингтің элементтерімен топтық кеңес жүргізілуі
мүмкін.
3. Ұймдастырылган даму ұйымдасқан құрылым және басқарудың жүзеге
асуын үйғарады. Бұл деңгейде күрделі басқарудағы кеңес беру жүзеге
асады [3].
Кеңес берушінің іс-әрекетінің схемасы: проблеманы айқындау- диагноз -
фактіні талдау - қатысу жоспары - кеңес беруші түрінде қатысу - кеңес
беруші және клиенттің бірлескен іс-әрекетінің нәтижесін бағалау.
Психологиялық кеңес берудің негізгі мақсаты - бұл психологиялық көмек
көрсету, сонда психологпен әңгімелесу мәселені шешкенде адамға беруге
көзқарастары екі жақты болып отыр: біріншілері психологиялық кеңес берудің
өзінің пәні жоқ және тек психологиядағы басқа теориялық өңдеулердің
қолданбалы облысы болып табылады; екіншілері психолог-кеңес беруші "сүйікті
және тексерілген" жинақы және кез-келген клиент концептуалды аппараттан
үлкен және күрделі теориясына сүйенеді.
Бір жолғы кеңес беру жүргізілуі немесе психотерапевтік жұмыстық
жүргізілуіне қарамастан, кеңес беру диалектикалық процесс ретінде және
бірнеше сатыда қарастырылуы мүмкін:
Клиентпен арадагы контрактіге отыру кеңеске өз еркімен үсыныс жасауы, көмек
беруге келіскен кеңесші кеңес беру барысында қауіпсіздікті және қолдауды
қамтамасыз етеді.
Сауалды тусіну жне проблемалық ситуацияны талдау. Бұл сатыда кеңесшіге
клиенттің проблемасын зейін қоя отырып тыңдап, ашық сұрақтарды пайдаланып,
жеткілікті мәліметтерді алу үшін қайта сұрауға бағытталуы қажет. Сол
уақытта кеңесші өзінің және клиенттің сезіміне рефлекс жасап, оның ары
қарай проблемаға терең енуіне психотерапевтік мақсатта жағдай жасайды.
Проблеманы қайта өңдеу және психотерапевтік мақсатты орнату, контрактіні
нақтылау. Бұл сатыда проблеманың шарттарын түсіну және жағдайдың пайда
болуы, сезімді талдау және проблеманың мәніне клиенттің қатысы анықталады.
Бұл жерде ең бастысы клиент өзінің проблемасын психологиялық көзқараста
түсінуі.
Проблеманы шешудін тәсілдерін іздестіру. Бұл кезеңде клиенттің өзінің
психологиялық қиындығын зерттеуге келісімі қажет, таңдалған шешімге
жауапкершілікті іздеу және қабылдау.
Клиентке кеңес беру процесінде оның тұлғасына және өміріне толығымен
эсер ететін өзгерістер жүреді. Қандай жағдайда болмасын клиентке жаңа
тәжірибе және оны ол қаншалықты терең сезінсе, соншалықты кеңес берудің
нәтижесі жоғары болуы мүмкін.
Кеңес беру жұмысының клиентте өтетін өзгеру деңгейіне байланысты шамамен
салдарларын бөлуге болады:
- өзіндік қажеттіліктерге, уайымдауларға және ойларға зейінді күшейту;
- өзін тануға және жаңа тәжірибені үғынуға қабілеттілікті дамыту;
- өзіне және қоршаған ортасына қатынасын өзгерту,
- өзіне қамқорлық жасауға, өзінің проблемасын өз бетінше шешуге, таңдау
жасай алуға, шеіпім қабылдай отырып, соған жауапкершілікке қабілеттілікке
иемдену.
Кеңес беру адамдарға көмек беруде олардың проблемасын шешудің бір түрі
болып табылады және әрине барлық сұрақтарға жауап беруі мүмкін емес. Бұл
басқаларды түсінуге, олардың жеке мақсатына жетуде көрінуі мүмкін. Кеңес
берумен қатар басқа да көмек берудің түрлері бар: кеңес, хабарлар жасау,
тікелей әрекет, оқыту, жүйелі өзгерістер.
Кеңесші нақты жұмысында осы стратегияларды жағдайдың ерекшеліктеріне
және оның динамикасына байланысты сөзсіз пайдалануы мүмкін. Стратегияны
ыңғайлы таңдау және оны ауыстыру қабілеттілігі оның
көмектесуі тиіс және айналасындағылармен тұлғааралық қатынас ретке келуі.
Бірақ сұраққа бір жақты бұл психологиялық көмек қалай көрінуі мүмкін екенін
жауап беру оңай емес.
Индивидуалды кеңес жүргізудің алғашқы шарты сол уақытта клиент үшін
қауіпсіздігі мен жағдайын жасау қажет, оған: кеңес алуға өз еркімен келісім
беру, өзіне және өзінің проблемасына сол адамның белсенді, зерттеу және
творчестволық қатынасы; кеңесшіге сенімді қатынас.
Психологиялық кеңес беру әрқашан тұлғаның сана - сезіміне, адамның
өзінің даралық ерекшеліктеріксезінуіне, тілек, мақсат, қабілеттілік, сезім,
ой және әрекетіне бағытталады. Сана-сезім индивидуалды "Мен" әртүрлі
аспектілерін тереңдеуіне ықпал етеді, тұлғаның мотивациялық, эмоционалды
және интеллектуалды компоненттерін кеңейтеді. Сана-сезім біруақытта
тұлғаның өсуінің алғы шартын және нәтижесін, оның, қалыптасу процесінің
жемісін, құндылықтарының қалыптасуын, оның жүріс-тұрыста жеке түрде жүзеге
асуының өмірлік жоспарлары мен тәсілдерін көрсетеді.
Индивидуалды психологиялық кеңес беруді жүргізу арнаулы тұлғалық
қасиеттер мен бағдарды қажет етеді. Тиімді кеңес беру жұмысы үшін тұлғаның
басқа адамға (клиентке) жағымды бағдары болуы тиіс.
Психологтың және басқа адамның өзара әрекеттестігінің мақсатының
арасында келесі мақсаттың тобын ажыратуға - болады: әлеуметтік, этикалық,
адамгершілік және өзіндік психологиялық. Әлеуметтік мақсат адамның өзіне
белгілі жалпы нормаларға сәйкес әрекетін және бастан кешіруін ұсынады,
мысалы, жас ерекшелік, жыныстық, кәсіби, құқықтық және т.б. Бұл мақсаттар
әрекеттердің және бастан кешірудің эталондарының қатысуын үсынады, яғни
соған сәйкес болуы тиіс. Этикалық мақсат "жақсы-жаман" критериінің
клиенттің әрекетіне сәйкес келуі және адам соған сәйкес бағалауды өзі
таңдауы тиіс.
Психологиялық мақсат адамның өзінің қажеттіліктері мен әрекеттің сәйкес
келуін ұсынады, яғни бұл қажеттіліктердің жүзеге асуы психологиялық
жағдаймен байланысты.
Біздің еліміздегі психологиялық кеңес беру жағдайы бұдан жиырма жыл
бұрын еуропа мемлекетінің бастан кешіргендеріне ұқсас болып отыр, алғашқыда
әлеуметтік процестерде терең өзгерістерге ұшырады және қоғамдық
құрылымдардың әртүрлі сфераларында қажетті бөлігінің бірі болып табылды.
Белгілі Британ психологы М. Хорберт бұл жағдайды былай сипаттайды: "кеңес
берушілер барлық жерде... сіз оларды мектепте, өндіріс орындарында,
ауруханаларда, әлеуметтік қызметтерден кездестіруіңіз мүмкін... неке,
ажырасу, карьераны жоғарлату, жақыныңды жоғалту сұрақтары бойынша
кеңесшілер бар, ата-аналарды, студенттерді, зейнеткерлерге және т.б. кеңес
беру. Осыған сәйкес кеңесшінің міндеті клиентті зерттеуге толығымен
мүмкүндік беру және оның ары қарай толық құнды өмір сүруіне қайнар көзін
анықтау мен жолын табу. Бұл өте ауқымды анықтама кеңес беру әртүрлі
бағыттардың қолданылуға болатынына мүмкіндік береді. Сонымен қатар, тіпті
психологиялық кеңес беру бір бағыттың өзінде қолданылу облысына байланысты
әртүрлі пайдаланылуы мүмкін. Отандық психологтардың кеңес кәсіби
біліктілігі болып табылады. Осы бес стратегияның көмегімен кеңесшінің рөлі
клиенттің жұмысы үшін мүмкіншіліктерді қамтамасыз етуден тұрады [4].
Психологиялық кеңес беру - адамдармен тікелей жұмыс, психологиялық
проблемалардың әртүрін шешуге бағытталған, тұлғааралық қатынастардың
қиыншылығына байланысты, негізгі әсер етудің құралы ұйымдасқан әңгімелесу
болып табылады [2]. Психологиялық кеңес берудің мәні психолог арнайы
кәсіби ғылыми білімін пайдалана отырып, басқа адам үшін жағдай жасайды,
яғни ол оның психологиялық міндеттерін шешуде өзінің жаңа мүмкіндіктерін
уайымдайды [5].
Психологтың кәсіби іс-әрекетінің бұл түрінің тиімділігінің көрсеткіші
басқа адамда өзінің міндеттері бойынша жаңа уайымдаудың пайда болуы болып
табылады. Психологтың өзінің көзқарасы бойынша іс-әрекеттің бұл түрінің
тиімділігінің көрсеткіші басқа адамның міндеттерімен оның жұмысының сәйкес
корсеткіштері болып табылуы мүмкін. Мұндай сәйкестілік (сәйкестілік емес)
шкала бойынша тексеріледі:
1. Психолог зейінді болуға қабілетті емес, клиенттің көңілін
бөледі, маңызды ақпаратты жіберіп қояды.
2. Психологтың әрекеті конструктивті емес; ол басқа адамға әсер етуге қатты
ұмтылады.
3. Клиент айтқандары естілмейді немесе өте аз естіледі; психолог өзіне көп
кеңіл бөледі.
4. Клиенттің әсеріне психологтың жауабы теңдей.
5. Психолог өз индивидуалдығын жоғалтпастан клиентке қосылады.
"Адам-адам" өсуіндегі психологиялық әсер ету кеңес беру процедурасын
жиі еске түсіреді, көбіне сұхбаттасу түрінде жүзеге асады. Осындай
мамандықтың қатарына дәрігер, заңгер, педагог, социолог, әлеуметтік жұмыс
іс-әрекеттері кіреді. Бірақ олардың сұхбаттасулары өзара әрекеттестік пәні
ретінде ажыратылады, адамға әсер ету элшемі және оған жауапкершілік.
Психолог клиенттің психикалық өмірінің сапасының пайда болуына
жауапкершілік тартады.
Психологиялық кеңес беруде психолог әртүрлі теориялық және әдіснамалық
бағыттарға сүйенеді. Психологиялық кеңес беру практикасындағы танымалысы
психоанализ (З.Фрейд), индивидуалды психология (К.Юнг), транзактылы анализ
(Э.Берн) және т.б.; бихевиоризм -әлеуметтік үйрену, әлеуметтік
компетенттілік тренингі, озін -өзі оқыту, когнитивті терапия (А.Бандура);
рационалды - эмоционалды терапия (А.Эоллис).; гуманистік бағыт -
гешталытерапия (Ф.Перлз), топтық терапия (К. Роджерс), логотерапия
(В.Франкл), психодрама (Дж. Морено).
Әрбір бағыт үшін айрықша әдістемелік тәсілдер, мақсат және кеңес
берудің міндеттері мен психикалық шындық аймағы тән, яғни клиент және
кеңесші позициясындағы психологтың жұмысы.
Көптеген мамандықтарда өзінің принциптері және талаптары жүзеге
асырылады, оның жүзеге асырылуы мамандар үшін міндетті болып табылады. Әлем
елдері қатарында маманның іс-әрекетін анықтайтын психологтың этникалық
кодексі қолданылады (Ethical Principles of Psychologists, 1981).
Психологиялық әсер ету сферасында адамдармен тікелей жұмыс жасайтындар үшін
қатал және күрделі. Психолог- кеңес беруші жүріс-түрысында белгілі бір
принциптер жүзеге асырылады және олар кәсіби іс-әрекеттің этикасын
қамтамасыз етеді [6].
Клиентке мейірімді, мінсіз катынас. Мінез - құлықтың жалпы қабылданған
нормасын үстану ғана емес, ал зейін қоя тыңдау, қажетті психологиялық
көмекті көрстеу, сынамау, клиентті түсінуге тырысу және кім көмек сұрап
келді соның бәріне көмектесу.
Кеңес беруге тыйым. Әрбір адамның өмірі бірегей және қайталанбайтын.
Сондықтан кез-келген өмірлік және кәсіби тәжірибеде кепілдік кеңес беру
мүмкін емес.
Анонимділік. Психологке клиенттің мәліметі, хабарламасы оның
келісімінсіз өзгелерге таратылуы мүмкін емес. Мұндай нәрелелден клиент
алдын-ала ескертіледі.
Кәсіби және тұлгалы қатынастагы айырулар. Бұл принциптің әрекеті
ауыстырудың пайда болуымен байланысты. Кеңес беру процесінде әрекет ете
отырып, бұл феномендер оның тиімділігін төмендетеді.
Клиенттің кеңес беру процесіне қатысуы. Ашық эмоционалды күйзелулер
клиентті толық түсіну шартындағы әңгімелесу рефлексиясы, психолог
әрекетінің жүйелілігі және психологиялық атмосфераның сәттілігі.
Психологиялық кеңес берудің мақсаты клиентке психологиялық көмек
көрсету болып табылады. Клиенттің қанағаттануы үнемі әңгімелесудің
жемістілігі туралы айтылмайды. Ол тақыланатын мәселенің сипатымен
анықталады. Кеңес берудің нәтижесі көбіне психолог клиентті кәсіби тыңдай
алады ма оның өзі мен өзіндік ситуациялары туралы түсінігін кеңейту.
Г.С. Абрамова атап көрсеткендей психологиялық кеңес берудің мақсаты
-мәдени - жемісті тұлға, болашақ сезімге ие, саналы әрекет ететін, мінез-
құлықтың әртүрлі стратегиясын өңдеуге қабілеттілік және әртүрлі
көзқарастағы ситуацияны талдауға қабілеттілік.
Кеңес беру процесінде келесі міндеттер шешіледі:
психикалық денсаулық деңгейінің бағасы, психологиялық көмектің басқа
тәсілдерінің көрсеткіштерін анықтау;
клиенттің мәлімдеген проблемасын шешуге кәсіби көмекті көрсету;
- оның психологиялық ерекшеліктерінің олардың барабар қолданылуынан
клиентті хардар ету;
- жалпы психологиялық сауаттылық;
адаптация және тұлгалық дисгармонияның бүзылуларының коррекциясы;
тұлғаның ары қарай дамуының негізгі бағыттарын табу.
Кеңес берудің нәтижесі болып клиенттің эмоцияналды күйін жеңілдету
емес, клиенттің басқаларга қарағанда өзінің сергектік жағдайларын сезінуі.
Кеңес беру процесінде психолог әртүрлі позицияларды иеленуі мүмкін: тең
позиция, жоғарыдан позиция төменнен позиция.
Психологиялық кеңес берудің стратегиясы өзінің клинтін қабылдаудағы
бағдарға бағытталған және өткенге жауапкершілік, түсіну, талдау және өзінің
сезімін қабылдау өзін және өзгенің мінез-құлқын түсінудің жалғыз
мүмкіндігі.
Осындай стратегиялардың жүзеге асуы кеңесші жұмысының екі әртүрлі
аспектісіне сүйенеді, кейде гуманистік және мінез-құлық психотерапиясының
принциптерін синтездеу болып табылады: 1) жақын адамдардың қатынасы бойынша
клиенттің сезімін уайымдау, көтермелеу, талдау ептілігі; 2) клиент өмірінің
өзгерістерін айқын және нақты сергектендіруге қабілеттілік, ол не істеді
және айқанының бәрін құрылымдау, кері байланыс беру, айтқандарын
коррекциялау.
Жіктеулердің түрлі принципіне сәйкес кеңес берудің әртүрлі түрлерін
ажыратуымызға болды. Мысалы, индивидуалды және топтық кеңес беру кеңесшінің
кәсіби дағдылары мен іскерліктеріне әртүрлі талаптар қояды. Көріну
талаптары бойынша кеңес беру типін ажыратуға болады: мысалы, клиенттің
бастан өткізетін дағдарыс жағдайына қарама-қарсы дамушы кеңес беру.
Психологиялық дағдарыс өмірлік жағдайларда байқалуы мүмкін, жақын адамыңды
жоғалту, өмірлік жағдайлардағы мағыналық өзгерістер, әлеуметтік рөлдің
ауысуы және т.б.
Индивидуалды кеңес беру төмендегідей бөлінеді:
- бір дүркінді және көп дүркінді;
- жеке сұрағы бойынша кеңес;
- шақыру, бағыттау нәтижесі,
- қосымша тестілеусіз, қосымша тестілеу;
- психологиялық коррекция әдістерін тартумен және осы әдістерді
тартпаумен,
- психологиялық көмектерді өзге әдістерімен қосақтау;
Кеңес беруді теориялық ықпалға байланысты әртүрлі түрлерін ажыратуға
болады, Яғни психолог-кеңесші жұмыс істейтін шеңберде (когнитивтік
психология, бихевиоризм, гуманистік психология, психоанализ және т.б).
Шешетін міндеттердің сипаты бойынша жас ерекшелік -психологиялық,
кәсіби, психолого-педагогикалық, кризистік және психологиялық кеңес берудің
басқа да түрлерін ажыратады.
Индивидуалды кеңес берудің мазмүны клиенттің сұранысымен анықталады. Ол
психологтың рефлексиясы психикалық даму нормасы түсінігіне және клиентпен
өзара әрекеттестік позициясына сүйенеді. Г.С. Абрамованың көзқарасы
бойынша, білім нормасы психологқа әлеуметтік, этикалық, адамгершікті
диференциациялауға және клиентпен өзара әрекеттестің міндеттері және онымен
жұмыс стратегиясые саналы таңдауға мүмкіндік береді [7].
Норма түсінігі психологтан психикалық дамудың периодизацияларын, оның
әрбір нақты кезеңдердегі механизмдерін қажет етеді. Мүндай жағдайда
индивидуалды кеңес беру схемасы психологтың (клиенттің) көзқарасы бойынша
келесі жағдайда көрсетіледі: өзара әрекеттестік міндеттерінің мазмүны
(заказ тексті)- психикалық даму механизмдері (психологиялық міндет),
психикалық даму кезеңі (өзгеру мүмкіншілігі)-психикалық даму нормасының
мазмүны (өзгерудің бағытын таңдау).
Клиенттің өзгеру мүмкіндіктерін талдай отырып, сол адамның даму
мүмкіншіліктерімен және міндеттерімен жұмыс жасайды. Психикалық даму
нормасының түсінгі мазмүнынының рефлексиясынсыз клиентпен
өзараәрекеттестікті түрмыстық психология шеңберінде ғана шеше алады.
Клиентпен индивидуалды жұмыс процесінде психологқа адамның мәнін
клиент үшін психологиялық міндеттердің, адамның өмірінің мәні туралы
сұрақтар, психолог-кеңесшінің философиялық және адамгаершілік-этикалық өзін-
өзі анықтау қажет ететін қарастыруға тура келеді.
Топтың кеңес беру адамдар арасындағы нақты жүзеге асатын қатынас
арасын жүйесінде зерттеудің мақсатына ие. Бұл қатынастың мазмүны әртүрлі
болуы мүмкін, бірақ психолог үшін маңыздысы оны әрбір топ мүшесінің
субъективті модалдық тіліне ( ол не ойлайды, сезінеді, қажет етеді)
ауыстыру болып табылады. Топтың кеңес беруде психологтың міндеті топ
мүшелерінң өзара әрекеттестігінің пәнін табу болып табылады, яғни топ
мүшелерінің субъенктивті модалдығын байланыстыру. Кеңес беру барысында
қатынас типтері анықталады (теориялық түжырымдамалар енгізінде), мысалы Э.
Берн, З.Фрейд, В. Сатир, А.Е. Личко жэне т.б., олардың мазмүны және
түрақтылығы, иерархия, эсер ету типтері.
Эсер етудің мазмүны психологтың мәліметтік- ағартушылық жұмысы болуы
мүмкін немесе сол топтың мәселесі бойынша басқа мамандармен бірлескен
жұмыс.
Әрбір топқа кеңес берудің ерекшелігі (отбасы, балалар тобы) өзара
әрекеттестік пәнінінің мазмүнымыен анықталады.
Жас ерекшелік-психологиялық кеңес беру баланың психикалык дамуының
барысындағы нормативті мазмұнның түсініктері және осы процестің
периодизациясы негізінде бақылаудың негізгі мақсатына ие (Г.В.
Бурменская, Р.А. Карабанова, А.Г. Лидерс, 1990) [8].
Оның міндеттері психолого-педагогикалық белгілеулерде бейнеленеді:
1. Баланың психикалық дамуындағы жас ерекшелік индивидуалды
ерекшеліктері мәселесіне қатысатын ата-ана, мүғалім және басқалардың
бағдары.
2. Балаларда әртүрлі ауытқулар және психикалық дамудың
бүзылуларын өз уақтысында бірінші рет анықтау, оларды мамандарға жіберу.
3. Соматикалық немесе нервті-психикалық әлсіз балаларда екінші
психологиялық қайталанудың алдын-алу, психогигена және психопрофилактика
бойынша ұсыныстар.
4. Оқытудың, тәрбиенің және қарым-қатынастың қиындықтарының психолого-
педагогикалық коррекциясы бойынша мүғалім мен ата-ана үшін үсыныстар
құрастыру.
5. Отбасында баланы тәрбиелеу бойынша ұсыныстар құрастыру.
6. Балалар, ата-аналар, педагогтардың арнайы
топтарындағы коррекциялық жұмыс. Адамдарға психолого-
педагогикалық ағарту жұмыстары.
Нашақорлықтың тарихы үшін 1938 жыл өте маңызды. Бұл жылы швейцар химигі
Альберт Хоффман лизерлі қышқылды синтездеуге мүмкін болды және есірткіні
жаппай пайдаланудың бастауын алды, яғни бұған дейін адамзат тарихында
мұндай болып көрмеген еді.
Бірнеше жыл өткен соң 1943 жылы Хоффман мүлде кездейсоқ өзіне жаңа
заттың әсерін сынаған алғашқы адам болды. Хоффманның тәжірибесінен кейін
психосамотикалық қүралды пайдаланған топ пайда болды және анықталғаны
адамда сананың ерекше күйін тудыратындығы байқалды.
XIX жүз жылдықтың аяғында қоғам нашақорлыққа халықаралық медицина
мәселесінде қарай бастады, ол өзіне ынталы зейінді қажетсінді [9].
Есеңгірететін заттарды қолдану тәжірибесі ерте тарихқа ие. Бірақ XX
ғасырда дәрілік препараттардың ішкі бұлшық етке енгізу үшін шприцтер
жасалды, ал химияның жетістіктері таза заттарды (кокаин, морфий және т.б.)
алуға мүмкіндік берді. Осындай жағдайда есірткілерді пайдалану өркениетті
елдің қоғамын мазаландыра бастады. Сонымен қатар адамдар қоғам және адам
үшін есірткі әкелетін қауіпті сезіне бастады. Сондықтан әрбір адам қандай
препарат есірткі деп есептеледі және неліктен екенін білуі тиіс.
Бүгінгі күні нашақорлық барлық континенттерге тиісті әлемдік проблема
болып отыр. Сонымен қатар ол үдайы өсіп отыратын тенденцияны туындатып, ал
оның жағымсыз салдары нашақорлардың өзін, қоғам үшін көп қырлы етіп
көрсетіп отыр.
Адамның психикалық күйінің өзгеруінде басты болып табылатын табиғи
немесе жасанды синтезделген химиялық қосылыс психоактивті деп аталады.
Олардың әсері ағзаға енгенннен кейін бірден байқалады. Кейбір психоактивті
заттарды теріс пайдаланудың заты болып табылатындар болады. Бүл заттар
сананың қолайлы немесе ерекше күйін шақырады. Олардың ішінде қүмарлықты
қалптастырудың жоғарғы қабілеттілігімен ажыратылатындары да бар. Бүл заттар
туралы айтқанда оларды наркогенді потенциалдары жоғары, яғни олар
наркогенді болып табылады. Наркогенді потенциалдары жоғарыға ие болғандар
адамның денсаулығы және қоғам үшін үлкен қауіп төндіреді, эканомикалық,
биологиялық, интелектуалды және адамгершілікке зиян келтіреді. Бүл
заттардың толық ағзадағы арнайы нормалары есірткінің тізіміне кіреді және
есірткілік бақылауларға жатады. Олардың тізімі үнемі жаңартылып түрады және
әртүрлі химиялық топқа жатқызылатын препараттар енгізіледі.
"Есірткі" - тек медициналық түсінік емес, сонымен қатар заң түсінгі.
Есірткі заттарын пайдалану, өндіру, тарату, сақтау қылмыс ретінде арнайы
қарастырылады, жауапқа тартылады.
Есірткіге жатпайтын заттарда бар, бірақ оларда адамдардың психикалық
күйіне эсер етуге қабілетті және құмарлықты тудырады. Олар есірткіге
арналған заңдарға жатқызылмайды, яғни сәйкес бақылауға жатпайды. Оларды
таксикоманиялық заттар деп атайды, оларға қүмарлықты токсикомандар деп
атайды. Бұл препараттарға жататындар кейбір дәрілер, түрмыстық химия
заттары, ішімдік, никотин және т.б.
Есірткілер бас мидың қызметін бұзады және қанағат сезімін, күші мен
артықшылығын сезінуге әкеліп соғады, одан соң селқостық, үйқышылдық, жүрек
қызметі мен тыныс алуының әлсіреуі пайда болады. "Есірткі" термині деп
әдетте оның негізінде әзірленген апиын мен ауруды азайтатын құралдарды
айтады. Медициналық емес заң тұрғысынан қарағанда есірткілік препарат
ретінде сипатталады. Түрі ақ ұнтаққа ұқсаған героин тыйым салынған
есірткілік препарат болып табылады. Есірткіні қабылдауға байланысты
асқынулар мен ауруларға мыналар жатады:
Психоз: қоздыру әрекеттері бар препараттарада күшті психоздар тудыра
алады, оларға шизофрения сияқты басқа да психикалық аурулардың симптомдары
тән.
Депрессия: ынталандыратын әрекеті аяқталған кезде қоздырушы қүралдарды
қолданған адам әдетте қозуға жауап болып табылатын депрессиядан зардап
шегеді. Оның өзіне-өзі қол жүмсауына дейін апаратын күші жеткілікті.
Қоздырушы препараттарға психологиялық түрғыдан үйренеді, бірақ зерттеулер
олардың кейбіреулерінің физикалық түрғыдан да үйренуге әкелетінін көрсетіп
отыр.
Ұйқысыздық: ұйқтай алмау - әсерлендіретін құралдарды қабылдағаннан
барып жанама әсерленудің қауіпті түрлерінің бірі болып табылады. Оларды
теріс пайдаланушы адамдар бірнеше күн бойы ұйқыдан қалады. Егер бұл
жағдайды тез арада жөндемесе психикалық бұзылу пайда болады.
Тыйым салынған есірткілер олардың химиялық формуласының негізінде
анықталады. Сондықтан да жасырын лабораториялар заңның шектеулерін айналып
өту үшін кейбір тыйым салынған есірткілердің молекулярлық құрылымын
өзгертеді және синтетикалық есірткілер деп аталатын соларға ұқсастарын
жасайды. Бұл заттар өз әрекеті бойынша негізгі заттардан жүз есе асып
түседі. Синтетикалық есірткілердің көпшілігі амфетаминдер тобына жатады
және үқсас эсер береді, кейде тіпті оданда рахат сезімді туғызады.
Синтетикалық есірткілерді қолдану түрлі ауруларға үшыратады.
Психоактивті заттарды теріс пайдалану - бұл оларды медициналық емес
мақсатпен пайдалану. Егер теріс пайдалану өзінен ауратын күйді туғызса,
онда біз ауруға ұшыраймыз. Нашақорлық және токсикомания- бұл "химиялық
тәуелділік" жалпы атауына бірігетін ауру. Олар өздерінің арасында ауруға
қүмарлықтың затымен ажыратылады [10].
Есірткілердің арасында ең кең тараған түрі : опий, көкнәр, морфин және
оның өнімі героин, омнопон- бүл есірткілер ұйқтататын көкнәрдан дайндалады.
Коноплядан дайындалатын есірткілер: марихуана(каннабис), гашиш (анаша),
гашишті май.
Соңғы уақытта Қазақстанда есірткінің тағы бір түрі кеңінен тарала
бастады - эфедрон, эфедраның жапрағынан дайындалады. Эфедронды нашақорлық
үйреншікті есірткі абстинентті аштық кезеңінде қажеттілікке байланысты
орнына келді. Эфедриннің жоғарғы дозасын пайдалану ауызда құрғақтық,
жүректің қатты қағуы және көз алдындағылардың екіге бөлінуі.
Жеткіншектер ортасында кең таралуға ие болған марихуана және гашиш,
олардың дайындалуы және пайдаланылуы қиын еместігін есепке ала отырып.
Нашақорлыққа баратындар мінезінен ауытқыған жеткіншектер, сәтсіз отбасы
жағдайында тұратындар, әуестік сезімімен пайдаланғандар, еліктеу, рахат
алу, күнделікті өмірді жалыққандар т.б.
Егер әңгіме есірткі туралы болса, онда есірткіге тәуелділік немесе
нашақор. Егер токсикалық құралдарға тәуелді болса, онда о л токсикомания
деп аталады.
Нашақорлық немесе токсикомания белгілі сатыларға ие. Бұл сатылардың
ұзақтығы қолданған заттарға байланысты (оның улылығына және наркогендігінің
деңгейіне), аурудың жасына, оның ағзасының ерекшелігіне және денсаулығының
жағдайына. Әдетте аурудың 3 сатысы анықталады.
1 саты. Наркогенді заттарды пайдаланғаннан кейін бірнеше уақыттан соң,
кейде оны ағзаға бір-екі енгізгеннен кейін психикалық тәуелділік дамиды.
Психикалық тәуелділік пайда болуының сипаттамалық белгісі затты жалғыз өзі
пайдалану болып табылады, жеткіншек есірткіні "серіктері үшін" емес, ал
жеке қажеттілігін қанағаттандыру үшін пайдаланады.
саты. Психикалық тәуелділіктен басқа, сонымен қатар физикалық тәуелдікте
қалыптасады. Бүл сатыда затқа толеранттылық жоғарылайды. Ағзаның
қызметтерінің нашарлау белгілері жоғарлайды - тұлғалық (әлеуметтік),
индивидуалды-психикалық (интеллект, ерік, жүктемелерге шыдамдылық, эмоцияны
бақылау), физикалық.
саты. Психикалық және физикалық деградация, ағзадағы ауыр және
қайталанбайтын өзгерістер, адам мүгедек болып қалады. Затты ағзаға
енгізуден күткен нәтиженің болмауы, оған тұрақтылықтың төмендеуі, тіпті
кейде шектен тыс дозадан өліп кетуде кездеседі.
Алғашқыда жеткіншек әртүрлі препараттарды эксперимент жасаудан
бастайды. Түрлі әрекеттерге тәуекел ететін қүрдастардың тобы жиналады.
Есірткіні пайдалану тілегі құрдастары ортасында пайда болады, яғни бұл іс
үйреншікті бола бастайды.
Бүгінгі күні нашақорлық барлық континентте кездесетін әлемдік мәселе
болып отыр. Сонымен қатар, ол үдайы өсу тенденциясын тудырады, ал оның
қолайсыздық салдары нашақорлардың өзінде көпқырлы.
Нашақорлық барлық әлемде дамып отырған медико-әлеуметтік құбылыс
ретінде карастыруға болады. Нашақорлық мәселесі көпқырлы және адамның
денсаулығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік, құқықтық, этикалық және
мәдени сферасын қамтиды. Барлығы үшбүрыштың шектерінде қиылысады: адам -
қоғам - есірткі. Бұл үш құраушылар өзара байланысты, ал олардың мағынасы
ішкі және сыртқы факторлардың арақатынасының тәуелділігінде өзгеріп
отырады.
Егер нашақорлықтың пайда болуының себептерінің арасында адам түлғасының
мәселесі және кешенді анықтау басым болса, онда есірткіні пайдалануды
индивидуалды психопатология ретінде қарастыруға болады. Егер әлеуметтік
өзінің негативті жақтарымен жекелеген түлға немесе адамдардың белгілі бір
категориясы үшін мәселе тудырып жатса, онда социопатологиялық құбылыс
ретінде қарастыруға болады. Мүндай жағдайда нашақорлық жеке бақытсыз жағдай
болып табылмайды, ал жалпы әлеуметтік тенденцияның көрсеткіші болып
табылады.
Бірақ екі жағдайда да есірткі қоғамнан жеке немесе ұжымдық қашқақтау
үшін қолданылады. Дегенмен, бүл қашқақтау абсолютті болып табылмайды. Көп
жағдайларда ол ұқсас мәселеге ие топ адамдардың бірлесуімен жүзеге асады.
Әсіресе бүл жас нашақорлардың алғашқы кезеңінде жиі кездеседі. Сонымен,
индивидуум мен қоғам арасындағы қарама-қайшылық " микро топ-қоғам" шиеленіс
түрінде пайда болады.
Нашақорлықтың мәнін тереңірек түсіну үшін психикалық және физикалық
тәуелділік және соларға байланысты түсініктерге анықтама берейік.
Психикалық (эмоционалды) тәуелділік есірткі мен түлға арасындағы
қатынастың формасы болып табылады, ал оның деңгейі есірткінің эффектісінің
ерекшелігіне және осы есірткі қанағат ететін түлғаның қажеттілігіне
тәуелді. Есірткі неғұрлым осындай қажеттілікті қанағаттандырса және күткен
эмоционалды күйді тудырса, соғүрлым бүл есірткіні пайдаланудың әдетінен
қиын арылады. Күшті психикалық тәуелділіктің шартынан түлғаның жағымды
эмоционалды күйі есірткінің қолда болуына тәуелді болып қалады. Ең соңында
нашақордың қалыпты өзін сезінуіне бүл қажетті шарт болып қалады.
Есірткіге мүқтажыдық маңызды деңгейде көріне бастайды, тіпті нашақор
өзінің міндеттерін орындаудан қалады, отбасын және достарын жоғалтады,
жүмысын тастап және тек нашақорлардың ортасында қоректенеді, өзінің
қызығушылықтарын тек есірткі табу мен пайдалануға жүмсайды.
Физикалық тәуелділік - бұл есірткіні пайдалануды азайту жағдайында
физиологияның нақты бұзылуларында көрінетін бейімделудің күйі немесе сәйкес
препараттарды қолдануда олардың эффектісін нейтралдау жағдайында. Бүл
қүбылыс тірі клеткаға есірткінің фармакологиялық әрекетімен тікелей
байланысты.
Физикалық тәуелділік мазмұны бойынша есірткі мен ағза арасындағы
биохимиялық өзара әрекеттің пайда болу құбылысы болып қалады. Сондықтан
физикалық тәуелділік индивидтің есірткіге үйрену деңгейін көрсетеді.
Физикалық тәуелділіктің пайда болуының классикалық белгісі абстинентті
синдромның туындауымен байланысты.
Абстинентті синдром есірткінің әрбір жекеленген түрі үшін қолайсыз
көрінулерде ерекше сипатталады. Бүл синдром зиянды пайдалану кезінде
қалыптасады.
Барлық есірткілер олардың шығу тарихына байланысты екі топқа бөлінеді -
табиғи және синтетиклық. Кейбір өсімдіктерді және олардың шырынын пайдалану
ем, эйфороген үшін немесе магиялық мақсатта адамның қорғануға физикалық
және рухани үмтылуы. Жеке тобын сананың күйін өзгертетін және
галлюцинацияны шақыратын өсімдіктер қүрайды.
"Синтетикалық есірткі" атауы 1939 жылдан кейін пайда болған
тәуелділіктің әртүрлі түрін шақыратын толып жатқан заттарға жатады. Бұл
топтың негізгі препараттары - петидин, метадон және т.б., ал сонымен қатар
мұнай мен шайырды қайта өңдеу.
Есірткі деп өсімдік немесе синтетикалық заттардан шыққан кез-келгені
есептеледі, яғни ағзаға енгенде бір немесе бірнеше қызметтерін өзгертуі
тиіс, және де бірнеше пайдаланудың салдарынан психикалық немесе физикалық
тәуелділік пайда болуына әкеліп соғады.
Бүдан байқайтынымыз, "нашақорлық"-бүл есірткінің әртүрлері
тәуеділігінің түрлеріне байланысты қолданылатын жалпы термин. Бірақта,
кәсіби медициналық терминдерде тәуелділіктің келесі түрлерін ажыратады.
1. Алкоголді тип. 2. Амфеатаминді тип. 3. Кокайнді тип. 4.
Галлюциногенді тип. 5. Опиатді тип және т.б.
Нашақорлыққа медициналық бағыттарда төтенше маңызды рөлді диагностика
ойнайды. Оның нақтылығына емдеудің соңғы нәтижесі тәуелді және соның
салдары пациенттің тағдыры. Нашақорлықтың диагнозы көптеген факторларға
тәуелді және оларды қоюда оңайға түспейді. Нашақорлықтың негізгі
көрсеткіштері:
1. Жүріс-түрыстың өзгеруі.
Нашақорлықтың белгілі түрінің клиникалық картинасы.
Физикалық жағдайы.
Қойылған тәуелділікке бағытталған клиникалық тәуелділік.
Лабораториялық анализ.
Бірден үшке дейінгі пункттер адам_өмірінде кездесетін есірткіні теріс
пайдаланудың нәтижесінен көрініп жатады. Ал терт пен бес арнайы
мамандандырылған стационарларда тексеріледі.
Есірткінің әсерінің басты эффектісі, яғни нашақорды зиянды пайдаланудың
бірінші кезеңінде қызықтыратын эйфория - сананың өзгеруінің күйі,
комфорымдылық, қанағаттану сезімі, өмірдегі барлық жағдайлардан шектетілген
және т.б. бүл осы нашақорлықтың бастамасы - қолайлы психикалық және
физикалық өзін сезінугі жылжу, ләззат алу. Дәл осыны нашақорлардың өзі
мақүлдайды. Бірақ бүданда басқа объективті фактолары да болады.
Есірткіге тәуелділіктің дамуының келесі кезеңі есірткіні таңдау болып
табылады, яғни жаңа бастаған нашақор өзі үшін қалай оптималды болатынын
бағалайды. Бүл жерде парадоксалды қүбылыстар байқалады. Нашақорланудың
үшінші кезеңі- есірткіні үнемі пайдалану. Қабылдағандағы қолайсыз
эффектілер біртіндеп жойыла бастайды және нашақор препаратты пайдалануды
үнемі қайталап отырады.
Нашақорланудың төртінші кезеңі- алғашқы толерантылықты дамыту болып
табылады, яғни препаратты үнемі пайдаланудың жағымды эффектісі жоғарылайды.
Ең бірінші рет бастаған нашақор осы торт кезеңнен өту барысында,
нашақорлық басталады - ол есірткіге эмоционалды құмарлық, оны пайдаланудың
жүйелілігі және ары қарай толеранттылықтың жоғарылауы.
Есірткіге тәуелділіктің сатылары.
Бірінші саты есірткіні қабылдаудың жүйелілігі. Қабылдау үнемі немесе
периодты болуы мүмкін. Бірақ екі жағдайда да пайдаланылатын есірткінің саны
жоғары. Жүйке жүйесі жағынан қорғаныс реакциясы ретінде қоқыныш сезімін
көруге болады, яғни гашишті және стимуляторды алғашқы кезеңде пайдалануда
пайда болады. Оларда әлі де құмарлық басым болады. Бірақ нашақордың
санасында есірткіні қайдан табуға болады және соны тезірек пайдалану ойы
тұрады. Айта кететін тағы бір жәйт тәуеділіктің бірінші сатысында нашақор
қолайсыз жағдайлардан қорғана отырып, осы ойлармен күресуге тырысады. Бірақ
бүл ішкі күрес өшіп, есірткінің есебіне шешіледі. Есірткінің масаңысыз
нашақор үшін психикалық комфорт мүмкін емес.
Екінші саты есірткіні пайдаланудың тіпті үлкен жиілігімен сипатталады,
сау жүру кезеңі қысқарады. Бүл саты үшін бір ретке және тәулік бойына
жоғарғы доза тән. Нашақор есірткінің қаншасын, қандай уақытта және қандай
жиілікте пайдалану керектігін өзі біледі. Сонымен қатар, бүл сатыда бір
реттік доза мағынасыз болады - қайткен жағдайда эйфория әлсізденеді.
Сондықтан нашақор есірткіні жиі пайдалануға тура келеді.
Есірткіге үнемі физикалық қажеттілік дамиды. Нашақор өзін және
айналасындағыларды алдауға тырысады, ол тіпті есірткісіз өмір сүре алмайды.
Үшінші саты нашақорланудың бүл сатысын бір сөзбен - әлсіреу деп атайды.
Бүл жерде көзбен көретін нашақордың физикалық әлсіреуі емес, оның ағзасынң
барлық жүйелерінң қызметтерінің әлсіреуі. Есірткі енді жағымды эйфориялық
күйзелудің кілті болып табылмайды - ол енді жалғыз ғана реттейтін және
сергектендіретін фактор.
Осы мәселеге байланысты зерттеушілердің көпшілігі мынандай крртындыға
келіп отыр, есірткіні пайдалану (героин және марихуана), сонымен қатар
басқада психоактивтік заттар (темекі және алкоголь) нақты аурудың белгісі
болып табылмайды, ал мәдениеттің белгісі, қоғамның психологиялық жағдайының
белгісі.
1.2.1. Нашақорлық, қоршаған орта және жеткіншектер
Жеткіншектердің арасында: егер есірткіні дәмін көру үшін тек бір рет
қолданса, онда бұл жерде "қорқынышты" ештеңе жоқ деген түсініктер аз
кездеспейді. Бірақта бүл қауіпті қателесу. Тіпті бірінші пайдаланғанның
өзінде-ақ аллергиялық реакция дамиды, жасырын жүрек талмасы ушығады, ми
клеткаларында және жүрек тамырларында оттегі жетіспеушілігі басталады.
Адам ағзасының күйінің жағдайына байланысты есірткіге мүқтаждық бірінші
рет пайдаланғаннан соң туады. Нашақордың бірінші кездесетіні -рахатқа
бөлену үшін үнемі дозаны көбейтуге мұқтаждық. Бұл мәселе әсіресе,
есірткіні пайдаланғаннан кейін- ақ үлкейе бастайды.
Нашақорлар көбіне уақытты жалгыз өткізеді, өзінің айналасындағыларға
қатыспайды. Естің, зейіннің, ойлаудың, эмоцияның бұзылулары байқалады, яғни
тұлғада дөрекі өзгрістер пайда болады - оның деградациясы.
Адам неғұрлым жасырақ болса, соғұрлым оның ағзасына есірткінің әсері
күшті. Есірткімен улану жеткіншектің бойын, физикалық және психикалық
дамуын тежейді.
Жеткіншек жасындағы аддиктивті жүріс-тұрыстың қалыптасуына тұлғалық
қасиеттердің және әлеуметтік-психологиялық факторлардың әртүрлі
көзқарастары бар. Кейбір авторлар тұлға түжырымдамасын және тіпті
нашақорлыққа психопатологиялық икемделуді үстанады, ал басқалары реалистік
үсыныстарды, яғни аддиктивті жүріс-тұрыс жеткіншектердің топтық
белсенділігінің негативті қүбылыстарының жиынтығы болып' табылады, әртүрлі
түлғалық бүзылуларға ие [11;12] .
Жеткіншектердің про- немесе ассоциалды жүріс-тұрысында оның тек
қаншалықты темпераменті, мінезі, интеллекті ғана емес, соншалықты
әлеуметтік кеңістікке енуі анықталады. Әлеуметтік кеңістік деп шағын топтың
субъектінің санасының түсінігінде баға және құндылық жүйесі арқылы оның
жүріс -тұрысының мотивациясын әсер ететін жағымы немесе жағымсыз
валенттілікке ие болуын атаймыз. Бүл жерден байқайтынымыз жеткіншек жастағы
жүріс-тұрыстың мотивациясы топқа енгенде анықталуы аса маңызды болып
табылады [13].
Есірткіні алғашкы рет пайдалану және оны аз немесе көп жүйелі пайдалану
жеткіншектердің формалды емес тобының белсенділігімен байланысты. Есірткіні
пайдаланатын топты тартуда наркологтардың қызығушылықтары мейлі ол
жеткіншектердің стихиялы топ ассоциалды әрекетте жол -жөнекей пайдалансада
немесе шынайы нашақор болса да ішкі топтық процеске аударылып отыр.
Нашақорлардың топтарының композициясы және қүрылымы, олардың нормалары мен
санкцияларында, динамикасы мен көрсеткіштерінде сипатталған [9; 14].
Жеткіншектерді есірткіге тартуға түсу процесінің арасында бірнеше
кезеңдердің қатысуын шамалайды. Ең аз дегенде бүл: проәлуметтік топтан
әлеуметтенуге түсу кримианалды немесе делинквентті топқа қатысу және
соңында жетекші іс-әрекеті есірткіні пайдалану болып табылатын топқа қатысу
[ 9; 10; 15]. Айтылған кезеңдерге қоса жеткіншектің аддиктивті жүріс-түрыс
қозғалысы да қамтамасыз етіледі.
Сонымен қатар, ішкі топтық заңдылықтарвшың қанағаттануын топтың өмірлік
іс-әрекетінің ішкі топтық аспектісіне үңілмей түсіндіру қиындық туғызады.
Бүл жерде бізге белгілісі, жеткіншек-нашақорлардың тобы салыстырмалы
оқшаулану және аутсайдер болып табылады, үнемі жетіспеушілікті сезінеді
немесе төменгі әлеуметтік мәртебеге ие [16].
Жеткіншек- нашақорлар тобының оларды әлеуметтік қоршаған ортамен өзара
әрекеттестігінің заңдылықтарын әлеуметтік-психологиялық зерттеу немесе
басқаша айтқанда, жеткіншек - нашақорлардың әлеуметтік кеңістігін нақты
түрде зерттеу.
Жеткіншек-нашақорлардың әлеуметтік кеңістігін зерттеу екі кезеңнен
тұрды. Оның біріншісінде, жеткіншек-нашақорлардың әлеуметтік кеңістігінің
құрылымдық ерекшеліктерін анықтау, ал екіншісінде -жеткіншек-
нашақорлардың әлеуметтік кеңістіктік құрылымы мен тұлғалық және жүріс-
тұрыстық қырлары қандай жағдайда өзара байланысты.
Бірінші кезеңнің жұмысының нақты міндеті мынадан тұрды: 1) жеткіншек-
нашақорлардың және әртүрлі топтарлың арасындағы психологиялық алшақтықты
.бағалау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz