Ұлттық банктің ақша нарығындағы ашық операциялар және оның ақша – несие реттеуіндегі мәні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Ι. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму сатылары және қазіргі даму беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қызметінің құқықтары негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қазіргі күнгі құрылымы ... ... 20
ΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНК АҚША . НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАҚ БУЫНЫ, АҚША НАРЫҒЫНДАҒЫ АШЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттері, мақсаты ... ... ... ..26
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің екінші деңгейлі банктер өтімділігін реттеудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша.несие саясаты және оның 2009.2010 жылдарын арналған негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюта және төлем жүйесін реттеудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ΙΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҰЙЫМДАРМЕН АРАДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
3.1 Халықаралық қаржылық ұйымдарын қарым.қатынастары ... ... ... ... ... ..69
3.2 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі ынтымақтастық ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
Ι. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму сатылары және қазіргі даму беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қызметінің құқықтары негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қазіргі күнгі құрылымы ... ... 20
ΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНК АҚША . НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАҚ БУЫНЫ, АҚША НАРЫҒЫНДАҒЫ АШЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттері, мақсаты ... ... ... ..26
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің екінші деңгейлі банктер өтімділігін реттеудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша.несие саясаты және оның 2009.2010 жылдарын арналған негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюта және төлем жүйесін реттеудегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ΙΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҰЙЫМДАРМЕН АРАДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
3.1 Халықаралық қаржылық ұйымдарын қарым.қатынастары ... ... ... ... ... ..69
3.2 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі ынтымақтастық ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қолданған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .82
1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы тәуелсіз республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болды. Ол еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы түбегейлі әлеуметтік – экономикалық реформаларды жүргізу үшін қажетті тарихи қадам еді. Ұлттық ақша бірлігін енгізу қазіргі кездегі отандық банк жүйесінде қол жеткен экономикалық табыстардың негізін қалады.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық үдірістерге оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді. Елдің экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі интеграциясы мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей байланысты. Макроэкономикалық тепе – теңдік болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе - теңдігі.
Қазақстан макроэкономикалық тепе - теңдікті қамтамасыз ететін монетарлық факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Ұлттық банктің қазіргі күнгі жүргізіп отырған ақша - несие саясаты инфляцияның болжалды деңгейін ұстап тұру үшін ақша - несие саясаты шараларының тиімділігін арттыру, валюталық реттеу мен бақылауды қамтамасыз ету, төлем жүйелерінің жоғары технологиялық деңгейде жұмыс істеуі, тұтастай қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамазыз етуге жәрдемдесу сияқты міндеттерді шешуге бағдарланған. Осы міндеттерді шешу мақсатында қабылданатын шаралардың ақша нарығының жай - күйіне әсер етуін одан әрі күшейту, ақша - несие саясатының әр түрлі құралдары бойынша ставкаларды келісу жөніндегі жұмыс жалғастырылуда. Бұл ретте қаржы нарығындағы сыйақы ставкаларын реттеудің, сондай - ақ банктердің шамадан тыс өтімділігін стерильдеудің негізгі құралдары екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді ноталары мен депозиттері болып қалады.
Қаржы секторының тұрақтылығы мен тұрлаулылығына қажетті жағдайлар туғызу міндеті арнайы орган Қаржы қадағалау агенттігіне жүктелгеннен бері Ұлттық Банктің басты мақсаты – инфляцияны қалыпты деңгейге ұстап тұру болып табылады. Осы орайда Ұлттық банкке елімізде бағаны тұрақтандыру жөніндегі барлық өкілеттік берілді ақша - несие саясаты және қаржы секторын дамыту саласында Үкіметтің, Ұлттық Банктің және қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің негізгі күш - жігері инфляциялық үдерістерді реттеудің тиімділігін арттыруға және қаржы секторын дамытудың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық үдірістерге оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді. Елдің экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі интеграциясы мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей байланысты. Макроэкономикалық тепе – теңдік болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақшаға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе - теңдігі.
Қазақстан макроэкономикалық тепе - теңдікті қамтамасыз ететін монетарлық факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Ұлттық банктің қазіргі күнгі жүргізіп отырған ақша - несие саясаты инфляцияның болжалды деңгейін ұстап тұру үшін ақша - несие саясаты шараларының тиімділігін арттыру, валюталық реттеу мен бақылауды қамтамасыз ету, төлем жүйелерінің жоғары технологиялық деңгейде жұмыс істеуі, тұтастай қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамазыз етуге жәрдемдесу сияқты міндеттерді шешуге бағдарланған. Осы міндеттерді шешу мақсатында қабылданатын шаралардың ақша нарығының жай - күйіне әсер етуін одан әрі күшейту, ақша - несие саясатының әр түрлі құралдары бойынша ставкаларды келісу жөніндегі жұмыс жалғастырылуда. Бұл ретте қаржы нарығындағы сыйақы ставкаларын реттеудің, сондай - ақ банктердің шамадан тыс өтімділігін стерильдеудің негізгі құралдары екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді ноталары мен депозиттері болып қалады.
Қаржы секторының тұрақтылығы мен тұрлаулылығына қажетті жағдайлар туғызу міндеті арнайы орган Қаржы қадағалау агенттігіне жүктелгеннен бері Ұлттық Банктің басты мақсаты – инфляцияны қалыпты деңгейге ұстап тұру болып табылады. Осы орайда Ұлттық банкке елімізде бағаны тұрақтандыру жөніндегі барлық өкілеттік берілді ақша - несие саясаты және қаржы секторын дамыту саласында Үкіметтің, Ұлттық Банктің және қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің негізгі күш - жігері инфляциялық үдерістерді реттеудің тиімділігін арттыруға және қаржы секторын дамытудың тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
1. Назарбаев Н.А. Казахстан - 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана//Каз.правда, 1997г , 21 октября.
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы № 2155 Қазақстан Республикасының Заңы
3. «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ережесін және құрылымын бекіту туралы» Қазакстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандагы № 1271 Жарлығы
4. Қаржы рыногы мен каржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және
қадағалау туралы 2003 жылгы 4 шілдедегі № 474 - ІІ Қазакстан
Республикасының Заңы
5. Закон РК «О валютном регулировании и валютном контроле» от 13 июня
2005 года № 57-Ш ЗРК
6. «Қазакстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444 Заңы
7. Основные направления денежно - кредитной политики Национального Банка на 2003-2005 годы, одобрены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 16 ноября 2002 года за №459
8. Основные направления денежно-кредитной политики на 2005-2007 годы, одобрены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от «29»января 2005 года №10
9. Қазақстан Республикасы - ХВҚ миссиясының алдын ала тұжырымдары, IV бабына сәйкес консультация
10. Қазакстан Республикасы Үкіметінің 2007 - 2009 жылдарға арналған бағдарламасы туралы баяндама
11. Банковская система Республики Казахстан за 10 лет, Алматы, 2005г.
12. Жуков Е. Банковское дело. Учебное пособие, М, 2006г.
13. Моисеев С. Денежно-кредитная политика. М, 2005г.
14. Шевчук Д. Деньги, кредит, банки. М, 2006г.
15. Годовой отчет НБ РК за 2008г. - Алматы, 2009г.
16. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің баспасөз релизі, 2000 - 2009 жж.
17. Қазакстан Республикасының Ұлттық банкінің Экономикалык Шолуы, 2000-2009 жж.
18. Қазақстан Республикасының Ұлттык банкінің Статистикалық Бюллетені, 2000-2009 жж.
19. Казахстан в цифрах. Стат. Сборник. Агентство РК по статистике. - Алматы, 2007 – 2009 жж.
20. Вестник НБ РК.- 2000-2009 гг.
21. Статистический ежегодник Казахстана. Агентство РК по статистике. -Алматы, 2008 – 2009 гг.
22. htpp: www.nationalbank.kz. ҚРҰБ ресми сайтының материалдары
23. htpp: www.afn.kz. ҚР Қаржылық бақылау және реттеу Агенттігінің ресми сайтының материалдары
24. htpp: www.stat.kz. Қазақстан Республикасының Статистика және талдау Агенттігінің ресми сайтының деректері
25. htpp: www.afk.kz. Қазақстан Қаржыгерлері Ассоциациясы сайтының материалдары
26. htpp: www.zakon.kz. Қазақстандық заңгерлік портал материалдары
27. htpp: www.government.kz. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ресми сайтының материалдары
28. Монетарный обзор НБРК, обзор инфляции НБРК, 2000-2009 гг.
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы 1995 ж. 30 наурыздағы № 2155 Қазақстан Республикасының Заңы
3. «Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ережесін және құрылымын бекіту туралы» Қазакстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандагы № 1271 Жарлығы
4. Қаржы рыногы мен каржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және
қадағалау туралы 2003 жылгы 4 шілдедегі № 474 - ІІ Қазакстан
Республикасының Заңы
5. Закон РК «О валютном регулировании и валютном контроле» от 13 июня
2005 года № 57-Ш ЗРК
6. «Қазакстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамыздағы № 2444 Заңы
7. Основные направления денежно - кредитной политики Национального Банка на 2003-2005 годы, одобрены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 16 ноября 2002 года за №459
8. Основные направления денежно-кредитной политики на 2005-2007 годы, одобрены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от «29»января 2005 года №10
9. Қазақстан Республикасы - ХВҚ миссиясының алдын ала тұжырымдары, IV бабына сәйкес консультация
10. Қазакстан Республикасы Үкіметінің 2007 - 2009 жылдарға арналған бағдарламасы туралы баяндама
11. Банковская система Республики Казахстан за 10 лет, Алматы, 2005г.
12. Жуков Е. Банковское дело. Учебное пособие, М, 2006г.
13. Моисеев С. Денежно-кредитная политика. М, 2005г.
14. Шевчук Д. Деньги, кредит, банки. М, 2006г.
15. Годовой отчет НБ РК за 2008г. - Алматы, 2009г.
16. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің баспасөз релизі, 2000 - 2009 жж.
17. Қазакстан Республикасының Ұлттық банкінің Экономикалык Шолуы, 2000-2009 жж.
18. Қазақстан Республикасының Ұлттык банкінің Статистикалық Бюллетені, 2000-2009 жж.
19. Казахстан в цифрах. Стат. Сборник. Агентство РК по статистике. - Алматы, 2007 – 2009 жж.
20. Вестник НБ РК.- 2000-2009 гг.
21. Статистический ежегодник Казахстана. Агентство РК по статистике. -Алматы, 2008 – 2009 гг.
22. htpp: www.nationalbank.kz. ҚРҰБ ресми сайтының материалдары
23. htpp: www.afn.kz. ҚР Қаржылық бақылау және реттеу Агенттігінің ресми сайтының материалдары
24. htpp: www.stat.kz. Қазақстан Республикасының Статистика және талдау Агенттігінің ресми сайтының деректері
25. htpp: www.afk.kz. Қазақстан Қаржыгерлері Ассоциациясы сайтының материалдары
26. htpp: www.zakon.kz. Қазақстандық заңгерлік портал материалдары
27. htpp: www.government.kz. Қазақстан Республикасының Үкіметінің ресми сайтының материалдары
28. Монетарный обзор НБРК, обзор инфляции НБРК, 2000-2009 гг.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАРЖЫ-ЭКОНОМИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ НЕСИЕ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық банктің ақша нарығындағы ашық операциялар және оның ақша –
несие реттеуіндегі мәні.
Студент:___________________________ ______________ Муратова С.Б.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы ________________________________ Жорабаева Ж.К.
Қорғауға жіберілді:
Қаржы және несие кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.д., профессор _______________________Бертаева К.Ж.
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Ι. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму сатылары және қазіргі даму
беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қызметінің құқықтары
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қазіргі күнгі
құрылымы ... ... 20
ΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНК АҚША - НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАҚ БУЫНЫ, АҚША НАРЫҒЫНДАҒЫ АШЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттері,
мақсаты ... ... ... ..26
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің екінші деңгейлі банктер
өтімділігін реттеудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
2.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясаты және оның
2009-2010 жылдарын арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .39
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюта және төлем жүйесін
реттеудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
ΙΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҰЙЫМДАРМЕН АРАДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
3.1 Халықаралық қаржылық ұйымдарын қарым-қатынастары
... ... ... ... ... ..69
3.2 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі ынтымақтастық ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...82
Кіріспе
1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы тәуелсіз
республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болды. Ол
еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы түбегейлі әлеуметтік –
экономикалық реформаларды жүргізу үшін қажетті тарихи қадам еді. Ұлттық
ақша бірлігін енгізу қазіргі кездегі отандық банк жүйесінде қол жеткен
экономикалық табыстардың негізін қалады.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық
жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық
үдірістерге оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді. Елдің
экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі интеграциясы
мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей байланысты.
Макроэкономикалық тепе – теңдік болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы
ақшаға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе - теңдігі.
Қазақстан макроэкономикалық тепе - теңдікті қамтамасыз ететін
монетарлық факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Ұлттық банктің
қазіргі күнгі жүргізіп отырған ақша - несие саясаты инфляцияның болжалды
деңгейін ұстап тұру үшін ақша - несие саясаты шараларының тиімділігін
арттыру, валюталық реттеу мен бақылауды қамтамасыз ету, төлем жүйелерінің
жоғары технологиялық деңгейде жұмыс істеуі, тұтастай қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамазыз етуге жәрдемдесу сияқты міндеттерді шешуге
бағдарланған. Осы міндеттерді шешу мақсатында қабылданатын шаралардың ақша
нарығының жай - күйіне әсер етуін одан әрі күшейту, ақша - несие
саясатының әр түрлі құралдары бойынша ставкаларды келісу жөніндегі жұмыс
жалғастырылуда. Бұл ретте қаржы нарығындағы сыйақы ставкаларын реттеудің,
сондай - ақ банктердің шамадан тыс өтімділігін стерильдеудің негізгі
құралдары екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді
ноталары мен депозиттері болып қалады.
Қаржы секторының тұрақтылығы мен тұрлаулылығына қажетті жағдайлар
туғызу міндеті арнайы орган Қаржы қадағалау агенттігіне жүктелгеннен бері
Ұлттық Банктің басты мақсаты – инфляцияны қалыпты деңгейге ұстап тұру болып
табылады. Осы орайда Ұлттық банкке елімізде бағаны тұрақтандыру жөніндегі
барлық өкілеттік берілді ақша - несие саясаты және қаржы секторын дамыту
саласында Үкіметтің, Ұлттық Банктің және қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу және қадағалау агенттігінің негізгі күш - жігері инфляциялық
үдерістерді реттеудің тиімділігін арттыруға және қаржы секторын дамытудың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Ұлттық банк экономиканың қызып кету қаупін бәсеңдету және соған
сәйкес экономикада инфляцияның ұлғайып кетуіне жол бермес үшін ақша - несие
саясатын қатайта түсуді көздеуде. Қазақстан Республикасының экономикадағы
инфляциялық әлеует 2009 жылы ең төменгі деңгейде болды. Инфляция қарқынының
тұрақты төмендеуі байқалды. 2009 жылдың
қорытындылары бойынша 6,2 % деңгейінде қалыптасты.
2010 жылы Қазақстан Республикасындағы инфляциялық қысымның одан әрі
төмендеуі күтілмейді, ол кейбір тәуекелдердің болуымен байланысты.
Тұтыушылық сұраныстың кеңеюі бюджеттен төленетін жалақыны, әлкуметтік
жәрдемақыларды және зейнетақыларды 2010 жылы жоспарлы түрде көтерумен
қамтамасыз етілуі мүмкін. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы, Ресей
Федерациясы және Беларусь Республикасы Кеден Одағының құрылуымен байланысты
әкелетін өнімге салынатын кедендік баждың көтерілуіне байланысты
импортталатын өнімнің қымбаттауы да мүмкін.
Осындай инфляциялық қысымның арту жағдайында елдегі іскерлік
белсенділіктің жоғары қарқынымен үйлесім жағдайында инфляцияны төмендетуге
қол жеткізу қажет, яғни Ұлттық Банк ақша - несие саясатын елдің
экономикалық өсімімен байланыстырып, экономикаға ақша ұсынуды теңдестіре
ұлғайтудың дәйекті саясатын жүргізу тиіс. Бұл мақсатта Ұлттық Банк ақша -
несие саясатының трансмиссиялық механизмін қолданады. Оның құрылымы
макроэкономикалық өзгерістер тізбегі арналарынан тұрады, атап айтқанда
пайыздық ставка, валюта бағдары, ең төменгі резервтік талап мөлшері, қысқа
мерзімді құнды қағаздар шығару көлемі, ашық нарықтағы операциялар және т.б
Бірақ бұл трансмиссиялық механизмге кіретін арналар жиынтығы мен оның
бұлжымас біртұтас құрылымы бар деген сөз емес. Қатып қалған заңның
болмайтыны секілді, экономиканы да нарық белгілейді. Соған қарай
трансмиссиялық механизмнің оны жағдайға қарай реттеп отыратын тағы да
бірнеше арналары жетерлік. Әрбір орталық банк ұлттық экономика
ерекшеліктерін есепке ала отырып, тек өзінің жеке арнаулы арнасын жасайды.
Ұлттық банк те инфляцияны ауыздықтау принціптеріне өтуге дайындық аясында
өз механизмін жасау үшін бірқатар жұмыстар жүргізуде. Ол механизм ақша -
несие саясатының ұлттық экономикаға ықпалын сипаттауы тиіс.
Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласындағы Ұлттық Банк
саясаты валюталық режимді одан әрі ырықтандандыруға, капитал қозғалысына
байланысты тәуекелдерді реттеуге қолданылатын жаңа тәсілдерді әзірлеуге
бағытталған. 2007 жылы Қазақстан валюталық режимді ырықтандыру үдерісі
аяқталып, ұлттық валюта қызметінің жаңа кезеңі басталды. 2006 жылы
валюталық операцияларды жүргізуге шектеуді кейіннен алып тастау және ұлттық
валютаның толық конвертациялануы қағидатына көшу үшін жағдай қалыптастыру
жұмыстары жүргізілді. Валюталық операция туралы тіркеу куәлігін беру
мемлекеттік қызметтер көрсетудің осы стандарты мемлекеттік қызметтер
көрсету тәртібін айқындайды. Көрсетілетін мемлекеттік қызметтер нысаны:
автоматтандырылмаған. Мемлекеттік қызметтер Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы 2005 жылғы 13 маусымдағы Қазақстан Республикасы
Заңының 8 - бабы және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының
2006 жылғы 11 желтоқсандағы № 129 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыру ережесінің негізінде
көрсетіледі бұл мәлімет 2010 жылы 24 ақпанда Қазақстан Республикасы
Президентінің № 928 Жарлығымен бекітіледі. Осы
орайда Ұлттық Банк Үкіметпен бірлесіп, валюталар себетіне, сыртқы
активтердің оңтайлы құрылымына қатысты мәселеге талдау жүргізіп, шешуі
керек. Бұған қоса қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет етудің түрлі
нұсқаларын жасай отырып, қаржы дағдарысы туралы ерте бастан хабардар етудің
жүйесі болғаны жөн.
Төлем жүйелері саласында төлем жүйелерінің тиімділігін және
қауіпсіздігін арттыру, тәуекелдерді басқару және төлем жүйелерін
қадағалаудың тиімді жүйесін құру бойынша одан әрі шаралар қабылдануда.
Төлем жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қолдау мақсатында Ұлттық төлем
карточкалары жүйесін дамытуға және төлем жүйелеріне арналған жаңа Резервтік
орталық құруға ерекше көңіл бөлінетін болды.
Ресми органдар тереңдеп келе жатқан экономикалық мәселелерге
ортасында банктерді қайта капиталдандыру және экономикалық қызметке қолдау
тұрған Ұлттық мұнай қорынан қаржыландыратын 10 млрд доллар сомаға кризиске
қарсы жоспарды дайындай отырып жауап қатты. Кризиске қарсы жоспар басқа
бюджеттік шаралармен,орталық банктің өтімділігіне қолдаумен және қаржылық
қадағалау агенттігі тарапынан реттеу шараларымен толықтырылады.
Экономикалық даму жылдары жинақталған мемлекеттік шетел активтерімінің
үлкен қорымен және мемлекеттік борыштың төмен деңгейінде ресми органдар
кризисті еңсеру бойынша шаралар қабылдау үшін жақсы жағдайда тұр. Орталық
банктің резервтері шамамен 20 млрд доллар деңгейінде тұрақталды және
құнсызданудан кейін айырбас бағамына қысым азайды.
ЖІӨ - нің осы жылы 2 пайызға қысқарады, ал 2010 жылы ол 2 пайызға
қалыпты өседі деп күтіліп отыр. Мұнай бағасының төмендеуі ағымдағы
операциялардың сальдо шоты қайтадан дефицит болатындығына әкеледі, алайда
бұрынғыдай тұрақты тікелей шетелдік инвестициялар және екі жақты негізде
болатын жаңа қаржыландыру кезінде төлем балансы тұтастай алғанда тұрақты
болып қалады. ТБИ өлшейтін инфляция бәсең сұраныс жыл басында жүргізілген
құнсыздану нәтижесінде импортқа шығыстың өсуіне аудара салатын
өндірушілердің мүмкіндігін шектейтіндіктен алда да ТБИ ұстап тұрады.
Экономиканың әлсіреуі және кризисті еңсеруге жұмсалған айтарлықтай шығыстар
2000 жылдан бері алғаш рет осы жылы бюджет дефицитіне алып келеді.
ХВҚ келісімінің баптарының IV бабына сәйкес Қор мүше
мемлекеттермен жыл сайын әдетте екі жақты талқылау жүргізеді. ХВҚ
қызметкерлер тобы елге келіп, экономикалық және қаржылық ақпарат жинайды
және елдің ресми органдарымен экономикадағы өзгерістерді және экономикалық
саясатты талқылайды. Қызметкер ХВҚ штаб - пәтеріне оралғаннан кейін
Атқарушы кеңесті талқылау үшін негізді құрайтын баяндама дайындайды.
Талқылау аяқталғаннан кейін ХВҚ басқарушы - директор Кеңестің Төрағасы
ретінде атқарушы директорлардың пікірін түйіндейді және осы түйін елдің
ресми органдарына жіберіледі.
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007 - 2011
жылдағы арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі жұмыс жалғастырады.
Бұл ретте Үкімет Қазақстанның ТМД мен Орталық Азияда қаржы ағындарына
тиімді қайта бөлуді қамтамасыз ететін өңірдің негізгі қаржы орталығы
ретінде қалыптасуы үшін барлық күш - жігерді жұмсайды.
Сонымен, макроэкономикалық жағдайды тұрақтандыруда Ұлттық Банктің
ақша нарығында жүзеге асыратын, өйткені олар экономиканың қаржы
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында ақша айналысын реттеуде таңдап
алынған тақырыптың өзектілігі еш дау тудырмайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасының
орталық банкі – Ұлттық Банк.
Зерттеу пәні – оның ақша – несие жүйесіндегі орны мен рөлі анықтайтын оның
жүргізетін операциялары.
Жұмыстың құрылымы дәстүрлі, кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі негізделіп, Ұлттық
Банктің жүргізіп отырған ақша – несие саясатының бүгінгі күнгі бағыттары
айқындалған.
Жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстандық банк секторының даму
эволюциясына шолу жасалып, оның бүгінгі жағдайы талқыланған. Солнымен
қатар, бұл бөлімде Ұлттық Банктің құрылымы мен оның қызметінің құқықтық
негіздері қарастырылқан.
Екінші бөлімде Ұлттық Банктің елдің орталық банкі ретінде атқаратын
міндеттері мен функциялары толықтай талданып, оның ақша – несие саясатын
жүргізу бағыттары, құралдары, ақша нарығындағы операциялары зерделенеді.
Үшінші бөлімде Ұлттық Банктің халқаралық қаржылық ұйымдармен және
ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы қарастырылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыс тақырыбын талдау мен зерделеу
нәтижесінде жасалған қорытындылар мен тұжырымдар келтірілген.
Ι. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН
ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму сатылары және қазіргі даму
беталыстары
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы – ақшалай қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және олар бір – бірімен тығыз байланысты. Банктер
халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейдегі басқарумен тікелей
байланысты. Олар арқылы ұдайы үрдісіне қатысушылардың экономикалық
мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық
делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтың жинақтарын
және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да ақша қаражаттарын
тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп –
айырысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызмет түрлерін
көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің
айналысына тікелей ықпал етеді.
Банк жүйесі – жалпы ақша – несие механизм аясында қызмет атқаратын
орталық банк пен басқа да несиелік институттар жиынтығы.
Қазіргі күні еліміздің банк жүйесі егемендік алғаннан бері
жүргізіліп келе жатқан нарықтық инфроқұрылым ішінде ең тиімді қалыптасқан
жүйе болып отырғаны белгілі. Соңғы уақытта еліміздің банк жүйесінен ТМД
елдері тәжірибе алып та жүр.
Кеңес Үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің тарихымен тығыз байланысты
болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кіреді: мемлекеттік банк,
акционерлік банк, өзара несие қоғамы, қалалақ банктер, ипотекалық несие
банкісі және басқа да несие мекемелері. КСРО - да банк реформасы 1987-1988
жылдары жүргізілді. Осы реформаның нәтижесінде КСРО мемлекеттік банксінің
және КСРО құрылыс банкісінің және негізінде өнеркәсіп құрылысы банкісі,
аграрлық өнеркәсіп банкісі және әлеуметтік тұрғын үй банкісі құрылды. КСРО
мемлекеттік банкісінің құрамына кіретін жинақ касса жүйесінің негізінде
Жинақ ақша банкісі құрылды, ал сыртқы сауда банкісінің негізінде сыртқы
экономика банкісі құрылды. Осы тұста КСРО мемлекеттік банкісі кәсіпорындар
мен ұйымдарға кассалық тұрғыдан және несие – есеп айырысу сияқты қызмет
көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкісі болып жарияланды.
КСРО өнеркәсіп – құрылыс банкісіне несие саясатын жүргізу, несие
жүйесінің тиімділігін арттыру жүктеліп капитал салымдарының , сонымен
бірге, өнеркәсіптегі, құрылыстағы, көліктегі және байланыстағы, КСРО
мемлекеттік жабдықтаудағы есеп айырысуларды қаржыландыру мен несиелеу де
оның міндетіне кірді. Банк кәсіпорындардың және шаруашылықтың бірлескен
салаларының есеп айырысу қызметін аграрлық - өнеркәсіптік кешенінің
кәсіпорындары үшін - КСРО аграрлық өнеркәсіп банкісі, сауда мен әлеуметтік
салалардығы кәсіпорындар мен ұйымдар үшін – КСРО әлеуметтік тұрғын үй
банкісі жүзеге асырса, ал халыққа КСРО жинақ банкісі қызмет көрсетті. КСРО
сыртқы экономика банкісі экспорттық және импорттық операциялар бойынша есеп
айырысуды жүзеге асырды.
Тұтастай алғанда, банктерді мамандандыру туралы идея банк жұмысын
тығырыққа тіреді, ал монополияланудан арылмады, несие тетігіне түбегейлі
өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі шығынды
қажет ететін көп буынды болуымен сипатталды. КСРО Мемлекеттік банкісінің
рөлі де көп төмендеп кетті – ол мамандандырылған банктердің жұмысына елеулі
ықпалын тигізе алады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден – бір дұрыс жолы мыналар болды: банк
реформасын жүргізу, банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға
көшіру. Банк құрылымын қайта құру үшін мемлекеттік банктің монополиясын
банк деполарына тарату қажет болды 1988 жылға дейін орталық, коммерциялық
және инвестициялық банктердің қызметін орындайтын КСРО мемлекеттік
банкісінің әмбебап несие мекемесінен еш айырмашылығы болмады. [ 2, 3]
1990 жылдың желтоқсан айында ҚР егемендікке қол жеткізгеннен кейін
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап бере алатын өзінің банк жүйесін
құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айынды Қазақ КСР-ң банктер мен банктер
қызметі туралы Заң қабылданды. Оның мәні банк реформасының бастамасы
болудан көрінді. Осы заң қабылданғаннан кейін банк жүйесінің даму
эволюциясын негізгі 4 кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең (1988-1991жж.) – дайындалу кезеңі. Бұл кезеңде
республика тәуелсіздігін алғанға дейін Қазақстаннық банк жүйесін құрған 6
салалық банктер мемлекеттік банк, сыртқы экономикалық банк өнеркәсіптіп
құрылыс банк, несие - әлеуметтік банк, жинақ банк қайта құрылды.
Екінші кезең ( 1992-1993жж.) жоғары инфляция жағдайында (1992 ж. -
1258 % ,1993ж.- 2005% ) сапалық өсуіне қарағанда сандық көлемінің өсуімен
сипатталды. Осы кезең кәсіпорындар алған табыстары шығындарынан аз болды.
Құрылып жатқан банк жұйесін оны басқару керектігін түсінбеді. Ұлттық Банк
лицензия процедурасына жұмсақ талаптар қойды, соның салдарынан банктер
саны күн санап өсті. Олардың саны 1993 жылы 200 - ден асып кетті.
Екінші кезеңнің ерекшелігі сол, Қазақстан рубль зонасынан шығып,
өзінің ұлттық валютасы – теңгені енгізді. Теңге енгізілген сәттен бастап
Ұлттық Банк қызметі ел экономикасының даму проблемаларын шешуге бағытталды
және Ұлттық Банктің функцияларын рыноктық экономиясы дамыған елдердің
орталық банктерінің функцияларына жақындату жөнінде бірімізді қадамдар
жасалды.
Үшінші кезең (1994-2003 жж) – банк жүйесінің дамуындағы ең ұзақ
созылған кезең. Бұл кезеңде Ұлттық Банк банектердің құрылу процедураларына
қойылатын талаптарды қатайтты. Инфляцияның төмендеуі (1995 жылы 60%- тен
2003 жылы - 12 %-ке дейін ) және экономиканың дамуына бағытталған ұзақты
саясат өз жемістерін бере бастады, банктерге деген сенімділік артты. Банк
жүйесінде тек бәсекеге төтеп бере алған банктер ғана қалды.
1994 жылы Ұлттық Банктің ақша - несие саясаты реттеудің классикалық
үлгілерін ескере отырып жүзеге асырыла бастады, олардың бастылыры мыналар:
берілетін кредиттердің көлемін, қайта қаржыландырудың ресми ставкасының
деңгейін реттеу, міндетті резервтердің нормасын белгілеу және валюта
рыногындағы операцияларды жүргізу. 1994 жылдың екінші жартысында алғаш рет
қайта қаржыландыру ставкасы нақты көріністе оң болды. Сонымен бірге
мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) рыногы қалыптасуының басталуы да 1994
жылға сәйкес келеді.
1995 жылы Қазақстан экономикасы дамуының негізгі және оң
қорытындылары ретінде экономикалық құлдыраудың қарқындарын баяулату және
инфляция деңгейін едәуір төмендету болғаны белгілі. Жылдың қорытындылары
ақша – несие саясатының құралдары арқылы инфляцияның монетарлық негізінен
төмендете отырып, оның деңгейіне әсер етуге болатындығын көрсетті. Осы
жылдан бастап директивалық кредиттерді беру тоқтатылды. Экономиканы
кредиттеу функциясы Ұлттық Банктен екінші деңгейдегі банктерге ауысты, ал
Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерді көп жағдайда олардың өтімділігін
қолдау мақсатында кредиттеуді жүзеге асыра отырып, орталық банктерге тән
ақша – несие және волюталық реттеудің функцияларын атқара бастады.
Сондай – ақ Қазақстанда өз Банкнот фабрикасының ашылуы, банкаралық валюта
рыногының құрылуы мен қалыптасуы, сауда жүргізудің электронды сауда
жүйесіне ( ЭСЖ ) көшу осы жылдың маңызды оқиғасы болды.
1996 жылы Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі даму жылдарында
бірінші рет ЖІӨ-нің өсуі байқалды, инфляция қарқыны және теңгенің айырбас
бағамының девальвациясы айтарлықтай төмендеді.
Қазастанның 1996 жылғы шілдеде ХВҚ Келісімінің 8 - бабы бойынша
міндеттемелер қабылдауы маңызды кезең болды, бұл ағымдағы операциялар
бойынша теңгенің айырбастылығын ресми түрде нығайтты және шектеулерден
еркін, көп жақты төлем жүйесіне көшуге мүмкіндік берді. Осы жылы Қазақстан
ТМД елдерінен ішінде бірінші рет Банк жүйесінің активтерді жіктеу,
менеджмент сапасы, бухгалтерлік есептің жаңа принціптері және есепшот
жоспары бөлігіне қатысты халқаралық стандарттарға көшу бағдарламасын
қабылдады. Осы кезеңде Қазақстан қор биржасында валюта фьючерстері бойынша
сауда – саттықтың басталуы жатады.
1997 жылы РЕПО және РЕПО операцияларының белсенді түрде жүргізіле
басталуы, биржаның операцияық практикасында СВОП - операцияларының
енгізілуі байқалды.
1998 жылы әдемдік қаржы рыногтарында дағдарыстық ҚРҰБ шиеленісуі
және Қазақстанның экспорт тауарлары конъюктурасының нашарлауы жадайларында
Ұлттық Банктің ақша – несие саясатының негізгі міндеттері қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету, ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтау және банк
жүйесін нығайту болды.
Ұлттық Банк елдің ішкі қаржы секторын қорғау үшін ақша – несие
саясатын нығайтты. 1998 жылғы елеуді оқиғалардың бірі Ұлттық Банктің
республикалық бюджет тапшылығын тікелей кредиттеу практикасын тоқтатуы
болды.
1999 жыл. Әлемдік қаржы дағдарысының әсері салдарынан сауда
әріптестері – елдері валюталарының құнсыздануы нәтижесінде төмендеген
Қазақстандық экспорттың бәсекелестік позициясын қалпына келтіру үшін 1999
жылдың сәуір айында теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамының режимі
енгізілді. Осы уақытта валюта рыногы еуросегменттік қалыптасуы, жеке
тұлғалардың мерзімді депозиттерін сақтандыру жүйесін қосу жатады.
2000 жыл. Ұлттық Банк ХВҚ алдында барлық міндеттемелерін мерзімінен
бұрын өтеді. "Қазақстан ипотекалық компаниясы" жабық акционерлік қоғамы
(ЖАҚ) құрылды, Процессинг орталығы ЖАҚ құрылды, вексельдік қайта
қаржыландыру жүйесін енгізу басталды. 2000 жылдың қазанынан бастап
Қазақсанның Ұлттық Банкі мүшесі болып табылатын Сақтандыруды қадағалау
органдарының халқаралық ассоцациясының ( IAIS ) негізгі принціптері мен
стандартарына сәйкес әзірленген "Сақтандыру қызметі туралы " Заң
қабылданды.
2001 жылы мемлекеттік инвестициялық қызметтің тиімділігін жетілдіру
және арттыру, өндірістік инфроқұрылымды және өңдейтін өндірісті дамыту, ел
экономикасына сыртқы және ішкі инвестицияларды тартуға қолдау көрсету
мақсатында Қазақстанның Даму Банкі құрылды. "Қазақстан Актуарлық орталығы "
ЖАҚ құрылды, оның негізгі бағыттарының бірі сақтандыру рыногы мен зейнетақы
қызметін көрсету рыногында актуарлық қызметті көрсетуге қолдау беру болып
табылады.
2002 - 2003 жылдары Ұлттық Банктің жүргізген ақша – несие саясаты
шеңберінде оның ақша – несие рыногынде жүргізілетін негізгі операциялары
бойынша ресми ставкалары төмендетілді, соның нәтижесінде экономикадағы
банктік поцестік ставканың деңгейі төмендеп, экономикаға берілген несие
көлемі ұлғайды. Банктер қызметі одан әрі жетілдіріп, олардың халқаралық
капитал рыногінде қатысу мүмкіндігін алу үшін және ондағы бәсекеге
қаблеттілігін арттыру мақсатында халқаралық стандарттарға жақындату
жұмыстары жүргізілді.
Төртінші кезең (2004 жылдан қазыргі кезге дейін ) – банк жүйесі
халқаралық стандарттарға көшуге бет алды. Қазіргі республикалық банк жүйесі
екі деңгейден тұрады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғары деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар
Қазақстанның Даму банкін қоспағанда, барлық өзге банктер
төменгі деңгейдегі банктер болып саналады.
2004 жылдан бастап банк қызметін қадағалау үшін арнайы құрылған
уәкілетті орган – Қаржы ұйымдары және қаржы рыногін мемлекеттік реттеу мен
қадағалау Агенттігіне жүктелді, оның басты мақсаты болып инфляцияның
қалыпты деңгейінде ұстап тұру үшін жағдай қалыптастыру болып бекітілді.
2005 - 2006 жылдары Қазақстанның банктік секторы тұрақты дамыды.
Бұған қолайлы сыртқы экономикалық конъюктура және Қазақстандағы
макроэкономикалық дамудың жолдары тұрақты қарқыны ықпал етті. Мұнай деген
әлемдік жоғары бағалар және Қазақстан Республикасында мұнай өндірудің
ұлғаюы мұнай секторы кірістерінің күрт өсуіне әкелді, бұлардың бір бөлігі
әлеуметтік саланың кезек күттірмес қажеттіліктеріне және инфроқұрылымды
жетілдіруге бағытталды. Нәтижесінде халықтың өмір сүру деңгейі тез
жоғарылады. 2006 жылы ЖІӨ - ның жылдық өсімі болжамды мәннен 2,1 пайыздың
пунктке арта түсіп, 2005 жылдағы деңгейге қарағанда 10,6% - ды құрады. Бұл
ретте халықтың жан басына шақанда ЖІӨ 2006 жылдың қорытындылары бойынша
5083 АҚШ долларын құрады. Бұл көрсеткіш 2000 жылдан бергі кезең ішінде үш
еседен астам өсті, ал экономика осыдан алты жыл бұрынғысынан екі есе дерлік
үлкен болды. Бұл ретте мұнай секторының үстеме кірістерінің едәуір бөлігі
қазіргі кезде активтері 15,2 млрд.доллар ( ЖІӨ-нің 17 пайызы ) болып
отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына бағытталды. Мұнай және
мұнай емес секторлар кірістерінің динамикалы түрде түсуі бұрынғысынша
айтарлықтай профицит байқалып отырған бюджеттің нығаюына көмегін тигізді.
Елдің сыртқы экономикалық қызметінің көрсеткіштері де жоғары болып отыр;
2007 жылдың 15 ақпанына берілген деректер бойынша Ұлттық банктің таза
халықаралық резервтері ағымдағы бағамен 22,0 млрд. АҚШ долларын құрады,
Ұлттық қордың ақшасын қосқанда еліміздің халықаралық резервтері ағымдағы
бағамен 37,3 млрд.АҚШ долларын құрады. Ұлттық Банктің таза халықаралық
резервтерінің өсуі 2007 жылдың ақпанында ақша базасының 9,0 % - ға ( немесе
125,3 млрд.теңгеге ) кеңеюіне себепші болды.
Қазақстандық банк жүйесінің, соның ішінде Ұлттық Банктің соңғы
жылдардағы даму тенденцияларын берілген монетарлық көрсеткіштер динамикасы
сипаттайды. 2006 жылдың қорытындысы бойынша, банк құрайды, бұл Шығыс Еуропа
елдерінің деңгейіне сәйкес келеді. Қаржы рыногының басқа көрсеткіштері
бойынша да Қазақстан осы елдердің деңгейіне жақындап келеді. Қаржы ұйымдары
халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына көшірілді. Депозиттерді
сақтандырушылардың халықаралық ұйымының ұсыныстарын ескере отырып, екінші
деңгейдегі банктерге салынған депозиттерді міндетті кепілдендіру туралы
заңнама жетілдірілді. Ипотекалық кредиттерді кепілдендіру қоры мен алғашқы
кредиттік бюро құрылды. Жүйесінің жиынтық жеке қаржысы 2003 жылдан бері 5,6
есе өсіп, қазіргі кезде жеті миллиард АҚШ долларын құрады. Осы кезең ішінде
банктердің активтері 5,7 еседен астам ұлғайып, 51,7 миллиард АҚШ долларын
құрады. Екінші деңгейдегі
1 кесте - Қазақстан Республикасының халықаралық резервтері және ақша базасы
Ағымдағы Тұрақты
бағалармен бағалармен
Таза халықаралық резервтер, 22 011,0 21 938,9
млн.доллар, оның ішінде:
Алтын - валюта қорының таза активтері 20 530,9 20 530,9
Алтын 1 480,1 1 408,1
Ақша базасы, млрд.тг. 1 516,3 1 516,3
Тар ақша базасы, млрд.тг. 1 348,4 1 348,4
Екінші деңгейлі банктердің ¥лттық 167,9 167,9
Банктегі мерзімді депозиттері,
млрд.тг.
KZTUSD (кезең аяғында) 143,00 145,00
Алтынның бағасы (1 троялық унцияға 668,25 635,70
USD-мен)
Ескерту - ҚР Қаржы министрлігі, Қазақстанның Ұлттық Банкі
банктер активтерінің ішкі жалпы өнімге қатынасының көрсеткіші 75,4 пайызды
құрайды, бұл Шығыс Еуропа елдерінің деңгейіне сәйкес келеді. Қаржы
рыногының басқа көрсеткіштері бойынша да Қазақстан осы елдердің деңгейіне
жақындап келеді. Қаржы ұйымдары халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына
көшірілді. Депозиттерді сақтандырушылардың халықаралық ұйымының ұсыныстарын
ескере отырып, екінші деңгейдегі банктерге салынған депозиттерді міндетті
кепілдендіру туралы заңнама жетілдірілді. Ипотекалық кредиттерді
кепілдендіру қоры мен алғашқы кредиттік бюро құрылды. [ 1 ]
Банк жүйесі еліміздің әлеуметтік - экономикалық дамуының белсенді
тұтқасына айналып қоймай, бұқара халықтың да өмір - тұрмысына батыл енді.
Банк кызметі түрлерінің көбеюі, олардың тұынушылардың төлем қабілетіне
сәйкестендірілуі, өзара бәсекелестік банк қызметінің жаңа деңгейге
көтерілгенін көрсетеді.
Халықаралық сарапшылар Қазақстанның банк жүйесін ТМД аумағы
бойынша көшбасшы деп таныды. Банктердің жиынтық меншік капиталының баламасы
шамамен 1,4 миллиард АҚШ долларына, жиынтық активтері 10,5 миллиард АҚШ
долларына жетті. Банк активтерінің 60 пайызы экономикаға кредиттер түрінде
орналастырылады. 2003 жылдан бастап барлық банктер қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары бойынша жұмыс істейді. Сондай - ақ банктік жұмыс
жүйесіне Базель келісімінің талаптарын енгізуді қолға ала бастады. Банк
өнімдері, банк қызметінің түрлері Еуропада да,
Қазақстанда да бірдей. Батыс банктерінің Қазақстанға енуі қазақстандық
банктер үшін бәсекелестікті күшейтеді.
Қазіргі күні еліміздің қаржы секторында несиелендірудің үш
деңгейлі
жүйесі дамып келеді. Қор рыногының, оның ішінде ішкі институционалдық
инвесторларды дамыту және инвестициялау мүмкіндіктерін кеңейту,
инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды күшейту, корпоративтік
басқаруды жақсартуға арналған ынталандыруды көтеру жөніндегі құқықтық
негіздері жетілдіріліп отыр. Инвестициялық үлестік қорлар құрылып,
Секьюритилендіру туралы Заң қабылданды. Еуропалық одақтың стандарттарын
енгізе отырып және бақылаудың халықаралық стандарттарын одан әрі енгізу
үшін қаржы ұйымдарының қызметін, тәуекелдерді басқару, топтасқан бақылау
жүйесін заң реттеу бөлігінде нормативтік - құқықтық келісімдер қабылданды.
Елімізде банк секторын реформалау табысты жүзеге асырылды. Алдағы
міндет - банк жүйесін тұрақты дамытып, дағдарыстық жағдайларға жол бермеу.
Қазіргі кезде қазақстандық банктер өз капиталдарын сыртқы рынокқа шығаруға
және тартымдылық жағдайда займдар тартуға мүмкіндіктері бар. Олардың
ресурстық базаларының артуы экономиканы несиелеу бойынша қызметін белсенді
жүргізуге мүмкіндік беріп отыр. Отандық банктер халықаралық операциялар,
әсіресе ТМД аумағында жұмыс істеуге ынта таныта бастады. Бірақ, бұл
мәселеде қаржы жүйесінде тәуекелділік жүйесінің өсіп отырғанын айта кеткен
жөн. Егер олар басқара білмесе, оның соңы қаржы
дағдарысына соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізген 2010 жылғы қаңтарда
Кредит нарығының жағдайы және параметрлерінің болжамы тұрақты тексеру
нәтижелері 2009 жылғы 4 - тоқсанда кредит портфелі сапасының нашарлауы
қарқынының төмендегенін көрсетіп отыр. Қаржылық емес ұйымдар кредиттік
ресурстарды айналым қаражатын толықтыру және бұрын алынған кредиттерді
қайта құрылымдау үшін тартады. Бөлшек кредиттеу нарығында банктер
ипотекалық заемдарға қарағанда, тұтынушылық кредиттеуге біршама көбірек
басымдық беруді жалғастырып отыр. Несиені қайтару проблемалары тап қазір
емес, кейінірек туындай бастауы мүмкін. Сондықтан банктер қарыз портфелінің
сапасына назар аударулары маңызды.
Екіншіден, банктердің қарыз портфелі қажетінше әртараптандырыл-маған.
Несиелер негізінен тауар өндірісі экономиканың экспортталмайтын
секторындағы немесе қызмет көрсету жобалары үшін беріліп келеді. Бұлар
-құрылыс пен сауда салалары. Бұл жалпылай алғанда, экономикаға, сондай - ақ
банк секторындағы жағдайға да әсер етуі мүмкін.
Үшіншіден, банктер халықаралық рынокта байланыстар жасауға мүмкіндік
алып отыр, бүгінде соны белсенді пайдаланып келеді. Тек өткен жылдың ішінде
резидент еместерден тартқан займдарының көлемі 62 пайызға артты. Банктердің
сыртқы рынокқа орналастырған қарыздық құнды қағаздарының көлемі үш есеге
өскен. Бірқатар банктер өздерінің бизнестерін өзге елдерде дамыта бастады.
Өткен жылы резидент еместердің займдары 50 пайызға, ал осы жылдың тоғыз
айында 72 пайызға өсті. Жалпы сыртқы қарыз 2008 жылы 9,4 млрд. АҚШ
долларына ұлғайып, 41,5 млрд. долларға жетті. Соның ішінде банк секторының
сыртқы қарызы былтырғы жылы екі есе ұлғайып, 13,9 млрд. долларды немесе ЖІӨ-
нің 25 пайызын дерлік құрады.
Алайда, банк секторының халықаралық рыноктан орасан зор қаржы
ресурстарын тарту есебінен өтімділігінің шектен тыс болуы, кірістердің және
халықтың тұтынуының өсуі, мемлекеттік бюджет шығыстарының едәуір қарқынды
өсуі айналымдағы ақша массасының ұлғаюына, сәйкесінше, инфляцияның артуына
түрткі болды. Ұлттық банктің мәліметі бойынша, 2006 жылы инфляцияның жылдық
көрсеткіші 8,6 пайызды құрады, жекелеген айларда, атап айтқанда, мамыр
айында ол 9 % -ға жетті. Бұл жоғары көрсеткіш,
оның одан әрі өспеуіне кепілдік жоқ. Сондықтан, Ұлттық банкке елімізде
бағаны тұрақтандыру жөніндегі барлық өкілеттік берілді. Ол сол өкілеттікті
пайдалануы тиіс. Сондай - ақ Үкімет бағаның өсуіне жол бермеудің кешенді
шараларын дайындауы керек.
Төртінші - Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кірудегі қаржы
секторының дайындығы. Еліміздің бұл ұйымға ұмтылу перспективасы қаржы
саласында бәсекеге қабілеттілікті аса қажет етеді. Әрбір банк, әр қаржы
ұйымының өз даму стратегиясы болғаны жөн. Капиталды басқарудың, менеджмент
сапасын көтерудің озық үлгідегі шетелдік тәжірибесін қолдану тиімді.
Дегенмен, соңғы жылдары екінші деңгейлі банктердің бірқатары банкротқа
ұшырап, республиканың барлық банк секторы тоқырауға бағыт алады деген
шетелдік сарапшылардың пікірі бар. Ондай пікір көбіне банктердің сыртқы
қарыздарының көптігімен, ал несиені қайтарудың аздығымен байланыстырылуда.
Банктердің сырттан займ алу көлемінің артуы да аландаушылық тудырады.
Банк секторының дамуы көбінесе ел экономикасының жағдайымен
белгіленеді. Осы орайда республиканың БСҰ-ға мүшелікке енуінің қазақстандық
экономикаға әсері және оның нәтижесі банк секторларына қандай ықпал
жасайтыны үлкен проблема тудыруы мүмкін.
Қазақстанға шетелдік банктердің келуі кейбір жағдайларда оңды да
болмақ. Ол біздің елге деген сенімнің жоғарылығын айшықтап, инвестициялық
және іскерлік ахуалдарға жайлылық әкеледі. Сонымен бірге республика алдында
экономикаға әлемдік қаржы рыноктарынан инвестиция тарту мүмкіндіктерінің
аумағы кеңейеді. Бірақ бұл ресурстар халықаралық бәсеке мен саяси факторлар
ықпалымен елден оп - оңай шығарылып әкетілуі де мүмкін. Олай болған күнде
ұлттық экономиканың тұрақтылығына қауіп төніп, экономикалық дағдарысқа
алып бару ықтималдығы жоғары.
Халықаралық ақша массасының қозғалысына есікті айқара ашу, әсіресе,
қысқа мерзімді, жеткілікті капиталы жоқ немесе қаржы жүйесін реттеу дұрыс
емес елдер үшін аса қауіпті. Шындығында да, оңтүстік азиялық және
латынамерикалық елдердің тәжірибесіне сүйенсек, М2 ақша массасындағы және
ЖІӨ-дегі дағдарыс алдындағы жағдайда "қысқа" шетелдік инвестициялар үлесі
көп болып, тартылған қысқа мерзімді несие сомалары елдің алтын-валюта
қорымен деңгейлес немесе жоғары болғанын көрсетеді. Ал Қазақстан жағдайына
келетін болсақ, банк секторы сыртқы қарыздарының сын көтермейтін жағдайға
жеткені туралы пікірлер бар. Сыртқы қарыз көлемінің өсуі мен екінші
деңгейлі банктердің несие портфельдерінің сапасының төмендігі отандық банк
секторының дамуына кедергі жасайды. Екіншіден, банк дағдарысы қазақстандық
экономиканың құрылымдық бұзылуына алып барады. Тікелей тартылған шетелдік
инвестицияның басым бөлігі шикізат өнеркәсібіне, оның ішінде мұнай - газ
секторына салынып жатқаны белгілі. Қаржыландыру көздері негізінен, елімізде
жұмыс жасап жатқан трансұлттық компаниялардың өз қаржысы есебінен жүзеге
асырылып жатыр. Олармен байланысты өндірістер де соның есебінен
қаржыландырылады. Бұдан келіп шығатын қорытынды - отандық ірі компаниялар
екінші деңгейлі банктердің көмегіне жүгінбейді. Негізгі қаржы ағыны ұйымның
өз ішімен шектеліп қалады. Бұл несие ресурстарын ғана тарылтып қоймайды, ол
капиталдың салааралық құйылуына да тежеу салып, экономиканы
әртараптандыруға тұсау болмақ. Ірі компанияларды басқа секторларға
инвестиция салуға тарту еш нәтиже бере қойған жоқ. Өндіруші компаниялардың
өңдеу салаларды қаржыландыру көлемінің ұлғайғанына қарамастан, жалпы,
қаржыландырудағы үлесі мардымсыз. Тек жылжымайтын мүлікке қатысты
операцияларға инвестиция салу көлемі өсіп келеді. Екінші деңгейдегі
банктерді өндіру секторын несиелеуден шығару және өңдеуші саланың дамымай
отыруы, олардың жинақты инвестицияға трансформациялау құралы рөлін атқара
алмауына апарып соқтырды. Үшіншіден, біздің банктер шетелдік банктермен
салыстырғанда, өте шағын болып табылады. Мысалы, Ресейдегі ең үлкен банк -
Сбербанктің өзі әлемде 232-орынды иемденеді. Оның активтері 8 миллард
доллар. Бұл қазақстандағы барлық банктердің көрсеткіштерін қосқанның өзінде
де тым жоғары. Осы орайда қазақстандық банктердің елге шетелдік банктерді
жіберген кезде бәсекеге төтеп беруі қиынға соғуы мүмкін. Әрине, шетелдік
банктердің елге келуін ырықтандыру банк секторын капиталдандыруды көтеруге,
банк қызметінің сапасын жақсартуға, жаңа технологияларды өндіруге өте жақсы
әсер етуі тиіс. Бірақ мұндай шара, егер біздің Ұлттық банк жүйесі дамыған
және өзінің ресурстық базасы қуатты болып, шетелдік банктермен бәсекеге тең
қалыпта түсетін болса ғана өзін -өзі ақтайды. [ 4 ]
Атқарушы директорлар Қазақстан Республикасының алдында банк
секторындағы ағымдағы қиындықтар және әлсіз әлемдік конъюктура болып
көрінген маңызды міндеттер тұрғандығын атап өтті. Олар экономиканың әлемдік
құлдырау ықпалынан қорғауға көмектесі үшін ресми органдар қабылдаған
экономикалық саясат шаралары туралы, оның ішінде болжанбаған пайданы
зерделеп жинақтауының және ақша-кредит саясатын ырықтандырудың арқасында
мүмкін болып отырған бюджеттік ынталандыру туралы мақтай отырып пікірлерін
білдірді. Директорлар алдағы басты міндет экономикалық саясаттың кризиске
тиісінше жауапты шараларын сақтаған кезде банк секторларының кемшіліктерін
жоюда болып отырғандығын атап
өтті.
Инфляциялық қысым бәсеңдеген кезде директорлар ақша - кредит
саясаты, резерв талаптарының және ставкасының төмендеуін, сондай - ақ
өтімділікті тиісті көлемде ұсынуды қоса алғанда, тиісінше экономикалық
белсенділікті қолдауға бағытталғандығын дұрыс деп тапты. Олар болашақта
инфляцияны төмендейтін траекторияда ұстап тұру және қаржы секторы мен
экономиканы қолдау арасындағы тиісті тепе - теңдікті сақтаудың маңыздылығын
атап өтті.
Директорлар тұтастай алғанда айырбас бағамы негізгі экономикалық
көрсеткіштерге сәйкес келетін қызметкер бағасын назарға алды. Олар орын
алған жағдай кезінде және ақпандағы біржолғы құнсызданудан кейін
салымшылардың сенімділігін қалпына келтіру, корпорация секторларының ірі
валюта тәуекелдерінен туындайтын тәуекелдерді шектеу және инфляцияның
төмендеуіне ықпал ету үшін тұрақты айырбас бағамын сақтау маңызды. Соған
қарамастан ахуалдың тұрақтануына қарай анағұрлым икемді бағам саясатына
көшу тиімді деп санап отыр.
2009 жылға салық - бюджет саясатына өктемдік бағамын қолдап отыр.
Олар кризиске қарсы жоспар шеңберіндегі шығыстарды тиімділігіне баса назар
аударуға ұсыныс жасады және Самрұк - Қазына қоры арқылы жүргізілетін
шығыстардың айқын мониторингінің қажеттілігін атап өтті. Директорлар
кризиске жауап қату қажеттілігіне қарай салық - бюджет саясатының
икемділігін, сондай - ақ болашақта бюджеттік шоғырлану траекториясына қайту
міндеттемесін сақтау ниетін қолдады.
Осы және тағы да басқа банк секторының алдында тұрған проблемалар
2006 жылы өткен Қазақстан Қаржыгерлерінің VI Конгресінде коммерциялық
банктер мен билік органдарының өкілдерінің талқысына салынды. Қаржы, соның
ішінде банк секторының, одан ары дамуы мемлекеттік билік тарапынан қатаң
бақылауға алынатындығы айқындалды. Оның негізгі бағыттары 2009-2010
жылдарға арналған отандық қаржы секторының даму концепциясында көрініс
тапты. [ 5]
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қызметінің құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының
орталық Банкі болып табылады және Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді Ұлттық Банк ҚР-ң орталық банкі ретінде
басқа елдердің орталық банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен
қатынаста ҚР-ң мүддесін қорғайды. Ұлттық Банк – бұл эмиссиялық, резервтік,
кассалық және есеп айырысу орталығы, зандылықпен белгіленген шекте норма
шығару және бақылау жүргізу кұқығына ие, банктердің банкі рөлін атқарады,
сондай - ақ ақша - несие және валюта саясатын жүргізетін бірден - бір ұйым.
Ол "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында белгіленген шекте республика Президентіне есеп
береді, өз қызметінде Конституцияны, "Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі туралы", "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы" Қазақстан Республикасының заңдарын және Қазақстан Республикасының
басқа да нормативтік құқықтық және заңнама актілерін, Қазақстан
Республикасы Президентінің актілерін, Қазақстан Республикасы жасасқан
халықаралық шарттарды, сондай - ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы №
1271 Жарлығымен бекітілген Ережені басшылыққа алады.
Ұлттық Банктің міндеттері, қызметінің қағидаттары, құқықтық мәртебесі және
өкілеттігі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңда
айқындалады.
Ұлттық Банк Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын
басшылыққа ала отырып, өз қызметін Үкіметпен үйлестіреді және онымен
тұрақты консультациялар өткізіп отырады, сондай - ақ, Үкіметтің
экономикалық саясатын ескере отырып, егер ол өзінің негізгі функцияларын
орындауы мен ақша- несие саясатын жүзеге асыруына қайшы келмейтін
болса, оны жүзеге асыруға жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасының заңдары негізінде және оларды орындау үшін
Ұлттық Банк өз құзыретіне жататын мәселелер бойынша республика аумағындағы
барлық банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың және олардың клиенттерінің, басқа да заңды және жеке тұлғалардың
орындауы үшін міндетті нормативтік құқықтық актілер шығарады. Сонымен
қатар, өзінің кұзыреті шегінде банк қызметінің жекелеген мәселелері бойынша
реттеуді және қадағалауды жүзеге асырады және банктер мен банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың жұмыс істеуі
үшін жалпы жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызады. Ұлттық банктің мұндай
реттеу және қадағалау функциялары ақша - несие саясатының тұрақтылығын
ұстап тұруға, банктер кредиторларының, олардың салымшыларының және
клиенттерінің мүддесін қорғауға бағытталған.
Ұлттық Банк өзінің құзыреті шегінде басқа елдердің орталық
банктерімен
және коммерциялық банктерімен қарым - қатынастарда, халықаралық банктерде
және өзге қаржы - кредиттік ұйымдарда республика мүддесін білдіреді.
Өзінің міндеттерін орындау кезінде ол пайда алу мақсатын басшылыққа
алмайды, қызметі бойынша республика Президентіне бағынышты, бірақ өз
қызметін жүзеге асыруда оған заңнамада берілген өкілеттіктер шегінде
тәуелсіз.
Ұлттық Банк заңдылыққа сәйкес келесі функцияларды, өкілеттіктерді және
құқықтарды жүзеге асырады:
айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды
эмиссиялайды, республика аумағында банкноттар мен монеталардың жалғыз
эмитенті болып табылады;
Үкіметпен келісе отырып, оның мемлекеттік борышына қызмет көрсетуге
қатысады және Ұлттық Банктің мемлекеттік борышына қызмет көрсетеді;
банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін ұйымдастырады;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды,
өкілеттіктерді және құқықтарды жүзеге асырады.
Қолданыстағы заңдылыққа сай, Ұлттық Банк елдің мемлекеттік ақша-
несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден - бір орган болып
табылады. Ақша – несие саясатын жүзеге асыру үшін ол заңдылықпен
анықталған келесідей негізгі құралдарды пайдаланады:
ресми қайта қаржыландыру ставкасы;
ақша - несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының
деңгейлері;
ең аз міндетті резервтердің нормативтері;
ерекше жағдайларда операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейіне және
көлеміне қойылатын тікелей сандық шектеулерді белгілеу.
Ұлттық Банк қызметінің құқықтық негіздері Республиканың
қолданыстағы заңнамасына негізделеді. Оған сәйкес Банк төмендегі
функцияларды, өкілеттіктер мен құқықтарды жүзеге асырады:
өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыруға жағдай жасайтын және қаржы
нарығы инфрақұрылымының бір бөлігі болып табылатын ұйымдарды құруға және
оның қызметіне қатысады;
екінші деңгейлі банктердің жиынтық балансын және өз балансын жасайды және
тұрақты түрде жариялайды;
елдің есептік төлем балансын, халықаралық инвестициялық позицияны және
жалпы сыртқы борышын бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа
мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді болжамдық бағалауын әзірлеуге
қатысады, валюталық операцияларды тіркеуді, мемлекеттік кепілдіктері жоқ
мемлекеттік емес сыртқы қарыздар бойынша шарттардың мониторингін және
республика аумағында қызметін жүзеге асыратын резидент еместердің валюта
операцияларының мониторингін (валюта мониторингін) жүзеге асырады;
мемлекеттің ақша - несие және қаржы статистикасын қалыптастырады;
статистика жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органмен келісім бойынша оның
құзыретіне кіретін мәселелер бойынша төлем балансы, сыртқы борыш, ақша -
несие және қаржы статистикасы жөніндегі статистикалық есептілік тізбесін,
нысандарын, ұсыну мерзімін белгілейді және оны жинауды жүзеге асырады;
мемлекеттік органдар мен қаржылық ұйымдар үшін кадрлар даярлауға және қайта
даярлауға қатысады;
мемлекеттік органдардан, қаржылық және өзге де ұйымдардан, сондай - ақ
олардың қауымдастықтарынан (одақтарынан) өз функцияларын орындау үшін
статистикалық есеп және қажет болған жағдайда өзге де қосымша ақпарат
сұратуға және алуға құқылы;
Ұлттық Банк пен Үкімет немесе басқа да заңды тұлғалар арасында жасалатын
сенімгерлік басқару туралы шарттардың негізінде активтерді сенімгерлік
басқаруды жүзеге асырады;
вексельдердің бірінші сыныпты эмитенттерінің өтеу мерзімі бір жылдан
аспайтын коммерциялық вексельдерін қайта есепке алады;
депозиттер қабылдайды, ақша төлемдері мен аударымдарын жүзеге асырады,
бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды сақтауға және басқаруға
қабылдайды;
қажет болған жағдайда республика аумағында және одан тыс жерлерде банктерде
және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
сыртқы борышты басқарудың мемлекеттік саясатына сәйкес банктер үшін сыртқы
заемдарды тарту көлеміне шектеулер енгізеді;
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын ескере отырып Ұлттық
Банк үшін бухгалтерлік есеп саясатын және әдістерін айқындайды;
банктерді, заңды және жеке тұлғаларды шарт жасау жағдайында қажетті талдау,
баспа және ақпарат материалдарымен қамтамасыз етеді, банк ісін
ұйымдастыруға консультациялық және іс жүзінде көмек береді және басқа да
қызметтер көрсетеді;
ақылы негізде банк операцияларын жүргізеді және басқа да қызметтер
көрсетеді, оның ішінде ҚР Ұлттық қорын, өзге де қорлар мен ұйымдарды
басқару жөнінде қызметтер көрсетеді.
Несиелерді қамтамасыз ету үшін жарамды деп санайтын депозиттік
сертификаттарды, борыштық бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
туынды қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАРЖЫ-ЭКОНОМИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАРЖЫ ЖӘНЕ НЕСИЕ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ұлттық банктің ақша нарығындағы ашық операциялар және оның ақша –
несие реттеуіндегі мәні.
Студент:___________________________ ______________ Муратова С.Б.
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы ________________________________ Жорабаева Ж.К.
Қорғауға жіберілді:
Қаржы және несие кафедрасының
меңгерушісі, э.ғ.д., профессор _______________________Бертаева К.Ж.
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Ι. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН ОРНЫ
МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму сатылары және қазіргі даму
беталыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қызметінің құқықтары
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қазіргі күнгі
құрылымы ... ... 20
ΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНК АҚША - НЕСИЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ОРТАҚ БУЫНЫ, АҚША НАРЫҒЫНДАҒЫ АШЫҚ
ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
2.1 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттері,
мақсаты ... ... ... ..26
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің екінші деңгейлі банктер
өтімділігін реттеудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
2.3 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясаты және оның
2009-2010 жылдарын арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... .39
2.4 Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің валюта және төлем жүйесін
реттеудегі
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...64
ΙΙΙ. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ШЕТЕЛДІК ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҰЙЫМДАРМЕН АРАДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ
3.1 Халықаралық қаржылық ұйымдарын қарым-қатынастары
... ... ... ... ... ..69
3.2 Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы шеңберіндегі ынтымақтастық ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 78
Қолданған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...82
Кіріспе
1993 жылдың қарашасында теңгенің айналысқа шығарылуы тәуелсіз
республикамыздың жылнамасындағы ең маңызды оқиғалардың бірі болды. Ол
еліміздің тәуелсіздігін нығайту жолындағы түбегейлі әлеуметтік –
экономикалық реформаларды жүргізу үшін қажетті тарихи қадам еді. Ұлттық
ақша бірлігін енгізу қазіргі кездегі отандық банк жүйесінде қол жеткен
экономикалық табыстардың негізін қалады.
Ақша мен экономиканың өзара байланысы өте тығыз, олар экономикалық
жүйенің негізгі құрамы болып табылады. Ақша жүйесі экономикалық
үдірістерге оларды күшейтумен немесе бәсеңдетумен әсер етеді. Елдің
экономикалық жағдайы, сол елдің экономикалық кеңістіктегі интеграциясы
мемлекеттің ақша жүйесіне, оның атқаратын қызметіне тікелей байланысты.
Макроэкономикалық тепе – теңдік болуын қалайды. Олардың ішіндегі ең бастысы
ақшаға деген сұраныс пен ұсыныстың тепе - теңдігі.
Қазақстан макроэкономикалық тепе - теңдікті қамтамасыз ететін
монетарлық факторлардың арқасында тұрақтылыққа жетті. Ұлттық банктің
қазіргі күнгі жүргізіп отырған ақша - несие саясаты инфляцияның болжалды
деңгейін ұстап тұру үшін ақша - несие саясаты шараларының тиімділігін
арттыру, валюталық реттеу мен бақылауды қамтамасыз ету, төлем жүйелерінің
жоғары технологиялық деңгейде жұмыс істеуі, тұтастай қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамазыз етуге жәрдемдесу сияқты міндеттерді шешуге
бағдарланған. Осы міндеттерді шешу мақсатында қабылданатын шаралардың ақша
нарығының жай - күйіне әсер етуін одан әрі күшейту, ақша - несие
саясатының әр түрлі құралдары бойынша ставкаларды келісу жөніндегі жұмыс
жалғастырылуда. Бұл ретте қаржы нарығындағы сыйақы ставкаларын реттеудің,
сондай - ақ банктердің шамадан тыс өтімділігін стерильдеудің негізгі
құралдары екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық Банктегі қысқа мерзімді
ноталары мен депозиттері болып қалады.
Қаржы секторының тұрақтылығы мен тұрлаулылығына қажетті жағдайлар
туғызу міндеті арнайы орган Қаржы қадағалау агенттігіне жүктелгеннен бері
Ұлттық Банктің басты мақсаты – инфляцияны қалыпты деңгейге ұстап тұру болып
табылады. Осы орайда Ұлттық банкке елімізде бағаны тұрақтандыру жөніндегі
барлық өкілеттік берілді ақша - несие саясаты және қаржы секторын дамыту
саласында Үкіметтің, Ұлттық Банктің және қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын
реттеу және қадағалау агенттігінің негізгі күш - жігері инфляциялық
үдерістерді реттеудің тиімділігін арттыруға және қаржы секторын дамытудың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған.
Ұлттық банк экономиканың қызып кету қаупін бәсеңдету және соған
сәйкес экономикада инфляцияның ұлғайып кетуіне жол бермес үшін ақша - несие
саясатын қатайта түсуді көздеуде. Қазақстан Республикасының экономикадағы
инфляциялық әлеует 2009 жылы ең төменгі деңгейде болды. Инфляция қарқынының
тұрақты төмендеуі байқалды. 2009 жылдың
қорытындылары бойынша 6,2 % деңгейінде қалыптасты.
2010 жылы Қазақстан Республикасындағы инфляциялық қысымның одан әрі
төмендеуі күтілмейді, ол кейбір тәуекелдердің болуымен байланысты.
Тұтыушылық сұраныстың кеңеюі бюджеттен төленетін жалақыны, әлкуметтік
жәрдемақыларды және зейнетақыларды 2010 жылы жоспарлы түрде көтерумен
қамтамасыз етілуі мүмкін. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы, Ресей
Федерациясы және Беларусь Республикасы Кеден Одағының құрылуымен байланысты
әкелетін өнімге салынатын кедендік баждың көтерілуіне байланысты
импортталатын өнімнің қымбаттауы да мүмкін.
Осындай инфляциялық қысымның арту жағдайында елдегі іскерлік
белсенділіктің жоғары қарқынымен үйлесім жағдайында инфляцияны төмендетуге
қол жеткізу қажет, яғни Ұлттық Банк ақша - несие саясатын елдің
экономикалық өсімімен байланыстырып, экономикаға ақша ұсынуды теңдестіре
ұлғайтудың дәйекті саясатын жүргізу тиіс. Бұл мақсатта Ұлттық Банк ақша -
несие саясатының трансмиссиялық механизмін қолданады. Оның құрылымы
макроэкономикалық өзгерістер тізбегі арналарынан тұрады, атап айтқанда
пайыздық ставка, валюта бағдары, ең төменгі резервтік талап мөлшері, қысқа
мерзімді құнды қағаздар шығару көлемі, ашық нарықтағы операциялар және т.б
Бірақ бұл трансмиссиялық механизмге кіретін арналар жиынтығы мен оның
бұлжымас біртұтас құрылымы бар деген сөз емес. Қатып қалған заңның
болмайтыны секілді, экономиканы да нарық белгілейді. Соған қарай
трансмиссиялық механизмнің оны жағдайға қарай реттеп отыратын тағы да
бірнеше арналары жетерлік. Әрбір орталық банк ұлттық экономика
ерекшеліктерін есепке ала отырып, тек өзінің жеке арнаулы арнасын жасайды.
Ұлттық банк те инфляцияны ауыздықтау принціптеріне өтуге дайындық аясында
өз механизмін жасау үшін бірқатар жұмыстар жүргізуде. Ол механизм ақша -
несие саясатының ұлттық экономикаға ықпалын сипаттауы тиіс.
Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласындағы Ұлттық Банк
саясаты валюталық режимді одан әрі ырықтандандыруға, капитал қозғалысына
байланысты тәуекелдерді реттеуге қолданылатын жаңа тәсілдерді әзірлеуге
бағытталған. 2007 жылы Қазақстан валюталық режимді ырықтандыру үдерісі
аяқталып, ұлттық валюта қызметінің жаңа кезеңі басталды. 2006 жылы
валюталық операцияларды жүргізуге шектеуді кейіннен алып тастау және ұлттық
валютаның толық конвертациялануы қағидатына көшу үшін жағдай қалыптастыру
жұмыстары жүргізілді. Валюталық операция туралы тіркеу куәлігін беру
мемлекеттік қызметтер көрсетудің осы стандарты мемлекеттік қызметтер
көрсету тәртібін айқындайды. Көрсетілетін мемлекеттік қызметтер нысаны:
автоматтандырылмаған. Мемлекеттік қызметтер Валюталық реттеу және
валюталық бақылау туралы 2005 жылғы 13 маусымдағы Қазақстан Республикасы
Заңының 8 - бабы және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының
2006 жылғы 11 желтоқсандағы № 129 қаулысымен бекітілген Қазақстан
Республикасында валюталық операцияларды жүзеге асыру ережесінің негізінде
көрсетіледі бұл мәлімет 2010 жылы 24 ақпанда Қазақстан Республикасы
Президентінің № 928 Жарлығымен бекітіледі. Осы
орайда Ұлттық Банк Үкіметпен бірлесіп, валюталар себетіне, сыртқы
активтердің оңтайлы құрылымына қатысты мәселеге талдау жүргізіп, шешуі
керек. Бұған қоса қалыптасқан жағдайға байланысты әрекет етудің түрлі
нұсқаларын жасай отырып, қаржы дағдарысы туралы ерте бастан хабардар етудің
жүйесі болғаны жөн.
Төлем жүйелері саласында төлем жүйелерінің тиімділігін және
қауіпсіздігін арттыру, тәуекелдерді басқару және төлем жүйелерін
қадағалаудың тиімді жүйесін құру бойынша одан әрі шаралар қабылдануда.
Төлем жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қолдау мақсатында Ұлттық төлем
карточкалары жүйесін дамытуға және төлем жүйелеріне арналған жаңа Резервтік
орталық құруға ерекше көңіл бөлінетін болды.
Ресми органдар тереңдеп келе жатқан экономикалық мәселелерге
ортасында банктерді қайта капиталдандыру және экономикалық қызметке қолдау
тұрған Ұлттық мұнай қорынан қаржыландыратын 10 млрд доллар сомаға кризиске
қарсы жоспарды дайындай отырып жауап қатты. Кризиске қарсы жоспар басқа
бюджеттік шаралармен,орталық банктің өтімділігіне қолдаумен және қаржылық
қадағалау агенттігі тарапынан реттеу шараларымен толықтырылады.
Экономикалық даму жылдары жинақталған мемлекеттік шетел активтерімінің
үлкен қорымен және мемлекеттік борыштың төмен деңгейінде ресми органдар
кризисті еңсеру бойынша шаралар қабылдау үшін жақсы жағдайда тұр. Орталық
банктің резервтері шамамен 20 млрд доллар деңгейінде тұрақталды және
құнсызданудан кейін айырбас бағамына қысым азайды.
ЖІӨ - нің осы жылы 2 пайызға қысқарады, ал 2010 жылы ол 2 пайызға
қалыпты өседі деп күтіліп отыр. Мұнай бағасының төмендеуі ағымдағы
операциялардың сальдо шоты қайтадан дефицит болатындығына әкеледі, алайда
бұрынғыдай тұрақты тікелей шетелдік инвестициялар және екі жақты негізде
болатын жаңа қаржыландыру кезінде төлем балансы тұтастай алғанда тұрақты
болып қалады. ТБИ өлшейтін инфляция бәсең сұраныс жыл басында жүргізілген
құнсыздану нәтижесінде импортқа шығыстың өсуіне аудара салатын
өндірушілердің мүмкіндігін шектейтіндіктен алда да ТБИ ұстап тұрады.
Экономиканың әлсіреуі және кризисті еңсеруге жұмсалған айтарлықтай шығыстар
2000 жылдан бері алғаш рет осы жылы бюджет дефицитіне алып келеді.
ХВҚ келісімінің баптарының IV бабына сәйкес Қор мүше
мемлекеттермен жыл сайын әдетте екі жақты талқылау жүргізеді. ХВҚ
қызметкерлер тобы елге келіп, экономикалық және қаржылық ақпарат жинайды
және елдің ресми органдарымен экономикадағы өзгерістерді және экономикалық
саясатты талқылайды. Қызметкер ХВҚ штаб - пәтеріне оралғаннан кейін
Атқарушы кеңесті талқылау үшін негізді құрайтын баяндама дайындайды.
Талқылау аяқталғаннан кейін ХВҚ басқарушы - директор Кеңестің Төрағасы
ретінде атқарушы директорлардың пікірін түйіндейді және осы түйін елдің
ресми органдарына жіберіледі.
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007 - 2011
жылдағы арналған тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі жұмыс жалғастырады.
Бұл ретте Үкімет Қазақстанның ТМД мен Орталық Азияда қаржы ағындарына
тиімді қайта бөлуді қамтамасыз ететін өңірдің негізгі қаржы орталығы
ретінде қалыптасуы үшін барлық күш - жігерді жұмсайды.
Сонымен, макроэкономикалық жағдайды тұрақтандыруда Ұлттық Банктің
ақша нарығында жүзеге асыратын, өйткені олар экономиканың қаржы
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында ақша айналысын реттеуде таңдап
алынған тақырыптың өзектілігі еш дау тудырмайды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі – Қазақстан Республикасының
орталық банкі – Ұлттық Банк.
Зерттеу пәні – оның ақша – несие жүйесіндегі орны мен рөлі анықтайтын оның
жүргізетін операциялары.
Жұмыстың құрылымы дәстүрлі, кіріспеден, үш бөлімнен және
қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі негізделіп, Ұлттық
Банктің жүргізіп отырған ақша – несие саясатының бүгінгі күнгі бағыттары
айқындалған.
Жұмыстың бірінші бөлімінде Қазақстандық банк секторының даму
эволюциясына шолу жасалып, оның бүгінгі жағдайы талқыланған. Солнымен
қатар, бұл бөлімде Ұлттық Банктің құрылымы мен оның қызметінің құқықтық
негіздері қарастырылқан.
Екінші бөлімде Ұлттық Банктің елдің орталық банкі ретінде атқаратын
міндеттері мен функциялары толықтай талданып, оның ақша – несие саясатын
жүргізу бағыттары, құралдары, ақша нарығындағы операциялары зерделенеді.
Үшінші бөлімде Ұлттық Банктің халқаралық қаржылық ұйымдармен және
ТМД шеңберіндегі ынтымақтастығы қарастырылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыс тақырыбын талдау мен зерделеу
нәтижесінде жасалған қорытындылар мен тұжырымдар келтірілген.
Ι. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАНК ЖҮЙЕСІНДЕГІ АЛАТЫН
ОРНЫ МЕН РӨЛІ
1.1 Қазақстан Республикасы банк жүйесінің даму сатылары және қазіргі даму
беталыстары
Банк жүйесі – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы – ақшалай қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және олар бір – бірімен тығыз байланысты. Банктер
халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейдегі басқарумен тікелей
байланысты. Олар арқылы ұдайы үрдісіне қатысушылардың экономикалық
мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық
делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтың жинақтарын
және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да ақша қаражаттарын
тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп –
айырысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызмет түрлерін
көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің
айналысына тікелей ықпал етеді.
Банк жүйесі – жалпы ақша – несие механизм аясында қызмет атқаратын
орталық банк пен басқа да несиелік институттар жиынтығы.
Қазіргі күні еліміздің банк жүйесі егемендік алғаннан бері
жүргізіліп келе жатқан нарықтық инфроқұрылым ішінде ең тиімді қалыптасқан
жүйе болып отырғаны белгілі. Соңғы уақытта еліміздің банк жүйесінен ТМД
елдері тәжірибе алып та жүр.
Кеңес Үкіметі тұсында Қазақстанның өз банк жүйесі болмады, өйткені
республика аумағында КСРО-ның орталықтандырылған несие жүйесінің филиалдары
мен бөлімшелері жұмыс істеді. Сол себепті де банк жүйесінің тарихы КСРО
тарихымен және революцияға дейінгі Ресейдің тарихымен тығыз байланысты
болды. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кіреді: мемлекеттік банк,
акционерлік банк, өзара несие қоғамы, қалалақ банктер, ипотекалық несие
банкісі және басқа да несие мекемелері. КСРО - да банк реформасы 1987-1988
жылдары жүргізілді. Осы реформаның нәтижесінде КСРО мемлекеттік банксінің
және КСРО құрылыс банкісінің және негізінде өнеркәсіп құрылысы банкісі,
аграрлық өнеркәсіп банкісі және әлеуметтік тұрғын үй банкісі құрылды. КСРО
мемлекеттік банкісінің құрамына кіретін жинақ касса жүйесінің негізінде
Жинақ ақша банкісі құрылды, ал сыртқы сауда банкісінің негізінде сыртқы
экономика банкісі құрылды. Осы тұста КСРО мемлекеттік банкісі кәсіпорындар
мен ұйымдарға кассалық тұрғыдан және несие – есеп айырысу сияқты қызмет
көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкісі болып жарияланды.
КСРО өнеркәсіп – құрылыс банкісіне несие саясатын жүргізу, несие
жүйесінің тиімділігін арттыру жүктеліп капитал салымдарының , сонымен
бірге, өнеркәсіптегі, құрылыстағы, көліктегі және байланыстағы, КСРО
мемлекеттік жабдықтаудағы есеп айырысуларды қаржыландыру мен несиелеу де
оның міндетіне кірді. Банк кәсіпорындардың және шаруашылықтың бірлескен
салаларының есеп айырысу қызметін аграрлық - өнеркәсіптік кешенінің
кәсіпорындары үшін - КСРО аграрлық өнеркәсіп банкісі, сауда мен әлеуметтік
салалардығы кәсіпорындар мен ұйымдар үшін – КСРО әлеуметтік тұрғын үй
банкісі жүзеге асырса, ал халыққа КСРО жинақ банкісі қызмет көрсетті. КСРО
сыртқы экономика банкісі экспорттық және импорттық операциялар бойынша есеп
айырысуды жүзеге асырды.
Тұтастай алғанда, банктерді мамандандыру туралы идея банк жұмысын
тығырыққа тіреді, ал монополияланудан арылмады, несие тетігіне түбегейлі
өзгеріс енгізе алмады, керісінше, үлкен кедергі келтіріп, елеулі шығынды
қажет ететін көп буынды болуымен сипатталды. КСРО Мемлекеттік банкісінің
рөлі де көп төмендеп кетті – ол мамандандырылған банктердің жұмысына елеулі
ықпалын тигізе алады.
Бұл жағдайдан шығудың бірден – бір дұрыс жолы мыналар болды: банк
реформасын жүргізу, банк жүйесін батыс үлгісіндегі екі деңгейлі ұйымға
көшіру. Банк құрылымын қайта құру үшін мемлекеттік банктің монополиясын
банк деполарына тарату қажет болды 1988 жылға дейін орталық, коммерциялық
және инвестициялық банктердің қызметін орындайтын КСРО мемлекеттік
банкісінің әмбебап несие мекемесінен еш айырмашылығы болмады. [ 2, 3]
1990 жылдың желтоқсан айында ҚР егемендікке қол жеткізгеннен кейін
бірден нарықтық экономика талаптарына жауап бере алатын өзінің банк жүйесін
құруға кірісті. 1991 жылдың қаңтар айынды Қазақ КСР-ң банктер мен банктер
қызметі туралы Заң қабылданды. Оның мәні банк реформасының бастамасы
болудан көрінді. Осы заң қабылданғаннан кейін банк жүйесінің даму
эволюциясын негізгі 4 кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең (1988-1991жж.) – дайындалу кезеңі. Бұл кезеңде
республика тәуелсіздігін алғанға дейін Қазақстаннық банк жүйесін құрған 6
салалық банктер мемлекеттік банк, сыртқы экономикалық банк өнеркәсіптіп
құрылыс банк, несие - әлеуметтік банк, жинақ банк қайта құрылды.
Екінші кезең ( 1992-1993жж.) жоғары инфляция жағдайында (1992 ж. -
1258 % ,1993ж.- 2005% ) сапалық өсуіне қарағанда сандық көлемінің өсуімен
сипатталды. Осы кезең кәсіпорындар алған табыстары шығындарынан аз болды.
Құрылып жатқан банк жұйесін оны басқару керектігін түсінбеді. Ұлттық Банк
лицензия процедурасына жұмсақ талаптар қойды, соның салдарынан банктер
саны күн санап өсті. Олардың саны 1993 жылы 200 - ден асып кетті.
Екінші кезеңнің ерекшелігі сол, Қазақстан рубль зонасынан шығып,
өзінің ұлттық валютасы – теңгені енгізді. Теңге енгізілген сәттен бастап
Ұлттық Банк қызметі ел экономикасының даму проблемаларын шешуге бағытталды
және Ұлттық Банктің функцияларын рыноктық экономиясы дамыған елдердің
орталық банктерінің функцияларына жақындату жөнінде бірімізді қадамдар
жасалды.
Үшінші кезең (1994-2003 жж) – банк жүйесінің дамуындағы ең ұзақ
созылған кезең. Бұл кезеңде Ұлттық Банк банектердің құрылу процедураларына
қойылатын талаптарды қатайтты. Инфляцияның төмендеуі (1995 жылы 60%- тен
2003 жылы - 12 %-ке дейін ) және экономиканың дамуына бағытталған ұзақты
саясат өз жемістерін бере бастады, банктерге деген сенімділік артты. Банк
жүйесінде тек бәсекеге төтеп бере алған банктер ғана қалды.
1994 жылы Ұлттық Банктің ақша - несие саясаты реттеудің классикалық
үлгілерін ескере отырып жүзеге асырыла бастады, олардың бастылыры мыналар:
берілетін кредиттердің көлемін, қайта қаржыландырудың ресми ставкасының
деңгейін реттеу, міндетті резервтердің нормасын белгілеу және валюта
рыногындағы операцияларды жүргізу. 1994 жылдың екінші жартысында алғаш рет
қайта қаржыландыру ставкасы нақты көріністе оң болды. Сонымен бірге
мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) рыногы қалыптасуының басталуы да 1994
жылға сәйкес келеді.
1995 жылы Қазақстан экономикасы дамуының негізгі және оң
қорытындылары ретінде экономикалық құлдыраудың қарқындарын баяулату және
инфляция деңгейін едәуір төмендету болғаны белгілі. Жылдың қорытындылары
ақша – несие саясатының құралдары арқылы инфляцияның монетарлық негізінен
төмендете отырып, оның деңгейіне әсер етуге болатындығын көрсетті. Осы
жылдан бастап директивалық кредиттерді беру тоқтатылды. Экономиканы
кредиттеу функциясы Ұлттық Банктен екінші деңгейдегі банктерге ауысты, ал
Ұлттық Банк екінші деңгейдегі банктерді көп жағдайда олардың өтімділігін
қолдау мақсатында кредиттеуді жүзеге асыра отырып, орталық банктерге тән
ақша – несие және волюталық реттеудің функцияларын атқара бастады.
Сондай – ақ Қазақстанда өз Банкнот фабрикасының ашылуы, банкаралық валюта
рыногының құрылуы мен қалыптасуы, сауда жүргізудің электронды сауда
жүйесіне ( ЭСЖ ) көшу осы жылдың маңызды оқиғасы болды.
1996 жылы Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі даму жылдарында
бірінші рет ЖІӨ-нің өсуі байқалды, инфляция қарқыны және теңгенің айырбас
бағамының девальвациясы айтарлықтай төмендеді.
Қазастанның 1996 жылғы шілдеде ХВҚ Келісімінің 8 - бабы бойынша
міндеттемелер қабылдауы маңызды кезең болды, бұл ағымдағы операциялар
бойынша теңгенің айырбастылығын ресми түрде нығайтты және шектеулерден
еркін, көп жақты төлем жүйесіне көшуге мүмкіндік берді. Осы жылы Қазақстан
ТМД елдерінен ішінде бірінші рет Банк жүйесінің активтерді жіктеу,
менеджмент сапасы, бухгалтерлік есептің жаңа принціптері және есепшот
жоспары бөлігіне қатысты халқаралық стандарттарға көшу бағдарламасын
қабылдады. Осы кезеңде Қазақстан қор биржасында валюта фьючерстері бойынша
сауда – саттықтың басталуы жатады.
1997 жылы РЕПО және РЕПО операцияларының белсенді түрде жүргізіле
басталуы, биржаның операцияық практикасында СВОП - операцияларының
енгізілуі байқалды.
1998 жылы әдемдік қаржы рыногтарында дағдарыстық ҚРҰБ шиеленісуі
және Қазақстанның экспорт тауарлары конъюктурасының нашарлауы жадайларында
Ұлттық Банктің ақша – несие саясатының негізгі міндеттері қаржы жүйесінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету, ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтау және банк
жүйесін нығайту болды.
Ұлттық Банк елдің ішкі қаржы секторын қорғау үшін ақша – несие
саясатын нығайтты. 1998 жылғы елеуді оқиғалардың бірі Ұлттық Банктің
республикалық бюджет тапшылығын тікелей кредиттеу практикасын тоқтатуы
болды.
1999 жыл. Әлемдік қаржы дағдарысының әсері салдарынан сауда
әріптестері – елдері валюталарының құнсыздануы нәтижесінде төмендеген
Қазақстандық экспорттың бәсекелестік позициясын қалпына келтіру үшін 1999
жылдың сәуір айында теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамының режимі
енгізілді. Осы уақытта валюта рыногы еуросегменттік қалыптасуы, жеке
тұлғалардың мерзімді депозиттерін сақтандыру жүйесін қосу жатады.
2000 жыл. Ұлттық Банк ХВҚ алдында барлық міндеттемелерін мерзімінен
бұрын өтеді. "Қазақстан ипотекалық компаниясы" жабық акционерлік қоғамы
(ЖАҚ) құрылды, Процессинг орталығы ЖАҚ құрылды, вексельдік қайта
қаржыландыру жүйесін енгізу басталды. 2000 жылдың қазанынан бастап
Қазақсанның Ұлттық Банкі мүшесі болып табылатын Сақтандыруды қадағалау
органдарының халқаралық ассоцациясының ( IAIS ) негізгі принціптері мен
стандартарына сәйкес әзірленген "Сақтандыру қызметі туралы " Заң
қабылданды.
2001 жылы мемлекеттік инвестициялық қызметтің тиімділігін жетілдіру
және арттыру, өндірістік инфроқұрылымды және өңдейтін өндірісті дамыту, ел
экономикасына сыртқы және ішкі инвестицияларды тартуға қолдау көрсету
мақсатында Қазақстанның Даму Банкі құрылды. "Қазақстан Актуарлық орталығы "
ЖАҚ құрылды, оның негізгі бағыттарының бірі сақтандыру рыногы мен зейнетақы
қызметін көрсету рыногында актуарлық қызметті көрсетуге қолдау беру болып
табылады.
2002 - 2003 жылдары Ұлттық Банктің жүргізген ақша – несие саясаты
шеңберінде оның ақша – несие рыногынде жүргізілетін негізгі операциялары
бойынша ресми ставкалары төмендетілді, соның нәтижесінде экономикадағы
банктік поцестік ставканың деңгейі төмендеп, экономикаға берілген несие
көлемі ұлғайды. Банктер қызметі одан әрі жетілдіріп, олардың халқаралық
капитал рыногінде қатысу мүмкіндігін алу үшін және ондағы бәсекеге
қаблеттілігін арттыру мақсатында халқаралық стандарттарға жақындату
жұмыстары жүргізілді.
Төртінші кезең (2004 жылдан қазыргі кезге дейін ) – банк жүйесі
халқаралық стандарттарға көшуге бет алды. Қазіргі республикалық банк жүйесі
екі деңгейден тұрады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан
Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы
банк жүйесінің жоғары деңгейін білдіреді. Ерекше құқықтық мәртебесі бар
Қазақстанның Даму банкін қоспағанда, барлық өзге банктер
төменгі деңгейдегі банктер болып саналады.
2004 жылдан бастап банк қызметін қадағалау үшін арнайы құрылған
уәкілетті орган – Қаржы ұйымдары және қаржы рыногін мемлекеттік реттеу мен
қадағалау Агенттігіне жүктелді, оның басты мақсаты болып инфляцияның
қалыпты деңгейінде ұстап тұру үшін жағдай қалыптастыру болып бекітілді.
2005 - 2006 жылдары Қазақстанның банктік секторы тұрақты дамыды.
Бұған қолайлы сыртқы экономикалық конъюктура және Қазақстандағы
макроэкономикалық дамудың жолдары тұрақты қарқыны ықпал етті. Мұнай деген
әлемдік жоғары бағалар және Қазақстан Республикасында мұнай өндірудің
ұлғаюы мұнай секторы кірістерінің күрт өсуіне әкелді, бұлардың бір бөлігі
әлеуметтік саланың кезек күттірмес қажеттіліктеріне және инфроқұрылымды
жетілдіруге бағытталды. Нәтижесінде халықтың өмір сүру деңгейі тез
жоғарылады. 2006 жылы ЖІӨ - ның жылдық өсімі болжамды мәннен 2,1 пайыздың
пунктке арта түсіп, 2005 жылдағы деңгейге қарағанда 10,6% - ды құрады. Бұл
ретте халықтың жан басына шақанда ЖІӨ 2006 жылдың қорытындылары бойынша
5083 АҚШ долларын құрады. Бұл көрсеткіш 2000 жылдан бергі кезең ішінде үш
еседен астам өсті, ал экономика осыдан алты жыл бұрынғысынан екі есе дерлік
үлкен болды. Бұл ретте мұнай секторының үстеме кірістерінің едәуір бөлігі
қазіргі кезде активтері 15,2 млрд.доллар ( ЖІӨ-нің 17 пайызы ) болып
отырған Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына бағытталды. Мұнай және
мұнай емес секторлар кірістерінің динамикалы түрде түсуі бұрынғысынша
айтарлықтай профицит байқалып отырған бюджеттің нығаюына көмегін тигізді.
Елдің сыртқы экономикалық қызметінің көрсеткіштері де жоғары болып отыр;
2007 жылдың 15 ақпанына берілген деректер бойынша Ұлттық банктің таза
халықаралық резервтері ағымдағы бағамен 22,0 млрд. АҚШ долларын құрады,
Ұлттық қордың ақшасын қосқанда еліміздің халықаралық резервтері ағымдағы
бағамен 37,3 млрд.АҚШ долларын құрады. Ұлттық Банктің таза халықаралық
резервтерінің өсуі 2007 жылдың ақпанында ақша базасының 9,0 % - ға ( немесе
125,3 млрд.теңгеге ) кеңеюіне себепші болды.
Қазақстандық банк жүйесінің, соның ішінде Ұлттық Банктің соңғы
жылдардағы даму тенденцияларын берілген монетарлық көрсеткіштер динамикасы
сипаттайды. 2006 жылдың қорытындысы бойынша, банк құрайды, бұл Шығыс Еуропа
елдерінің деңгейіне сәйкес келеді. Қаржы рыногының басқа көрсеткіштері
бойынша да Қазақстан осы елдердің деңгейіне жақындап келеді. Қаржы ұйымдары
халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына көшірілді. Депозиттерді
сақтандырушылардың халықаралық ұйымының ұсыныстарын ескере отырып, екінші
деңгейдегі банктерге салынған депозиттерді міндетті кепілдендіру туралы
заңнама жетілдірілді. Ипотекалық кредиттерді кепілдендіру қоры мен алғашқы
кредиттік бюро құрылды. Жүйесінің жиынтық жеке қаржысы 2003 жылдан бері 5,6
есе өсіп, қазіргі кезде жеті миллиард АҚШ долларын құрады. Осы кезең ішінде
банктердің активтері 5,7 еседен астам ұлғайып, 51,7 миллиард АҚШ долларын
құрады. Екінші деңгейдегі
1 кесте - Қазақстан Республикасының халықаралық резервтері және ақша базасы
Ағымдағы Тұрақты
бағалармен бағалармен
Таза халықаралық резервтер, 22 011,0 21 938,9
млн.доллар, оның ішінде:
Алтын - валюта қорының таза активтері 20 530,9 20 530,9
Алтын 1 480,1 1 408,1
Ақша базасы, млрд.тг. 1 516,3 1 516,3
Тар ақша базасы, млрд.тг. 1 348,4 1 348,4
Екінші деңгейлі банктердің ¥лттық 167,9 167,9
Банктегі мерзімді депозиттері,
млрд.тг.
KZTUSD (кезең аяғында) 143,00 145,00
Алтынның бағасы (1 троялық унцияға 668,25 635,70
USD-мен)
Ескерту - ҚР Қаржы министрлігі, Қазақстанның Ұлттық Банкі
банктер активтерінің ішкі жалпы өнімге қатынасының көрсеткіші 75,4 пайызды
құрайды, бұл Шығыс Еуропа елдерінің деңгейіне сәйкес келеді. Қаржы
рыногының басқа көрсеткіштері бойынша да Қазақстан осы елдердің деңгейіне
жақындап келеді. Қаржы ұйымдары халықаралық қаржы есептілігі стандарттарына
көшірілді. Депозиттерді сақтандырушылардың халықаралық ұйымының ұсыныстарын
ескере отырып, екінші деңгейдегі банктерге салынған депозиттерді міндетті
кепілдендіру туралы заңнама жетілдірілді. Ипотекалық кредиттерді
кепілдендіру қоры мен алғашқы кредиттік бюро құрылды. [ 1 ]
Банк жүйесі еліміздің әлеуметтік - экономикалық дамуының белсенді
тұтқасына айналып қоймай, бұқара халықтың да өмір - тұрмысына батыл енді.
Банк кызметі түрлерінің көбеюі, олардың тұынушылардың төлем қабілетіне
сәйкестендірілуі, өзара бәсекелестік банк қызметінің жаңа деңгейге
көтерілгенін көрсетеді.
Халықаралық сарапшылар Қазақстанның банк жүйесін ТМД аумағы
бойынша көшбасшы деп таныды. Банктердің жиынтық меншік капиталының баламасы
шамамен 1,4 миллиард АҚШ долларына, жиынтық активтері 10,5 миллиард АҚШ
долларына жетті. Банк активтерінің 60 пайызы экономикаға кредиттер түрінде
орналастырылады. 2003 жылдан бастап барлық банктер қаржылық есеп берудің
халықаралық стандарттары бойынша жұмыс істейді. Сондай - ақ банктік жұмыс
жүйесіне Базель келісімінің талаптарын енгізуді қолға ала бастады. Банк
өнімдері, банк қызметінің түрлері Еуропада да,
Қазақстанда да бірдей. Батыс банктерінің Қазақстанға енуі қазақстандық
банктер үшін бәсекелестікті күшейтеді.
Қазіргі күні еліміздің қаржы секторында несиелендірудің үш
деңгейлі
жүйесі дамып келеді. Қор рыногының, оның ішінде ішкі институционалдық
инвесторларды дамыту және инвестициялау мүмкіндіктерін кеңейту,
инвесторлардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды күшейту, корпоративтік
басқаруды жақсартуға арналған ынталандыруды көтеру жөніндегі құқықтық
негіздері жетілдіріліп отыр. Инвестициялық үлестік қорлар құрылып,
Секьюритилендіру туралы Заң қабылданды. Еуропалық одақтың стандарттарын
енгізе отырып және бақылаудың халықаралық стандарттарын одан әрі енгізу
үшін қаржы ұйымдарының қызметін, тәуекелдерді басқару, топтасқан бақылау
жүйесін заң реттеу бөлігінде нормативтік - құқықтық келісімдер қабылданды.
Елімізде банк секторын реформалау табысты жүзеге асырылды. Алдағы
міндет - банк жүйесін тұрақты дамытып, дағдарыстық жағдайларға жол бермеу.
Қазіргі кезде қазақстандық банктер өз капиталдарын сыртқы рынокқа шығаруға
және тартымдылық жағдайда займдар тартуға мүмкіндіктері бар. Олардың
ресурстық базаларының артуы экономиканы несиелеу бойынша қызметін белсенді
жүргізуге мүмкіндік беріп отыр. Отандық банктер халықаралық операциялар,
әсіресе ТМД аумағында жұмыс істеуге ынта таныта бастады. Бірақ, бұл
мәселеде қаржы жүйесінде тәуекелділік жүйесінің өсіп отырғанын айта кеткен
жөн. Егер олар басқара білмесе, оның соңы қаржы
дағдарысына соқтыруы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі жүргізген 2010 жылғы қаңтарда
Кредит нарығының жағдайы және параметрлерінің болжамы тұрақты тексеру
нәтижелері 2009 жылғы 4 - тоқсанда кредит портфелі сапасының нашарлауы
қарқынының төмендегенін көрсетіп отыр. Қаржылық емес ұйымдар кредиттік
ресурстарды айналым қаражатын толықтыру және бұрын алынған кредиттерді
қайта құрылымдау үшін тартады. Бөлшек кредиттеу нарығында банктер
ипотекалық заемдарға қарағанда, тұтынушылық кредиттеуге біршама көбірек
басымдық беруді жалғастырып отыр. Несиені қайтару проблемалары тап қазір
емес, кейінірек туындай бастауы мүмкін. Сондықтан банктер қарыз портфелінің
сапасына назар аударулары маңызды.
Екіншіден, банктердің қарыз портфелі қажетінше әртараптандырыл-маған.
Несиелер негізінен тауар өндірісі экономиканың экспортталмайтын
секторындағы немесе қызмет көрсету жобалары үшін беріліп келеді. Бұлар
-құрылыс пен сауда салалары. Бұл жалпылай алғанда, экономикаға, сондай - ақ
банк секторындағы жағдайға да әсер етуі мүмкін.
Үшіншіден, банктер халықаралық рынокта байланыстар жасауға мүмкіндік
алып отыр, бүгінде соны белсенді пайдаланып келеді. Тек өткен жылдың ішінде
резидент еместерден тартқан займдарының көлемі 62 пайызға артты. Банктердің
сыртқы рынокқа орналастырған қарыздық құнды қағаздарының көлемі үш есеге
өскен. Бірқатар банктер өздерінің бизнестерін өзге елдерде дамыта бастады.
Өткен жылы резидент еместердің займдары 50 пайызға, ал осы жылдың тоғыз
айында 72 пайызға өсті. Жалпы сыртқы қарыз 2008 жылы 9,4 млрд. АҚШ
долларына ұлғайып, 41,5 млрд. долларға жетті. Соның ішінде банк секторының
сыртқы қарызы былтырғы жылы екі есе ұлғайып, 13,9 млрд. долларды немесе ЖІӨ-
нің 25 пайызын дерлік құрады.
Алайда, банк секторының халықаралық рыноктан орасан зор қаржы
ресурстарын тарту есебінен өтімділігінің шектен тыс болуы, кірістердің және
халықтың тұтынуының өсуі, мемлекеттік бюджет шығыстарының едәуір қарқынды
өсуі айналымдағы ақша массасының ұлғаюына, сәйкесінше, инфляцияның артуына
түрткі болды. Ұлттық банктің мәліметі бойынша, 2006 жылы инфляцияның жылдық
көрсеткіші 8,6 пайызды құрады, жекелеген айларда, атап айтқанда, мамыр
айында ол 9 % -ға жетті. Бұл жоғары көрсеткіш,
оның одан әрі өспеуіне кепілдік жоқ. Сондықтан, Ұлттық банкке елімізде
бағаны тұрақтандыру жөніндегі барлық өкілеттік берілді. Ол сол өкілеттікті
пайдалануы тиіс. Сондай - ақ Үкімет бағаның өсуіне жол бермеудің кешенді
шараларын дайындауы керек.
Төртінші - Қазақстанның Бүкіләлемдік сауда ұйымына кірудегі қаржы
секторының дайындығы. Еліміздің бұл ұйымға ұмтылу перспективасы қаржы
саласында бәсекеге қабілеттілікті аса қажет етеді. Әрбір банк, әр қаржы
ұйымының өз даму стратегиясы болғаны жөн. Капиталды басқарудың, менеджмент
сапасын көтерудің озық үлгідегі шетелдік тәжірибесін қолдану тиімді.
Дегенмен, соңғы жылдары екінші деңгейлі банктердің бірқатары банкротқа
ұшырап, республиканың барлық банк секторы тоқырауға бағыт алады деген
шетелдік сарапшылардың пікірі бар. Ондай пікір көбіне банктердің сыртқы
қарыздарының көптігімен, ал несиені қайтарудың аздығымен байланыстырылуда.
Банктердің сырттан займ алу көлемінің артуы да аландаушылық тудырады.
Банк секторының дамуы көбінесе ел экономикасының жағдайымен
белгіленеді. Осы орайда республиканың БСҰ-ға мүшелікке енуінің қазақстандық
экономикаға әсері және оның нәтижесі банк секторларына қандай ықпал
жасайтыны үлкен проблема тудыруы мүмкін.
Қазақстанға шетелдік банктердің келуі кейбір жағдайларда оңды да
болмақ. Ол біздің елге деген сенімнің жоғарылығын айшықтап, инвестициялық
және іскерлік ахуалдарға жайлылық әкеледі. Сонымен бірге республика алдында
экономикаға әлемдік қаржы рыноктарынан инвестиция тарту мүмкіндіктерінің
аумағы кеңейеді. Бірақ бұл ресурстар халықаралық бәсеке мен саяси факторлар
ықпалымен елден оп - оңай шығарылып әкетілуі де мүмкін. Олай болған күнде
ұлттық экономиканың тұрақтылығына қауіп төніп, экономикалық дағдарысқа
алып бару ықтималдығы жоғары.
Халықаралық ақша массасының қозғалысына есікті айқара ашу, әсіресе,
қысқа мерзімді, жеткілікті капиталы жоқ немесе қаржы жүйесін реттеу дұрыс
емес елдер үшін аса қауіпті. Шындығында да, оңтүстік азиялық және
латынамерикалық елдердің тәжірибесіне сүйенсек, М2 ақша массасындағы және
ЖІӨ-дегі дағдарыс алдындағы жағдайда "қысқа" шетелдік инвестициялар үлесі
көп болып, тартылған қысқа мерзімді несие сомалары елдің алтын-валюта
қорымен деңгейлес немесе жоғары болғанын көрсетеді. Ал Қазақстан жағдайына
келетін болсақ, банк секторы сыртқы қарыздарының сын көтермейтін жағдайға
жеткені туралы пікірлер бар. Сыртқы қарыз көлемінің өсуі мен екінші
деңгейлі банктердің несие портфельдерінің сапасының төмендігі отандық банк
секторының дамуына кедергі жасайды. Екіншіден, банк дағдарысы қазақстандық
экономиканың құрылымдық бұзылуына алып барады. Тікелей тартылған шетелдік
инвестицияның басым бөлігі шикізат өнеркәсібіне, оның ішінде мұнай - газ
секторына салынып жатқаны белгілі. Қаржыландыру көздері негізінен, елімізде
жұмыс жасап жатқан трансұлттық компаниялардың өз қаржысы есебінен жүзеге
асырылып жатыр. Олармен байланысты өндірістер де соның есебінен
қаржыландырылады. Бұдан келіп шығатын қорытынды - отандық ірі компаниялар
екінші деңгейлі банктердің көмегіне жүгінбейді. Негізгі қаржы ағыны ұйымның
өз ішімен шектеліп қалады. Бұл несие ресурстарын ғана тарылтып қоймайды, ол
капиталдың салааралық құйылуына да тежеу салып, экономиканы
әртараптандыруға тұсау болмақ. Ірі компанияларды басқа секторларға
инвестиция салуға тарту еш нәтиже бере қойған жоқ. Өндіруші компаниялардың
өңдеу салаларды қаржыландыру көлемінің ұлғайғанына қарамастан, жалпы,
қаржыландырудағы үлесі мардымсыз. Тек жылжымайтын мүлікке қатысты
операцияларға инвестиция салу көлемі өсіп келеді. Екінші деңгейдегі
банктерді өндіру секторын несиелеуден шығару және өңдеуші саланың дамымай
отыруы, олардың жинақты инвестицияға трансформациялау құралы рөлін атқара
алмауына апарып соқтырды. Үшіншіден, біздің банктер шетелдік банктермен
салыстырғанда, өте шағын болып табылады. Мысалы, Ресейдегі ең үлкен банк -
Сбербанктің өзі әлемде 232-орынды иемденеді. Оның активтері 8 миллард
доллар. Бұл қазақстандағы барлық банктердің көрсеткіштерін қосқанның өзінде
де тым жоғары. Осы орайда қазақстандық банктердің елге шетелдік банктерді
жіберген кезде бәсекеге төтеп беруі қиынға соғуы мүмкін. Әрине, шетелдік
банктердің елге келуін ырықтандыру банк секторын капиталдандыруды көтеруге,
банк қызметінің сапасын жақсартуға, жаңа технологияларды өндіруге өте жақсы
әсер етуі тиіс. Бірақ мұндай шара, егер біздің Ұлттық банк жүйесі дамыған
және өзінің ресурстық базасы қуатты болып, шетелдік банктермен бәсекеге тең
қалыпта түсетін болса ғана өзін -өзі ақтайды. [ 4 ]
Атқарушы директорлар Қазақстан Республикасының алдында банк
секторындағы ағымдағы қиындықтар және әлсіз әлемдік конъюктура болып
көрінген маңызды міндеттер тұрғандығын атап өтті. Олар экономиканың әлемдік
құлдырау ықпалынан қорғауға көмектесі үшін ресми органдар қабылдаған
экономикалық саясат шаралары туралы, оның ішінде болжанбаған пайданы
зерделеп жинақтауының және ақша-кредит саясатын ырықтандырудың арқасында
мүмкін болып отырған бюджеттік ынталандыру туралы мақтай отырып пікірлерін
білдірді. Директорлар алдағы басты міндет экономикалық саясаттың кризиске
тиісінше жауапты шараларын сақтаған кезде банк секторларының кемшіліктерін
жоюда болып отырғандығын атап
өтті.
Инфляциялық қысым бәсеңдеген кезде директорлар ақша - кредит
саясаты, резерв талаптарының және ставкасының төмендеуін, сондай - ақ
өтімділікті тиісті көлемде ұсынуды қоса алғанда, тиісінше экономикалық
белсенділікті қолдауға бағытталғандығын дұрыс деп тапты. Олар болашақта
инфляцияны төмендейтін траекторияда ұстап тұру және қаржы секторы мен
экономиканы қолдау арасындағы тиісті тепе - теңдікті сақтаудың маңыздылығын
атап өтті.
Директорлар тұтастай алғанда айырбас бағамы негізгі экономикалық
көрсеткіштерге сәйкес келетін қызметкер бағасын назарға алды. Олар орын
алған жағдай кезінде және ақпандағы біржолғы құнсызданудан кейін
салымшылардың сенімділігін қалпына келтіру, корпорация секторларының ірі
валюта тәуекелдерінен туындайтын тәуекелдерді шектеу және инфляцияның
төмендеуіне ықпал ету үшін тұрақты айырбас бағамын сақтау маңызды. Соған
қарамастан ахуалдың тұрақтануына қарай анағұрлым икемді бағам саясатына
көшу тиімді деп санап отыр.
2009 жылға салық - бюджет саясатына өктемдік бағамын қолдап отыр.
Олар кризиске қарсы жоспар шеңберіндегі шығыстарды тиімділігіне баса назар
аударуға ұсыныс жасады және Самрұк - Қазына қоры арқылы жүргізілетін
шығыстардың айқын мониторингінің қажеттілігін атап өтті. Директорлар
кризиске жауап қату қажеттілігіне қарай салық - бюджет саясатының
икемділігін, сондай - ақ болашақта бюджеттік шоғырлану траекториясына қайту
міндеттемесін сақтау ниетін қолдады.
Осы және тағы да басқа банк секторының алдында тұрған проблемалар
2006 жылы өткен Қазақстан Қаржыгерлерінің VI Конгресінде коммерциялық
банктер мен билік органдарының өкілдерінің талқысына салынды. Қаржы, соның
ішінде банк секторының, одан ары дамуы мемлекеттік билік тарапынан қатаң
бақылауға алынатындығы айқындалды. Оның негізгі бағыттары 2009-2010
жылдарға арналған отандық қаржы секторының даму концепциясында көрініс
тапты. [ 5]
1.2 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қызметінің құқықтық негіздері
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының
орталық Банкі болып табылады және Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
жоғарғы (бірінші) деңгейін білдіреді Ұлттық Банк ҚР-ң орталық банкі ретінде
басқа елдердің орталық банктерімен және халықаралық қаржы ұйымдарымен
қатынаста ҚР-ң мүддесін қорғайды. Ұлттық Банк – бұл эмиссиялық, резервтік,
кассалық және есеп айырысу орталығы, зандылықпен белгіленген шекте норма
шығару және бақылау жүргізу кұқығына ие, банктердің банкі рөлін атқарады,
сондай - ақ ақша - несие және валюта саясатын жүргізетін бірден - бір ұйым.
Ол "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы" Қазақстан
Республикасының Заңында белгіленген шекте республика Президентіне есеп
береді, өз қызметінде Конституцияны, "Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі туралы", "Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі
туралы" Қазақстан Республикасының заңдарын және Қазақстан Республикасының
басқа да нормативтік құқықтық және заңнама актілерін, Қазақстан
Республикасы Президентінің актілерін, Қазақстан Республикасы жасасқан
халықаралық шарттарды, сондай - ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 31 желтоқсандағы №
1271 Жарлығымен бекітілген Ережені басшылыққа алады.
Ұлттық Банктің міндеттері, қызметінің қағидаттары, құқықтық мәртебесі және
өкілеттігі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Заңда
айқындалады.
Ұлттық Банк Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын
басшылыққа ала отырып, өз қызметін Үкіметпен үйлестіреді және онымен
тұрақты консультациялар өткізіп отырады, сондай - ақ, Үкіметтің
экономикалық саясатын ескере отырып, егер ол өзінің негізгі функцияларын
орындауы мен ақша- несие саясатын жүзеге асыруына қайшы келмейтін
болса, оны жүзеге асыруға жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасының заңдары негізінде және оларды орындау үшін
Ұлттық Банк өз құзыретіне жататын мәселелер бойынша республика аумағындағы
барлық банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың және олардың клиенттерінің, басқа да заңды және жеке тұлғалардың
орындауы үшін міндетті нормативтік құқықтық актілер шығарады. Сонымен
қатар, өзінің кұзыреті шегінде банк қызметінің жекелеген мәселелері бойынша
реттеуді және қадағалауды жүзеге асырады және банктер мен банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың жұмыс істеуі
үшін жалпы жағдайлар жасауға мүмкіндік туғызады. Ұлттық банктің мұндай
реттеу және қадағалау функциялары ақша - несие саясатының тұрақтылығын
ұстап тұруға, банктер кредиторларының, олардың салымшыларының және
клиенттерінің мүддесін қорғауға бағытталған.
Ұлттық Банк өзінің құзыреті шегінде басқа елдердің орталық
банктерімен
және коммерциялық банктерімен қарым - қатынастарда, халықаралық банктерде
және өзге қаржы - кредиттік ұйымдарда республика мүддесін білдіреді.
Өзінің міндеттерін орындау кезінде ол пайда алу мақсатын басшылыққа
алмайды, қызметі бойынша республика Президентіне бағынышты, бірақ өз
қызметін жүзеге асыруда оған заңнамада берілген өкілеттіктер шегінде
тәуелсіз.
Ұлттық Банк заңдылыққа сәйкес келесі функцияларды, өкілеттіктерді және
құқықтарды жүзеге асырады:
айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу арқылы бағалы қағаздарды
эмиссиялайды, республика аумағында банкноттар мен монеталардың жалғыз
эмитенті болып табылады;
Үкіметпен келісе отырып, оның мемлекеттік борышына қызмет көрсетуге
қатысады және Ұлттық Банктің мемлекеттік борышына қызмет көрсетеді;
банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор болып табылады;
банктің, қаржы кеңесшісінің, Үкімет агентінің функциясын жүзеге асырады;
төлем жүйесінің үздіксіз жұмыс істеуін ұйымдастырады;
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды,
өкілеттіктерді және құқықтарды жүзеге асырады.
Қолданыстағы заңдылыққа сай, Ұлттық Банк елдің мемлекеттік ақша-
несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден - бір орган болып
табылады. Ақша – несие саясатын жүзеге асыру үшін ол заңдылықпен
анықталған келесідей негізгі құралдарды пайдаланады:
ресми қайта қаржыландыру ставкасы;
ақша - несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының
деңгейлері;
ең аз міндетті резервтердің нормативтері;
ерекше жағдайларда операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейіне және
көлеміне қойылатын тікелей сандық шектеулерді белгілеу.
Ұлттық Банк қызметінің құқықтық негіздері Республиканың
қолданыстағы заңнамасына негізделеді. Оған сәйкес Банк төмендегі
функцияларды, өкілеттіктер мен құқықтарды жүзеге асырады:
өзіне жүктелген функцияларды жүзеге асыруға жағдай жасайтын және қаржы
нарығы инфрақұрылымының бір бөлігі болып табылатын ұйымдарды құруға және
оның қызметіне қатысады;
екінші деңгейлі банктердің жиынтық балансын және өз балансын жасайды және
тұрақты түрде жариялайды;
елдің есептік төлем балансын, халықаралық инвестициялық позицияны және
жалпы сыртқы борышын бағалауды қалыптастырады, төлем балансының қысқа
мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді болжамдық бағалауын әзірлеуге
қатысады, валюталық операцияларды тіркеуді, мемлекеттік кепілдіктері жоқ
мемлекеттік емес сыртқы қарыздар бойынша шарттардың мониторингін және
республика аумағында қызметін жүзеге асыратын резидент еместердің валюта
операцияларының мониторингін (валюта мониторингін) жүзеге асырады;
мемлекеттің ақша - несие және қаржы статистикасын қалыптастырады;
статистика жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органмен келісім бойынша оның
құзыретіне кіретін мәселелер бойынша төлем балансы, сыртқы борыш, ақша -
несие және қаржы статистикасы жөніндегі статистикалық есептілік тізбесін,
нысандарын, ұсыну мерзімін белгілейді және оны жинауды жүзеге асырады;
мемлекеттік органдар мен қаржылық ұйымдар үшін кадрлар даярлауға және қайта
даярлауға қатысады;
мемлекеттік органдардан, қаржылық және өзге де ұйымдардан, сондай - ақ
олардың қауымдастықтарынан (одақтарынан) өз функцияларын орындау үшін
статистикалық есеп және қажет болған жағдайда өзге де қосымша ақпарат
сұратуға және алуға құқылы;
Ұлттық Банк пен Үкімет немесе басқа да заңды тұлғалар арасында жасалатын
сенімгерлік басқару туралы шарттардың негізінде активтерді сенімгерлік
басқаруды жүзеге асырады;
вексельдердің бірінші сыныпты эмитенттерінің өтеу мерзімі бір жылдан
аспайтын коммерциялық вексельдерін қайта есепке алады;
депозиттер қабылдайды, ақша төлемдері мен аударымдарын жүзеге асырады,
бағалы қағаздар мен өзге де құндылықтарды сақтауға және басқаруға
қабылдайды;
қажет болған жағдайда республика аумағында және одан тыс жерлерде банктерде
және қаржы ұйымдарында шоттар ашады;
сыртқы борышты басқарудың мемлекеттік саясатына сәйкес банктер үшін сыртқы
заемдарды тарту көлеміне шектеулер енгізеді;
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын ескере отырып Ұлттық
Банк үшін бухгалтерлік есеп саясатын және әдістерін айқындайды;
банктерді, заңды және жеке тұлғаларды шарт жасау жағдайында қажетті талдау,
баспа және ақпарат материалдарымен қамтамасыз етеді, банк ісін
ұйымдастыруға консультациялық және іс жүзінде көмек береді және басқа да
қызметтер көрсетеді;
ақылы негізде банк операцияларын жүргізеді және басқа да қызметтер
көрсетеді, оның ішінде ҚР Ұлттық қорын, өзге де қорлар мен ұйымдарды
басқару жөнінде қызметтер көрсетеді.
Несиелерді қамтамасыз ету үшін жарамды деп санайтын депозиттік
сертификаттарды, борыштық бағалы қағаздарды сатып алады және сатады;
туынды қаржы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz