Нарықтық-экономикалық жағдайындағы тұлғаның құндылық бағдары мен өмірлік мағына бағдарының өзара байланысы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. НАРЫҚТЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫ МЕН ӨМІРЛІК МАҒЫНА БАҒДАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6

1.1 Нарықтық . экономикалық жағдайдағы тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2 Нарықтық.экономикалық жағдайындағы тұлғаның құндылыққа бағдарлануын психологияда теорялық шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.3Тұлғаның өмірлік мағына бағдарының ерекшеліктерін зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1.4 Тұлғаның құндылық бағдары мен өмірлік мағына бағдарының өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
1.5Теориялық бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49

2. НАРЫҚТЫҚ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫ МЕН ӨМІРЛІК МАҒЫНА БАҒДАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.1 Эксприменттік зерттеудің мақсаты, болжамы мен міндеттері ... ... ... ... ... . 51
2.2 Әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 52
2.3 Зерттеу барысы және мәліметтердің сандық.сапалық өңделу ... ... ... ... ... .. 57
2.4 Эксперименттік бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 77

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 81
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 86

Қоғамда дәстүрлі құндылықтармен қатар әрбір тарихи кезеңде пайда болған, әрбір әлеуметтік қауымдастық үшін маңызды құндылықтар өмір сүрді. Этникалық қауымдастықтар өзіндік ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды біріктіреді. Қоғамның дамуы, жылдардың өтуі, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға маңыздылығы жағынан өзгеріп, орын ауыстыруы тарихтан белгілі. Қоғамдағы үрдістердің даму қисынына байланысты тіршілікте, әрине, құндылық мәнін жоғалтуы мүмкін емес, тек мән берілмеуі ықтимал. Құндылық өте сирек кездесетін құбылыс, ол парасаттылықтан байқалады, рухани дамудың биік белестеріне жеткен адамдардың қасиеті.
Адам үшін ең басты құндылық, ең бағалы мәселе - өмір. Өмір – адамның күнделікті және өмір бойында жалғасатын тіршілігі. Тіршілік иесі ертеңін ойлап еңбек етеді, білім алады, тәжірибе жинақтауды, өмірдің мағынасы да сонда, жалғасы, ізбасары, көмекшісі болуында, қуаныш пен қайғы, бақыт пен бақытсыздық, тыныштық пен мазасыздық, бар мен жоқ сияқты құбылыстар алмасуын есепке алып, болжам жасап, шыдамдылық көрсетеді.
Адамның әлеуметтік ортаға қатынас жүйесінің негізгі элементі құндылықтарға бағдарлану болып табылады. Олар адамдардың әлеуметтік өзара әрекеттестігін, олардың қызығушылықтарының келісуі мен күресуі және адамның мінез-құлқы мен тұлғаның әлеуметтік өмірінің стратегиясын реттеп отырады.
Жаңа қазақстандық қоғам өз тарихында екінші онжылдықта өзгерістік сатыдан өтіп жатыр. Сапалық өзгерістерге қоғамның өмірлік әрекетіндегі барлық аумақтар еніп жатқаны сөзсіз, соның ішінде идеологиялық, ғылыми-дүниетанымдық және экономикалық парадигмалар пайда болуда.
Қазақстан мемлекетінің қалыптасуы тек қана жаңа саясаттық жүйені енгізумен ғана емес, сонымен қатар экономикалық тәртіптің ауысып, жаңа заманға сай жаңа қоғамдағы тұлғаның қалыптасуына әкелетін, жаңа нарықтық қарым-қатынастың пайда болуымен байланысты.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастары мен бәсекелестіктің өсуіне байланысты болып жатқан әртүрлі өзгерістер білім беру жүйесіне қойылатын талаптарды өзгертеді. Біздің мемлекетіміздің дамуының негізгі бағыттары «Қазақстан – 2030» стратегиясында сипатталған. Ол стратегияның жүзеге асуы үшін жас тұлғалардың бойында білімділік, құндылық бағдардың қалыптасуы және шыншылдық қасиеттерін қалыптастыру керек.
Қоғамның барлығы өзгеруде, соның ішінде; идеологиялық, ғылыми-әлемдік көзқарастар экономикалық белгілер барлығы дерлік. Қазақ ұлтымыздың қалыптасуы, тек жаңа саяси жүйенің қалыптасуын ғана емес, сонымен қоса, экономикалық трансформацияның қалыптасуы мен қоғамдағы тұлғаның жаңа заманда қалыптасуы әсер етеді.

1. Мясищев В.Н. Психология отношений: избр. психол. Труды/ под. ред. А.А. Бодалева. М.,2004.- 456 с.
2. Розанова В.А. Психология управления. – М.: Интел-Синтез, 1999.-353с.
3. Мощенко А.В. Основы экономической психологии. – М.; СГУ, 2004.-173с.
4. Экономическая психология. Социокультурный подход – СПБ.; Питер, 2000.- 65с.
5. Мощенко А.В. Психология менеджмента. – М.; СГУ, 2004.-187с.
6. Джакупов С.М., Аймаганбетова О.Х. Введение в экономическую психологию. – Алматы, 2005.-111с.
7. Ломов Б.Ф. Личность как продукт и субъект общественных отношений-М., 1989. – 60с.
8. Налчаджян А.А. Социально-психическая адаптация личности – Ереван, 1988.-398с.
9. Кузнецов П.С. Адаптация как функция развития личности- Саратов: Изд-во Саратов у-та, 1991.-129 с.
10. Аймаганбетова О.Х. Основы экономической психологии– Алматы: МАБ, 2003.-178 с.
11. Шибутани Т.Социальная психология.- М., Изд. Наука 1969.-102с.
12. Кузнецов П.С. Адаптация как функция личности– Саратов., 1991.-98с
13. Сухарев П.Л. Сетевой маркетинг. Построй свою пирамиду успеха- Спб.: Питер 2003.- 153с.
14. Фоксол Г. Психология потребителя в маркетинге – Спб.: Питер 2001.-248с.
15. Шихирев П.Н. Современная социальная психология – М.;2000-108с.
16. Градева Д. Социальная адаптация – М.; 1976-58с.
17. Личность в условиях социальных перемен – Алматы, 2000.-169с.
18. Орестова В.Р. Социально-психологические проблемы идентификации личности в качестве субьекта рыночных отношений // Мир психологии,2007-№3.С.25-31.
19. Политический анализ общественного мнения о предстоящем перехода страны на рыночные отношения / Под.ред. С.В. Рогачева. М.; 1990.-118с.
20. Гудечек Я. Ценностная ориентация личности. – М.; 1989.- С.102-109.
21. Бубнова С.С. Ценностные ориентация личности как многомерная нелинейная система // Психол.журнал. – 1999.–т 5. –С.38-44
22. Алексеева В.Г. Ценностное ориентации как фактор жизнедеятельности развития личности // Психол.журнал. – 1984.–т 4. – С.63-70.
23. Щерковин Ю.А. Проблема ценностных ориентаций и массовые информационные процесы // Психол.журнал. – 1982.–т 3. – С.135-140.
24. Здравмыслов А.Г. Потребности, интересы, ценности. – М.: Политиздат, 1986. – 222с.
25. Мокшанцев Р.И. Психология рекламы – Новосибирск: ИНФРА-М, 2002.-49с.
26. Психология. Полный энциклопедический справочник. / Под. ред. Б.Г.Мещаркова, В.П.Зинченко. – Спб. «прайм-Еврознак», 2007.-172с.
27. Иванова М.А., Титкова Н.А. Социально-психологическая адаптация иностранных студентов первого года обучения в вузе (Методические рекомендации преподавателям) – Спб. 1993.-725с.
28. Леонтьев Д.А. Психология смысла: природа, строение и динамика смысловой реальности. М., 1999. - 87 с.
29. Китов А.И. Личность и перестройка. Заменки психология. – М.: Профиздат, 1990.-84с
30. Ким А. Личность и структура социально-психологических знаний на современном – Алматы, 2003.-348с.
31. Попов И. Психология и экономика. – М.; 1989.-96с.
32. Хьелл Л., Зиглер Д. Теории личности. – Спб. Питер. 2006.- 731с.
33. Толочек В.А. Адаптация субьекта к социальной среде: парадоксы, парадигмы, психологические механизмы. // Мир психологии. – 2006-№3.
34. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. – М.: Педагогика, 1977. – 182 с.
35. Социальная психология / Под. ред. А.Н.Сухова, А.А.Деркача. – М.: Изб. центр «Академия», 2005
36. Фромм Э. Человек для себя. Иметь или быть. – Мн: Изд. В.П.Ильин. 1997
37. Дильтей В. Описательная психология. – М.: Изд-во МГУ, 1992. – 370 с..
38. Рубинштейн С.Л. Проблемы общей психологии. – М.: Просвещение, 1973 - 123 с.
39. Структура и личностные детерминанты экономического самоопределения субъекта // Психологический журнал. – 2008. - №2.- С. 5-15.

40. Анцыферова Л.И. О динамическом подходе к психологическому изучению личности // Психологический журнал. - 1981. - №2.- С. 8-18.
41. Леонтьев А.Н. Потребности, мотивы, эмоции: Конспект лекции. -М.: Изд-во МГУ, 1971. - С. 12-20.
42. Божович Л.И. Проблемы формирования личности / Л.И. Божович. – М.: Воронеж, 1995. - 64 с.
43. Яницкий М.С. Ценностное ориентации личности как динамическая система. Кемерово: Кузбасвузиздат, 2000. – 174 с.
44. Братусъ Б.С. К проблеме человека в психологии // Вопросы психологии. № 5. 1997. –С.3-19
45. Толстых Н.Н. Жизненные планы подростков и юношей // Вопросы психологии. - 1984. - №3. - С. 7-10.
46. Курбатов В.И. Анотомия и психология бизнеса. – Ростов на-Дону, 2006
47. Милославова И.А. Понятие и структура социальный адаптации.: - Л., 1974.- 141с.
48. Эльконин Д.Б. Психологическое развитие в детских возрастах. Воронеж, 1995.-84с.
49. Кон И.С. Психология юнешского возраста – М.: Просвещение, 1979. – 176 с.
50. Шустова Н.Е., Триценко В.В. Социально-психологическая адаптация молодежи и отношение к социальным нормам. // Психологический журнал. 2007 том 28. №1.-С. 24-32.
51. Сарнийт Ю.Р. Проблемы измерения социально-психологической структуры ценностных ориентаций: Автореф. – М., 1987.- 197с.
52. Гантер Б. Фернхам А. Типы потребителей: введение в психографику. / Лер.с.анг. под. ред. Андреевой И.К. – Спб: Питер 2001.- 714с.
53. Донская Л.Р. Гигиена и психология труда работников торговлии. – М: Экономика, 1979.-283с.
54. Лебедев – Любимов.А. Психология рекламы. – Спб: Питер. 2002.-285с.
55. Франкл В. Человек в поисках смысла: Сборник /Пер. с англ. и нем.
Общ. ред. Л.Я. Гозмана и Д.А. Леонтьева. – М.: Прогресс, 1990. – 168 с.
56. Фромм Э. Душа человека. - М.,1992. – 240 с.
Райгородский Д.Я. Практическая психодиагностика: Методики
57. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. –М.: Издательство Московского университета, 2007. -347с.
58. Юнг К.Г. Исследование феноменологии самости / Пер. с англ. –М.: «Рефл-бук», «Ваклер», 1997. –352с.
59. Психология личности. Учебное пособие / Под ред. проф. П.Н. Ермакова, В.А. Лабунской. –М.: Эксмо, 2007. –653с.
60. Абульханова-Славская К.А. Стратегия жизни. –СПб.: Алетейя, 2001. –220с.
61. Березина Т.Н. О многообразии смыслов жизни современной личности. // Личность и бытие: субъектный подход. –Краснодар, 2005. –С.53-60
62. Василюк Ф.Е. Психология переживания (анализ преодоления критических ситуаций). –М.: Издательство Московского университета, 1998. –200с.
63. Еникеев М.И. Психологическая диагностика. Стандартизированные тесты. –М.: «Издательство ПРИОР», 2002. –288с.
64. Дружинин В.Н. Варианты жизни. –М.: Аспект Пресс, 2000. –236с
65. Вилюнов В.К. Психологические механизмы мотивации человека. М.: Изд-во МГУ, 1990. – 121с.
66. Кузнецов П.С. Концепция соц. адаптации. Саратов, 2001.-126с.
67. Фромм Э. Душа человека. - М.,1992. – 240 с.
68. Сарнийт Ю.Р. Проблемы измерения социально-психологической структуры ценностных ориентаций: Автореф. – М., 1987.- 197с.
69. Гантер Б. Фернхам А. Типы потребителей: введение в психографику. / Лер.с.анг. под. ред. Андреевой И.К. – Спб: Питер 2001.- 714с.
70. Донская Л.Р. Гигиена и психология труда работников торговлии. – М: Экономика, 1979.-283с.
71. Лебедев – Любимов.А. Психология рекламы. – Спб: Питер. 2002.-285с.
72. Будинайте Г.Л., Корнилова Т.В. Личностные ценности и личностные предпочтения субъекта// Вопросы психологии, 1993, №5, с 99-105.
73. Клочко В.Е., Галажинский Э.В. Саморегуляция личности: системный взгляд. Томск: Изд-во ТГУ, 2000.
74. Леонтьев Д.А. Очерк психологии личности М.: Смысл 1997.
75. Клочко В. Е. Предмет современной психологии: человекообразование и психологическое обеспечение смысловой педагогики // Образование и социальное развитие региона. — Барнаул, 1995. — № 3-4. — С.204-113.
76. Оллпорт Г. Личность в психологии: Пер. С англ. — М.: КСП+; СПб.: Ювента, 1998. — 345 с.
77. Райгородский Д.Я. Практическая психодиагностика: Методики и тесты. Самара. Изд. Дом. Бахрах-М, 2003.-519с.
78. Леонтьев Д.А. Тест смысложизнных орентаций. М: Смысл, 1992.-713с.
79. Клейберг Ю.А. Психология девиантного поведения: Ученое пособие для вузов. М., 2001.-371с.
80. Готтсданкер Роберт. Основы психологического эксперимента. - М.; Изд-во МГУ, 1982. – 639с.
81. Леонтьев Д.А., Калашников М.О., Калашникова О.Э. Факторная структура теста смысложизненных ориентаций // Психологический журнал. - 1993. - №1. – С.58-64.
82. Вилюнов В.К. Психологические механизмы мотивации человека. М.: Изд-во МГУ, 1990. – 121с.
83. Евгени Турбецкой Смысл жизни. М.: 2003. 396с.
84. Леонтьев А.Н. проблемы развития психики. М.: Изд-во АПН РСФСР,1959.
85. Франкл В. Что такое смысл// Человек в поисках смысла. Часть III. Основы логотерапии. - М. 1990. 368с.
86. Түңлікбаева Э.М. Психологиялық зерттеулерде қолоданылатын негізгі ықтималды-статистикалық әдістер. - Алматы, 1999. – 146с.
87. Ганзен В.А., Балин В.Д. Теория и методология психологического исследования. - СПб., 1991.– 318с.
88. Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. – СПб., 1996. – С.447.
89. Суходольский Г.В. Основы математической статистики для психологов. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1972. – 742с.
90. Шакурова, З.А., Казанцева, Э.Р. Основы математической статистики для психологов / под ред. Ю.С. Багимова - Челябинск, 1993. – С. 5-30.
91. Чудновский В. Э. Проблема структуры смысла жизни как психологического феномена // Психологические, философские и религиозные аспекты смысла жизни: Материалы III-Vсимпозиумов / ПИ РАО. Под ред. В. Э. Чудновского. М., 2001. С. 156—164.
92. Чудновский В. Э. К проблеме адекватности смысла жизни // Мир психологии. 1999. № 2. С. 74. 80.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 96 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ФИЛОСОФИЯ және САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА

Жалпы және этникалық психология кафедрасы

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

НАРЫҚТЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫ МЕН ӨМІРЛІК
МАҒЫНА БАҒДАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ

6N0503 – Психология

Орындаған
2 курс магистранты ___________Абдрахманова Б.Т. __ _________2012 ж.

Ғылыми жетекші
психол.ғ.к., доцент Жұбаназарова Н.С.
___________2012 ж.

Норма бақылаушы ___________Баймолдина Л.О._____________2012 ж.

Қорғауға жіберілді
Жалпы және этник.қ
психология кафедра меңгерушісі
психол.ғ.к.,доцент _______________ Ташимова Ф.С. __ __________2012 ж

Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. НАРЫҚТЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫ МЕН ӨМІРЛІК
МАҒЫНА БАҒДАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6

1.1 Нарықтық - экономикалық жағдайдағы тұлғаның психологиялық
ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 6
1.2 Нарықтық-экономикалық жағдайындағы тұлғаның құндылыққа бағдарлануын
психологияда теорялық
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.3Тұлғаның өмірлік мағына бағдарының ерекшеліктерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1.4 Тұлғаның құндылық бағдары мен өмірлік мағына бағдарының өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1.5Теориялық бөлім бойынша
тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49

2. НАРЫҚТЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫ МЕН ӨМІРЛІК
МАҒЫНА БАҒДАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.1 Эксприменттік зерттеудің мақсаты, болжамы мен
міндеттері ... ... ... ... ... . 51
2.2 Әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3 Зерттеу барысы және мәліметтердің сандық-сапалық
өңделу ... ... ... ... ... .. 57
2.4 Эксперименттік бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 77

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 81
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 86

КІРІСПЕ
Қоғамда дәстүрлі құндылықтармен қатар әрбір тарихи кезеңде пайда
болған, әрбір әлеуметтік қауымдастық үшін маңызды құндылықтар өмір сүрді.
Этникалық қауымдастықтар өзіндік ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы
адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды біріктіреді. Қоғамның дамуы,
жылдардың өтуі, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға
маңыздылығы жағынан өзгеріп, орын ауыстыруы тарихтан белгілі. Қоғамдағы
үрдістердің даму қисынына байланысты тіршілікте, әрине, құндылық мәнін
жоғалтуы мүмкін емес, тек мән берілмеуі ықтимал. Құндылық өте сирек
кездесетін құбылыс, ол парасаттылықтан байқалады, рухани дамудың биік
белестеріне жеткен адамдардың қасиеті.
Адам үшін ең басты құндылық, ең бағалы мәселе - өмір. Өмір – адамның
күнделікті және өмір бойында жалғасатын тіршілігі. Тіршілік иесі ертеңін
ойлап еңбек етеді, білім алады, тәжірибе жинақтауды, өмірдің мағынасы да
сонда, жалғасы, ізбасары, көмекшісі болуында, қуаныш пен қайғы, бақыт пен
бақытсыздық, тыныштық пен мазасыздық, бар мен жоқ сияқты құбылыстар
алмасуын есепке алып, болжам жасап, шыдамдылық көрсетеді.
Адамның әлеуметтік ортаға қатынас жүйесінің негізгі элементі
құндылықтарға бағдарлану болып табылады. Олар адамдардың әлеуметтік өзара
әрекеттестігін, олардың қызығушылықтарының келісуі мен күресуі және адамның
мінез-құлқы мен тұлғаның әлеуметтік өмірінің стратегиясын реттеп отырады.
Жаңа қазақстандық қоғам өз тарихында екінші онжылдықта өзгерістік
сатыдан өтіп жатыр. Сапалық өзгерістерге қоғамның өмірлік әрекетіндегі
барлық аумақтар еніп жатқаны сөзсіз, соның ішінде идеологиялық, ғылыми-
дүниетанымдық және экономикалық парадигмалар пайда болуда.
Қазақстан мемлекетінің қалыптасуы тек қана жаңа саясаттық жүйені
енгізумен ғана емес, сонымен қатар экономикалық тәртіптің ауысып, жаңа
заманға сай жаңа қоғамдағы тұлғаның қалыптасуына әкелетін, жаңа нарықтық
қарым-қатынастың пайда болуымен байланысты.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастары
мен бәсекелестіктің өсуіне байланысты болып жатқан әртүрлі өзгерістер білім
беру жүйесіне қойылатын талаптарды өзгертеді. Біздің мемлекетіміздің
дамуының негізгі бағыттары Қазақстан – 2030 стратегиясында сипатталған.
Ол стратегияның жүзеге асуы үшін жас тұлғалардың бойында білімділік,
құндылық бағдардың қалыптасуы және шыншылдық қасиеттерін қалыптастыру
керек.
Қоғамның барлығы өзгеруде, соның ішінде; идеологиялық, ғылыми-әлемдік
көзқарастар экономикалық белгілер барлығы дерлік. Қазақ ұлтымыздың
қалыптасуы, тек жаңа саяси жүйенің қалыптасуын ғана емес, сонымен қоса,
экономикалық трансформацияның қалыптасуы мен қоғамдағы тұлғаның жаңа
заманда қалыптасуы әсер етеді.
Қоғам талабына сай даму кезеңінде ең қажеттісі жаңа мазмұн, жаңа
ақпаратты меңгеріп ыңғайына қарай қолдану білікті мамандарға қойылатын
негізгі талаптардың бірі.
Зерттеу көрсеткіші бойынша, Қазақстандағы жаңа ұрпақтардың
адамгершілік өркендеу дәрежесіне үйретуге деген жүйемен қатынасты
көзқарастар мен жаңа тұжырымдамалар, нарықтық-экономикалық бағдарларға
күннен күнге тиесілі болып келеді.
Осы орайда біз зерттеу жұмысымыздың мәселесін ашуда бірінші ең басты
маңыздылықты нарықтық-экономикалық жүйенің психологиялық ерекшеліктерін
сараптап, содан соң тұлғаның құндылықтарға бағдарлану мен өмірлік мағына
бағдарының ерекшеліктерін және осы мәселені зерттеген отандық, әлемдік
ғылымдардың еңбектерін зерттеуді мақсат тұттық.
Құндылық мәселесінің әртүрлі аспектілерін отандық ғалымдарда зерттеген
болатын. Мысалы: жеке тұлғаның құндылықтарға бағдарлануы теориялық
практикалық негіздерін, И.Д. Багаева, З.И. Васильиева, Д.Ә.Нұрғалиева,
жастардың құндылық бағдарын әлеуметтік тұрғыдан В.Я.Ядов, Б.Ф. Ломов
зерттесе, жеке тұлғаның құндылық бағдарын қалыптастырудың педагогикалық
негіздерін А. Балабекова, И. Сихимбаева, Р.Р.Наховка және тағы басқалар
қарастырған. Ал тұлғаның мағына құндылықтарын К.А. Абульханова-Славская,
В.С. Котляков, Т.Н. Березин, П.В. Симонов,А.Н. Леонтьев, В.Франклдвң
жұмыстарынан кездестіруге болады.
Бүгінгі таңда нарықтық-экономикалық жүйелерді өзара әрекетті.
Сондықтан да қазіргі нарықтық-экономикалық жағдайда тұлғаның құндылықтарға
бағдары мен өмірлік мағына бағдарының ерекшеліктері жан-жақты талданып өз
дәрежесінде жүзеге асуы мен қоғамдық салада зерттеу аса маңызды мәселе
болып табылады.
Ғылыми жаңалығы: Әлемдік және отандық ғалымдардың еңбектерін
басшылыққа ала отырып, тұлғаның құндылықтарға бағдары мен өмірлік мағына
бағдарының ерекшеліктерін кешенді зерттеп, оны практикаға енгізу жолдарын
анықтау.
Практикалық маңыздылығы: Алынған эксперименттік зерттеу нәтижелері
нарықтық экономикалық жағдайдағы жастардың құндылықтарға бағдары мен
өмірлік мағына бағдарының психологиялық ерекшеліктерін анықтауға өз үлесін
тигізеді.
Зерттеудің мақсаты: Нарықтық-экономикалық жағдайындағы тұлғаның
құндылықтарға бағдары мен өмірлік мағына бағдарының ерекшеліктерін
зерттеу.
Зерттеу пәні: Нарық жағдайындағы тұлғаның құндылыққа бағдары мен
өмірлік мағына бағдарының психологиялық ерекшеліктері.
Зерттеу нысаны: Нарық уақытына дейінгі тұлғалар (45- 60 жас) және
нарық уақытындағы тұлғалар ( 18- 25 жас) – 60 адам.
Зерттеудің жалпы болжамы: Тұлғаның құндылықтарға бағдары мен өмірлік
мағына бағдарына, нарықтық экономикалық жағдайлар тікелей әсер етеді.
Жеке болжамдар:
1) нарықтық-экономикалық жағдайдағы тұлғаның құндылықтарға
бағдарлануының өзіндік ерекшеліктері болады.
2) құндылықтарға бағдарлану ерекшеліктері мен өмірдің мағынасын ұғыну
деңгейінің арасында өзара байланыс бар.
Зерттеудің міндеттері:
- Нарықтық-экономиканың психологиялық ерекшеліктерін теориялық талдау;
- Тұлғаның құндылыққа бағдарлануын мәселесін психологиялық зерттеу;
- Нарықтық-экономикалық жағдайындағы өмірлік мағына бағдарының
ерекшеліктерін эксперименттік зерттеу;
- Зерттеу болжамын дәлелдеу;
- Зерттеу мәліметтерін сандық-сапалық психологиялық талдау жасау.
Зерттеудің мақсат, міндеттеріне орай, нарықтық-экономикалық жағдайындағы
тұлғаның құндылық бағдары мен өмірлік мағына бағдарының өзара байланысын
эксперименттік талдауда, мына әдістемелерді қолдандық:
Зерттеу әдістемелері:
1.М.Рокичтін құндылықтарға бағдарын зерттеуге арналған әдістемесі.
2.Б.С.Кругловтың Құндылықты бағдар жүйесінің қалыптасуының деңгейін
анықтау әдістемесі.
3.Х.Ниемидің өмірдің мағынасын ұғынуларды зерттеуге арналған
әдістемесі.
4.Нарық жағдайындағы тұлғаның құндылықтарға бағдарлану ерекшеліктерін
анықтауға арналған авторлық анкета.

1. НАРЫҚТЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ТҰЛҒАНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЫ МЕН
ӨМІРЛІК МАҒЫНА БАҒДАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

1.1 Нарықтық - экономикалық жағдайдағы тұлғаның психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу
Нарықтық экономика психологиясының негізі – осы заман талабына сай
экономикалық санының қалыптасуына байланысты. Бұл дегеніміз – адамның
экономикалық шартты түрдегі іс-әрекеттері. Нарық экономикасы
психолгогиясының көрінуі адам іс-әрекетінен білінеді. Мұның астарында
экономикалық қарым-қатынастағы экономикалық санамен анықталатын мінез-құлық
жатыр, нақтырақ айтқанда нарық экономикасының белгісі болып табылатын, ақша-
тауар-ақша негізінде қалыптасатын адам эмоциясы, іс-әрекеті болып табылады.
Бұл нарық экономика аясында адам қажеттіліктерімен байланысты, яғни мұнда
нарықтық пайда көзделгендіктен, қажеттіліктер де шартты болып келеді,
ұсыныс сұранысқа байланысты туындайды. Мұнда адамның психологиялық
ерекшеліктері экономикалық ойлаумен ұштастырылады [1, 228 б].
Алайда, психология және экономика салалары оны өңдеудің бір бөлігі
ретінде саналады. Мысалы; психологтар экономикалық психологияны
психологияның жаңа бір саласы ретінде қарастырады, ал экономистер болса,
экономикалық психологияны экономикалық теорияның бір бөлігі деп есептейді.
Бұған бірнеше себеп бар: олардың ең маңыздысына психология мен
экономика ғылымдарының біріктіру нәтижесінде, өз бетінше зерттелінетін
экономикалық және психологиялық детерминанттардың пайда болуы жатады.
Осыған байланысты, экономикалық психологияның өкілдерінің бірі Дж.
Катон былай деп жазды: объективті экономикалық шарттар индивидумның мінез-
құлқына әсер етеді, бірақ олар экономикаға деген субъективті көзқарастармен
қамтылған мысалы; егер адамдардың үлкен тобы бір мезгілде мәселені шеше
отырып, өз мінез-құлқын өзгертсе, онда олардың белгілі бір шешім шығаруы
ақша инвестициясына қатысты қолайлы көлем ретінде макроэкономикалық
феноменге әсер етеді, психологиялық фактор бизнес циклді өзгертеді. Осы
түсініктің негізінде Катонның айтуынша адам психологиясы мен экономика
арасында қандай да бір байланыс бар деп атап көрстетеді. Сол себептен, ол
экономикалық процестерді адам жүріс-тұрысының басты жемісі ретінде
қарастыруды және оларға талдау жасауды ұйғарады [2, 353 б].
Қазіргі қоғамның басты мәселесі психологиялық бағдарларды құрудың
экономикалық заңдылықтарды зерттеуге деген ұмтылыс. Ең басты
қызығушылықтар: түйсік, интуиция, эмоция және қоршаған ортаны түсіну сияқты
психологиялық құбылыстарға аударыла бастайды. Бұл психологиялық
ерекшеліктердің білімі макро және микро экономикада көрінеді.
Қазіргі таңда экономикалық психология тек психологиялық экономикалық
мінез-құлық ғана емес, сонымен қоса, адамдардың әлеуметтік мінез-құлқын
анықтайды және әлеуметтік топтың этносаралық, мемлекет аралық байланысқа
әсер етеді, тұлғалық, топтық және мемлекеттік деңгейдегі жаңа
біртұтастылықтың қалыптасуына қабілетті болып келеді.
Осылайша, қоғамның прагматикалық және ғылыми қажеттіліктерге деген
сұраныстардың пайда болуына байланысты ғылыми білімнің жаңа саласы
біртіндеп жеке өзарабайланысты экономикалық психология бірге құрыла
бастады.
Профессор Г. Висведенің айтуынша, бұл біріктірудің жағымды жағы болып
экономикалық психологияның біртұтас ғылым формасына ескере отырып,
психологиялық факторлардың тек микроэкономикалық процестерге емес, сонымен
қоса, макроэкономикалық процестерге тигізетін әсерін тереңірек түсінуге
мүмкіндік береді [3, 173 б].
Экономикалық теорияны игеру мынадай концептуалды макроэкономикалық
категорияларын, мысалы; ресурстар және оларды тиімді пайдалану, еңбек
капиталы жер және өнеркәсіп факторларын басқару. Нарық экономикасының
негізгі белілері: мемлекет бақылаушы орган ретінде қызмет атқарады;
мемлекеттік меншіктер жекешелендіріледі; еркін сауда-саттық орта; ақша-
тауар-ақша айналымы.
Сонымен қатар, экономикалық категориалды аппарат теориясы мен
практикасына барлық қатысушылардың болжамына, сеніміне және оның бағасына
тағы да басқа психологиялық түсініктемелерге қатысты негізгі субъективті
мән мағыналар кіреді. Мысалы; болжамдар үлкен немесе аз мөлшердегі
бизнестің үзіліссіз атрибуты болып табылады [4, 65 б ].
Сенімділік басты психологиялық категория бола отырып, экономикалық
әрекетке жатады, сонымен қоса, ол әр кезде әр операцияларға қатысады, кез
келген экономикалық әрекеттегі болжамдарды талдаудың қажеті жоқ. Есепшотқа
ғана қатысты экономикалық өмірге қолданылатын субъектілерді қарастырған
жөн.
Экономикалық теорияларының негізгі түсініктемелерінде өнеркәсіп, қарым-
қатынас, ақша, несие, инвестиция өсу темпі, сауда, салық балансы көрінеді.
Олар тек жүріс-тұрысқа ғана емес, сонымен қатар, адамның мотивін,
эмоциясын, реакцияларын, этикалық тарихи дәстүрлерін қамтиды. Бұл
микроэкономикалық категорияға байланысты әділетті болып келеді. (Фирма
феномені, сұраныс, ұсыныс, баға, бәсекелестік және оның формалары,
инвестиция және тағы басқалар) [6, 111 б]. Жалпы жоғары атаулы экономикалық
категориялар өзіне психологиялық элементтерді жинақтайды. Мысалы Нақты
баға субъектілік сипатқа ие, ол психологиялық факторларды қамтамасыз
етеді, бұл түсінікпен байланысты нарықтық баға объективті шынайылықты
қамтиды. Нарық - өндірушілер мен тұтынушылар, сонымен қатар олардың
арасындағы делдардың табиғи өзара қатынастары мен келісімдеріне
негізделген экономика мәдениеті. Нарықтың күшті репупляторы – бәсекелестік
болып табылады. Нарықтық жүйе ең алдымен тауар сапасының жоғарылығын,
әрдайым кемелдену мен жаңаруды дефициттің болмауын қамтамасыз етеді.
Нарық - өзін-өзі басқарушы жүйе. Сонымен қатар, нарықтық
қатынастардың мемлекет, заң секілді институттар қадағалап, реттеп отырады.

Экономикалық теориялардың жалпы барлық категориялары тек психологиямен
ғана байланысып қоймайды, сонымен қоса психологиялық өлшеуін, психологиялық
аспектілерін қамтиды. Сол себептен экономикалық теория субъективті
факторларымен қамтыла отырып жартылай индивидуалды факторлар ретінде
анықталады.
Басқа себеп экономикалық психологияның пән болып құрылуының жеке бір
тарихы болып табылады.
Экономика сөзі грек тілінен аударғанда үй шаруашылығына кіріспе деген
мағынаны білдіреді. Алғаш рет бұл ғылымды енгізген грек философы Ксенофонт
бұл кезеңде экономика да, психология да философияның саласында дамыды.
Дамудың ең алғашқы кезеңдерінде адамның жаны, мәні, оның әлемдегі орны
деген ойлар алғаш философияның жиегінде еді [5, 187 б].
Ең алғаш экономика және психология мәселелерін зерттеген философтың
бірі Платон болды. Ол ғылымдағы идеалистік бағыттың негізін салушы болып
табылады. Платон мемлекет адамның қажеттілігінен туындайды; екі өзіне
керек қажеттілікті қанағаттандыра алмайды біз белгілі бір мақсат үшін
көмекшілікке аламыз, басқа мақсат үшін басқа көмекшілікті аламыз және
олардық барлығы бір орынға жиналғанда бұл топты мемлекет деп атаймыз. Ең
бастысы Платон мынаған сенімді болды, яғни мемлекетті күшейту үшін
психологиялық білімдерді пайдалану міндетті [11, 102 б].
Орта ғасырлық схоластик Фома Аквинскийдің пікірі бойынша жан сыртқы
сезім мүшелері арқылы басқа материалдық формаларды тануға қабілетті дейді.
Оның айтуы бойынша, барлық заттар тек Құдайға ғана тәуелді, ал адамдар
оларды тек пайдаланады. Егер адамдар заттармен ауысса, онда ол әділетті
болу керек дейді.
Қайта өрлеу және жаңа заманда Еуропада тұрмыстық өмірде экономикалық
қатынастыр дами бастады. Жылдам тауарлар ауыса бастады, сонымен қоса сауда
жақсы дами бастады. Бұл жаңа экономикалық күштің дамуы капиталдың алға
жылжуына алып келді.
Америка және Үндістанның шекараларының ашылуы, тауалардың алмасуына
себеп болды. Осы тұста адамдардың психологиясы да алмаса бастады. XVIII
ғасырдың соңына қарай ғылым адамды тұлға ретінде көрсете бастады [10, 178
б].
Алғашқы экономикалық психологияның мәселесі еңбектен көрінді, Адам
Смиттің экономиканы жеке, тәуелсіз ғылым ретінде қарауы, микроэкономиканың
негізін салушы Альфред Маршелл, макроэкономикалық теорияның негізін қалаған
Джон Кейнс, осылардың еңбектерінде экономикалық адам теориясы дами
бастады.
Осылайша, қиындығына және ұзақтығына қарамастан экономикалық
психология XX ғасырдың басында ғана қалыптаса бастады. Сондықтан
экономикалық психологияның үлкен тарихы алда және өте қысқа тарихқа ие,
одан ары қарай дамуы екі дәстүрді анықтау оның пәні болып қалыптасады.
Оның біріншісі еңбек психологиясының төңірегінде қаралды, жұмысшы
өндірістік процесс кезінде, еңбектің субъектісі ретінде ғана емес,
экономикалық әрекетіне тұрмыстық бөлім ретінде белсенді құралы ретінде
көрінді.
XIX ғасырда Германияда неміс әлеуметтанушысы Г. Мюнстерберг өзінің
алғашқы экономикалық психология жайлы еңбегін жазды. Г. Мюнстерберг
микроэкономикалық қатынастарды зерттеп қана қоймай, сонымен қоса еңбектің
біркелкілігін және ұйымшылдығын, еңбек ақының әділетті алу деңгейі, бірінші
ол психологиялық факторларды экономикалық құнды тапсырмаларды жүзеге асыру
үшін зерттеу керек деді. Осы жетістіктерге жету үшін Г. Мюнстебергтің айтуы
бойынша, психотехниканың үш негізгі мәселелердің шешімін табу керек, яғни
сәйкес келетін адамдарды таңдау, еңбектің өнімділігін жоғарлату,
психологиялық эффектілерге жеткізу.
Осылайша, жаңа ғылыми бағыттың қалыптасуы, психология және
экономиканың байланысы болады. Кейінірек бұл Г. Мюнстербергтің зерттеулері
өндірістегі экономикалық психологияның дамуы болды.
Экономикалық психология негізгі терминін француз әлеуметтанушысы Г.
Тард негізін қалады, 1902 жылы екі томдық еңбек экономикалық психология
жарық көрді. Бұнда Г. Тард әлеуметтік заңдар экономикалық рөл, сенім
қажеттілігі, еңбек, ақша және капитал, баға күрес, бәсекелестік,
экономикалық көрініс, айырбас және тағы басқалар жайлы айтқан.
Г. Тардтың бағыты экономикалық психологияның даму тарихындағы маңызды
орынға ие. Бірінші бағыттың ерекшелігі, ол айырбастың психологиялық
мәселесін қарастыру және зерттеу болады. Бұл дәстүр экономикалық
психологияның дамуында анықталды. Батыста бұл өте жақсы дамыды [14, 248 б].
Экономикалық психологияның дамуы мен қалыптасуы ағылшын экономист
психологы Дж. Котонның есімімен байланысты, ол тұтынушы мен ұсынушының
экономикалық жүріс-тұрысын зерттей бастады. Өз еңбегінде, тауарға қатысты
сатып алушыларды зерттеді.
Экономикалық психологияның қалыптасуына көп үлес қосқандардың бірі
ағылшын психологы М. Фридман болды. Сұраныстың моделін зерттей отырып, ол
мынадай шешімге келді, ресурстарды дұрыс көрсету және массалы өндірістердің
тенденциясын болжамдау, сондықтан экономика этномәдениетпен және әлеуметтік
саясатпен, тұтынушының жүріс тұрысымен мінезделеді [15, 108 б].
Басты адамды әлеуметтік әлемге апаратын қатынас жүйесі құндылықтар
бағдары болып табылады. Олар адамдардың әлеуметтік өзара әрекетін
анықтайды, күресуін және олардың қызығушылықтарының бірігуін, талаптарын
және экспентацияларын, қоғамды бағалауға қолданылатын критерийлер қояды,
және адамның жүріс-тұрысын реттейді, тұлғаның әлеуметтік өмірінің
стратегиясын анықтай отырып.
М. Вебер бойынша адам өмірі әр түрлі және өзгермелі: онда әрқашанда
жаңа оқиғалар болып тұрады. Сонымен қатар, ол әрқашанда өзгермелі
мотивтермен және ниеттермен басқарылады. Сондықтан да міндетті түрде
адамдар да қандай ниет бар екенін, қандай мақсатқа ұмтылатынын, олардың
құндылықтары неден тұратынын түсіну керек. Нақты мақсаттар мен ниеттер
адамның әрекетіне және әлеуметтік құбылыстарына мән береді [17, 169 б].
Тұлғаның құндылығы – индивидтің санасындағы қоғамдағы материалды және
рухани құндылықтардың таңдаулы бейнесі ғана емес. Адамның киімі, оның
заттары, үйі, оның отбасы, балалары, жалпы, У. Джеймс материалды Мен
сферасына қосқанның барлығы, тұлғаның құндылықтары болуы мүмкін. Тұлғаның
құндылығы сондай-ақ топтың құндылығы сияқты қоғам құндылықтарының нақтысы
болып табылады, бұл нақтылық тұлғаның әлеуметтік жүйедегі позициясынан және
оның даму деңгейіне тәуелді болып келеді.
Құндылықтарды қоғам өмірінің құбылысы немесе элементі ретінде
қарастыруға болады, әлеуметтік мән көзқарасынан талдай отырып, оларға
қоғаммен тұтастай немесе әлеуметтік топпен болуға тура келетін. Құндылықтар
мәні, қоғаммен өндіретін өзіндік идеалды білім типін ұсынады.
Құндылықтардың психологиялық категориясы мотивациялық құбылыстардың
кең кластарына жатады. Адамдардың психикасында құндылық позитивті және
негативті эмоцияның пайда болуымен бірге шығады, нақты біліммен
байланыстырылған, жүріс тұрыс немесе іс әрекет нұсқаларына таңдау жасауға
мүмкіндік беретін [19, 118 б].
Құндылық түсінігі адамның қатынасы әлемге сипатталғанда қолданылады.
Құндылық адам және оны қоршаған әлем арасында бөлінген, ол тек олардың
қатынасында болады. Құндылықтарды тасушы болып кез келген зат, құбылыс бола
алады, адамның санасымен өзара әрекетке тиісті.
Тұлғаның құндылықтар бағдары адамның шынайы жүріс тұрысымен жиі
қарастырылады. Сонымен, оның келесідей басты сәттері беріледі: біріншіден,
құндылықтар бағдары тұлғаның бағыттылығын және әлеуметтік белсенділігінің
мазмұнын сипаттайды, және екіншіден, ол оның әлеуметтік жүріс тұрысының
реттеушісі ретінде қарастырылады.
В.Д. Сайко көрсеткендей: Құндылықтар бағдарының жүйесі тұлғаның және
оның қалыптасқандығының көрсеткішінің маңызды сипаттамасы болып табылады.
Құндылықтар бағдарының даму деңгейі, ерекшеліктері және қалыптасуы тұлғаның
даму деңгейін бағалауға мүмкіндік береді, тұтастылық және тұрақтылық, оның
құндылықтар бағдарының тұрақтылығы ретінде көрінеді [20, 102-109 б].
Сонымен, тұлғаның құндылықтар бағдарының психологиялық аспектісі оның
ішкі әлемін зерттеуімен тығыз байланысты, қоғамдық жүріс-тұрыс, өмірдің
және мәдениеттің құндылықтарын ұғынуға және жаңғыртуға бағытталған.
Қазіргі күрделі әрі өзгермелі заманда құндылықтар жүйесінің алатын
орны ерекше. Құндылықтарға бейімделу адамзатқа тән қасиет. Болмыс
құбылыстарының құндылықтарынсыз әлеуметтік жан иесі ретіндегі адамның іс-
әрекетінің де, өмірінің де мәні болмайды.
Жалпы адамзаттық құндылықтар мәселесі ерте заманда да, қазіргі кезеңде
де философ, педагог, психолог және тарихшы мамандардың шұғылданып келе
жатқан мәселелерінің бірі. Жалпы құндылықтар мәселесіне арналған зерттеулер
нысаны – қөұндылықтың мәні мен табиғаты, олардың генезисі мен рөлі,
құндылықтар иерархиясы, құндылықтар әлеміндегі бағдарлар сияқты сұрақтар
болып табылады.
Құндылық ол адамның мінез-құлқында, тарихта, әртүрлі мәдениетте қандай
көріністе бейнеленеді. Құндылықтардың қазіргі заманғы философиялық
түсініктемесіне тоқталайық [21, 38 б].
Құндылықтар дегеніміз ешқашан өзгермейтін идеялар мен принциптер ме,
әлде табиғат пен қоғамның объективтік құбылытар болып табылады.
Әдебиеттерде құндылықтарға талдау жасағанда, адамгершілік құндылық,
жалпы адамзаттық құндылық, кәсіби құндылық, т.б. түрлерін жан-жақты
қарастырады.
Бұл жағдайда "тұлғалық мағына" концепциясы ерекше орын алады,яғни бұл
дегеніміз, әлеуметтік–экономикалық жағдайлардың өзгерісі адам өмірінің
өзгерісіне алап келеді. Осыған орай, А.Н. Леонтьевтің пайымдауынша, адам
іс-әрекеттің мақсаттары мен мотивтерінің өзарақатынастары өзгереді. Мұнда
мотивтердің функциясы субъект үшін объективті жәйттердің өмірлік
мәнін"бағалау" болып табылады,яғни оларға тұлғалық мағына береді.Өз
кезегінде бұл мағына реттеу функциясын атқарады және субъектің
құндылықтары мен мотивтеріне объектіне құбылыс қалай байланысатына орай
анықталады [23, 135 б].
Л.И. Иванько адам өмірін реттейтін сатылар ретіндегі нормалар мен
құндылықтар арасындағы айырмашылқтарды былайша ажыратуға болады.
Құндылықтар көбінесе, адамның іс-әректінің бағыттылық жақтарына сәйкес
келеді, ол нормалар сол іс-әректтердің жүзеге асуының амал-жолдарына
байланыты. Нормативті жүйе құндылық жүйеге қарағанда адамның іс-әрекетін
ерекше айқындайды, өйткені біріншіден, ол нормаларды ұстанды, екіншіден
нормалардың нақты бір жүйесі ішкі тұтастылыққа негізделеді: адам іс-
әрекетінде оны толық және тұтастай бір мезгілде ұстанды-дейді.
Сондай-ақ В.П.Тугаринов құндылық – адамдардың қажеттіліктері мен
мақсаты және қызығушылығы жағынан алып қарағанда пайдалы, қажетті және
жағымды деп есептелінетін құбылыстар немесе құбылыстардың қасиеттері - деп
анықтайды, ал А.Ивин құндылық дегеніміз кез-келген пайда мүддеге, тілек-
ықыласқа, талапқа жауап беретін заттардың бәрі деп өзіндік пікірін
ұсынады.
Р.Вильямс құндылықтарды мақсат-құндылық (терминалды) және құрал-
құндылық (инструменталды) болатындықтан оларға бағынышты құндылықтар болады
деген пікірді білдіреді, мақсат құндылыққа – ақиқатты, еркіндікті,
әсемдікті, жақсылықты жатқызады. Ал құрал-құндылықтарға - әлеуметтік,
саяси, экономикалық жағдайларды жатқызады. Бұлардың барлығы қоғамдық тарихи
үрдістің жалпы адамзаттық құндылық кеңістігіндегі алдына қойған
мәселелермен байланысты құндылықтар болып табылады –дейді [25, 48 б].
Жоспарлы эканомикадан нарықтық эканомикаға көшудің алғы шарттарының
бірі еңбек рыногының пайда болуы. Нарықтық эканомиканың орнығып, дамуы,
еліміздің әлемдік эканомикаға кеңістікке енуі көбіне көп кәсіби біліктілігі
жоғары маман кадрларды көртеп даярлауға байланысты. Бұл бағытта елімізде
көптеген игі істер атқарылуда. Ол жұмыстарға ғалымдарымыз да атсалысуда.
Нарықтық эканомикалық жағдайда жас ұрпақты жалпы орта, бастауыш және
орта кәсіптік білім беру мектептерінде нарықтық жағдайға бейімделудің
міндеті әрбір оқушының жеке бастың мүдделері жергілікті еңбек рыногының
қажетсінуін есепке ала отырып, оларға өздері өмір сүріп келе жатқан
аймақты, ауданда, ауылда атқаратын шаруашылық түрлерімен айналысуға
мүмкіндік беретін кәсіптерді саналы түрде таңдауларына түрткілік жасау.
Экономикалық категорияның мұндай психологиялық талдауы - нарық және
пайдаланушылар сияқты коп жпкты болып келеді. Ол мынадай сұрақтарға жауап
береді, өзінің өнімдерін жүзеге асырады және сұранысқа енгізеді, олар
адамдарға жарнамасының және бағасы арқылы әсер етеді.
Егер сіз уақытты ұзарта аламайтын болсаңыз, онда экономикалық
нәтижелердегі айырмашылықты анықтайтын не таба алар едіңіз? Бұл –құндылық
деп аталса керек. Құндылық айырмашылықты анықтайды. Сіз еш уақытта уақыт
жасай алмайсыз, дегенмен, сіз барынша құнды тұлға бола аласыз. Құндылықтың
бұл көзқарас жүйесі-экономиканың басты шарты болмақ. Құрастыратын
конвейерде істеңіз, не тауар сатасыз, не қызмет көсетесіз,сіздің еңбегіңіз
өнімділіктің құндылығы бойынша төленеді. Бірақ сіз еңбек ақыны уақыт үшін
емес, өндірілген құндылығыңыз үшін, өзіңіздің еңбегіңіздің өнімділігі үшін
аласыз [26. 172 б].
Тұлғаның руханилыққа деген әлеуметтік-құндылықтық көзқарасы білім беру
процесінде оқыту мен тәрбиенің мазмұны, мұғалімдер мен оқушылардың өзара
қатынас ерекшеліктері, сабақтан тыс тәрбиелік шаралар арқылы жүзеге асады.
Рухани құндылықты бағдарлар оқушының дүниетанымы арқылы қалыптасады.
Біз тұлға бойында құндылықты бағдарлардың қалыптасу деңгейін
А.Г.Харчев ұсынған деңгейлер негізінде анықтадық:
- Құндылықтық бағдарлар – тұлғаның рухани келбетінің барлық жақтарын
және оның тіршілік әрекетін қамтитын біртұтас жүйе ретінде қалыптасқан
деңгей;
- Құндылықтық бағдарлар - өз бағыты бойынша тұлғаның сана
өлшеміндеріне сәйкес, бірақ адам тек өзі үшін ең маңызды деп тапқан рухани
мақсат өлшемдерін ғана меңгерген деңгей;
- Құндылықтық бағдарлар – жүйесі жеткіліксіз меңгеріліп, адамның
көптеген іс-әрекеті мақсатсыз істелетін деңгей;
- Құндылықтықтар ес, ақыл-ой арқылы сөз жүзінде ғана меңгерілген,
бірақ практикалық әрекетте байқалмайтын деңгей;
- Құндылықтық бағдарлардың тұрлаулы мүшесі жоқ, мінез-құлықтың
негізінен бір сәтті импулстер және ниеттермен реттелетін деңгей.
Қоғамның экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени сфераларына әсер
ететін қоғамдағы кез-келген терең өзгерістер, осы өзгермелі жағдайлардың
орын алуы мен ондағы адамның орны, осыған сәйкес объективті қысым тудырады
және осы жаңа жағдайларға адамның бейімделуін қажет етеді. Мұндай ситуация
қазіргі таңдағы өркениетті нарықты қатынастардың пайда болуымен күрделене
түсті. Қоғамдағы белсенді дамып келе жатқан нарықтық қатынастарға бейімделу
немесе оған идентификациялану қажеттілігі ең алдымен психологиялық
кедергілерге тап болады. Бұл жағдай қоғамның және адамның мұндай
қатынастарды бағалауымен, түсінуімен байланысты.
Тұлғаның нарықтық қатынастарға бейімделуі тұлға мен қоғамның (нарықтық
қатынастарға) өзара әрекеттесу заңдылықтарын ашатын әлеуметтік-
психологиялық мәселелердің бірі болып табылады. Жалпы мағынасында адаптация
адамның қоршаған ортаға бейімделуге талпынуы және онымен дау-дамайсыз
қатынаста болуы деп түсіндіріледі. Бұл анықтама біздің ойымызша тұлғаның
адаптивті жүріс-тұрысының түрлі моделдерін толығымен түсіндіре алмайды,
себебі оның қажеттіліктері мен оны тудыратын күштерді ескермейді.
Шындығында, адам өзекті қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін, өзі қоғаммен
өзара қатынастарды трансформациялаудың қайнар көзі болып табылады. Ол
өмірлік жағдайларды пайдасы мен зиянын ескере отырып бағалйды және оның
қайсысына бейімделу керек екенін шешеді. Былайша айтқанда адам мен
әлеуметтік ортаның бірлігінің негізгі көрсеткіші тұлғаның өмірлік маңызды
қажеттіліктерінің жүзеге асырылу деңгейі болып табылады. Бұл адамның
белгілі бір ситуацияларға жай ғана жауап қайтармайтынын, ал өзі өмір
сүретін әлемді жасап шығаратынын білдіреді. Нақты әлеуметтік ситуация
өзекті қажеттіліктерді қанағаттандыру ерекшеліктерінің күші арқылы мәнге ие
болады [28, 87 б].
Тұлға әрдайым белгілі бір нақты макро және микро ортада әрекет етеді.
Қоғам тұлғаға әсер етеді, ал тұлға қоғамға нақты әлеуметтік топ арқылы
ықпалын білдіреді. Қоғамдағы өзгерістерді жақтаушылар дағдарыс кезеңінің
өзінде-ақ экономика мен қоғамда түбегейлі өзгерістердің қажеттілігін
сезінген, өз сенімдеріне күш салатындықтан қарсы алған адамдар. Ал,
нарықтық қоғам ең алдымен биліктің мемлекеттік органдардың қолынан жеке
өндірістік иелерінің қолына өтумен ерекшеленеді. Нарықтық экономикада еңбек
және тауар құны сатушымен сатып алуышының өзара келісімімен анықаталады
[29, 84 б].
Осы тұрғыдан тұлғаның осындай қатынастарға бейімделуі ең алдымен
тұтынушының қажеттіліктерінен және өндірушінің белсенділігінен жүзеге
асады. Бала дамуының қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінің
салдары болып табылатын тәрбиенің нақты қоғамдық-тарихи түрлерімен
байланысы бар. Бірақ адамның жас кезеңдерінің әлеуметтік-тарихи
шартталғандығы бихеовиоризмде түсіндірілмей қалды. Психикалық дамуды
шартталғандық түсініктерінде сипаттау кезінде тәрбие шартты рефлекстің
жасалып шығуына, ал әлеуметтік және мәдени факторлар – ерекше текті
стимулдарға әкеледі. Р. Бенедикт дамудың нақты түрлерінің оқыту мен тәрбие
технологиясының ерекшеліктерімен байланысы мәселесін көтерді, сондай-ақ
жасөспірімдік дағдарыстың себебі ересектер мен балалар үшін мінез-құлық
ережелерінің әртүрлілігінде деген болжамды ұсынды. Ал К.Левин осы кезеңге
тән когнитивті дисбалансқа назар аударды, яғни ол балалық шақтан ересек
беделіне өту кезеңіндегі дүниеде бағдарлану құралдарының анықталмағандығына
екпін қойды.
ХХ ғасырдың соңында жастардың құндылық бағдарларын зерттеу осы
процесстердің өзгерісінің дамуын зерттеу өзінің теориялық негізімен алдағы
онжылдықтағы жастар мәселесі бойынша жазылған монографиялар мен ғылыми
концепцияларды қолдануды ұсынады.
Ал, С.Л.Рубинштейн құндылықтар әлем мен адам арақатынасынан туындайды.
олар әлемдегі барлық нәрсені және тарих процесіндегі адам тудыратын
нәрселерді де көрсетеді дейді [31, 96 б].
Б.Г.Ананьевтің ойынша адамның жеке-дара сипаттамалары болып тұлғаның
қоғамдағы статусының қоғамдастық статусына теңдігі қарастырылады. Тұлғаның
әлеуметтік статусы негізінде әлеуметтік рөлдермен құндылықтық бағдарлар
жүйесі қалыптасады.
Б.Г.Ананьевтің айтуынша статус, рөл: кұндылықтық бағдарлар тұлға
қасиеттерінін бірінші тобын тудыра отырып, адамнын мінезі мен
икемділіктерін, мінез-құлқының құрылымы мен ерекшеліктерін анықтайды.
Жеке адамдық қызығулар мен құндылықтық бағдарлаудың қальптасуы
көптеген факторлардың әсері арқылы болады: қоғам, мектеп, отбасы,
микроортаның жақын айналасы т.б. Тұлғаның белсенділігі тек қана танымдық,
еңбек, қарым-қатынас процестерінде, әрекеттің қоғамдық саяси аясында ғана
емес, соньмен бірге өзінің өнегелі мәнділіктерін өзгерту процесінде
қалыптасады. Өзіне қатысты позиция жеке адамдардың моральдық дамуының
белгілі бір деңгейін талап етеді. Осы деңгейлерді қарастырғанда адам үшін
маңызды болатын құндылықтарын, олардың шығармашылық дайындығын осы
құндылықтарды алмастыру арқылы өзгертуге болады. Тек өзіңе ғана емес
басқалар үшін де жауапкершілікте болу және осы жауапкершіліктерді алып жүре
білу деңгейі, жеке адамның индивидуалды әлеуметтік дамуын бейнелейтін
әлеуметтік өзін-өзі бағалау және әлеуметтік өзіндік сана деңгейі, өзінің
қылықтарының және басқа адамдардың қылықтарының бағалауы арқылы берілген
өнегелі мотивация деңгейі, мінез-құлык тәсілдері, жеке адамдардың басқа
адамдармен қарым-қатынасындағы әлеуметтік қажеттіліктеріне және
қабілеттеріне бағыттылық деңгейі болып табылады.
Моральдық құндылықтардың жеке жүйесі әрбір адамда, оның дамуындағы
бірыңғай процестерінде кұрылады. Ол жеке-дара сана деңгейінде игерілген
қоғамдык моральдық нормаларды бейнелейді. Белгілі деңгейдегі жеке адамның
қызығуларының. құндылықтық бағдарлауының, қажеттіліктерінің ұйымдасуы
білімнің және өткен тәрбиенің қорытындысын немесе нәтижесін бейнелейді.
Құндылықтық бағдарлар аясындағы әр түрлі обьектілер арасындағы тәуелсіздік,
байланыстардың құрылуы олардың қалыптасуындағы процестің біршама жалпы
тенденциясын ашуға. қызығулар мен құндылықттық бағдарлау аясындағы
студенттердің таңдап алу обьектісіне өзара ықпал жасаушы факторлардың
эсерін анықтауға мүмкіндік береді.
Д.А.Леонтьев құндылықтардың үш формасын бөледі: қоғамдық мұраттар,
пәндік қүндылықтар, тұлғалық құндылыктар. Д.А. Леонтьев құндылықтық
бағдарлардың иерархиясы белгілі бір бөліктермен жүйеленген деп көрсете
отырып, қүндылықтардың әр гүрлі негіздер бойьшша бөліктерге біріктірілген
жүйе құрарлықтай ықтимал топтамаларын ұсынады.
Кеңестік психологияда жастардың психологиялық ерекшеліктерін, тұлға
өмірлік жолындағы маңызды кезеңі ретіндегі бозбалалық жастық ерекшелігін
кең зерттелген. Кеңес психологиясында өмірлік жолдың басқа кезеңдері
секілді бозбалалық шақты тұтас зерттеудің теориялық-әдістемелік
принциптерін Л.С.Выготский қалыптастырған. Осы бағыттағы кейінгі
зерттеулерді Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, И.С.Кон еңбектері құрайды. Батыс
психологтарының ішінен, Э.Шпрангер, Ж.Шайл, Д.Пархэм, Р.Дворкин,
Н.Готтесман, А.Гезелп, Д.Бамбер, Э.Эриксон, Ш.Бюлер, Л.Холберг еңбектерін
атап өтуге болады.
Әдіснамалық ықпалдардың түрлігіне қарамастан, осы зерттеулердің
барлығында осы жас кезеңінің мынадай ерекшеліктері, бағалы қасиеттері алға
шығады. Олар: мен-нің ашылуы, рефлексияның өзіндік индивидуалдылықты
сезінуі. Дәл осы жаста өмірдегі өз орнын анықтау және перспективалық
жоспардың белсенді қалыптасуы, өз өмірінің саналы құрылуына установкалардың
пайда болуы, түрлі сфераларғаөз өмірінің қосылуы, іс-әрекеттің практикалық
түрлерімен бірге ағылуы жүзеге асады. Психологиялық көзқарастан, бұл жас
кезеңі өзінің белсенді дамуымен, қоғамдық саяси белсенділігімен,
әлемтанудың қалыптасуымен және онық тұлға іс-әрекетінің кей сферасына
әсерімен сипатталатынымен маңызды. Осымен қатар, мамандықты таңдау, болашақ
өмірдегі орнын анықтау жүрді. Л.Н.Божовичтің пікірінше, біз ішкі
позицияны біз былай қарастырамыз: өзінің алдағы тәжірибесі, өзінің
мүмкіндіктері, ерте пайда болған қажеттіліктері мен тырысулары негізінде
жас адамның ішкі позициясы дәл осы уақытта өмірдегі қандай орынды алып
тұрғанына және қандай орынды алғысы келетініне қатысты. Дәл осы ішкі
позиция оның шынайылыққа, қоршаған ортасына және өзіне деген қатынастардың
нақты құрылымын себептейді. Осы ішкі позиция арқылы әсер етудің әр берілген
уақытында қоршаған ортадан алшақ кетіп жатқандар мың құбылады [34, 82 б].
Психолгияның көзқарасы бойынша жастар түсінігіне енген бозбалалық
шақ тұлғаның өзреттелуімен өзіндік анықталуына әсер ететін мен тұрақты
бейнесі мен өзсананың белсенді қалыптасуы болып табылатын маңызды
психологиялық процесі бар болыумен бағалы.
Осылайша, жастар мәселесінің зерттеу маңыздылығы болашақта оған
берілетін маңызды рөлмен және осы рөлді осы жастағы психологиялық жаңа
қалыптасулар перспективасында ойнауымен себептенген. Осылардың тұрақтануы
мен қалыптасуы бүгінгі күнде болашақта тұлға даму жолын және тұтасымен
қоғамның қозғалысын алдын ала анықтайды. Яғни, жастар – бұл қоғам
перспективасындағы оның бөлігі. Жастар мәселелерін зерттеудің әдістемелік
негізі олардың қоғам бөлігі ретіндегі қоғамдық жүйкнің басқа да
элементтерімен өзара әрекеттілік пен даму заңдарымен бірлігіндегі шынайы
байланысын ашып қарастырудан тұрады. Бұл дегеніміз, жастар мәселелерінің
көптүрлілігі оның қоғамдағы басты байланыстарының көптүрлілігімен
себептенген. Сонымен, В.Шубин сөздерімен айтар болсақ, жастар- бұл біздің
жеке бейнеленуіміз, бұл біз жасаған әлеуметтік қатынастардың нәтижесі.
Сонымен қатар, жастарды зерттеу – болашақты түсінудің кілті болып
табылады.
Нарықтық-экономиканың тағы бір белгісі ол экономикалық қатынастарды да
қарастырып кетейік, болмыстағы адам болмысының пайда болуы мен дамуының
негізін құраушы феномен - қатынас болып табылады. Қатынастар - әрекет,
реакциялар, сезімдер арқылы көрініс табатын саналы, таңдамалы, адамның
тәжірибесіне негізделген, қоршаған ортаның әртүрлі жақтарымен психологиялық
байланыс [1]. Яғни, адамның сыртқы әлеуметтік орта мен өзара әрекеттесу
процесі. Әлеуметтік қатынастар өндірістік, экономикалық, құқықтық, саяси,
діни, этникалық, эстетикалық және т.б. түрде жүзеге асады.
Экономикалық қатынастар материалдық және рухани өнім нарығындағы
өндіру, иелік ету және тұтыну сфераларында жүзеге асады. Мұнда адам өзара
байланысты екі рөлді орындайды. Сатушы және сатып алушы. Экономикалық
қатынастар өндірістік қатынастарға еңбек нарығы (еңбек күші) мен
тұтынушылық тауарларды өндіру арқылы қосылады. Бұл контексте адамға өндіріс
амалдары мен өндірілген өнімнің иесінің, қожайынның рөлі, сонымен қатар
жалданушы жұмыс күшінің рөлі тән.
Экономикалық қатынастар жоспарлы – үлестірілуші және нарықтық болып
бөлінеді. Бірінші мемлекеттің экономикаға шамадан тыс араласуының
нәтижесінде пайда болады. Ал, нарықтық қатынастар экономикалық
қатынастардың либерализациясы, еркіндігі арқылы іске асырылады. Бірақ
олардың еркіндік дәрежесі әртүрлі болады. Қалыпты экономикалық
қатынастардың көрсеткіші – бәсекелесу, сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы
арқылы өзіндік басқарылу. Бұл дегеніміз мемлекеттің экономикалық
қатынастарды мүлдем бақыламайды деген сөз емес. Ол салық жинайды, кірістің
қайнар көздерін бақылап отырады [35, 63 б].
Егер қоғамда әркімнің қабілеті мен еңбегі үшін деген принцип жүзеге
асатын болса, егер қоғам адамның негізгі құқықтары – жеке меншік құқығы мен
еңбек ету құқығын мойындаса, онда мұндай қоғам еріксіз нарықтық
қатынастарға келеді. Ал, нарық (экономика) заңдарын бұзушы қоғам, ертелі-
кеш тоталитризмге немесе шаруашылық тоқырауға ұшырайды.
Нарық - өндірушілер мен тұтынушылар, сонымен қатар олардың арасындағы
делдардың табиғи өзара қатынастары мен келісімдеріне негізделген экономика
мәдениеті. Нарықтың күшті репупляторы – бәсекелестік болып табылады.
Нарықтық жүйе ең алдымен тауар сапасының жоғарылығын, әрдайым кемелдену мен
жаңаруды дефициттің болмауын қамтамасыз етеді.
Нарық - өзін-өзі басқарушы жүйе. Сонымен қатар, нарықтық
қатынастардың мемлекет, заң секілді институттар қадағалап, реттеп отырады.

Осының нәтижесінде басқарудың, реттеудің негіздерін қалыптастырады,
мысалы, тең жағдайда бәсекелесу, мемлекеттік инвестиялық саясаты салық
жүйесі, жалақының төменгі мөлшерінің мемлекеттік тағайындалуы, кадрларда
қайта даярлау, әлеуметтік қорғау жүйесі, жарнаманың дұрыстығы және т.б.
атауға болады.
Тауар алмасу – көне экономикалық механизмдердің бірі. Дәстүрлі
локальды нарықтың капитализмге көшкен кезде пайда болған нарықтан
айырмашылығы көп болады. Локальды нарықтағы тауар алмасу – тауар алмасу
үшін кездесуге мүмкіндік береді. Онда өндіруші мен тұтынушы таныс болды:
олар өзара салыстырмалы кіші топтар: сұраныс анықталған болады. Сондықтан
өндіруші осы сұранысқа орай бағдарлама алатын болған. Қазіргі таңдағы нарық
кездесу орны емес, абстрактты және өзгеше сұранысқа ие механизм. Өндіруші
тұтынушылар шеңберінде емес, осы нарыққа қызмет етеді. Нарық үкілі ұсыныс
пен сұраныс негізінде болады және тауардың қандай бағаға сатылатынын нарық
анықтайды [36, 71б].
Бүгінгі таңдағы нарық тұлғалық нарықтың дамуын бірге қарқындап
келеді. Кеңсе қызметкерлері мен сатушылар әкімшілік басқарушылар мен
дәрігерлер, адвокаттар мен суретшілер бәрі осы нарықта қызмет етеді.
Бірақ, олардың құқықтық статустары мен экономикалық дәрежелері әртүрлі бірі
– тәуелсіз қызметі үшін ақы төлетеді, екіншілері – жалданып жұмыс істейді.
Олардың материалды табысы – оларды жалдап жұмысқа алған және қызметі үшін
ақы төлеген адамдардың оларды тұлға деп мойындауына тәуелді. Бағалау
принципі тұлғалық нарықта да, тауарлық нарықта да бірдей. Бірінші жағдайда
сатылымға тұлғасы қойылса, екінші жағдайда – тауар қойылады. Құндылық болып
екі жағдайда да айырбас құн болып табылады. Біздің экономикалық жүйеміз
егер адамдар өз ісінен хабардар болмай сырт көзге тұлға боп көрінсе онда ол
адамдарды жұмыс істеткізбейді. Науқас адамға керемет қатынас көрсету мен
жақсы жабдықталған офисі дәрігерлерге минимум тәжірибесі мен білімі болмаса
табыс әкелмейді. Қандай керемет тұлға болса да, егер хатшы қыз компьютерде
тез тере алмаса орнын жоғалтуы ғажап емес.
Сонымен қорыта келе, нарықтық қатынастардың тек саудагер мен тұтынушы
арасындағы ғана емес, сонымен қатар өндіріс иесі мен жалданушы жұмыс
күшінің, кәсіпкерлердің арасында да жүзеге асатын айтуға болады. Ал,
нарықтық жағдайдағы қоғам үшін мұндай қатынастар күнделікті өмірде-ақ
көрініс береді. Яғни, адамның жеке меншігі, өз пайдасы үшін өзгелердің де
мақсат-тілектерін, қажеттіліктерін ескере отырып қатынасқа түседі. Нарықтық
қатынастарды қаншалықты табысты жүзеге асыру адамның бойындағы
қабілеттерін, аянбай еңбек етуіне байланысты. Сондықтан да қоғамда өзіндік
теңсіздіктер қалыптасады. Бұл жағдай орынды да, себебі әрбір адам өз
қабілетіне атқарған еңбегіне сай табысқа жетеді. Мемлекеттің қоғамның
қадағалауы мен адамның жеке белсенділігін нарықтық қатынастардың
спецификасы болып табылады.

1.2 Тұлғаның құндылыққа бағдарлануын психологияда теорялық шолу
Отандық психологияда тұлғаның құндылық бағдар жүйесін зерттеуде
көптеген еңбектер бар, бірақ, басқа да мәнді пәнаралық ғылыми ұғым ретінде
әртүрлі теорияда бұл түсінік әртүрлі талданады.
Отандық психологияда құндылық бағдар түсінігі ғылыми әдебиеттердегі
тұлғаның бағыттылығы, тұлғалық құндылықтар, тұлғалық мәндер,
құндылықтар, бағдарлар т.б. түсініктермен тығыз байланысты [21, 22 б].
Зерттеулер бойынша тұлғаның құндылық-бағдар түсінігі қажеттілік-
мотивациялық сипатты немесе мәндік сфераға сай келеді.
Тұлға мəдениетінің негізі оның жалпы адамзаттық құндылықтарға
қатынасынан көрінеді. Құндылық термині болмыстың белгілі құбылыстарының
адами, əлеуметтік жəне мəдени мəн-мағынасын білдіру үшін қолданылады. Адам
қызметіндегі заттар, қоғамдық қатынастар жəне олар қамтыған табиғат
құбылыстары құндылықты қатынастар нысандары ретінде танылған бағалы заттар
сипатында іс-əрекетке қосылады, яғни бұлардың бəрі де жақсылық пен жамандық
, шындық пен жалғандық, əсемдік пен ұсқынсыздық, əділдік пен əділетсіздік
жəне т.б. тұрғысынан пайымдалады. Белгілі құбылыстарды бағалауға негіз
болған тəсілдер мен өлшем-шектер субъектив баға түрінде қоғамдық сана мен
мəдениетте бекиді де адам əрекетін бағыттаушы құралдарға айналады. Қалыпты
тəртіптік ұғым формасына енген мұндай құралдар түрі: ұстанымдар жəне
бағалар, бұйрықтар мен шектеулер, мақсаттар мен жобалар.
Сонымен, заттай жəне субъективті құндылықтар адамның өзін қоршаған
дүниеге болған құндылықты қатынастарының екі қарама-қарсы (полярлы) шегін
аңдатады. Адам іс-əрекеті құрылымындағы құндылықты тараптар танымдық жəне
еріктік құндылықтармен өзара тығыз байланысқан.
Əрбір тарихи нақты қоғамдық құрылым (формация) өзіне тəн құндылықтар
жиынтығымен ажыралады. Ал одан түзілген жүйе əлеуметтік реттеудің аса
жоғары деңгейі сипатында көрінеді. Бұл жүйеде қоғам не əлеуметтік топ
мойындаған өлшем-шек, талаптар (критерии) белгіленеді. Тұлғалық деңгейде
меңгерілген бұл талаптар тұлға қалыптастырудың негізіне алынып, қоғамды
қалыпты тəртіпте ұстауға жəрдемдеседі.
Қоғам өмірінің кезеңдерінде құндылықтар жүйесі өзгеріске түсіп, ауысып
барады. Құндылықтар өзіне тəн ерекшеліктерге ие. Олардың кейбірі тарихтың
қай кезеңінде де өз маңызын жоймайды. Мысалы, ежелгі дүниенің тарих
сахнасында өшкенімен, онда мұрат етілген эстетикалық құндылықтар əлі күнге
дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ. Ортағасырлық ағару (просвещение)
дəуіріндегі гуманистік, демократиялық идеялар бүгінгі заман қызметіне
жарауда.
Қоғамдағы құндылықты қатынастардың аса маңызды элементтерінің бірі –
құндылықты бағыт-бағдар.
Құндылықты бағыт-бағдар – бұл стратегиялық өмір мұраттары жəне жалпы
дүниетанымдық алғы шарт ретінде танылған құндылықтардың адам санасында
бейнеленуі.
Қалыптасқан, тұрақты құндылықтар бағыттарының жиынтығы тұлға
тұрақтылығын, қажеттер мен қызығулар бағдарында көрінген əрекет-қылық жəне
іс-əрекет типтерінің өзара байланыса, ұштасуын қамтамасыз етеді. Осыдан,
құндылықты бағыт тұлға сеп-түрткілеріне (мотивтеріне) себепші, реттеуші
маңызды жағдаят (фактор) ретінде іске қосылады. Құндылықты бағыт-
бағдарлардың негізгі мазмұны – адамның саяси, философиялық (дүниетанымдық),
адамгершілік наным-сенімдері, терең əрі тұрақты бейімділіктері, қылық-
əрекет, мінез принциптері. Осыдан, қай қоғамда да тұлғаның құндылықты бағыт-
бағдары тəрбие жəне мақсатты ықпал жасау нысаны ретінде қарастырылады. Олар
арқылы еріктік күш салу, зейін, ой-өріс бағдарлары анықталады.
Құндылықты бағдардың дамуы –тұлға кемелінің белгісі, оның
əлеуметтенуінің көрсеткіші, құндылықты бағыттардың тұрақты бірлігі тұлғаның
келесідей сапаларының дамып, орнығуына себерші болады: тұлғаның тұтастығы
мен сенімділігі , белгілі мұраттар мен принциптерге адалдық, осы мұраттар
мен принциптерді іске асыру жолында ерік күшін аямауға қабілеттілік,
өмірлік ұстанымдарға орай белсенділік, мақсатқа жетуде табандылық пен
өжеттік.
В.Дитльтейдің айтуынша, жалпы өмірдің мазмұн болып эмоция, сезім табылады,
ал олар құндылықтардың тұлғалық көрінісін аңғартады.
Ол сонымен қатар құндылықтардың сезімдерден бөлінбейтінін атап өткен [37.
259 б].
Мұндағығалымның айтқысы келгені - жағымды эмоция мен жоғары сезім
құндылық саналатындығы. Тұлғаның басым болатын құндылықтық бағдарларын
жіктеу, тұлға типтерінің дифференциациясын жасауға негіз болады. Тұлғаның
типологиясын құндылықтық бағдарлар ерешелігі бойынша жіктеу моделін Э.
Шпрангер жасаған. Ол тұлғаның идеалды типтерінің алты
түрін көрсеткен: теоретикалық адам (негізгі құндылық-ақиқатты іздеу);
экономикалық адам (басты назарда пайдалы жəне практикалық құндылықтар);
эстетикалық адам (ең жоғары құндылық стилі жəне үйлесім); əлеуметтік
адам(негізгі құндылық махаббат, жалпы махаббатқ деген талпыныс, барлық
адамдарға деген махаббат); саяси адам (негізгі құндылық билік, əсер,
танымалдылық); діни адам (негізгі құндылық жоғары діни күш, өмір мəнін
іздеу). В. Момов мақсатты немесе ойлы, қалаулық, мүмкіндік құндылықтарын,
өзекті, көрнекі құндылықтарымен қарама-қарсы қояды. Мақсатты құндылықтарды
талдай келе, оларды мақсат құндылығы, мұрат құндылығы, тілек құндылығы,
ықтималдық құндылық деп бөледі.
А. Маслоу құндылықтардың тіке иерархиясын жасаған. Оның айтуынша,
қажеттіліктер мен құндылықтар бір біріне тəуелді. Ол құндылықтың екі
негізгі тобын бөліп қарастырған:
- Б-құндылықтар (тұрмыстық құндылықтар)– бұл жоғары құндылықтар, ол
өзін өзі биллей алатын адамдарға тəн (ақиқат, жақсылық, əдемілік,
біртұтастылық, өмірлілік, бірегейлік, кемелділік, толықтық, əділеттілік,
тəртіп, қарапайымдылық, күш шығындамаушылық т.б.);
- Д-құндылықтар (тапшы құндылықтар) –бұл төменгі құндылықтар; олар
белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған (бейбітшілік,
тыныштық, ұйқы, демалу, тəуелділік, қауіпсіздік). А. Маслоу бағыныстықтағы
Д-құндылықтарды адамдар əйтеуір кұн көру үшін, гомеостаз жағдайына жету
үшін ұмтылатын регрессивті құндылықтар дей келе, олар жоғары құндылықтар Б-
құндылықтарын қамтамасыз ету үшін қажет деген ой айтады. Жастардың
құндылықтық бағдарлары көп қырлы психологиялық феномен болып табылады. Бұл
феноменді ұғынуда онымен мəні жағынан ұқсас құндылық, бағдар, мотив,
қызығушылық сияқты психологиялық сфераларды талдаған маңызды. Құндылықтық
бағдарлар дегеніміз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.