Ұлт-азаттық көтерілісі туралы тарихи жырлар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі ... . 7
ІІ Тарихи жырлардың шындықпен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ.І “Ер Демежан” жыры нұсқаларының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... .. 77
ІІІ Зерттеу нысанындағы жырлардың поэтикасы ... ... ... ... .. ... ... ... . 94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 123
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 127
І Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі ... . 7
ІІ Тарихи жырлардың шындықпен арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ.І “Ер Демежан” жыры нұсқаларының өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... .. 77
ІІІ Зерттеу нысанындағы жырлардың поэтикасы ... ... ... ... .. ... ... ... . 94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 123
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 127
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ фольклорының сүбелі саласының бірі – тарихи жырлар. Зерттеуде Қытайда тұратын қазақтардың ұлт-азаттығы көтерілісіне байланысты туған бір шоғыр жырлар фольклортану ғылымының бүгінгі талаптары мен жетістігі тұрғысынан жан-жақты қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек, оның тілі мен діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы - жалпы қазақ мәдениетінің бір саласы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.
Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды. Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: «Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу – бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді» 1,Б.14-15 - деген болатын. Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: “Қазақ халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі” 2,17 б. - деп орынды пікір айтады.
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді. Шыңжаң атауы - ХҮІІІ ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы "Жаңа шеп" немесе "Жаңа шекара" деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн.екі жүз мың қазақ бауырларымыз өмір сүріп келеді екен. 3, 240 б.
Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-айла қолданып келді. Сондықтан қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-зорлықтарын бастарынан өткерді. Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын көсемдерін, рухани дем беруші ақын–жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін біржола жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан «тың игерушілерді» қоныстандыру, ... 4,81 б. сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы күресті.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек, оның тілі мен діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы - жалпы қазақ мәдениетінің бір саласы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.
Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды. Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: «Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу – бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді» 1,Б.14-15 - деген болатын. Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: “Қазақ халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі” 2,17 б. - деп орынды пікір айтады.
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді. Шыңжаң атауы - ХҮІІІ ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы "Жаңа шеп" немесе "Жаңа шекара" деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн.екі жүз мың қазақ бауырларымыз өмір сүріп келеді екен. 3, 240 б.
Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-айла қолданып келді. Сондықтан қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-зорлықтарын бастарынан өткерді. Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын көсемдерін, рухани дем беруші ақын–жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін біржола жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан «тың игерушілерді» қоныстандыру, ... 4,81 б. сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы күресті.
1 Назарбаев Н. Құшағымыз бауырларымызға айқара ашық // Дүниежүзі
қазақтарының Құрылтайы (құжаттар жинағы) - Алматы: Атамұра, 1993. –
280 б.
2 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы:Білім, 1995. –
288 б.
3 Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының
қауымдастығы, 2000. – 312б.
4 Мұқаметқанұлы Н. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ-қытай
байланыстары. Алматы: Санат, 1996. - 281б.
5 Тәтімов М. Жер жүзінде қанша қазақ бар // Қазақ елі. – 1997. – 10 қазан.
6 Сәмитұлы Ж. Алтай шежіресі. // Шалқар. – 1993. – 5 қазан.
7 Қытай-Ресей шекара шарты.- Пекин: Ұлттар баспасы, 1982. – 305б
8 Шыңжаңның жергілікті тарихы. - Үрімжі: Университет, 1992, 361б
9 Бадавамов Л. Ежелгі Шығыс Түркістан // Білім және еңбек.-1982.- №7-
10-11б.
10 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ совет
энциклопедиясының бас редакциясы, 1978. – 12т.
11 Сейтжанов З. Тарихи эпос. - Алматы: Ғылым, 1994. - 112б
12 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. - Алматы: Мектеп, 1983. – 248б
13 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985. - 368б
14 Ысмаилов Е. Ақындар. – Алматы: ҚКӘБ, 1956. – 340б
15 Кәсейұлы Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Үрімжі: Шыңжаң халық
баспасы, - 1996. - 887б
16 Әуезов М. Уақыт және әдебиет.- Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1962. –
427б
17 Шыңжаңның қысқаша тарихы. - Үрімжі: Халық баспасы, 1982. – 1-т.
509б
18 Чы Циньшун. Цин патшалығы дәуіріндегі Шыңжаңға берген
көмектері. // Синьцзянь ли-ши-янь-зию. – Үрімжі, 1985.- №1. - 45б
19 Нөкішұлы Ғ. Шыңжаңдағы Сталиндік шырғалаңдар. // Қазақ елі. -
1997. – 28 қараша.
20 Қасқабасов С. Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты.//
Қазақ тарихи жырларының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1979.- 312 б.
21 Қалиасқарұлы Қ. Монғолия қазақтарының ауыз әдебиеті. канд.дисс.89б.
22 “Арқалық батыр”// Шалғын. – 1981. - №1. Жинап берген С.Мәжитұлы;
“Арқалық батыр” // Шалғын. – 1980. - №2. Жинап берген А.Татанайұлы;
“Арқалық батыр”// Мұра. – 1983. - №3. Жинап берген Ж.Әбілғазыұлы
23 Қалиасқарұлы Қ. «Дәмежан батыр» жыры туралы. // Шұғыла. 1976.
№4сан, 38-41б
24 Садырбаев С. Фольклор және эстетика.- Алматы: Жазушы, - 1976. - 152б
25 Б.Н.Путилов. Русский историко-песенный фольклор ХІІІ-ХҮІ веков. М.,
- 1960. -
26 Уахатов Б. Арқалық батыр.// Қазақ тарихи жырларының мәселелері.-
Алматы: Ғылым, 1979. – 312б
27 Ғұмарова М. Бұрын зерттелмеген жырлар // Қазақ әдебиетінің тарихы. –
Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы, 1960. 1-т. – 1-кіт. –
740б
28 Сыдықов Т.Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым // Қазақ
фольклорының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1993. - 328б
29 Сейтжанов З. М.Әуезов және әлем әдебиеті. конференция жинағы. 216-
224б
30 Абылқасымов Б. Қаракерей Қабанбай батыр.// Қазақ тарихи
жырларының мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1979. – 312б
31 Ғабдуллина А. Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен
маңыздар.канд.дисс.
32 Күнес тарихи материалдары. Құлжа. 2001, 7-кіт.9б
33 Жамбозұлы К. Алтай аясы. 1995.№4саны. 57б
34 Мыңжани Н. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Үрімжі. 1980.6-7б
35 Мыңжани Н. Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында.
158б
36 Мыңжани Н. Қазақ халық дастандарының тарихына тән кейбір деректер
жайында. Үрімжі.1982. 54-68б
37 Татанайұлы А. Тарихи дерек-келелі кеңес.Үрімжі:Халық баспасы. 1987.
– 204б
38 Егеубаев О. Қазақ халқы және оның салт-санасы. Үрімжі: Шыңжаң
халық баспасы.1994ж
39 Егеубаев О. Қазақ тарихындағы әйгілі адамдар. Пекин: Ұлттар
баспасы.2000. 3-5-б
40 Егеубаев О. Қазақ халық дастандары // Мұра, 1984.-№1. – 160б
41 Егеубаев О. Қытайдағы қазақ фольклорының зерттелуі. // Жалын,
2006.№3
42 Кірішбаев А. Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер. Үрімжі:
Шыңжаң халық баспасы. 1986.46
43 Қалиұлы Ә. Қазақ ауыз әдебиеті.монография. Үрімжі:Шыңжаң халық
баспасы.1985ж
44 Сәнік З. Бас сардар. Жәнібек батыр туралы аңыздар.// Абылай хан. кіт.
Алматы: Жазушы. 1993.- 412б
45 Сәнік З. Әдеби мұра жөнінде.// Шалғын журналының 1980 жыл №1 саны
108б
46 Сәнік З. Садықан Б. Қаракерей Қабанбай. Алматы: Жазушы.- 1994
47 Сәнік З. Тұғырыл хан. А., Қазақпарат – 2005ж
48 Мырзақан Ж. Қабанбай туралы. // Шалғын, 1981. - №2. – 128б
49 “Мырзақан Ж.“Сабалақ” дастанының тарихи артқы көрінісі туралы. // .
Мұра, 1982. - №2. 136-147б
50 Ахметжанұлы Т. Ұлттық әдебиет-көркемөнер мұраларын жинау, зерттеу
және кәдеге жарату жайлы.// Шалғын. 1980. №2. 99б
51 Қызырқанұлы О. Арқалық дастаны жайлы аз аял. // Шалғын.
1982.№2.160б
52 Асылұлы О. Бақтиярдың қырық бұтағын бұтарлағанда.// Мұра.1993.
№1.160б
53 Маман Ж. Әкбар-Сейіт. Үрімжі: Шыңжаң жастар баспасы. - 1986. - 349б
54 Ы.Далдабаев. Жақыпберді батыр жөнінде аз аял. // Мұра. 1990. №1
55 Ұйымқан, Камуна, Мұқаметқазы. Қазақ халық ауыз әдебиеті.Үрімжі:
Шыңжаң жас өрендер баспасы. –1996. – 328б
56 Шыңжаңның қоғамдық тарихы туралы зерттеулер. (18-19ғасыр ) ханзуша
аудармасы. Үрімжі:Шыңжаң халық баспасы, - 1984. - 362б
57 Кәсей Б. Қазақ фольклорының қазіргі ауқымы.// Мұра. 1994.№4 сан. 36-
46б
58 Қабаев Т. Алтынды дат шалмайды. Шыңжаң жастар-өрендер баспасы.
1999ж
59 Қоңыратбай Т. Қазақ фольклорының шет елдерде зерттелуі.// Яссауи
университетінің хабаршысы, №3, 2003. – 265б
60 Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы: - 1991, - 415б
61 Қоңқаұлы Ә.Қазақ қиссалары. Үрімжі: Ұлттар баспасы. – 1999. - 8-к
62 Батырдың биік тұлғасы. жинақ. құрастырушылар: Шәріп Иманов, Хамит
Маданов. Алматы: Қазақстан, -1986. – 144б
63 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. А., Қазақстан, - 1994. - 102б
64 Ж. Диқанбайұлы. Елге хат. // Мұра.1991. - №4, 120б
65 Ж.Тілепов. Қазақ поэзиясының тарихилығы. Алматы. Ғылым, - 1994. –
252б.
66 Сейітжанов З. Қытай қазақтары әдебиетінің туып, даму жолдары (поэзия,
проза 1950жылға дейінгі кезең) докт. дис. Алматы: 2000.
67 Бердібаев Р. Байқалдан Балқанға дейін. Алматы: Қазақстан, 1996. - 256б
68 Е.Бекмаханов.Казахстан в 20-40-е годы ХІХ в. Алматы -1992, 37-396
69 Бердібаев Р.Қазақ эпосы. Алматы: Ғылым.- 1982. – 231б
70 Баймоллаұлы М. Тарбағатай арпалыстары.(тарихи деректеме). - Үрімжі:
Шыңжаң жастар-өрендер баспасы.2000.-438бет
71 Қ.Жұмаділов. Тағдыр. Алматы: Жазушы, - 1988. – 620б
72 Іле тарихи материялдары. Құлжа: 1994. 3-кітап
73 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
Ә.Әмірұлының нұсқасы 213-243б
74 Мәсімханұлы Д. Сөз – желкен. Алматы: Өлке, - 2005. - 192б
75 Қазақтың жоқтаулары. 237-239б
76 Ә.Қоңқаұлы. Демежан батыр. // Мұра. 1987
77 Матыжанов К. Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры. докт.дис. –
Алматы, - 2004. – 264б
78 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
Т.Құсайынұлының нұсқасы. 397-417б
79 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
Қ.Орынбасарұлының нұсқасы.100-111б
80 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
А.Татанайұлының нұсқасы. 402-418б
81 Исаұлы Ш. Зуқа батыр // Қазақ қиссалары. - Үрімжі: Ұлттар баспасы.-
1991.-301-308б
82 Құсбегин Б. Зуқа батыр. - Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауым-
дастығы. 2000. – 432б.
83 Жармұхамедов М. Сарбаз поэзия. Алматы: Қазақстан. – 1981. – 62б
84 Исаұлы Ш. Үркін-қорқын. // Қазақ қиссалары. - Үрімжі: Ұлттар баспасы.-
1991. 10-378б
85 Халифа А. Алтайдан ауған ел. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының
қауымдастығы, 2000. – 212б.
86 Қасқабасов С. Миф пен әпсананың тарихилығы // Қазақ фольклорының
тарихилығы. - Алматы: Ғылым, 1993. – 328б
87 Пірәлиева Г. Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы
көркемдік қызметі. Алматы: канд. дис. – 1994
88 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы, 1970. – 380б
89 Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991. – 240б.
90 Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырланың типологиясы. - Алматы.
Ғылым,1983.- 160б
91 91.Жирмунский В. Народный героический эпос. М. – Л., 1962. ст.37-43
92 Қасқабасов С. Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы.// Қазақ
фольклорының поэтикасы. Алматы: Ғылым. 2001, 8-63б
93 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –
Алматы:1958. 220-239б
94 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. - Қызылорда.-1932.180-181б
95 Уалиханов Ш.Таңдамалы. Алматы, 1985ж. 115б
96 Сейтжанов З. Қаһарманды суреттеу прициптері.// Қазақ фольклорының
поэтикасы. Алматы. Ғылым. 2001ж, 125-165б
97 Сейтжанов З. Эпостағы өмір өрнектері.Алматы: ҚазҰУ, 2004.-137б.
98 Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Мектеп. 1982. - 368б
99 Қасқабасов С. Ертек пен эпостың сюжеттік типологиясы. Алматы:
Ғылым, -1988.
100 Ыбыраев Ш. Эпос мотивтерінің жіктелу жүйесі. // Қазақ
фольклорының тарихилығы. Алматы: 1993, - 274-296б
101 Ыбыраев Ш. Қазақ батырлық жырларының поэтикасы. докт.дис.
Алматы. – 1993. – 394б
102 Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жалғастық.Алматы: Ғылым. 1976, - 203б
103 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, - 1973.-212б
104 Мырзахметов М.Түркістанда туған ойлар. Алматы:Санат, 1998.-368б
105 Қоңыратбай Т. Эпос және этнос. Алматы: Ғылым, 2000.-268б
106 Керім Ш. Жұмбақ. Алматы:
107 Әзібаева Б. Қазақ халық әдебиеті. Дастандар. Іт. Алматы: Жазушы,
1990.-340б
108 Сәкенов С. Қазақ тарихи жырларының сюжеттері: тарихилығы мен
типологиясы. канд.дис. Алматы. – 1997. – 194б
қазақтарының Құрылтайы (құжаттар жинағы) - Алматы: Атамұра, 1993. –
280 б.
2 Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы:Білім, 1995. –
288 б.
3 Сәмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының
қауымдастығы, 2000. – 312б.
4 Мұқаметқанұлы Н. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ-қытай
байланыстары. Алматы: Санат, 1996. - 281б.
5 Тәтімов М. Жер жүзінде қанша қазақ бар // Қазақ елі. – 1997. – 10 қазан.
6 Сәмитұлы Ж. Алтай шежіресі. // Шалқар. – 1993. – 5 қазан.
7 Қытай-Ресей шекара шарты.- Пекин: Ұлттар баспасы, 1982. – 305б
8 Шыңжаңның жергілікті тарихы. - Үрімжі: Университет, 1992, 361б
9 Бадавамов Л. Ежелгі Шығыс Түркістан // Білім және еңбек.-1982.- №7-
10-11б.
10 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы: Қазақ совет
энциклопедиясының бас редакциясы, 1978. – 12т.
11 Сейтжанов З. Тарихи эпос. - Алматы: Ғылым, 1994. - 112б
12 Бердібаев Р. Сарқылмас қазына. - Алматы: Мектеп, 1983. – 248б
13 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. - Алматы: Жазушы, 1985. - 368б
14 Ысмаилов Е. Ақындар. – Алматы: ҚКӘБ, 1956. – 340б
15 Кәсейұлы Б. Қазақ әдебиетінің тарихы. - Үрімжі: Шыңжаң халық
баспасы, - 1996. - 887б
16 Әуезов М. Уақыт және әдебиет.- Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1962. –
427б
17 Шыңжаңның қысқаша тарихы. - Үрімжі: Халық баспасы, 1982. – 1-т.
509б
18 Чы Циньшун. Цин патшалығы дәуіріндегі Шыңжаңға берген
көмектері. // Синьцзянь ли-ши-янь-зию. – Үрімжі, 1985.- №1. - 45б
19 Нөкішұлы Ғ. Шыңжаңдағы Сталиндік шырғалаңдар. // Қазақ елі. -
1997. – 28 қараша.
20 Қасқабасов С. Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты.//
Қазақ тарихи жырларының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1979.- 312 б.
21 Қалиасқарұлы Қ. Монғолия қазақтарының ауыз әдебиеті. канд.дисс.89б.
22 “Арқалық батыр”// Шалғын. – 1981. - №1. Жинап берген С.Мәжитұлы;
“Арқалық батыр” // Шалғын. – 1980. - №2. Жинап берген А.Татанайұлы;
“Арқалық батыр”// Мұра. – 1983. - №3. Жинап берген Ж.Әбілғазыұлы
23 Қалиасқарұлы Қ. «Дәмежан батыр» жыры туралы. // Шұғыла. 1976.
№4сан, 38-41б
24 Садырбаев С. Фольклор және эстетика.- Алматы: Жазушы, - 1976. - 152б
25 Б.Н.Путилов. Русский историко-песенный фольклор ХІІІ-ХҮІ веков. М.,
- 1960. -
26 Уахатов Б. Арқалық батыр.// Қазақ тарихи жырларының мәселелері.-
Алматы: Ғылым, 1979. – 312б
27 Ғұмарова М. Бұрын зерттелмеген жырлар // Қазақ әдебиетінің тарихы. –
Алматы: Қазақ ССР Ғылым академиясының баспасы, 1960. 1-т. – 1-кіт. –
740б
28 Сыдықов Т.Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым // Қазақ
фольклорының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1993. - 328б
29 Сейтжанов З. М.Әуезов және әлем әдебиеті. конференция жинағы. 216-
224б
30 Абылқасымов Б. Қаракерей Қабанбай батыр.// Қазақ тарихи
жырларының мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1979. – 312б
31 Ғабдуллина А. Қабанбай батыр туралы тарихи жырлар мен
маңыздар.канд.дисс.
32 Күнес тарихи материалдары. Құлжа. 2001, 7-кіт.9б
33 Жамбозұлы К. Алтай аясы. 1995.№4саны. 57б
34 Мыңжани Н. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Үрімжі. 1980.6-7б
35 Мыңжани Н. Қазақ фольклоры және оның қисса-дастан жанры жайында.
158б
36 Мыңжани Н. Қазақ халық дастандарының тарихына тән кейбір деректер
жайында. Үрімжі.1982. 54-68б
37 Татанайұлы А. Тарихи дерек-келелі кеңес.Үрімжі:Халық баспасы. 1987.
– 204б
38 Егеубаев О. Қазақ халқы және оның салт-санасы. Үрімжі: Шыңжаң
халық баспасы.1994ж
39 Егеубаев О. Қазақ тарихындағы әйгілі адамдар. Пекин: Ұлттар
баспасы.2000. 3-5-б
40 Егеубаев О. Қазақ халық дастандары // Мұра, 1984.-№1. – 160б
41 Егеубаев О. Қытайдағы қазақ фольклорының зерттелуі. // Жалын,
2006.№3
42 Кірішбаев А. Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер. Үрімжі:
Шыңжаң халық баспасы. 1986.46
43 Қалиұлы Ә. Қазақ ауыз әдебиеті.монография. Үрімжі:Шыңжаң халық
баспасы.1985ж
44 Сәнік З. Бас сардар. Жәнібек батыр туралы аңыздар.// Абылай хан. кіт.
Алматы: Жазушы. 1993.- 412б
45 Сәнік З. Әдеби мұра жөнінде.// Шалғын журналының 1980 жыл №1 саны
108б
46 Сәнік З. Садықан Б. Қаракерей Қабанбай. Алматы: Жазушы.- 1994
47 Сәнік З. Тұғырыл хан. А., Қазақпарат – 2005ж
48 Мырзақан Ж. Қабанбай туралы. // Шалғын, 1981. - №2. – 128б
49 “Мырзақан Ж.“Сабалақ” дастанының тарихи артқы көрінісі туралы. // .
Мұра, 1982. - №2. 136-147б
50 Ахметжанұлы Т. Ұлттық әдебиет-көркемөнер мұраларын жинау, зерттеу
және кәдеге жарату жайлы.// Шалғын. 1980. №2. 99б
51 Қызырқанұлы О. Арқалық дастаны жайлы аз аял. // Шалғын.
1982.№2.160б
52 Асылұлы О. Бақтиярдың қырық бұтағын бұтарлағанда.// Мұра.1993.
№1.160б
53 Маман Ж. Әкбар-Сейіт. Үрімжі: Шыңжаң жастар баспасы. - 1986. - 349б
54 Ы.Далдабаев. Жақыпберді батыр жөнінде аз аял. // Мұра. 1990. №1
55 Ұйымқан, Камуна, Мұқаметқазы. Қазақ халық ауыз әдебиеті.Үрімжі:
Шыңжаң жас өрендер баспасы. –1996. – 328б
56 Шыңжаңның қоғамдық тарихы туралы зерттеулер. (18-19ғасыр ) ханзуша
аудармасы. Үрімжі:Шыңжаң халық баспасы, - 1984. - 362б
57 Кәсей Б. Қазақ фольклорының қазіргі ауқымы.// Мұра. 1994.№4 сан. 36-
46б
58 Қабаев Т. Алтынды дат шалмайды. Шыңжаң жастар-өрендер баспасы.
1999ж
59 Қоңыратбай Т. Қазақ фольклорының шет елдерде зерттелуі.// Яссауи
университетінің хабаршысы, №3, 2003. – 265б
60 Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы: - 1991, - 415б
61 Қоңқаұлы Ә.Қазақ қиссалары. Үрімжі: Ұлттар баспасы. – 1999. - 8-к
62 Батырдың биік тұлғасы. жинақ. құрастырушылар: Шәріп Иманов, Хамит
Маданов. Алматы: Қазақстан, -1986. – 144б
63 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. А., Қазақстан, - 1994. - 102б
64 Ж. Диқанбайұлы. Елге хат. // Мұра.1991. - №4, 120б
65 Ж.Тілепов. Қазақ поэзиясының тарихилығы. Алматы. Ғылым, - 1994. –
252б.
66 Сейітжанов З. Қытай қазақтары әдебиетінің туып, даму жолдары (поэзия,
проза 1950жылға дейінгі кезең) докт. дис. Алматы: 2000.
67 Бердібаев Р. Байқалдан Балқанға дейін. Алматы: Қазақстан, 1996. - 256б
68 Е.Бекмаханов.Казахстан в 20-40-е годы ХІХ в. Алматы -1992, 37-396
69 Бердібаев Р.Қазақ эпосы. Алматы: Ғылым.- 1982. – 231б
70 Баймоллаұлы М. Тарбағатай арпалыстары.(тарихи деректеме). - Үрімжі:
Шыңжаң жастар-өрендер баспасы.2000.-438бет
71 Қ.Жұмаділов. Тағдыр. Алматы: Жазушы, - 1988. – 620б
72 Іле тарихи материялдары. Құлжа: 1994. 3-кітап
73 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
Ә.Әмірұлының нұсқасы 213-243б
74 Мәсімханұлы Д. Сөз – желкен. Алматы: Өлке, - 2005. - 192б
75 Қазақтың жоқтаулары. 237-239б
76 Ә.Қоңқаұлы. Демежан батыр. // Мұра. 1987
77 Матыжанов К. Қазақтың отбасылық ғұрып фольклоры. докт.дис. –
Алматы, - 2004. – 264б
78 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
Т.Құсайынұлының нұсқасы. 397-417б
79 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
Қ.Орынбасарұлының нұсқасы.100-111б
80 Құлжа қаласының мұрағаттық материалдар қорынан алынды.
А.Татанайұлының нұсқасы. 402-418б
81 Исаұлы Ш. Зуқа батыр // Қазақ қиссалары. - Үрімжі: Ұлттар баспасы.-
1991.-301-308б
82 Құсбегин Б. Зуқа батыр. - Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауым-
дастығы. 2000. – 432б.
83 Жармұхамедов М. Сарбаз поэзия. Алматы: Қазақстан. – 1981. – 62б
84 Исаұлы Ш. Үркін-қорқын. // Қазақ қиссалары. - Үрімжі: Ұлттар баспасы.-
1991. 10-378б
85 Халифа А. Алтайдан ауған ел. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының
қауымдастығы, 2000. – 212б.
86 Қасқабасов С. Миф пен әпсананың тарихилығы // Қазақ фольклорының
тарихилығы. - Алматы: Ғылым, 1993. – 328б
87 Пірәлиева Г. Ішкі монологтың кейіпкер психологиясын ашудағы
көркемдік қызметі. Алматы: канд. дис. – 1994
88 Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. – Алматы, 1970. – 380б
89 Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы: Ана тілі, 1991. – 240б.
90 Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырланың типологиясы. - Алматы.
Ғылым,1983.- 160б
91 91.Жирмунский В. Народный героический эпос. М. – Л., 1962. ст.37-43
92 Қасқабасов С. Тұтастану – фольклор поэтикасының заңдылығы.// Қазақ
фольклорының поэтикасы. Алматы: Ғылым. 2001, 8-63б
93 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. –
Алматы:1958. 220-239б
94 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. - Қызылорда.-1932.180-181б
95 Уалиханов Ш.Таңдамалы. Алматы, 1985ж. 115б
96 Сейтжанов З. Қаһарманды суреттеу прициптері.// Қазақ фольклорының
поэтикасы. Алматы. Ғылым. 2001ж, 125-165б
97 Сейтжанов З. Эпостағы өмір өрнектері.Алматы: ҚазҰУ, 2004.-137б.
98 Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Мектеп. 1982. - 368б
99 Қасқабасов С. Ертек пен эпостың сюжеттік типологиясы. Алматы:
Ғылым, -1988.
100 Ыбыраев Ш. Эпос мотивтерінің жіктелу жүйесі. // Қазақ
фольклорының тарихилығы. Алматы: 1993, - 274-296б
101 Ыбыраев Ш. Қазақ батырлық жырларының поэтикасы. докт.дис.
Алматы. – 1993. – 394б
102 Дербісәлин Ә. Дәстүр мен жалғастық.Алматы: Ғылым. 1976, - 203б
103 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, - 1973.-212б
104 Мырзахметов М.Түркістанда туған ойлар. Алматы:Санат, 1998.-368б
105 Қоңыратбай Т. Эпос және этнос. Алматы: Ғылым, 2000.-268б
106 Керім Ш. Жұмбақ. Алматы:
107 Әзібаева Б. Қазақ халық әдебиеті. Дастандар. Іт. Алматы: Жазушы,
1990.-340б
108 Сәкенов С. Қазақ тарихи жырларының сюжеттері: тарихилығы мен
типологиясы. канд.дис. Алматы. – 1997. – 194б
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
ӘОЖ 398.2122(943.42)(510) Қолжазба
құқығында
ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІ ТУРАЛЫ ТАРИХИ ЖЫРЛАР
(Қытайдағы қазақтардың ХІХ ғасырдың екінші және ХХ ғасырдың бірінші
жартысында туған тарихи жырлары бойынша)
10.01.09. – ФОЛЬКЛОРТАНУ
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындаған диссертация
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы
2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі ... . 7
ІІ Тарихи жырлардың шындықпен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ.І “Ер Демежан” жыры нұсқаларының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... .. 77
ІІІ Зерттеу нысанындағы жырлардың поэтикасы ... ... ... ... .. ... ... ... . 94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 123
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 127
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ фольклорының сүбелі саласының бірі –
тарихи жырлар. Зерттеуде Қытайда тұратын қазақтардың ұлт-азаттығы
көтерілісіне байланысты туған бір шоғыр жырлар фольклортану ғылымының
бүгінгі талаптары мен жетістігі тұрғысынан жан-жақты қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек, оның тілі мен
діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, әдебиеті мен
мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы -
жалпы қазақ мәдениетінің бір саласы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.
Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде
түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта
бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды.
Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне
байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл
мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану,
шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени
ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу – бүгінгі
маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді (1,Б.14-15( - деген болатын.
Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға
да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: “Қазақ
халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері
еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы
КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен
мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі” (2,17 б.( - деп
орынды пікір айтады.
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді.
Шыңжаң атауы - ХҮІІІ ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған
Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы "Жаңа шеп"
немесе "Жаңа шекара" деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің
құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына
шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн.екі жүз мың қазақ
бауырларымыз өмір сүріп келеді екен. (3, 240 б.(
Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-
айла қолданып келді. Сондықтан қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-
зорлықтарын бастарынан өткерді. Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық
салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай
қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын
тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын
көсемдерін, рухани дем беруші ақын–жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін
біржола жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан тың игерушілерді
қоныстандыру, ... (4,81 б.( сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы
күресті.
Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған
халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды.
Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға
бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай,
Сұлубай т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан
құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған
батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды.
Алайда халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп
көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-
жыршылар батырлардың ерліктері жайында неше түрлі өлең-жырлар тудырды.
Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар
ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Біздің зерттеуімізде Қытайдағы қазақтардың ұлт азаттығы үшін күрескен
ерлердің көтерілісіне байланысты туған “Демежан батыр”, “Зуха батыр”,
“Үркін-қорқын”, “Жақыпберді батыр” қатарлы тарихи жырлар алғаш рет зерттеу
нысанына айналды. Бұрын ғылыми айналымға түспеген бұл жырлардың
ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу фольклортану ғылымының басты
проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады.
Сондай-ақ, мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасына да сәйкес келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытайдағы қазақтардың халық әдебиеті,
соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу
нысанына айнала бастады. Әйтсе де, аймақтағы қазақтар арасында айтылатын
ұлт-азаттығы көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлар қазірге дейін
арнайы зерттелген емес. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған
әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында Н.Мыңжани,
А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік,
І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев, т.б. болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында
таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы болды. Сондықтан
бұл мақалаларда ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері мен олардың
мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру деңгейінде ғана
жазылған еңбектер болды.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын
зерттеу нысанасы етіп алған зерттеуші З.Сейітжанов болды. Ғалым 1988 жылы
“Қазақтың реалды-тарихи эпосы” атты тақырыпта кандидаттық диссертация
қорғады. Автор өз жұмысында Шыңжаңдағы қазақтардың бірнеше тарихи
жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға бірінші рет түркі тілдес халықтардың
жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен
өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін –
реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыста ұзақ уақыт
ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келе жатқан Қытайдағы қазақтардың ұлт-
азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың туып, қалыптасу
жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама беру мақсат
етілді. Осындай өзекті мәселені шешуде төмендегідей міндеттер белгіленді.
- Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың жиналу,
жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;
- Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін
саралау;
- Гоминдаң өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қысымының тарихи
жырлардағы көрінісіне баға беру;
- Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырлардың тақырыптық-
идеялық сипатын зерделеу;
- Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;
- Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;
- Тарихи жырлардың поэтикасы – бейнелеу құралдарының эстетикалық
табиғатын ашу.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттығы
көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, алғаш рет ғылыми
айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу
жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Зерттеуде ХІХ ғасырдың екінші және ХХ
ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың азаттық, бостандық
жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі дәлелді түрде
тұжырымдалады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік көрсеткен
батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол тұстағы
саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен салыстырыла,
сабақтастырыла қарастырылуы – ғылыми еңбекте көтерілген мәселенің
сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Әрі есімдері ел тарихында
мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың фольклорлық
тұрғыдан тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің талдануы
ғылым үшін мәні бар жаңалық екендігін дәйектейді.
Зерттеудің нысаны. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
бірінші жартысындағы Қытайдағы қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы мен
елім деп еңіреген ерлердің ерліктері негіз болған тарихи жырлардың
Шалғын, Мұра, журналдары мен Қазақ ауыз әдебиетінен таңдамалылар және
Қазақ қиссалары жинақтарында жарық көрген жыр нұсқаларының мәтіндері
алынды.
Зерттеу жұмысының әдісі. Жырларға жүйелі-кешенді салыстырмалы-тарихи
зерттеу әдісі қолданылды.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі. Зерттеу барысында қазақ
әдебиеттану ғылымының көрнекті зерттеушілері М.Әуезов, А.Байтұрсынов,
Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Сейфуллин, Е.Ысмаилов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев,
Н.С.Смирнова, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов,
М.Жармұхамедов, Т.Қоңыратбаев, Ш.Керім, Б.Әзібаева, т.б. ғалымдар еңбектері
теориялық-методологиялық негіз ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге орыс
ғалымдары В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский, В.Веселовский, В.М.Гацак
еңбектері және Қытайдағы фольклорлық мұраларды зерттеушілер Н.Мыңжани,
Б.Кәсей, А.Кірішбаев, З.Сәнік, Ә.Қалиұлы, Т.Қабаев зерттеулері басшылыққа
алынды. Сондай-ақ, тарихи дерек көздері ретінде Н.Мыңжанидың,
А.Татанайұлының, М.Қозыбаевтың, Н.Мұқаметқанұлының, Л.Бадавамовтың,
Ж.Сәмитұлының, Су Бейхайдың зерттеу еңбектері назарда болды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Қытайдағы қазақтар арасында ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың бірінші жартысында ұлт-азаттығы көтерілісіне байланысты
тарихи жырлар туды.
- Қытайдағы қазақтардың тарихи жырлары қара шаңырақтағы қазақ
фольклорының құрамдас бір бұтағы.
- Тарихи жырларда халықтың азаттық арман-аңсары көрініс тапты.
- Бодандық бұғауына қарсы тұрып, ұлт тәуелсіздігі жолында ақын-
жыршылар сөз өнерін қару еткен.
- Ел еркіндігі үшін күрескен батырлар ерлігімен бағаланды.
- Тарихи шындық пен көркемдік шындық үйлесім тапқан.
- Фольклорлық мұра негізінде идеялық-көркемдік дәстүр сабақтастығы
дәйектелді.
Зерттеу жұмысының жариялануы және сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы
кафедрасының мәжілісінде қаралып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың негізі
нәтижелері мен тұжырымдары республикалық және халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларда баяндалды. Сондай-ақ, Білім және ғылым
саласындағы аттестаттау және қадағалау комитеті белгілеген тиісті ғылыми
басылымдарда 8 мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлім және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
берілген.
І Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының
жиналуы мен зерттелуі
Басқаға бағынышты болу – халық тарихының қаралы беттері екені даусыз.
Әр кезде бодандық бұғауына шыдамаған халқымыз атажұрттан алыстап, басқа
елдерге бас сауғалап кетуге мәжбүр болды. Өйткені отарлықтың озбыр саясаты
бір тұтас халықтың жұдырықтай жұмылуынан сескенді. Сондықтан “бөлшектеп”
билеу отаршылдарға өте тиімді болды. Осының салдарынан қазақ халқы әртүрлі
елдерде өмір сүріп келеді.
“Қазақстанмен жапсарлас болса да тыс жерде саны қалың шоғыр күйінде
қалған және шалғай жерлерде тарыдай шашырап кеткен қазақ диаспорасының 1997-
сиыр жылының басындағы жалпы саны 5 миллион 400 мың деп есептеледі. Олар
жалпы саны 13 миллионнан асқан туған халқымыздың 39,7 пайызын, бестен
екісіне жуығын құрайды (5,4 б.(. Демек, әр үш қазақтың біреуі шет елде
жасайды деген сөз. Статистикалық анықтамаларға қарағанда қазақтар көп
шоғырланған мемлекеттер Қытай Халық Республикасы, Ресей, Монғолия,
Өзбекстан, Түркия, Қырғызстан болып табылады екен.
Қазақтар көп шоғырланған елдердің бірі - Қытай Халық Республикасы.
Қазақтардың Қытай елінде көптеп шоғырлануының өзіндік тарихи себебі болды.
“ХҮIII ғасырдың 50-жылдары Қытайды билеген Еженханның (Цин империясы)
армиясы жоңғарларды бағындырып, Орта Азия өңiрiне келдi. 1757-жылы Абылай,
1762-жылы Кiшi жүз ханы Нұралы Еженханға бағынды” (6,5 б.(. 1860-жылы Қытай-
Ресейдің Пекин шартына, 1864-жылы Қытай-Ресей батыс солтүстік шекараны
өлшеп айыру тоқтамына қол қойылды. Сөйтіп, ХIХ ғасырдың соңғы жартысында
Ресей мен Цин империялары қазақ даласын қызыл сызықпен қақ бөлiп алып,
“Қазақ халқы бұрын қай жерді қоныстанып келген болса, бұдан былай да сол
жерді қоныстанып, байырғы мекендерінде отырып, бұрынғы кәсіптерін істеп,
бейбіт өмір өткізе береді. Шекара айрылғаннан кейін бұл жер қай мемлекетке
қараса, сол жерді мекендеген адамдар жерімен қоса сол мемлекетке
қарайды”(7,305 б.(. деп шешті. Қазақ халқының бір бөлімі Цин
империясына, бір бөлімі Ресей империясына, енді бірі Моңғолияға қарауының
себебі осында еді. Ал, Цин империясы 1884 – жылы Шығыс Түркiстанды ресми
түрде “Синь – Цзянь өлкесi” деп жариялады (8,399 б.(. Демек, Шығыс
Түркістанда тұрып жатқан қазақтар ресми түрде екі империяның бөлісінде
қалды. “Осы уақыттан бастап Шығыс Түркiстан өлкесi “Шыңжаң” деп аталады
да, ол Манжур-Қытай империясының ресми отар өлкесiне айналды”(9,Б.10-11(.
Бір сөзбен айтқанда, Қытай Халық Республикасын мекендеген қазақтар өзінің
атақонысында отыр. Бір ұлтты екі империяның қызыл сызығы ғана бөліп
тастаған. Ал, Қытай Халық Республикасында қалып қойған қазақтардың сан
мөлшері қандай? 1990-жылдардан кейінгі санақ бойынша ондағы тұрып жатқан
қазақтың жалпы саны бір миллион екі жүз мыңға таяды деген межелер бар. Олай
болса, қазақтар Қытай елінде де жан саны бір миллионнан асатын үлкен ұлттар
қатарына жатады (3, 240 б. (.
Қытайдағы қазақтардың рухани мұрасы жалпы қазақ фольклорынан бастау
алады, тамырлас. Шыңжаңдағы қазақтардың халық әдебиеті туралы Қазақ Совет
Энциклопедиясында “Шыңжаң (Жаңа өлке) өңірін мекендеген қазақтардың
әдебиетінің тарихы қазақ халқының ауыз әдебиетімен сабақтас. Кейінгі туған
фольклорында өзіне тән ерекшелік бар” (10,328 б.( - деп жазады.
Олар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мәнжүр-қытай империясының
ресми отар өлкесiне айналды және бертінге дейін (өткен ХХ ғасырдың елуінші
жылдардың ортасына дейін) көшпелі және жартылай көшпелі өмір кешті. Осыған
орай осы өлкеде дәстүрлі фольклор үлгісі сақталды. Алайда, кейбір қоғамдық
жағдайларына, өмір тіршілігіне байланысты жаңа жырлар да туған. Басқаша
айтқанда тарихи жырлардың жаңа тобы қалыптасқан. Ақын-жыршылар оларды
ауызша тудырып, ауызша таратып отырған. Өйткені халықтың рухани сұранысы
осыны қажет еткен. “Жыр, қиссаларды айту дәстүрі Шыңжаң қазақтарының
арасында ертеден қалыптасқан. Ақын, жыршылар жиын-тойларда, қонақта белгілі
бір әуенге салып домбыраның сүйемелдеуімен орындаған. Кейде көпшілік сұрап,
қалап, тілек етіп айтқызатын болған. Жыршыларды қолқалап ауылдан-ауылға жиі
алып барып отырған. Тіпті жақсы ертекшілер де халықтың қадірменді
адамдарының бірі болып есептелінген. Сондықтан халық ақын, жыршылардың
еңбегіне, өнеріне әркез ілтипатпен қараған” (11,13 б. (.
Екі елдің арасына шекара сызығы тартылғаннан кейін сол жақтағы
жағдайларға байланысты эпикалық жырлар қайта өңделіп жырланды, жаңа
эпикалық жырлар да туа бастады. Шыңжаңда осы кезеңде эпикалық жырлардың
көптеп туғандығы байқалады. Атап айтқанда “Манас”, “Сабалақ”, “Бердіқожа
батыр”, “Қабанбай батыр”, “Жәнібек батыр”, “Арқалық батыр”, “Әлібек-Бор
батыр”, “Әтікей-Нұржекей”, “Зуха”, т.б. батырлық, “Ахмет-Кәшім”, “Садық-
Салиқа” сияқты лиро-эпостық жырлар болған. (10,328 б.(. Бұдан шығар түйін
сол – Қытайдағы қазақ фольклорының басты бір саласы эпикалық жырлар екенін
байқаймыз.
Ауыз әдебиетінің өкілдері, яғни ақын-жыршылар байырғы ерлік жырларынан
басқа енді өз заманының тарихын шертетін жаңа шығармалар тудыра бастады
деген тұжырымға келуге болады.
Жазба әдебиеттің жалпыласа бастауына қарамастан Шыңжаңда қалыптасқан
жыршылар мектебі халық әдебиетінің жалғастырушық қызметін атқарды. ХҮІІІ-
ХІХ ғасырларда Шәу жырау (1694-1763), Отарбай (1834-1914), Көтбай (1838-
1930) Ә.Найманбайұлы (1867-1922), Шылбы (1876-1936), Есенсары, Өмірзақ
(1830-1929), т.б. ақын-жыршылар болған 10,328б.
ХХ ғасырға келгенде де жыршылық дәстүрді жалғастырған Әріпжан
Жанұзақұлы, Қыдырмолла Әділбеков, Ауған Жақсылықұлы, Кәсімбай Құсайынұлы,
т.б. ақын-жыршылар болды. Ақпарат құралдары жоқ көшпелі елде ақын-
жыршылардың еңбегі өте маңызды болды. Өйткені ақын-жыршы халықтың рухани
сұранысын өтеп отырды. “Әншілік, актерлік, күйшілік, әңгімешілдік,
тарихшылдық бас қосатын өнер-жыршылық ерте кезде театр, филармония орнына
жүріп, елдің көңіл көтеретін, сұлу сөз бен саздан ләззат алатын сүйікті
ермегіне айналған” (12.37 б.(. Осындай “ермек” ететін табиғи қажеттілік
жыршылық өнердің дамуына әсер етті.
Егер халық арасынан осындай саңлақ ақын, жыршылар болмаған жағдайда
көркем, әрі көлемді эпикалық жырлардың туып, тарамауы да мүмкін еді.
Академик Ә.Марғұлан жыршылардың қызметі мен рөлі, ақыннан айырмашылығы
жөнінде жыршылардың әдеби мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, таратушы,
сақтаушы екенін, әрі ақындарға қарағанда олардың жырлау ауқымының кең
екенін орынды айтқан (13,77 б. (. Бұдан жыршылардың сол тұстағы қызметі мен
рөлін байқауға болады. Жыршылардың көшпенді халықтың рухани сұранысын өз
межесінде орындаған халық таланттары екені аңғарылады. “Ақындар” атты
зерттеуінде белгілі ғалым Е.Ысмаилов та олардың халықтың ғасырлар бойы
жасап, сақтап келген аңыз-ертегі, батырлық жыр, тапқыр сөз, мақал басқа да
тіл көркемдіктерін өз шығармаларында мол пайдаланып, жаңа мазмұнға сәйкес
өзгертіп отыратынын айтады (14,19 б.(. Бұдан шығатын қорытынды, жыршылар
қай ортада болса да, сол ортаның қым-қуыт тіршілігіне белсене араласады.
Сол ортада туылып жатқан әр түрлі оқиғаға тарих көзімен баға береді,
оқиғаны жырға айналдырып кейінгі ұрпақтың талап-талғамына ұсынады. Бір
жыршыдан бір жыршы естіп, әр жыршы оқиға сюжетін негізге ала отырып өзінше
жырлап, жаңа ортаға ұсынған қалпында жаңа нұсқаны тудырады. Сөйтіп, жаңа
ауызша туылған жыр ауызша тарай отырып, өзінің бастапқы жыршысынан
айырылып, ел ішіне әр жыршының айтуы бойынша әртүрлі жырланып, көп
нұсқаланады. Мәселен ХІХ ғасырда Алтай аймағында өткен Арқалық батыр
жайындағы жырды алғаш ХІХғасырда Көтбай ақын жырласа, ХХ ғасырда осы жырды
Сағдолла Нуралин жырлаған (10,328 б.(. Демек, ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап қалыптаса бастаған жазба әдебиет жыршылардың Арқалық
батыр туралы жырды тудырып, одан әрі дамытып, таратуына кедергі бола
алмады. Өйткені жыр тыңдайтын ортаның рухани талабы осыны қажет етті. Бұл
жөнінде зерттеуші Б.Кәсейұлы: “Ауыз әдебиеті жасампаздық дәстүр бойынша
айтқанда “Арқалық батыр” жырының жаратылу, жырлану барысы бізге ең алдымен
19-ғасырдан бері қазақ жазба әдебиеті недәуір жалпыласып дамығанымен,
халықтың ауызша жасампаздық, жырлау дәстүрінің оған бола солғындамағанын,
жазба әдебиетпен жарыса жалғасқанын аңғартады. Сонымен бірге, соңғы
нұсқасындай толық болмағанын халық дастандарының бастапта қалай да бірер
ақын жырлаған нұсқа негізінде қалыптасып, таратылғандығын,
вариантталғандығын растай түседі. Қолдағы бар материялдарға негізделгенде
19-ғасырдың екінші жартысында өз ортасында қисса өлең-жырларды көп жырлап
таратушылардың бірі К.Көшкіншіұлы болған. Ол өзінің жалынды жыр-
дастандарымен Алтай, Тарбағатай және Қобда қазақтарына мәшһүр болған адам.
Әйгілі “Арқалық батыр” дастанын тұңғыш рет жырлаушы” (15, Б.574, 790(.- деп
жазады.
Қалай болған күнде де қандай да бір ортада болған тарихи жағдайға сол
ортаның ақын, жыршы, жыраулары араласпауы мүмкін емес. Халық ауыз
әдебиетінің авторы мүлдем болмайды деген сөз жоқ, туындының авторы болған,
туынды кезінде хатқа түспей ауызша туып, ауызша таралғандықтан уақыт өте
келе жыршының аты ұмытылған. Алғашқы жырлаушыдан естігенін кейінгі жыршылар
өздерінше қайта өңдеп жырлаған. Кейде тіпті оқиғаның бір эпизодын ғана алып
жырлауы немесе жыршы өз ақындығының дәрежесіне қарай асыра жырлауы да
кездеседі. Сөйтіп, ақын-жыршылар өз арасында тарихи оқиғаларды негізге ала
отырып, жырдың бірнеше нұсқаларын тудырған.
Тарихи жыр туралы академик М.Әуезов: “Бұл жырлардың бәрі де, ертеде
туғандары да, кейінірек шығарылғандары да – анық тарихи оқиғаларға
негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер – тарихта болған адамдар. Жырлардың
авторлары – көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар
көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап-
сабымен баяндайды” (16,75 б. (. - деген болатын. Демек, жырды алғашында
жырдың бас кейіпкеріне айналған батырдың тұстасы, тіпті жақын жүрген досы,
ауылдасы, туысқаны, руласы шығарған болуы мүмкін. Бірақ, жыр ауызша айтылып
жүріп авторынан айрылып қалған. Әйтсе де кейінгі дәуірлерде туылған
жырлардың жыршылары, айтушы-таратушылары белгілі, нақты айтылмаса да оның
қай ортаның ақыны екені, қай рудың жыршысы екені жыр бойынан аңғарылып
тұрады. Өйткені, бұл соңғы жырларда жер-су, кісі, мәнсап, ру атаулары анық
сақталған. Ғалым Б.Кәсейұлы Көтбай ақынның 1838-жылы Алтайда туып, 1930-
жылдарға таяп қайтыс болғандығы жөнінде деректер келтіре келіп, ақынның:
Мен едім Көтбай ақын Көшкіншінің,
Айрылып жолдасымнан кетті ұсқыным.
Құрықсыз қашағанды бос ұстаған,
Тұлпардың ана күнгі бестісімін.
Қақпайсыз, абыржусыз айдынменен
Алдында сөз сөйледім бес кісінің – деген толғауынан үзінді береді.
“Көтбай ақынның “алдында бес кісінің сөз сөйледім” деп отырғаны – керей
елін билеген Әжі төре мен оның төрт биі айтылып отыр” (15, 791 б.( – деп,
Арқалық батырдың ерлігін мадақтап жырға айналдырған Көтбай ақын екенін
дәлелдей түседі. Мұнда Әжі төре мен төрт бидің басы-қасында жүрген ақынның
шынында да Арқалықты көрмеуі, танымауы мүмкін емес еді.
Шыңжаң қазақтарының осы тұстан (шекара бөлінгеннен кейін) бастау алған
тарихи жырларын шартты түрде екі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірі –
сыртқы жауға(қалмақ), екіншісі – ішкі жауға(гоминдаң) қарсы күрес негізінде
туған жырлар.
ХІХ ғасырдың 2-жартысынан бастап, ХХ ғасырдың 1-жартысы Шыңжаңдағы
қазақтар үшін ең ауыр кезең болды. Олар бірде Еженханнан (Цин
империясынан), бірде феодалдық түзімді жойдық деген Гоминдаң үкіметінен көп
зорлық-зомбылық көрді. Цин билеушiлерi Шығыс Түркiстанды бөлiнбес бөлшегi,
өз құрамы деп танып, ондағы қазақтарға астыртын саясаттар жүргiздi.
Бiрiншiден, - “Жаңа шекараның” қорғаныс күшiн бекемдедi; Екiншiден, -
дiнсiздендiру саясатын жүргiздi; Үшiншiден, - қазақтардың басын
бiрiктiрмеудiң шарғысы ретiнде аймақтарға бөлiп, бөлшектеп басқару саясатын
енгізді; Төртiншiден, - “Тың игеру” деген желеумен Шығыс Түркiстанға Iшкi
қытайдан сан мыңдап– миллиондап қытайларды кiргiздi; Бесiншiден, - салық
көлемдерiн көбейттi; Алтыншыдан, - 1937 жылдан бастап “Жиһангерлерге
сатылғандарды тазалау” деген желеумен елдiң бетке ұстарларын, зиялы қауымды
жаппай қырғындауды бастады.
Ұстанған осы саясаттарының iске асуын толығырақ айтсақ, Цин үкiметi
Шыңжаңға Iшкi Қытайдан сан мыңдаған әскерлер әкелiп, қорғаныс күшiн
бекемдедi. Деректерге қарағанда, сол кездегi “Цин армиясының бестен төрт
бөлiгi (45) Шығыс Түркiстанға кiргiзiлiптi (8,361 б.(. Цин империясы екi
жақтағы қазақтың (Монғолия, Қазақстан (Ресей)) өз отарындағы қазақпен барыс
– келiсiн доғару үшiн, әрi олардың бас құрап қарсы тұруынан қорқып,
қорғаныс күшiнiң көпшiлiгiн қазақтар шоғырланған Iле, Алтай, Тарбағатай
өңiрлерiне жұмылдырған. Оған дәлел, 1764 жылдың көкек айынан бастап, 1768
жылдың шiлдесiне дейiнге уақыт аралағында Iшкi Қытайдан 10000-ға жуық сiбе
(мәнжүр тектес ұлт) әскерлерiн Iленiң оңтүстiк жағалауына, ( қазiргi
Алматы облысы, Райымбек ауданы, Қалжат өткелiнiң тұсы), Қиыр Шығыстағы Хэй
– луңжияң өлкесiнен көптеген дағұр (моңғол тектi халық) әскерлерiн Iленiң
солтүстiк жағалауындағы Қорғас ауданына (қазiргi Алматы облысы, Панфилов
ауданы, Қорғас, Басқұншы ауылдарының тұсы) әкелiп қоныстандырса, сол
жылдары Жияң – Хэбакуден қыруар монғол қосынын Бұраталаның Арасан ауданына
(қазiргi Алматы облысы, Алакөл ауданының тұсы) орналастырды. Онысымен
қоймай, 1765 жылы неше мыңдаған моңғол, ойраттардан құралған қосынды Iленiң
оңтүстiгi - Моңғол Күре, Текес өңiрлерiне (қазiргi Алматы облысы, Райымбек
ауданының тұсы) бекемдедi (17,509 б.(, әрi сол әскерлерге көптеген қаржы
бөлiп, олардың сол жерлерде тұрақтап қалуына жағдайлар жасады. Оған дәлел,
Цин үкiметiнiң “1760-1911 жылдар аралығында Шыңжаңға бөлген тек әскери
қаражаты 400 млн сәрi күміске жеткенiн” (18,45 б.( ескерсек, Цин үкiметiнiң
Шығыс Түркiстанды әскери қосынмен шеңгелiне мықтап матағанын аңғарамыз.
Сонымен, Цин империясы өзiнiң қарамағына өткен “Жаңа шекараны” көзiнiң
қарашығындай қорғауға бар күшiн салды.
Цин патшалығы қазақтың қонысын алумен шектелмей, оны тiлi мен дiнiнен,
салт-дәстүр, әдет-ғұрпынан түгелдей ада ету қамына кiрiстi. Цин үкiметi “
Ислам дiнiнiң саясатқа араласуына тиым салу”, “дiнбасыларды үкiмет iсiне
арластырмау”, “егер дiндарлар үкiмет қызметiн атқарамыз десе, онда олар
дiннен алыстауы керек” (8,399 б.( деген халықты рухани азғындату
саясаттарын жүргiзе бастады. Бiрақ бұл саясатқа халық қарсы келiп
көтерiлiстер жүргiздi. Көтерiлiстердiң кейi сәтсiз аяқталып жатса,
кейбіреуi жеңiстi шешiмдер тауып жатты. Мәселен, Яқуббектiң (1820-1877)
“Иетi шуар” атты дiни iс-шарасы оңтүстiк Шыңжаңда он неше жыл өмiр сүрдi.
Цин үкiметi Яқуббектiң әкiмшілігін, әрi оның өзiнiң көзiн жою үшiн көп күш
жұмсады. Ашуға булыққан отаршылдар Шыңжаңды бiраз уақыт дiн басыларынан
тазартып алды да, 1884 жылы Шығыс Түркiстанды ресми түрде “Синь-Цзянь
өлкесi” деп жариялады (9,11 б.(.
Цин үкiметi Шыңжаңның қорғаныс күшiн бекемдеумен, ондағы
қазақтарды тiлi мен дiнiнен айырумен тынған жоқ. Олар ендігі жерде
қазақтардың басын бiрiктiрмеудi ойластырды. Сол себепті олар қазақтарды
бөлiп – бөлшектеп басқару идеясын негiзге алды. Соның нәтижесiнде басқару
жүйесiн өзгерттi, әрi ондағы талаптардың заңдылықтарын күшейте түстi.
Билеушiлер алғашында Шығыс Түркiстан даласын үш аймаққа бөлiп басқарды. Үш
аймаққа үш түрлi бөлек-бөлек жобалар жасады. Олар Ертiс өзенiнiң шығысы мен
солтүстiгiн және Алтай, Алтайнұр далалары - Қобда Жәминіне (әкімшілік
басқармасына), Iле, Тарбағатай, Қашқар, Иңсар, Яркенд, Хотан, Ақсу, Күшар,
Тұрпан, Шиху қатарлы өңiрлерi ( Iле генералына, ал шығыстағы Құмыл, Баркөл,
Үрiмжi қатарлы аймақтар ( Гансу өлкесiне қарасты болды (8, 364 б.(.
Цин үкiметiнiң тағы бiр отаршыл жойымпаз шараларының бiрi – “Тың игеру”
деген желеумен Iшкi Қытайдан Шыңжаңға тағы да сан мыңдаған қытайларды
көшiрiп әкелу едi. Олар тың игерушiлердi “Әскерилердiң тың игеруi”, “Жай
бұқараның тың игеруi”, “Қылмыскерлердiң тың игеруi ” деп үш салаға бөлiп,
осы жымысқы саясаттың астарымен Шыңжаңға тағы қыруар әскер, есепсiз егiншi,
сансыз қылмыскерлердi әкелдi. Онысымен қоймай, қазақ арасына дiнi мен тiлi
ұқсас оңтүстiктегi Қашқар, Хотан, Құмыл, Тұрпан сияқты аймақтардан сан
мыңдаған ұйғыр егiншiлерiн әкелiп қоныстандырды (8,374 б.(. Отаршылдардың
солтүстік Шыңжаңға ұйғыр егiншiлерiн әкелiп қоныстандыруы – қазақтарға тек
күдiк тудырмас үшiн ғана жасаған шарасы едi.
ХIХ ғасырдың орта шенiнен бастап Цин билеушiлерi алым-салықты шексiз
өсiрумен болды. Сол уақытқа дейiн алынып жүрген астық, мал салықтарының
сыртынан 1850 жылдардан бастап мақта, май, шай, тұз, мал, жан, жол
салықтары алына бастаса, малшылардан тұяқ, жайылым, ет, сүт, су салықтарын
алып отырды. Тіпті жергiлiктi қытай билеушiлерi малшылардың мыңдаған тұяқ
малдарын өз қораларына зорлықпен кiргiзiп алып отырды (8,387 б.(.
Еркiндiгiнен, тiлi, дiнi, салт–дәстүрiнен айырылғаны аздай, ендiгi жерде
Қытайдағы қазақ баласы iшер ас, киер киiмнен де тарыға бастады. ХХ ғасырдың
бас кезiнде, 1911-1912 жылдары Циньхай революциясынан кейiн Шыңжаң өлкесi
қытай отаршыларының қолына көштi. Шыңжаңды билеген қытай отаршылдары Янь-
Зычин, Чжин Чжорин, Шэн Ши-цай сияқты кертартпалар халықты алдап-арбау, езу-
қанау, ұлт-азаттық жолында күрескендердi құртып жiберу жағына келгенде
бiрiнен-бiрi асып түстi. ... халықтан 26 түрлi салық алып отырды (9,11 б.(.
Отаршылдардың мұндай әккі саясатының салдарынан қазақ халқы көп азап шегіп,
ауыр күй кешті.
Шэн Ши-цай 1937 жылдан бастап Жиһангерлерге сатылғандарды тазалау
деген желеумен зиялы қауымды қырғындауды бастады. Сол жылдары 60000-нан
астам адамды жазықсыз қамап, 12000 адамды ату жазасына бұйырған (19,28.ХІ (
екен.
Қытай отаршылдары бағынышты аз ұлттарға үнемі озбырлық жасап отырды.
Әйтсе де еркіндікті аңсаған ерлер тыныш жатпады. Әркез азаттық үшін
күресті. Ел бастап шыққан көтерілістері, көрсеткен қарсылықтары үшін нақақ
жазаға тартылып, артынан өлтірілді. Билік қарапайым халықты қорқыту арқылы
басқаруға көшті. Халық бейбіт, азат өмірді аңсады. Амалсыз атамекен, туған
жерінен біржолата көшіп, жан-жаққа бытырап, бытыранды, шұбырынды болды.
Міне осындай қиын жағдайға тап болған елі мен ерін көрген жыршылар батыр,
жаужүрек ерлерін дәріптеп кейінгі ұрпаққа өнеге боларлықтай етіп оларды
жырға қосты. Заман көрінісін ашық айта алды. Осы тұста елі мен жерін қимай
еріксіз ауып бара жатқан ел туған жерге, жұртқа деген сүйіспеншілігінің
көрінісі етіп, қоштасу, зар өлең-жырларды көптеп туғызды. Яғни, ХҮІІІ
ғасырдағы жоңғар шабуылдарына қарсы күрескен батырлар жайындағы жырлардан
басқа мәнжүр-қытай отаршылдарына қарсы күрес негізінде жаңа эпикалық жырлар
қалыптасты, нақтырақ айтсақ, өмір көріністерін нақты бейнелейтін тарихи
жырлар туды.
Сонда тарихи жыр дегеніміз не? “Тарихи жыр” терминінің аумағын кеңірек
мағынада түсінетін болсақ, оған ел тарихының, халық өмірінің маңызды
кезеңдеріне арналған эпикалық, сондай-ақ, бірен-саран лиро-эпикалық
шығармалар жатады. Әрине, тарихи жыр көркемдік шығарма болғандықтан тарих
фактілері мен деректері онда көркемделіп, біршама өзгертіліп көрсетіледі
(20,28 б.( - деп анықтама береді академик С.Қасқабасов.
Ғалымның бұл түйін-тұжырымынан ұғарымыз тарихи жыр ел тарихының, халық
өмірінің маңызды кезеңдеріне байланысты туатындығын көреміз. Біз қарастырып
отырған ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған (“Демежан батыр”, “Зуха
батыр”, “Үркін-қорқын”, “Жақыпберді батыр” т.б.) жырлардың басты ерекшелігі
– оларда нақтылық сипаты басым. Басқаша айтқанда тарихи шындықтан алшақ
кетпеген.
Профессор З.Сейітжанов Шыңжаң қазақтарында дәстүрлі халық әдебиетінің
барлық жанрлары сақталғанын, сонымен бірге олардың өзіндік сипаттары да бар
екенін айтады. Әсіресе шындыққа негізделген тарихи жырлар жайында: “Тарихи
жырлар нақтылы болған адамдар мен тарихи істердің ізімен жырланып, оқиғадан
кейін көп уақыт өтпей туған. Бұл жырларда қиялдың азайып, шындықтың мол
болуының өзі-ақ бұрынғы эпикалық дәстүрден гөрі нақтылығы басым екендігін
көрсетеді” (11,16 б.(, - деп жазады. Ғалым тұжырымын біз де қолдаймыз.
Өйткені біз қарастырып отырған ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған
жырлар да осы ерекшеліктерді толық қамтиды.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын жинап, жариялап, ол
туралы алғаш зерттеу жасаған ғалым Ш.Уәлиханов болды. Зерттеуші бұл өлкеге
(Қашқарияға) арнайы саяхат (1858-1859ж) жасап, қазақтардың шежіре-тарихы,
этнографиясы жайында көптеген тың деректер жинап, сирек кездесетін
қолжазбалар әкелді. Саяхатшы жинаған дерек-фактілері негізінде өзінің
белгілі еңбектері “Қашқарияға саяхат”, “Жоңғария очерктерін” жазды.
Саяхатшылықпен айналыса жүріп қазақтың түрлі салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары
мен халық әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші Г.Н.Потанин де негізгі
нысанасы Батыс Монғолия бола тұра Шыңжаңның Алтай, Сарысүмбе, Үліңгір,
Дөрбілжін елді мекендерінде болған. Г.Н.Потанин Алтай аймағының көне көз
қарияларынан жазып алған фольклорлық мұраларды “Очерки Северо-Западной
Монголии” атты төрт томдық еңбегінің ішіне қосты (11,4 б.(.Шыңжаңдағы
қазақтардың арасына кеңінен тарап жырланған “Қабанбай батыр”, “Сабалақ”,
“Ер Тәуке”, “Арқалық” сияқты тарихи жырлары туралы зерттеулер араға біраз
уақыт салып қайта қолға алынды. Шыңжаңның Алтай аймағынан шыққан Арқалық
батыр туралы жыр Қазақстанда Қазан төңкерісінен кейін-ақ белгілі болып,
көпке тараған (21,89 б.(. Қазақстанда “Арқалық батыр” жырының төрт нұсқасы
танылса, Шыңжаң қазақтарында бұл жырдың (Қазақстандағы нұсқаларынан басқа –
Ұ.А.) үш нұсқасы “Шалғын”, “Мұра” журналдарында жарияланған. (22(
“Арқалық батыр” жырын алғаш зерттеушілердің бірі Моңғолиядағы
қазақтардың халық әдебиетін жинап, зерттеуші Қ.Қалиасқарұлы болды (21,Б.89-
105(. Бірақ ғалым “халқымызға кең тараған, жатқа көп айтылып, жазбаша жиі
кездесетін жырлар “Алпамыс”, “Қобыланды батыр”, “Ер Тарғын”, “Қамбар
батыр”, “Арқалық батыр” жырлары секілді көптеген жырлар бар” дей келіп, біз
тарихи жыр деп танып жүрген “Арқалық батыр” жырын батырлар жыры тұрғысынан
қарастырған. Әйтсе де, зерттеуші жырдың тууы мен жырдағы кейіпкерлердің
тарихтағы орны мен бейнесін ашып айтады. Мысалы, Әжі төренің керей елін
билегеніне қарамастан айналасына әділетсіздігімен әйгілі адам болғанын,
Бейсембі бидің ел аузында Бежең аталып, өзге билердей озбырлығы жоқ бейуаз
би, адал, атақты күйші, өнер иесі болғанын, Арқалық пен Жұбайдың да тарихи
өмір кешкен адамдар екенін нанымды түрде көрсеткен. Жырдың авторы жөнінде
“Қариялардың айтуына қарағанда Арқалық өзі де өлеңші, өнерлі адам болған
екен. Сондай-ақ, бұрын қуғын-сүргінді көп көрген, қытай, моңғол
жаугершілігіне ұшырап, қолды болған талай адамның басына іс түскенде ауыр
халін баян етіп өздері шығарған қисса-зарлары өте көп кездеседі”-дейді
(21,91 б.(. Ғалым Мағзам деген қарттың Мұғраж деген жігіттен “Арқалықтың
өзі шығарған өлеңі” деген ұзақ толғауды естігенін айтқан деректер
келтіреді. Әрі Арқалықтың да қалмақ түрмесіне түскенде төре үшін торға
түскен күйінішін шертіп, ащы мұңын өлеңмен баяндауы, қыспақта өлеңді ермек,
көңіл серігі етуі әбден мүмкін. Өйткені, жырда Арқалықтың бастан кешкендері
мен істер-әрекеттері І-жақта батырдың өз айтуымен баяндалады. Демек, жырдың
авторы Арқалықтың өзі болуы әбден мүмкін деген тоқтамға келеді (21,91 б.(.
Зерттеуші жырдың негізгі тақырыбы - өзге батырлар жырындай шет елдің
басқыншыларымен күрес емес, ішкі тап тартысы, әлеуметтік теңсіздік екенін
айтады.
“Арқалық батыр” жыры – ХІХ ғасырда туған жыр. Жаңадан туған эпостың
сюжеті өмірге сәйкес өзгеріледі. Жаңа өмірдің сарындарын қосып, ескі
дәстүрді жалғастыра әңгімелейді. “Арқалық батыр” жырының да сол өз
дәуіріндегі әлеуметтік жағдайлармен берік байланысты жырланғанын байқаймыз.
Жырда елмен елдің арасындағы тартыспен қатар кейде тіпті одан асыра ел
ішіндегі езуші үстем тап пен қаналушы еңбекші халықтың өзара ұлғайған
қайшылықтарын жыр етеді, - деген баға береді. Ғалым өзінің сөз етіп отырған
варианты “Батырлар жырының” Алматыда 1961 жылы басылған 3-томында
жарияланған Ержан Ахметов вариантымен дәлме-дәл келеді дейді де, өзінің
зерттеу нысанасы еткен нұсқаның кімдікі екенін айтпаған. “Нұсқа Ержан
Ахметов вариантымен дәлме-дәл келеді” дегенге қарағанда бұл Е.Ахметов
нұсқасы емес екені анық болып тұр. Демек, біз, бұл баяндалып отырған нұсқа
Моңғолиядағы қазақтардың арасына таралған нұсқа болуы мүмкін деген
тұжырымға келдік.
Зерттеуші батырлар жырынан гөрі оқиғасы шағын, қысқа сюжетті жырлардың
да қазақ халық әдебиетінде жиі кездесетінін атап өтеді. Мәселен, ХІХ-ХХ
ғасырларда мәнжүр-қытай отаршыларына қарсы жаңа туған жырлар жөнінде:
Хисса - зарлар ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде көптеп туды.
Мемлекеттік шекаралары бекігенше Россия-Қытай-Моңғолия арасында қазақ
феодалдарының берекесіздігінен арпалыс, аласапыранға көп түскен керейдің
нелер азаматтары талай азапқа дұшар болды. Әсіресе қытай отаршыларынан
жапаны көп шекті. Хисса-зарлардың басым көпшілігі осы кезде туып, қытай
қорлығын көрген жандардың тағдырын жыр етеді. Әйтсе де бұлардың қайсыбірін
елге жеткізуші жалғастырушылары халық таланттары болды да, хисса-зарлар
олардың тарапынан үстемелер алып, елеулі редакторлауға (өзгерістерге –
Ұ.Б.) ұшырап отырды Үйсіпхан жыры, Кешубай жыры, Бүркітбайдың зары
т.б. - деп жазады. Қорыта келгенде, ғалым “Арқалық батыр” тарихи жырын
“батырлар жыры” құрамында қараса, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды
хисса-зарлар деп атаған. Әрі олардың мазмұнын таныстырумен қатар, туып,
қалыптасу тарихын ашуды мақсат тұтқан. Сонымен бірге ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың басында қытай-мәнжүр отаршыларына қарсы күресіп шейіт болған
“Демежан батыр” жайындағы жырдың толық нұсқасының табылмағанын айта келіп,
жырдан шағын үзінді жариялаған (23,Б.38-41(.
“Арқалық батыр” жыры “Батырлар жырына” жарияланғаннан кейін Қазақстан
ғалымдарының назарына іліне бастады. Фольклортанушы С.Садырбаев өзінің
“Фольклор және эстетика” атты еңбегінде ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларды ала туған
бірнеше тарихи жырлардың туу себептерін, қалыптасуын, жанрлық және
тақырыптық ерекшелігін, тақырыптық ерекшелігін ескере отырып, оларды
топтайды. “Арқалық батыр” жырының нұсқаларын салыстырады (24,Б7126-150(.
Зерттеуші алдымен ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда туған тарихи жырлардың қандай
жағдай мен қандай мезгілде туды деген сұрақтарға жауап береді. Мәселен,
ғалым осы кезеңді яғни ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларды бейнелейтін өлеңдер мен
әндерде, аңыздар мен эпостық шығармалардың барлығында бүкіл бір халықтың
трагедиясымен бірге, бүкіл бір халықтың бірігейік, тұтастық сақтайық деген
патриоттық ұраны, халықтық дауысы анық естілетінін айтып, бұл сарындағы
ерлік эпостарға “Қарасай батыр”, “Жабай батыр”, “Жетіген батыр”, “Шаян
батыр”, “Өтеген батыр”, “Олжабай батыр”, “Сабалақ батыр”, “Қабанбай батыр”,
“Бөгембай батыр”, “Сатай Бөлек батыр”, “Мырқы батыр”, “Қарабек батыр”,
“Арқалық батыр”, “Ер Көкше – Ер Қосай батыр” және Мұрын жыраудың “Қарадөң
батырдың ұрпақтары” сияқты жырларды жатқызуға болатынын айтады.
Тарихи жырлардың қазақ фольклорында орны мен идеялық өлшемі бөлек
тұратын халықтың әдеби мұрасы екенін ерекше атап көрсетеді. ХҮІІ-ХҮІІІ
ғасырларда туған тарихи жырларды екі топқа бөліп қарастырады. Біріншісі,
қалмақ қырған соғысына байланысты жырлар деп, бұл жырлардың қатарына
Сабалақ, Қабанбай, Бөгембай, Олжабай, Қарасай, Өтеген, Жабай, Шаян,
Күреңбай т.б. батырлар жайындағы жырларды жатқызса, екінші топқа батырлық,
ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар
суреттелетін “Жетіген батыр”, “Қарабек батыр”, “Құбықұл”, “Арқалық батыр”
т.б. жырларды жатқызуға болатынын айтады (24,Б.68-73(. Ғалым одан әрі
“Арқалық батыр” жырына талдау жасайды. Профессор алдымен бұл жырдың қашан,
қайда жырланып, таралған жерлерін, бұрын қайда басылды, кім жинады, кім
зерттеді деген мәселенің бәріне жауап іздейді.
“Қазақ әдебиеті тарихының” (1960) бірінші кітабына арнаулы мақала
жазып, жырдың төрт нұсқасының мазмұны және образдар жүйесіне қысқаша
сипаттама беріп, алғаш пікір білдірген ғалым М.Ғұмарова екенін, кейіннен
1963 жылы “Қазақ әдебиеті” газетіне жырдың жиналуы, жариялануы, идеялық
мазмұны туралы мақала жазғанын да атап көрсетеді.
Автор 1961 жылы “Батырлар жырының” екінші томына енген Ержан Ахметов
нұсқасы мен Ғылым Академиясындағы қолжазбалар қорындағы Ертай Құлсариевтің
қолжазба күйіндегі нұсқаларын қатар алып, олардың арасындағы айырмашылық,
ұқсастықтарды ашып, айқындауды мақсат еткен. Жырдың бір-біріне жанасатын
қырын ашу мақсатында салыстырмалы түрде зерттеу жасайды. Батырлардың
батырлық күші сыртқы жауға бар да, ішкі таптық күреске санасы, батылы жете
бермеген. Ол кездегі кейбір батырлардың жайшылықта ханның, төренің
ықпалынан шыға алмағаны да белгілі екенін орынды ескертеді. Мұнда Арқалық
Әжінің жемқор екенін біле тұра, одан қорыққанынан өз төресінің кегін алуды
мақсат етіп, жанын аямай жауға аттанады.
Ержан нұсқасында Арқалықтың Әжіге беріле бағынғанын, өз тағдырын Әжінің
қолында деп түсінгенін, Әжіні ақсұңқарым, алдиярым деп айтып, өзін төмен
санап, төреге табына сөйлегенін айтса, Ертай нұсқасында керісінше, Әжі мен
Арқалық бірдей дәрежеде яғни төре батырды батыр деп бағалайды, оның мерейін
төмендетпей, ханның тағынан да жоғары бағалайды, батыр ханға емес, ханды
батырға тәуелді етіп көрсеткенін айтады. Яғни екінші нұсқада халықтың
Арқалық батырды батыр дәрежесіне көтергісі келгенінен туғанын, бұл жырдың
халықтық сипатының бірі осында екенін дәлелді түрде анықтаған. Демек, ғалым
алдымен бұл жырдың таптық мәнін ашуды мақсат еткен. Арқалық пен Әжі
төренің, яғни қоғамдағы хан мен батырдың, бай мен кедейдің таптық
дәрежелері мен құқықтары, олардың өз заманына қарай орынын анықтаған.
Екіншіден, жырдың әр нұсқалы болып келуінің себебін жыршылардың талғам-
тілектеріне, таптық көзқарастарына тікелей қатысты екенін де анықтайды.
Жырларды талдағанда жыршылардың таптық көзқарастарын анықтау қажет екені
жөнінде ғалым Б.Н.Путилов та біріншіден, – белгілі дүниетанмыға бейімдеп
суреттеу; екіншіден, - әлеуметтік жағдайға бейімдеп суреттеу; үшіншіден, –
саяси тұрғыда бейімдеп суреттеу болатынын орынды айтқан болатын (25,с.17(.
Демек, ғалым С.Садырбаевтың зерттеу нысанасы етіп алған екі нұсқаның өзі де
екі таптық көзқараста жырланған жыр болып отыр.
Қай халық болса да ондағы таптық күрестегі батырлар арманы қаналушы
кедей тап өкілдеріне теңдік, әділдік алып беру мақсатында екендігі осы
Арқалық жырында ашық айтылғанын ғалым ерекше атап өтеді. Мәселен, Ертай
нұсқасының соңында Арқалық, Жұбай батырлар ел билеген жемеңгер, опасыз хан,
билерден өш алады. Қалмақтың Еділ батырын Үрімжіге, Жұбайды Орманбетке хан
сайлап, Арқалық осы екі хандықтың ортасында ақылшы болып жүруімен
аяқталады. Халықтың батыры жеңіске жетті деген қорытынды жасайды. Яғни,
халық арманының орындалуымен аяқталатынын айтса, Ержан нұсқасының
шиеленіске толы екенін де жасырмайды. Мәселен, Ержан нұсқасында Арқалықтың
жаужүрек досы Жұбай жау қолынан мерт болады. Арқалық жемеңгерлерден өш ала
алмайды. Ол Әжіні кешіреді, онымен татуласады. Бұл – батырдың батырлық
намысына тән нәрсе емес. Демек, жыршы Ержан Ахметов айтылып отыр – Ұ.А.
жырдың әлеуметтік, азаматтық сипатын әлсіретіп бітірген деген пікір айтқан.
Ғалым екі нұсқаны қорыта келіп, “Қалай болғанда да “Арқалық батыр” жырының
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы көшпелі қазақ жұртына қырғидай тиген жоңғар
феодалдарының көрсеткен қорлық, зорлықтары мен үстем тап өкілдерінің шектен
асқан озбырлығын, сол кездегі қазақ халқының этнографиялық тұрмыс-
тіршілігі, географиялық жер жағдайы, салт-санасы, таптық қайшылықтары,
ерлік, батырлық мінез-құлықтары, табиғаты – бар-бәрі көркем де қызық
суреттелген” деген нақтылы, дәлелді қорытынды жасаған. Қорыта келгенде, біз
ғалымның бұл зерттеуін “Арқалық батыр” жырының нұсқаларын салыстыра отырып,
жүйелі талдау жасалған зерттеу деп қараймыз.
“Арқалық батыр” жырын зерттеу нысанасы еткен ғалымдардың бірі Б.Уахатов
болды. Ол бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарастырады. Жырдың тарихи
шындықтан алшақ кетпейтін тұстарын көрсете келіп, жырдың туған дәуір,
кезеңі жөнінде: “ХҮІІІ ғасыр қазақ пен қалмақтың бір-бірімен барымталасып,
мал қуысып, кек қайтарысып, қандасып тұрған дәуірі. Мұның үстіне Абылай
төрелерінің бірі - Әжінің керей, найманды билеп, өз халқына өзі жауығып
тұрған заманы болатын-ды” (26,Б.165-182( - деп, сол заманның тарихи сипаты
мен көрінісін ашады. Сондай-ақ, Арқалық батырдың осы екі қыспақтың екеуін
де көрген, әсіресе, Әжі төренің әділетсіз айла-шарғысына қарсы күрескен
халық қаһарманы, ел ардағы екенін дәлелді айтады. Б.Уахатов та “Арқалық
батырдың” әр кезде жиналған нұсқаларының ұқсастық, айырмашылықтарына да
тоқталады. Жырдың үш нұсқасын алып салыстыру жасайды. Біріншісі - “Батырлар
жыры” жинағына енген Ержан Ахметов нұсқасы, екіншісі - Саяділ Керімбеков
хатқа түсірген нұсқа, үшіншісі - Ғылым Академиясының қолжазба қорындағы
Ертай Құлсариев нұсқасы. Ғалым бұл нұсқалардың жырлаушы, айтушы-жыршылары
туралы қысқа-қайырым деректер келтірген. Мысалы, Ержан Ахметовтың “Арқалық
жырын” ХІХ ғасырда өмір сүрген Алтай, Қобдаға жыршылығымен аты шыққан
Көтбай жыршыдан үйренгенін, Саяділ Керімбековтің хатқа түсірген нұсқасын
қазақ ақыны Иса Байзақовтың жырлағанын, қара сөзбен жазылған Арқалық
жайындағы жазбаны Арқалықтың шөбересі Қабаш Мұсайыновтың жазғанын айтады.
Ғалым Қ.Мұсайынов жазбасының әдеби шығармаға жатпайтынын және бұл тек
деректік материал екенін ескертеді.
Сондықтан зерттеуші қолда бар үш нұсқаны (Ержан Ахметов, Саяділ
Керімбеков, Ертай Құлсариев) салыстырады. Ішкі-сыртқы жауға қарсы күрес үш
нұсқаға да арқау болғанын аңдатады.
Ғалым аталған үш нұсқаның ішінде Ертай мен Саяділ нұсқаларында
гипербола, әсірелеудің молынан қолданылғанын, сондай-ақ бұл нұсқаларда
дәстүрлі эпостың элементтерін де көптеп кіргізгенін жыршылардың Арқалықты
батырлық эпос дәрежесіне көтермек болған ниетінен деп біледі. “Мұндағы
Арқалықтың батырлығы бабаларының түсінде берген белдігімен дарыды, өзінің
көзі шамдай, денесінің зорлығы асқар таудай, қарақасқа тұлпарының тұяғы
тиген тас бордай боп езіліп жүре ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті
ӘОЖ 398.2122(943.42)(510) Қолжазба
құқығында
ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІ ТУРАЛЫ ТАРИХИ ЖЫРЛАР
(Қытайдағы қазақтардың ХІХ ғасырдың екінші және ХХ ғасырдың бірінші
жартысында туған тарихи жырлары бойынша)
10.01.09. – ФОЛЬКЛОРТАНУ
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындаған диссертация
Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының
докторы, профессор
Қазақстан Республикасы
Алматы
2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының жиналуы мен зерттелуі ... . 7
ІІ Тарихи жырлардың шындықпен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ІІ.І “Ер Демежан” жыры нұсқаларының өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... .. 77
ІІІ Зерттеу нысанындағы жырлардың поэтикасы ... ... ... ... .. ... ... ... . 94
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 123
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 127
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ фольклорының сүбелі саласының бірі –
тарихи жырлар. Зерттеуде Қытайда тұратын қазақтардың ұлт-азаттығы
көтерілісіне байланысты туған бір шоғыр жырлар фольклортану ғылымының
бүгінгі талаптары мен жетістігі тұрғысынан жан-жақты қарастырылады.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ деген ұлт біреу-ақ, демек, оның тілі мен
діні, тарихы мен этнографиясы, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, әдебиеті мен
мәдениеті де біреу-ақ. Олай болса, шет елдегі қазақтардың әдеби мұрасы -
жалпы қазақ мәдениетінің бір саласы, сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.
Бұл күндері тәуелсіз ел болып шаңырақ көтердік. Қоғамдық өмірде
түбегейлі өзгеріс болды. Атажұртты аңсаған ағайындарды бауырға тарта
бастадық. Олардың тағдыр-тарихын, рухани дүниесін зерттеуге мүмкіндік туды.
Бұл жөнінде елбасы Н.Назарбаев: Ұлттың рухани өмірі, оның мәдениетіне
байланысты әлі де болса көпшілік қауымға жетпей жатқан тарихи, әдеби асыл
мұраларымызды игеру жолында еңбектену, бұрын мән бермей келген халықтану,
шығыстану, түркітану ілімдерін барынша дамытуға көңіл қою, ұлттық мәдени
ерекшеліктерімізді сақтау, жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу – бүгінгі
маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді (1,Б.14-15( - деген болатын.
Бүгінгі күннің кезек күттірмес міндетіне айналған бұл іс оқымысты қауымға
да үлкен міндет жүктегені белгілі. Осы ретте академик С.Қирабаев: “Қазақ
халқының рухани мұрасы тек бүгінгі Қазақстан жеріндегі ұлт өкілдері
еңбектерімен шектелмейді. Тағдырдың тәлкегімен шет елдерге және бұрынғы
КСРО көлеміндегі мемлекеттерге ыдырап кеткен қазақтардың әдебиеті мен
мәдениеті де біздің ұлттық байлығымыздың бөлінбес бөлігі” (2,17 б.( - деп
орынды пікір айтады.
Қазақ халқының бір бөлігі Шыңжаң өлкесінің солтүстігін мекендейді.
Шыңжаң атауы - ХҮІІІ ғасырдың 50-жылдары мәнжүрлік Цин әулеті жаулап алған
Шығыс Түркістан мен Жоңғария даласына берілген қытай атауы "Жаңа шеп"
немесе "Жаңа шекара" деген мағына береді. Бүгінде Қытай мемлекетінің
құрамдас бөлігі. Қазақтар негізінен Іле, Алтай, Тарбағатай аймақтарына
шоғырланған. Соңғы санақтарға қарағанда Шыңжаңда бір млн.екі жүз мың қазақ
бауырларымыз өмір сүріп келеді екен. (3, 240 б.(
Қытай отаршылдары қазақтарды уысынан шығармау үшін сан түрлі амал-
айла қолданып келді. Сондықтан қытайдағы қазақтар озбырлықтың небір қорлық-
зорлықтарын бастарынан өткерді. Қытай билеушілері қазаққа ауыр алман салық
салу арқылы күшпен ұстаймыз деп сенді. Бірақ қазақ халқы қытайдың мұндай
қанау, дінсіздендіріп ассимиляцияға ұшырату, қолындағы құрал-сайманын
тартып алып, ел бастайтын ерлер мен халықтың ар-ожданын қорғайтын
көсемдерін, рухани дем беруші ақын–жазушыларын абақтыға жабу, олардың көзін
біржола жою, құнарлы жерлерге ішкі қытайдан тың игерушілерді
қоныстандыру, ... (4,81 б.( сияқты жан түршігерлік қорлық-зорлығына қарсы
күресті.
Отаршылдардың түрлі жолдармен жүргізген қысым-қиянаттарына шыдамаған
халық әркез азаттық, еркіндік үшін арпалысқа түсіп, атқа қонып отырды.
Олардың ішінен ел бостандығы, жер тұтастығы жолында күрескен ерлер шыға
бастады. Демежан, Бөке, Зуха, Оспан, Елісхан, Әкбар, Сейіт, Бүркітбай,
Сұлубай т.б. батырлар тұлпар жаратып, ту көтерді. Елді бастап, озбырлықтан
құтылуға ұмтылды. Бірақ басқаның басымдығына шыдамай елінің ертеңін ойлаған
батырлар мақсат-мұраттарына жете алмады. Ұлт-азаттығы жолында мерт болды.
Алайда халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп
көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-
жыршылар батырлардың ерліктері жайында неше түрлі өлең-жырлар тудырды.
Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар
ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Біздің зерттеуімізде Қытайдағы қазақтардың ұлт азаттығы үшін күрескен
ерлердің көтерілісіне байланысты туған “Демежан батыр”, “Зуха батыр”,
“Үркін-қорқын”, “Жақыпберді батыр” қатарлы тарихи жырлар алғаш рет зерттеу
нысанына айналды. Бұрын ғылыми айналымға түспеген бұл жырлардың
ерекшеліктерін ашып, жан-жақты зерттеу фольклортану ғылымының басты
проблемаларының бірі. Жұмыстың өзектілігі де осы қажеттіліктен байқалады.
Сондай-ақ, мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасына да сәйкес келеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қытайдағы қазақтардың халық әдебиеті,
соның ішінде тарихи жырлардың туып, даму жолдары соңғы жылдары ғана зерттеу
нысанына айнала бастады. Әйтсе де, аймақтағы қазақтар арасында айтылатын
ұлт-азаттығы көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлар қазірге дейін
арнайы зерттелген емес. Бұл жанрдың мән-маңызы туралы мақалалар жазған
әдебиетші-зерттеушілер саусақпен санарлық. Олардың қатарында Н.Мыңжани,
А.Татанайұлы, Б.Кәсей, А.Кірішбаев, О.Қызырқанұлы, Ж.Маман, З.Сәнік,
І.Сүлейменұлы, Т.Қабаев, т.б. болды. Бұл әдебиетшілердің мақалаларында
таптық принцип пен коммунистік идеологияның әсер-ықпалы болды. Сондықтан
бұл мақалаларда ұлт-азаттық көтерілісінің шығу себептері мен олардың
мақсаттарын ашып айта алмады, тек мазмұндық таныстыру деңгейінде ғана
жазылған еңбектер болды.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклоры соның ішінде тарихи жырларын
зерттеу нысанасы етіп алған зерттеуші З.Сейітжанов болды. Ғалым 1988 жылы
“Қазақтың реалды-тарихи эпосы” атты тақырыпта кандидаттық диссертация
қорғады. Автор өз жұмысында Шыңжаңдағы қазақтардың бірнеше тарихи
жырларының ерекшеліктерін ашып, оларға бірінші рет түркі тілдес халықтардың
жырларымен тарихи-типологиялық салыстыру жасады. Ортақ сипаттары мен
өзгешеліктерін айқындады. Осы арқылы эпикалық дәстүрдің жаңа бір белесін –
реалды-тарихи эпостың қалыптасуын тұжырымдады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Диссертациялық жұмыста ұзақ уақыт
ақтаңдақ қатарында қалып, зерттелмей келе жатқан Қытайдағы қазақтардың ұлт-
азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың туып, қалыптасу
жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап, сипаттама беру мақсат
етілді. Осындай өзекті мәселені шешуде төмендегідей міндеттер белгіленді.
- Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған тарихи жырлардың жиналу,
жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау;
- Тарихи жырлардың жанрлық табиғаты мен жырлану ерекшеліктерін
саралау;
- Гоминдаң өкіметінің қазақ ұлтына жасаған қысымының тарихи
жырлардағы көрінісіне баға беру;
- Ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған жырлардың тақырыптық-
идеялық сипатын зерделеу;
- Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау;
- Жырлардағы образдар жүйесінің бейнеленуіне мән беру;
- Тарихи жырлардың поэтикасы – бейнелеу құралдарының эстетикалық
табиғатын ашу.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Қытайдағы қазақтардың ұлт-азаттығы
көтерілісіне байланысты туған тарихи жырларды жүйелеп, алғаш рет ғылыми
айналымға қосу және оларды жан-жақты бүгінгі күн талабы тұрғысынан зерттеу
жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Зерттеуде ХІХ ғасырдың екінші және ХХ
ғасырдың бірінші жартысында туған тарихи жырлар халықтың азаттық, бостандық
жолындағы күрестерінің фольклордағы көріністері екендігі дәлелді түрде
тұжырымдалады. Халық үшін қан майданға шығып, қаһармандық-ерлік көрсеткен
батырлар жайында туған тарихи жырлардағы ұлт-азаттық идеясы сол тұстағы
саяси-әлеуметтік жағдайлармен, тарихи факті-деректермен салыстырыла,
сабақтастырыла қарастырылуы – ғылыми еңбекте көтерілген мәселенің
сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады. Әрі есімдері ел тарихында
мәңгілік жатталатын батырларымыз хақындағы тарихи жырлардың фольклорлық
тұрғыдан тарихқа қарым-қатынасы мен поэтикалық ерекшеліктерінің талдануы
ғылым үшін мәні бар жаңалық екендігін дәйектейді.
Зерттеудің нысаны. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
бірінші жартысындағы Қытайдағы қазақтардың саяси-әлеуметтік жағдайы мен
елім деп еңіреген ерлердің ерліктері негіз болған тарихи жырлардың
Шалғын, Мұра, журналдары мен Қазақ ауыз әдебиетінен таңдамалылар және
Қазақ қиссалары жинақтарында жарық көрген жыр нұсқаларының мәтіндері
алынды.
Зерттеу жұмысының әдісі. Жырларға жүйелі-кешенді салыстырмалы-тарихи
зерттеу әдісі қолданылды.
Зерттеудің теориялық-методологиялық негізі. Зерттеу барысында қазақ
әдебиеттану ғылымының көрнекті зерттеушілері М.Әуезов, А.Байтұрсынов,
Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, С.Сейфуллин, Е.Ысмаилов, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев,
Н.С.Смирнова, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов,
М.Жармұхамедов, Т.Қоңыратбаев, Ш.Керім, Б.Әзібаева, т.б. ғалымдар еңбектері
теориялық-методологиялық негіз ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге орыс
ғалымдары В.Я.Пропп, Б.Н.Путилов, В.М.Жирмунский, В.Веселовский, В.М.Гацак
еңбектері және Қытайдағы фольклорлық мұраларды зерттеушілер Н.Мыңжани,
Б.Кәсей, А.Кірішбаев, З.Сәнік, Ә.Қалиұлы, Т.Қабаев зерттеулері басшылыққа
алынды. Сондай-ақ, тарихи дерек көздері ретінде Н.Мыңжанидың,
А.Татанайұлының, М.Қозыбаевтың, Н.Мұқаметқанұлының, Л.Бадавамовтың,
Ж.Сәмитұлының, Су Бейхайдың зерттеу еңбектері назарда болды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Қытайдағы қазақтар арасында ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ
ғасырдың бірінші жартысында ұлт-азаттығы көтерілісіне байланысты
тарихи жырлар туды.
- Қытайдағы қазақтардың тарихи жырлары қара шаңырақтағы қазақ
фольклорының құрамдас бір бұтағы.
- Тарихи жырларда халықтың азаттық арман-аңсары көрініс тапты.
- Бодандық бұғауына қарсы тұрып, ұлт тәуелсіздігі жолында ақын-
жыршылар сөз өнерін қару еткен.
- Ел еркіндігі үшін күрескен батырлар ерлігімен бағаланды.
- Тарихи шындық пен көркемдік шындық үйлесім тапқан.
- Фольклорлық мұра негізінде идеялық-көркемдік дәстүр сабақтастығы
дәйектелді.
Зерттеу жұмысының жариялануы және сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс
І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы
кафедрасының мәжілісінде қаралып, қорғауға ұсынылды. Жұмыстың негізі
нәтижелері мен тұжырымдары республикалық және халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларда баяндалды. Сондай-ақ, Білім және ғылым
саласындағы аттестаттау және қадағалау комитеті белгілеген тиісті ғылыми
басылымдарда 8 мақала жарық көрді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлім және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер тізімі
берілген.
І Қытайдағы қазақтардың тарихи жырларының
жиналуы мен зерттелуі
Басқаға бағынышты болу – халық тарихының қаралы беттері екені даусыз.
Әр кезде бодандық бұғауына шыдамаған халқымыз атажұрттан алыстап, басқа
елдерге бас сауғалап кетуге мәжбүр болды. Өйткені отарлықтың озбыр саясаты
бір тұтас халықтың жұдырықтай жұмылуынан сескенді. Сондықтан “бөлшектеп”
билеу отаршылдарға өте тиімді болды. Осының салдарынан қазақ халқы әртүрлі
елдерде өмір сүріп келеді.
“Қазақстанмен жапсарлас болса да тыс жерде саны қалың шоғыр күйінде
қалған және шалғай жерлерде тарыдай шашырап кеткен қазақ диаспорасының 1997-
сиыр жылының басындағы жалпы саны 5 миллион 400 мың деп есептеледі. Олар
жалпы саны 13 миллионнан асқан туған халқымыздың 39,7 пайызын, бестен
екісіне жуығын құрайды (5,4 б.(. Демек, әр үш қазақтың біреуі шет елде
жасайды деген сөз. Статистикалық анықтамаларға қарағанда қазақтар көп
шоғырланған мемлекеттер Қытай Халық Республикасы, Ресей, Монғолия,
Өзбекстан, Түркия, Қырғызстан болып табылады екен.
Қазақтар көп шоғырланған елдердің бірі - Қытай Халық Республикасы.
Қазақтардың Қытай елінде көптеп шоғырлануының өзіндік тарихи себебі болды.
“ХҮIII ғасырдың 50-жылдары Қытайды билеген Еженханның (Цин империясы)
армиясы жоңғарларды бағындырып, Орта Азия өңiрiне келдi. 1757-жылы Абылай,
1762-жылы Кiшi жүз ханы Нұралы Еженханға бағынды” (6,5 б.(. 1860-жылы Қытай-
Ресейдің Пекин шартына, 1864-жылы Қытай-Ресей батыс солтүстік шекараны
өлшеп айыру тоқтамына қол қойылды. Сөйтіп, ХIХ ғасырдың соңғы жартысында
Ресей мен Цин империялары қазақ даласын қызыл сызықпен қақ бөлiп алып,
“Қазақ халқы бұрын қай жерді қоныстанып келген болса, бұдан былай да сол
жерді қоныстанып, байырғы мекендерінде отырып, бұрынғы кәсіптерін істеп,
бейбіт өмір өткізе береді. Шекара айрылғаннан кейін бұл жер қай мемлекетке
қараса, сол жерді мекендеген адамдар жерімен қоса сол мемлекетке
қарайды”(7,305 б.(. деп шешті. Қазақ халқының бір бөлімі Цин
империясына, бір бөлімі Ресей империясына, енді бірі Моңғолияға қарауының
себебі осында еді. Ал, Цин империясы 1884 – жылы Шығыс Түркiстанды ресми
түрде “Синь – Цзянь өлкесi” деп жариялады (8,399 б.(. Демек, Шығыс
Түркістанда тұрып жатқан қазақтар ресми түрде екі империяның бөлісінде
қалды. “Осы уақыттан бастап Шығыс Түркiстан өлкесi “Шыңжаң” деп аталады
да, ол Манжур-Қытай империясының ресми отар өлкесiне айналды”(9,Б.10-11(.
Бір сөзбен айтқанда, Қытай Халық Республикасын мекендеген қазақтар өзінің
атақонысында отыр. Бір ұлтты екі империяның қызыл сызығы ғана бөліп
тастаған. Ал, Қытай Халық Республикасында қалып қойған қазақтардың сан
мөлшері қандай? 1990-жылдардан кейінгі санақ бойынша ондағы тұрып жатқан
қазақтың жалпы саны бір миллион екі жүз мыңға таяды деген межелер бар. Олай
болса, қазақтар Қытай елінде де жан саны бір миллионнан асатын үлкен ұлттар
қатарына жатады (3, 240 б. (.
Қытайдағы қазақтардың рухани мұрасы жалпы қазақ фольклорынан бастау
алады, тамырлас. Шыңжаңдағы қазақтардың халық әдебиеті туралы Қазақ Совет
Энциклопедиясында “Шыңжаң (Жаңа өлке) өңірін мекендеген қазақтардың
әдебиетінің тарихы қазақ халқының ауыз әдебиетімен сабақтас. Кейінгі туған
фольклорында өзіне тән ерекшелік бар” (10,328 б.( - деп жазады.
Олар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мәнжүр-қытай империясының
ресми отар өлкесiне айналды және бертінге дейін (өткен ХХ ғасырдың елуінші
жылдардың ортасына дейін) көшпелі және жартылай көшпелі өмір кешті. Осыған
орай осы өлкеде дәстүрлі фольклор үлгісі сақталды. Алайда, кейбір қоғамдық
жағдайларына, өмір тіршілігіне байланысты жаңа жырлар да туған. Басқаша
айтқанда тарихи жырлардың жаңа тобы қалыптасқан. Ақын-жыршылар оларды
ауызша тудырып, ауызша таратып отырған. Өйткені халықтың рухани сұранысы
осыны қажет еткен. “Жыр, қиссаларды айту дәстүрі Шыңжаң қазақтарының
арасында ертеден қалыптасқан. Ақын, жыршылар жиын-тойларда, қонақта белгілі
бір әуенге салып домбыраның сүйемелдеуімен орындаған. Кейде көпшілік сұрап,
қалап, тілек етіп айтқызатын болған. Жыршыларды қолқалап ауылдан-ауылға жиі
алып барып отырған. Тіпті жақсы ертекшілер де халықтың қадірменді
адамдарының бірі болып есептелінген. Сондықтан халық ақын, жыршылардың
еңбегіне, өнеріне әркез ілтипатпен қараған” (11,13 б. (.
Екі елдің арасына шекара сызығы тартылғаннан кейін сол жақтағы
жағдайларға байланысты эпикалық жырлар қайта өңделіп жырланды, жаңа
эпикалық жырлар да туа бастады. Шыңжаңда осы кезеңде эпикалық жырлардың
көптеп туғандығы байқалады. Атап айтқанда “Манас”, “Сабалақ”, “Бердіқожа
батыр”, “Қабанбай батыр”, “Жәнібек батыр”, “Арқалық батыр”, “Әлібек-Бор
батыр”, “Әтікей-Нұржекей”, “Зуха”, т.б. батырлық, “Ахмет-Кәшім”, “Садық-
Салиқа” сияқты лиро-эпостық жырлар болған. (10,328 б.(. Бұдан шығар түйін
сол – Қытайдағы қазақ фольклорының басты бір саласы эпикалық жырлар екенін
байқаймыз.
Ауыз әдебиетінің өкілдері, яғни ақын-жыршылар байырғы ерлік жырларынан
басқа енді өз заманының тарихын шертетін жаңа шығармалар тудыра бастады
деген тұжырымға келуге болады.
Жазба әдебиеттің жалпыласа бастауына қарамастан Шыңжаңда қалыптасқан
жыршылар мектебі халық әдебиетінің жалғастырушық қызметін атқарды. ХҮІІІ-
ХІХ ғасырларда Шәу жырау (1694-1763), Отарбай (1834-1914), Көтбай (1838-
1930) Ә.Найманбайұлы (1867-1922), Шылбы (1876-1936), Есенсары, Өмірзақ
(1830-1929), т.б. ақын-жыршылар болған 10,328б.
ХХ ғасырға келгенде де жыршылық дәстүрді жалғастырған Әріпжан
Жанұзақұлы, Қыдырмолла Әділбеков, Ауған Жақсылықұлы, Кәсімбай Құсайынұлы,
т.б. ақын-жыршылар болды. Ақпарат құралдары жоқ көшпелі елде ақын-
жыршылардың еңбегі өте маңызды болды. Өйткені ақын-жыршы халықтың рухани
сұранысын өтеп отырды. “Әншілік, актерлік, күйшілік, әңгімешілдік,
тарихшылдық бас қосатын өнер-жыршылық ерте кезде театр, филармония орнына
жүріп, елдің көңіл көтеретін, сұлу сөз бен саздан ләззат алатын сүйікті
ермегіне айналған” (12.37 б.(. Осындай “ермек” ететін табиғи қажеттілік
жыршылық өнердің дамуына әсер етті.
Егер халық арасынан осындай саңлақ ақын, жыршылар болмаған жағдайда
көркем, әрі көлемді эпикалық жырлардың туып, тарамауы да мүмкін еді.
Академик Ә.Марғұлан жыршылардың қызметі мен рөлі, ақыннан айырмашылығы
жөнінде жыршылардың әдеби мұраны ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, таратушы,
сақтаушы екенін, әрі ақындарға қарағанда олардың жырлау ауқымының кең
екенін орынды айтқан (13,77 б. (. Бұдан жыршылардың сол тұстағы қызметі мен
рөлін байқауға болады. Жыршылардың көшпенді халықтың рухани сұранысын өз
межесінде орындаған халық таланттары екені аңғарылады. “Ақындар” атты
зерттеуінде белгілі ғалым Е.Ысмаилов та олардың халықтың ғасырлар бойы
жасап, сақтап келген аңыз-ертегі, батырлық жыр, тапқыр сөз, мақал басқа да
тіл көркемдіктерін өз шығармаларында мол пайдаланып, жаңа мазмұнға сәйкес
өзгертіп отыратынын айтады (14,19 б.(. Бұдан шығатын қорытынды, жыршылар
қай ортада болса да, сол ортаның қым-қуыт тіршілігіне белсене араласады.
Сол ортада туылып жатқан әр түрлі оқиғаға тарих көзімен баға береді,
оқиғаны жырға айналдырып кейінгі ұрпақтың талап-талғамына ұсынады. Бір
жыршыдан бір жыршы естіп, әр жыршы оқиға сюжетін негізге ала отырып өзінше
жырлап, жаңа ортаға ұсынған қалпында жаңа нұсқаны тудырады. Сөйтіп, жаңа
ауызша туылған жыр ауызша тарай отырып, өзінің бастапқы жыршысынан
айырылып, ел ішіне әр жыршының айтуы бойынша әртүрлі жырланып, көп
нұсқаланады. Мәселен ХІХ ғасырда Алтай аймағында өткен Арқалық батыр
жайындағы жырды алғаш ХІХғасырда Көтбай ақын жырласа, ХХ ғасырда осы жырды
Сағдолла Нуралин жырлаған (10,328 б.(. Демек, ХІХ ғасырдың екінші
жартысынан бастап қалыптаса бастаған жазба әдебиет жыршылардың Арқалық
батыр туралы жырды тудырып, одан әрі дамытып, таратуына кедергі бола
алмады. Өйткені жыр тыңдайтын ортаның рухани талабы осыны қажет етті. Бұл
жөнінде зерттеуші Б.Кәсейұлы: “Ауыз әдебиеті жасампаздық дәстүр бойынша
айтқанда “Арқалық батыр” жырының жаратылу, жырлану барысы бізге ең алдымен
19-ғасырдан бері қазақ жазба әдебиеті недәуір жалпыласып дамығанымен,
халықтың ауызша жасампаздық, жырлау дәстүрінің оған бола солғындамағанын,
жазба әдебиетпен жарыса жалғасқанын аңғартады. Сонымен бірге, соңғы
нұсқасындай толық болмағанын халық дастандарының бастапта қалай да бірер
ақын жырлаған нұсқа негізінде қалыптасып, таратылғандығын,
вариантталғандығын растай түседі. Қолдағы бар материялдарға негізделгенде
19-ғасырдың екінші жартысында өз ортасында қисса өлең-жырларды көп жырлап
таратушылардың бірі К.Көшкіншіұлы болған. Ол өзінің жалынды жыр-
дастандарымен Алтай, Тарбағатай және Қобда қазақтарына мәшһүр болған адам.
Әйгілі “Арқалық батыр” дастанын тұңғыш рет жырлаушы” (15, Б.574, 790(.- деп
жазады.
Қалай болған күнде де қандай да бір ортада болған тарихи жағдайға сол
ортаның ақын, жыршы, жыраулары араласпауы мүмкін емес. Халық ауыз
әдебиетінің авторы мүлдем болмайды деген сөз жоқ, туындының авторы болған,
туынды кезінде хатқа түспей ауызша туып, ауызша таралғандықтан уақыт өте
келе жыршының аты ұмытылған. Алғашқы жырлаушыдан естігенін кейінгі жыршылар
өздерінше қайта өңдеп жырлаған. Кейде тіпті оқиғаның бір эпизодын ғана алып
жырлауы немесе жыршы өз ақындығының дәрежесіне қарай асыра жырлауы да
кездеседі. Сөйтіп, ақын-жыршылар өз арасында тарихи оқиғаларды негізге ала
отырып, жырдың бірнеше нұсқаларын тудырған.
Тарихи жыр туралы академик М.Әуезов: “Бұл жырлардың бәрі де, ертеде
туғандары да, кейінірек шығарылғандары да – анық тарихи оқиғаларға
негізделген, ал басты-басты кейіпкерлер – тарихта болған адамдар. Жырлардың
авторлары – көбінесе сол оқиғаларды көзімен көрген тұстастары. Авторлар
көзімен көрген, өздері бастан кешірген оқиғаларды уақытына қарай сап-
сабымен баяндайды” (16,75 б. (. - деген болатын. Демек, жырды алғашында
жырдың бас кейіпкеріне айналған батырдың тұстасы, тіпті жақын жүрген досы,
ауылдасы, туысқаны, руласы шығарған болуы мүмкін. Бірақ, жыр ауызша айтылып
жүріп авторынан айрылып қалған. Әйтсе де кейінгі дәуірлерде туылған
жырлардың жыршылары, айтушы-таратушылары белгілі, нақты айтылмаса да оның
қай ортаның ақыны екені, қай рудың жыршысы екені жыр бойынан аңғарылып
тұрады. Өйткені, бұл соңғы жырларда жер-су, кісі, мәнсап, ру атаулары анық
сақталған. Ғалым Б.Кәсейұлы Көтбай ақынның 1838-жылы Алтайда туып, 1930-
жылдарға таяп қайтыс болғандығы жөнінде деректер келтіре келіп, ақынның:
Мен едім Көтбай ақын Көшкіншінің,
Айрылып жолдасымнан кетті ұсқыным.
Құрықсыз қашағанды бос ұстаған,
Тұлпардың ана күнгі бестісімін.
Қақпайсыз, абыржусыз айдынменен
Алдында сөз сөйледім бес кісінің – деген толғауынан үзінді береді.
“Көтбай ақынның “алдында бес кісінің сөз сөйледім” деп отырғаны – керей
елін билеген Әжі төре мен оның төрт биі айтылып отыр” (15, 791 б.( – деп,
Арқалық батырдың ерлігін мадақтап жырға айналдырған Көтбай ақын екенін
дәлелдей түседі. Мұнда Әжі төре мен төрт бидің басы-қасында жүрген ақынның
шынында да Арқалықты көрмеуі, танымауы мүмкін емес еді.
Шыңжаң қазақтарының осы тұстан (шекара бөлінгеннен кейін) бастау алған
тарихи жырларын шартты түрде екі топқа бөліп қарастыруға болады. Бірі –
сыртқы жауға(қалмақ), екіншісі – ішкі жауға(гоминдаң) қарсы күрес негізінде
туған жырлар.
ХІХ ғасырдың 2-жартысынан бастап, ХХ ғасырдың 1-жартысы Шыңжаңдағы
қазақтар үшін ең ауыр кезең болды. Олар бірде Еженханнан (Цин
империясынан), бірде феодалдық түзімді жойдық деген Гоминдаң үкіметінен көп
зорлық-зомбылық көрді. Цин билеушiлерi Шығыс Түркiстанды бөлiнбес бөлшегi,
өз құрамы деп танып, ондағы қазақтарға астыртын саясаттар жүргiздi.
Бiрiншiден, - “Жаңа шекараның” қорғаныс күшiн бекемдедi; Екiншiден, -
дiнсiздендiру саясатын жүргiздi; Үшiншiден, - қазақтардың басын
бiрiктiрмеудiң шарғысы ретiнде аймақтарға бөлiп, бөлшектеп басқару саясатын
енгізді; Төртiншiден, - “Тың игеру” деген желеумен Шығыс Түркiстанға Iшкi
қытайдан сан мыңдап– миллиондап қытайларды кiргiздi; Бесiншiден, - салық
көлемдерiн көбейттi; Алтыншыдан, - 1937 жылдан бастап “Жиһангерлерге
сатылғандарды тазалау” деген желеумен елдiң бетке ұстарларын, зиялы қауымды
жаппай қырғындауды бастады.
Ұстанған осы саясаттарының iске асуын толығырақ айтсақ, Цин үкiметi
Шыңжаңға Iшкi Қытайдан сан мыңдаған әскерлер әкелiп, қорғаныс күшiн
бекемдедi. Деректерге қарағанда, сол кездегi “Цин армиясының бестен төрт
бөлiгi (45) Шығыс Түркiстанға кiргiзiлiптi (8,361 б.(. Цин империясы екi
жақтағы қазақтың (Монғолия, Қазақстан (Ресей)) өз отарындағы қазақпен барыс
– келiсiн доғару үшiн, әрi олардың бас құрап қарсы тұруынан қорқып,
қорғаныс күшiнiң көпшiлiгiн қазақтар шоғырланған Iле, Алтай, Тарбағатай
өңiрлерiне жұмылдырған. Оған дәлел, 1764 жылдың көкек айынан бастап, 1768
жылдың шiлдесiне дейiнге уақыт аралағында Iшкi Қытайдан 10000-ға жуық сiбе
(мәнжүр тектес ұлт) әскерлерiн Iленiң оңтүстiк жағалауына, ( қазiргi
Алматы облысы, Райымбек ауданы, Қалжат өткелiнiң тұсы), Қиыр Шығыстағы Хэй
– луңжияң өлкесiнен көптеген дағұр (моңғол тектi халық) әскерлерiн Iленiң
солтүстiк жағалауындағы Қорғас ауданына (қазiргi Алматы облысы, Панфилов
ауданы, Қорғас, Басқұншы ауылдарының тұсы) әкелiп қоныстандырса, сол
жылдары Жияң – Хэбакуден қыруар монғол қосынын Бұраталаның Арасан ауданына
(қазiргi Алматы облысы, Алакөл ауданының тұсы) орналастырды. Онысымен
қоймай, 1765 жылы неше мыңдаған моңғол, ойраттардан құралған қосынды Iленiң
оңтүстiгi - Моңғол Күре, Текес өңiрлерiне (қазiргi Алматы облысы, Райымбек
ауданының тұсы) бекемдедi (17,509 б.(, әрi сол әскерлерге көптеген қаржы
бөлiп, олардың сол жерлерде тұрақтап қалуына жағдайлар жасады. Оған дәлел,
Цин үкiметiнiң “1760-1911 жылдар аралығында Шыңжаңға бөлген тек әскери
қаражаты 400 млн сәрi күміске жеткенiн” (18,45 б.( ескерсек, Цин үкiметiнiң
Шығыс Түркiстанды әскери қосынмен шеңгелiне мықтап матағанын аңғарамыз.
Сонымен, Цин империясы өзiнiң қарамағына өткен “Жаңа шекараны” көзiнiң
қарашығындай қорғауға бар күшiн салды.
Цин патшалығы қазақтың қонысын алумен шектелмей, оны тiлi мен дiнiнен,
салт-дәстүр, әдет-ғұрпынан түгелдей ада ету қамына кiрiстi. Цин үкiметi “
Ислам дiнiнiң саясатқа араласуына тиым салу”, “дiнбасыларды үкiмет iсiне
арластырмау”, “егер дiндарлар үкiмет қызметiн атқарамыз десе, онда олар
дiннен алыстауы керек” (8,399 б.( деген халықты рухани азғындату
саясаттарын жүргiзе бастады. Бiрақ бұл саясатқа халық қарсы келiп
көтерiлiстер жүргiздi. Көтерiлiстердiң кейi сәтсiз аяқталып жатса,
кейбіреуi жеңiстi шешiмдер тауып жатты. Мәселен, Яқуббектiң (1820-1877)
“Иетi шуар” атты дiни iс-шарасы оңтүстiк Шыңжаңда он неше жыл өмiр сүрдi.
Цин үкiметi Яқуббектiң әкiмшілігін, әрi оның өзiнiң көзiн жою үшiн көп күш
жұмсады. Ашуға булыққан отаршылдар Шыңжаңды бiраз уақыт дiн басыларынан
тазартып алды да, 1884 жылы Шығыс Түркiстанды ресми түрде “Синь-Цзянь
өлкесi” деп жариялады (9,11 б.(.
Цин үкiметi Шыңжаңның қорғаныс күшiн бекемдеумен, ондағы
қазақтарды тiлi мен дiнiнен айырумен тынған жоқ. Олар ендігі жерде
қазақтардың басын бiрiктiрмеудi ойластырды. Сол себепті олар қазақтарды
бөлiп – бөлшектеп басқару идеясын негiзге алды. Соның нәтижесiнде басқару
жүйесiн өзгерттi, әрi ондағы талаптардың заңдылықтарын күшейте түстi.
Билеушiлер алғашында Шығыс Түркiстан даласын үш аймаққа бөлiп басқарды. Үш
аймаққа үш түрлi бөлек-бөлек жобалар жасады. Олар Ертiс өзенiнiң шығысы мен
солтүстiгiн және Алтай, Алтайнұр далалары - Қобда Жәминіне (әкімшілік
басқармасына), Iле, Тарбағатай, Қашқар, Иңсар, Яркенд, Хотан, Ақсу, Күшар,
Тұрпан, Шиху қатарлы өңiрлерi ( Iле генералына, ал шығыстағы Құмыл, Баркөл,
Үрiмжi қатарлы аймақтар ( Гансу өлкесiне қарасты болды (8, 364 б.(.
Цин үкiметiнiң тағы бiр отаршыл жойымпаз шараларының бiрi – “Тың игеру”
деген желеумен Iшкi Қытайдан Шыңжаңға тағы да сан мыңдаған қытайларды
көшiрiп әкелу едi. Олар тың игерушiлердi “Әскерилердiң тың игеруi”, “Жай
бұқараның тың игеруi”, “Қылмыскерлердiң тың игеруi ” деп үш салаға бөлiп,
осы жымысқы саясаттың астарымен Шыңжаңға тағы қыруар әскер, есепсiз егiншi,
сансыз қылмыскерлердi әкелдi. Онысымен қоймай, қазақ арасына дiнi мен тiлi
ұқсас оңтүстiктегi Қашқар, Хотан, Құмыл, Тұрпан сияқты аймақтардан сан
мыңдаған ұйғыр егiншiлерiн әкелiп қоныстандырды (8,374 б.(. Отаршылдардың
солтүстік Шыңжаңға ұйғыр егiншiлерiн әкелiп қоныстандыруы – қазақтарға тек
күдiк тудырмас үшiн ғана жасаған шарасы едi.
ХIХ ғасырдың орта шенiнен бастап Цин билеушiлерi алым-салықты шексiз
өсiрумен болды. Сол уақытқа дейiн алынып жүрген астық, мал салықтарының
сыртынан 1850 жылдардан бастап мақта, май, шай, тұз, мал, жан, жол
салықтары алына бастаса, малшылардан тұяқ, жайылым, ет, сүт, су салықтарын
алып отырды. Тіпті жергiлiктi қытай билеушiлерi малшылардың мыңдаған тұяқ
малдарын өз қораларына зорлықпен кiргiзiп алып отырды (8,387 б.(.
Еркiндiгiнен, тiлi, дiнi, салт–дәстүрiнен айырылғаны аздай, ендiгi жерде
Қытайдағы қазақ баласы iшер ас, киер киiмнен де тарыға бастады. ХХ ғасырдың
бас кезiнде, 1911-1912 жылдары Циньхай революциясынан кейiн Шыңжаң өлкесi
қытай отаршыларының қолына көштi. Шыңжаңды билеген қытай отаршылдары Янь-
Зычин, Чжин Чжорин, Шэн Ши-цай сияқты кертартпалар халықты алдап-арбау, езу-
қанау, ұлт-азаттық жолында күрескендердi құртып жiберу жағына келгенде
бiрiнен-бiрi асып түстi. ... халықтан 26 түрлi салық алып отырды (9,11 б.(.
Отаршылдардың мұндай әккі саясатының салдарынан қазақ халқы көп азап шегіп,
ауыр күй кешті.
Шэн Ши-цай 1937 жылдан бастап Жиһангерлерге сатылғандарды тазалау
деген желеумен зиялы қауымды қырғындауды бастады. Сол жылдары 60000-нан
астам адамды жазықсыз қамап, 12000 адамды ату жазасына бұйырған (19,28.ХІ (
екен.
Қытай отаршылдары бағынышты аз ұлттарға үнемі озбырлық жасап отырды.
Әйтсе де еркіндікті аңсаған ерлер тыныш жатпады. Әркез азаттық үшін
күресті. Ел бастап шыққан көтерілістері, көрсеткен қарсылықтары үшін нақақ
жазаға тартылып, артынан өлтірілді. Билік қарапайым халықты қорқыту арқылы
басқаруға көшті. Халық бейбіт, азат өмірді аңсады. Амалсыз атамекен, туған
жерінен біржолата көшіп, жан-жаққа бытырап, бытыранды, шұбырынды болды.
Міне осындай қиын жағдайға тап болған елі мен ерін көрген жыршылар батыр,
жаужүрек ерлерін дәріптеп кейінгі ұрпаққа өнеге боларлықтай етіп оларды
жырға қосты. Заман көрінісін ашық айта алды. Осы тұста елі мен жерін қимай
еріксіз ауып бара жатқан ел туған жерге, жұртқа деген сүйіспеншілігінің
көрінісі етіп, қоштасу, зар өлең-жырларды көптеп туғызды. Яғни, ХҮІІІ
ғасырдағы жоңғар шабуылдарына қарсы күрескен батырлар жайындағы жырлардан
басқа мәнжүр-қытай отаршылдарына қарсы күрес негізінде жаңа эпикалық жырлар
қалыптасты, нақтырақ айтсақ, өмір көріністерін нақты бейнелейтін тарихи
жырлар туды.
Сонда тарихи жыр дегеніміз не? “Тарихи жыр” терминінің аумағын кеңірек
мағынада түсінетін болсақ, оған ел тарихының, халық өмірінің маңызды
кезеңдеріне арналған эпикалық, сондай-ақ, бірен-саран лиро-эпикалық
шығармалар жатады. Әрине, тарихи жыр көркемдік шығарма болғандықтан тарих
фактілері мен деректері онда көркемделіп, біршама өзгертіліп көрсетіледі
(20,28 б.( - деп анықтама береді академик С.Қасқабасов.
Ғалымның бұл түйін-тұжырымынан ұғарымыз тарихи жыр ел тарихының, халық
өмірінің маңызды кезеңдеріне байланысты туатындығын көреміз. Біз қарастырып
отырған ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған (“Демежан батыр”, “Зуха
батыр”, “Үркін-қорқын”, “Жақыпберді батыр” т.б.) жырлардың басты ерекшелігі
– оларда нақтылық сипаты басым. Басқаша айтқанда тарихи шындықтан алшақ
кетпеген.
Профессор З.Сейітжанов Шыңжаң қазақтарында дәстүрлі халық әдебиетінің
барлық жанрлары сақталғанын, сонымен бірге олардың өзіндік сипаттары да бар
екенін айтады. Әсіресе шындыққа негізделген тарихи жырлар жайында: “Тарихи
жырлар нақтылы болған адамдар мен тарихи істердің ізімен жырланып, оқиғадан
кейін көп уақыт өтпей туған. Бұл жырларда қиялдың азайып, шындықтың мол
болуының өзі-ақ бұрынғы эпикалық дәстүрден гөрі нақтылығы басым екендігін
көрсетеді” (11,16 б.(, - деп жазады. Ғалым тұжырымын біз де қолдаймыз.
Өйткені біз қарастырып отырған ұлт-азаттық көтерілісіне байланысты туған
жырлар да осы ерекшеліктерді толық қамтиды.
Қытайда тұратын қазақтардың фольклорлық мұраларын жинап, жариялап, ол
туралы алғаш зерттеу жасаған ғалым Ш.Уәлиханов болды. Зерттеуші бұл өлкеге
(Қашқарияға) арнайы саяхат (1858-1859ж) жасап, қазақтардың шежіре-тарихы,
этнографиясы жайында көптеген тың деректер жинап, сирек кездесетін
қолжазбалар әкелді. Саяхатшы жинаған дерек-фактілері негізінде өзінің
белгілі еңбектері “Қашқарияға саяхат”, “Жоңғария очерктерін” жазды.
Саяхатшылықпен айналыса жүріп қазақтың түрлі салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары
мен халық әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші Г.Н.Потанин де негізгі
нысанасы Батыс Монғолия бола тұра Шыңжаңның Алтай, Сарысүмбе, Үліңгір,
Дөрбілжін елді мекендерінде болған. Г.Н.Потанин Алтай аймағының көне көз
қарияларынан жазып алған фольклорлық мұраларды “Очерки Северо-Западной
Монголии” атты төрт томдық еңбегінің ішіне қосты (11,4 б.(.Шыңжаңдағы
қазақтардың арасына кеңінен тарап жырланған “Қабанбай батыр”, “Сабалақ”,
“Ер Тәуке”, “Арқалық” сияқты тарихи жырлары туралы зерттеулер араға біраз
уақыт салып қайта қолға алынды. Шыңжаңның Алтай аймағынан шыққан Арқалық
батыр туралы жыр Қазақстанда Қазан төңкерісінен кейін-ақ белгілі болып,
көпке тараған (21,89 б.(. Қазақстанда “Арқалық батыр” жырының төрт нұсқасы
танылса, Шыңжаң қазақтарында бұл жырдың (Қазақстандағы нұсқаларынан басқа –
Ұ.А.) үш нұсқасы “Шалғын”, “Мұра” журналдарында жарияланған. (22(
“Арқалық батыр” жырын алғаш зерттеушілердің бірі Моңғолиядағы
қазақтардың халық әдебиетін жинап, зерттеуші Қ.Қалиасқарұлы болды (21,Б.89-
105(. Бірақ ғалым “халқымызға кең тараған, жатқа көп айтылып, жазбаша жиі
кездесетін жырлар “Алпамыс”, “Қобыланды батыр”, “Ер Тарғын”, “Қамбар
батыр”, “Арқалық батыр” жырлары секілді көптеген жырлар бар” дей келіп, біз
тарихи жыр деп танып жүрген “Арқалық батыр” жырын батырлар жыры тұрғысынан
қарастырған. Әйтсе де, зерттеуші жырдың тууы мен жырдағы кейіпкерлердің
тарихтағы орны мен бейнесін ашып айтады. Мысалы, Әжі төренің керей елін
билегеніне қарамастан айналасына әділетсіздігімен әйгілі адам болғанын,
Бейсембі бидің ел аузында Бежең аталып, өзге билердей озбырлығы жоқ бейуаз
би, адал, атақты күйші, өнер иесі болғанын, Арқалық пен Жұбайдың да тарихи
өмір кешкен адамдар екенін нанымды түрде көрсеткен. Жырдың авторы жөнінде
“Қариялардың айтуына қарағанда Арқалық өзі де өлеңші, өнерлі адам болған
екен. Сондай-ақ, бұрын қуғын-сүргінді көп көрген, қытай, моңғол
жаугершілігіне ұшырап, қолды болған талай адамның басына іс түскенде ауыр
халін баян етіп өздері шығарған қисса-зарлары өте көп кездеседі”-дейді
(21,91 б.(. Ғалым Мағзам деген қарттың Мұғраж деген жігіттен “Арқалықтың
өзі шығарған өлеңі” деген ұзақ толғауды естігенін айтқан деректер
келтіреді. Әрі Арқалықтың да қалмақ түрмесіне түскенде төре үшін торға
түскен күйінішін шертіп, ащы мұңын өлеңмен баяндауы, қыспақта өлеңді ермек,
көңіл серігі етуі әбден мүмкін. Өйткені, жырда Арқалықтың бастан кешкендері
мен істер-әрекеттері І-жақта батырдың өз айтуымен баяндалады. Демек, жырдың
авторы Арқалықтың өзі болуы әбден мүмкін деген тоқтамға келеді (21,91 б.(.
Зерттеуші жырдың негізгі тақырыбы - өзге батырлар жырындай шет елдің
басқыншыларымен күрес емес, ішкі тап тартысы, әлеуметтік теңсіздік екенін
айтады.
“Арқалық батыр” жыры – ХІХ ғасырда туған жыр. Жаңадан туған эпостың
сюжеті өмірге сәйкес өзгеріледі. Жаңа өмірдің сарындарын қосып, ескі
дәстүрді жалғастыра әңгімелейді. “Арқалық батыр” жырының да сол өз
дәуіріндегі әлеуметтік жағдайлармен берік байланысты жырланғанын байқаймыз.
Жырда елмен елдің арасындағы тартыспен қатар кейде тіпті одан асыра ел
ішіндегі езуші үстем тап пен қаналушы еңбекші халықтың өзара ұлғайған
қайшылықтарын жыр етеді, - деген баға береді. Ғалым өзінің сөз етіп отырған
варианты “Батырлар жырының” Алматыда 1961 жылы басылған 3-томында
жарияланған Ержан Ахметов вариантымен дәлме-дәл келеді дейді де, өзінің
зерттеу нысанасы еткен нұсқаның кімдікі екенін айтпаған. “Нұсқа Ержан
Ахметов вариантымен дәлме-дәл келеді” дегенге қарағанда бұл Е.Ахметов
нұсқасы емес екені анық болып тұр. Демек, біз, бұл баяндалып отырған нұсқа
Моңғолиядағы қазақтардың арасына таралған нұсқа болуы мүмкін деген
тұжырымға келдік.
Зерттеуші батырлар жырынан гөрі оқиғасы шағын, қысқа сюжетті жырлардың
да қазақ халық әдебиетінде жиі кездесетінін атап өтеді. Мәселен, ХІХ-ХХ
ғасырларда мәнжүр-қытай отаршыларына қарсы жаңа туған жырлар жөнінде:
Хисса - зарлар ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде көптеп туды.
Мемлекеттік шекаралары бекігенше Россия-Қытай-Моңғолия арасында қазақ
феодалдарының берекесіздігінен арпалыс, аласапыранға көп түскен керейдің
нелер азаматтары талай азапқа дұшар болды. Әсіресе қытай отаршыларынан
жапаны көп шекті. Хисса-зарлардың басым көпшілігі осы кезде туып, қытай
қорлығын көрген жандардың тағдырын жыр етеді. Әйтсе де бұлардың қайсыбірін
елге жеткізуші жалғастырушылары халық таланттары болды да, хисса-зарлар
олардың тарапынан үстемелер алып, елеулі редакторлауға (өзгерістерге –
Ұ.Б.) ұшырап отырды Үйсіпхан жыры, Кешубай жыры, Бүркітбайдың зары
т.б. - деп жазады. Қорыта келгенде, ғалым “Арқалық батыр” тарихи жырын
“батырлар жыры” құрамында қараса, ХІХ-ХХ ғасырларда туған тарихи жырларды
хисса-зарлар деп атаған. Әрі олардың мазмұнын таныстырумен қатар, туып,
қалыптасу тарихын ашуды мақсат тұтқан. Сонымен бірге ХІХ ғасырдың соңы мен
ХХ ғасырдың басында қытай-мәнжүр отаршыларына қарсы күресіп шейіт болған
“Демежан батыр” жайындағы жырдың толық нұсқасының табылмағанын айта келіп,
жырдан шағын үзінді жариялаған (23,Б.38-41(.
“Арқалық батыр” жыры “Батырлар жырына” жарияланғаннан кейін Қазақстан
ғалымдарының назарына іліне бастады. Фольклортанушы С.Садырбаев өзінің
“Фольклор және эстетика” атты еңбегінде ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларды ала туған
бірнеше тарихи жырлардың туу себептерін, қалыптасуын, жанрлық және
тақырыптық ерекшелігін, тақырыптық ерекшелігін ескере отырып, оларды
топтайды. “Арқалық батыр” жырының нұсқаларын салыстырады (24,Б7126-150(.
Зерттеуші алдымен ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда туған тарихи жырлардың қандай
жағдай мен қандай мезгілде туды деген сұрақтарға жауап береді. Мәселен,
ғалым осы кезеңді яғни ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларды бейнелейтін өлеңдер мен
әндерде, аңыздар мен эпостық шығармалардың барлығында бүкіл бір халықтың
трагедиясымен бірге, бүкіл бір халықтың бірігейік, тұтастық сақтайық деген
патриоттық ұраны, халықтық дауысы анық естілетінін айтып, бұл сарындағы
ерлік эпостарға “Қарасай батыр”, “Жабай батыр”, “Жетіген батыр”, “Шаян
батыр”, “Өтеген батыр”, “Олжабай батыр”, “Сабалақ батыр”, “Қабанбай батыр”,
“Бөгембай батыр”, “Сатай Бөлек батыр”, “Мырқы батыр”, “Қарабек батыр”,
“Арқалық батыр”, “Ер Көкше – Ер Қосай батыр” және Мұрын жыраудың “Қарадөң
батырдың ұрпақтары” сияқты жырларды жатқызуға болатынын айтады.
Тарихи жырлардың қазақ фольклорында орны мен идеялық өлшемі бөлек
тұратын халықтың әдеби мұрасы екенін ерекше атап көрсетеді. ХҮІІ-ХҮІІІ
ғасырларда туған тарихи жырларды екі топқа бөліп қарастырады. Біріншісі,
қалмақ қырған соғысына байланысты жырлар деп, бұл жырлардың қатарына
Сабалақ, Қабанбай, Бөгембай, Олжабай, Қарасай, Өтеген, Жабай, Шаян,
Күреңбай т.б. батырлар жайындағы жырларды жатқызса, екінші топқа батырлық,
ғашықтық, ерлік, таптық тартыс, отбасылық қарым-қатынастар қатар
суреттелетін “Жетіген батыр”, “Қарабек батыр”, “Құбықұл”, “Арқалық батыр”
т.б. жырларды жатқызуға болатынын айтады (24,Б.68-73(. Ғалым одан әрі
“Арқалық батыр” жырына талдау жасайды. Профессор алдымен бұл жырдың қашан,
қайда жырланып, таралған жерлерін, бұрын қайда басылды, кім жинады, кім
зерттеді деген мәселенің бәріне жауап іздейді.
“Қазақ әдебиеті тарихының” (1960) бірінші кітабына арнаулы мақала
жазып, жырдың төрт нұсқасының мазмұны және образдар жүйесіне қысқаша
сипаттама беріп, алғаш пікір білдірген ғалым М.Ғұмарова екенін, кейіннен
1963 жылы “Қазақ әдебиеті” газетіне жырдың жиналуы, жариялануы, идеялық
мазмұны туралы мақала жазғанын да атап көрсетеді.
Автор 1961 жылы “Батырлар жырының” екінші томына енген Ержан Ахметов
нұсқасы мен Ғылым Академиясындағы қолжазбалар қорындағы Ертай Құлсариевтің
қолжазба күйіндегі нұсқаларын қатар алып, олардың арасындағы айырмашылық,
ұқсастықтарды ашып, айқындауды мақсат еткен. Жырдың бір-біріне жанасатын
қырын ашу мақсатында салыстырмалы түрде зерттеу жасайды. Батырлардың
батырлық күші сыртқы жауға бар да, ішкі таптық күреске санасы, батылы жете
бермеген. Ол кездегі кейбір батырлардың жайшылықта ханның, төренің
ықпалынан шыға алмағаны да белгілі екенін орынды ескертеді. Мұнда Арқалық
Әжінің жемқор екенін біле тұра, одан қорыққанынан өз төресінің кегін алуды
мақсат етіп, жанын аямай жауға аттанады.
Ержан нұсқасында Арқалықтың Әжіге беріле бағынғанын, өз тағдырын Әжінің
қолында деп түсінгенін, Әжіні ақсұңқарым, алдиярым деп айтып, өзін төмен
санап, төреге табына сөйлегенін айтса, Ертай нұсқасында керісінше, Әжі мен
Арқалық бірдей дәрежеде яғни төре батырды батыр деп бағалайды, оның мерейін
төмендетпей, ханның тағынан да жоғары бағалайды, батыр ханға емес, ханды
батырға тәуелді етіп көрсеткенін айтады. Яғни екінші нұсқада халықтың
Арқалық батырды батыр дәрежесіне көтергісі келгенінен туғанын, бұл жырдың
халықтық сипатының бірі осында екенін дәлелді түрде анықтаған. Демек, ғалым
алдымен бұл жырдың таптық мәнін ашуды мақсат еткен. Арқалық пен Әжі
төренің, яғни қоғамдағы хан мен батырдың, бай мен кедейдің таптық
дәрежелері мен құқықтары, олардың өз заманына қарай орынын анықтаған.
Екіншіден, жырдың әр нұсқалы болып келуінің себебін жыршылардың талғам-
тілектеріне, таптық көзқарастарына тікелей қатысты екенін де анықтайды.
Жырларды талдағанда жыршылардың таптық көзқарастарын анықтау қажет екені
жөнінде ғалым Б.Н.Путилов та біріншіден, – белгілі дүниетанмыға бейімдеп
суреттеу; екіншіден, - әлеуметтік жағдайға бейімдеп суреттеу; үшіншіден, –
саяси тұрғыда бейімдеп суреттеу болатынын орынды айтқан болатын (25,с.17(.
Демек, ғалым С.Садырбаевтың зерттеу нысанасы етіп алған екі нұсқаның өзі де
екі таптық көзқараста жырланған жыр болып отыр.
Қай халық болса да ондағы таптық күрестегі батырлар арманы қаналушы
кедей тап өкілдеріне теңдік, әділдік алып беру мақсатында екендігі осы
Арқалық жырында ашық айтылғанын ғалым ерекше атап өтеді. Мәселен, Ертай
нұсқасының соңында Арқалық, Жұбай батырлар ел билеген жемеңгер, опасыз хан,
билерден өш алады. Қалмақтың Еділ батырын Үрімжіге, Жұбайды Орманбетке хан
сайлап, Арқалық осы екі хандықтың ортасында ақылшы болып жүруімен
аяқталады. Халықтың батыры жеңіске жетті деген қорытынды жасайды. Яғни,
халық арманының орындалуымен аяқталатынын айтса, Ержан нұсқасының
шиеленіске толы екенін де жасырмайды. Мәселен, Ержан нұсқасында Арқалықтың
жаужүрек досы Жұбай жау қолынан мерт болады. Арқалық жемеңгерлерден өш ала
алмайды. Ол Әжіні кешіреді, онымен татуласады. Бұл – батырдың батырлық
намысына тән нәрсе емес. Демек, жыршы Ержан Ахметов айтылып отыр – Ұ.А.
жырдың әлеуметтік, азаматтық сипатын әлсіретіп бітірген деген пікір айтқан.
Ғалым екі нұсқаны қорыта келіп, “Қалай болғанда да “Арқалық батыр” жырының
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы көшпелі қазақ жұртына қырғидай тиген жоңғар
феодалдарының көрсеткен қорлық, зорлықтары мен үстем тап өкілдерінің шектен
асқан озбырлығын, сол кездегі қазақ халқының этнографиялық тұрмыс-
тіршілігі, географиялық жер жағдайы, салт-санасы, таптық қайшылықтары,
ерлік, батырлық мінез-құлықтары, табиғаты – бар-бәрі көркем де қызық
суреттелген” деген нақтылы, дәлелді қорытынды жасаған. Қорыта келгенде, біз
ғалымның бұл зерттеуін “Арқалық батыр” жырының нұсқаларын салыстыра отырып,
жүйелі талдау жасалған зерттеу деп қараймыз.
“Арқалық батыр” жырын зерттеу нысанасы еткен ғалымдардың бірі Б.Уахатов
болды. Ол бұл жырды тарихи шындықпен салыстыра қарастырады. Жырдың тарихи
шындықтан алшақ кетпейтін тұстарын көрсете келіп, жырдың туған дәуір,
кезеңі жөнінде: “ХҮІІІ ғасыр қазақ пен қалмақтың бір-бірімен барымталасып,
мал қуысып, кек қайтарысып, қандасып тұрған дәуірі. Мұның үстіне Абылай
төрелерінің бірі - Әжінің керей, найманды билеп, өз халқына өзі жауығып
тұрған заманы болатын-ды” (26,Б.165-182( - деп, сол заманның тарихи сипаты
мен көрінісін ашады. Сондай-ақ, Арқалық батырдың осы екі қыспақтың екеуін
де көрген, әсіресе, Әжі төренің әділетсіз айла-шарғысына қарсы күрескен
халық қаһарманы, ел ардағы екенін дәлелді айтады. Б.Уахатов та “Арқалық
батырдың” әр кезде жиналған нұсқаларының ұқсастық, айырмашылықтарына да
тоқталады. Жырдың үш нұсқасын алып салыстыру жасайды. Біріншісі - “Батырлар
жыры” жинағына енген Ержан Ахметов нұсқасы, екіншісі - Саяділ Керімбеков
хатқа түсірген нұсқа, үшіншісі - Ғылым Академиясының қолжазба қорындағы
Ертай Құлсариев нұсқасы. Ғалым бұл нұсқалардың жырлаушы, айтушы-жыршылары
туралы қысқа-қайырым деректер келтірген. Мысалы, Ержан Ахметовтың “Арқалық
жырын” ХІХ ғасырда өмір сүрген Алтай, Қобдаға жыршылығымен аты шыққан
Көтбай жыршыдан үйренгенін, Саяділ Керімбековтің хатқа түсірген нұсқасын
қазақ ақыны Иса Байзақовтың жырлағанын, қара сөзбен жазылған Арқалық
жайындағы жазбаны Арқалықтың шөбересі Қабаш Мұсайыновтың жазғанын айтады.
Ғалым Қ.Мұсайынов жазбасының әдеби шығармаға жатпайтынын және бұл тек
деректік материал екенін ескертеді.
Сондықтан зерттеуші қолда бар үш нұсқаны (Ержан Ахметов, Саяділ
Керімбеков, Ертай Құлсариев) салыстырады. Ішкі-сыртқы жауға қарсы күрес үш
нұсқаға да арқау болғанын аңдатады.
Ғалым аталған үш нұсқаның ішінде Ертай мен Саяділ нұсқаларында
гипербола, әсірелеудің молынан қолданылғанын, сондай-ақ бұл нұсқаларда
дәстүрлі эпостың элементтерін де көптеп кіргізгенін жыршылардың Арқалықты
батырлық эпос дәрежесіне көтермек болған ниетінен деп біледі. “Мұндағы
Арқалықтың батырлығы бабаларының түсінде берген белдігімен дарыды, өзінің
көзі шамдай, денесінің зорлығы асқар таудай, қарақасқа тұлпарының тұяғы
тиген тас бордай боп езіліп жүре ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz