Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз ету және тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестіру туралы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 168 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 168 бет
Таңдаулыға:
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ӘОЖ 343.98 (574) Қолжазба құқығында
ДОСАНОВ МУРАТ УСКИМБАЕВИЧ
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік
қамтамасыз ету және тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестіру
12.00.09 − қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы; жедел
іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор Исаев А.А.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 САХНАЛАУМЕН ЖАСЫРЫЛҒАН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІ
КРИМИНАЛИСТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
11
1.1Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасы 11
1.2Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеу кезінде
тергеушінің анықтама органдарымен өзара әрекетінің
ұйымдастыру-тактикалық ережелері 34
1.3Тергеудің алғашқы кезеңіндегі типтік тергеу жағдайлары және тергеу
болжамдары 47
2 САХНАЛАУМЕН ЖАСЫРЫЛҒАН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУГЕ ЖӘНЕ
БОЛДЫРМАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТАКТИКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
60
2.1Тактикалық операция сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестіру құралдарының бірі
ретінде 60
2.2Сахналаудың белгілерін табуға бағытталған ақпаратты жинау
тактикалық операциясы 68
2.3Жәбірленушінің жеке басын анықтау, оның тұлғалық қасиеттерін
сипаттайтын ақпаратты жинау тактикалық операциясы 97
2.4Қылмыскерді анықтау мен әшкерелеу тактикалық операциясы 104
2.5Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын болдырмау
тактикалық операциясы 126
ҚОРЫТЫНДЫ 133
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 138
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында сахналаумен жасырылған
адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік камтамасыз ету және тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестіру жайлы ғылыми ой-пікірлер көрініс тапқан.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өткен ғасырдың 90-жылдарында
Қазақстанда басталған саяси-құқықтық, экономикалық өзгерістер еліміздің
егемендігін, тәуелсіздігін алуымен, азаматтық қоғамның қалыптасуымен,
экономиканың нарықтық жолға бет алуымен, әлемнің барша өркениетті елдерімен
дипломатиялық қарым-қатынастарды орнатумен сипатталады.
1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Казақстан
Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің беріктігін нығайтып, мемлекет
пен қоғамның даму жолын анықтады, адамның және азаматтың құқықтарының,
бостандықтарының қорғалу кепілдіктерін бекітті. Негізгі заңның 1-бабында
[1] бекітілген демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекетті
орнықтыру әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және саяси міндеттердің
кешенін одан әрі жеделдетілген қарқынмен жүзеге асыруды талап етеді.
Тәуелсіздікті алғаннан соң елімізде орын алған көптеген жақсы
өзгерістермен бірге, өкінішке орай, ТМД мемлекеттеріндегі қылмыстылықтың
өсуі, жаңа қылмыстардың пайда болуы, ұйымдасқан қылмыстылықтың қалыптасуы,
кейбір республикалардағы содырлардың ату және жарылғыш заттарын пайдаланып
лаңкестік іс-қимылдарын жасауы, әлемдік трансұлттық қылмыстық
қауымдастықтарының еліміздің кеңістігін қылмыстарды жасауға, есірткі, қару-
жарақты тасымалдауға әрекеттенуі көрініс тапты. Қазірдің өзінде адам
өлтіру, пайдакүнемдік-зорлық қылмыстарын тергеуді жетілдіру,
қылмыскерлердің қылмыстың ізін жасыру мақсатында орындаған сахналауларды
әшкерелеу, тергеуге қарсылық көрсетуіне және басқа да әрекеттеріне тосқауыл
қою құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, ғалымдардың алдында тұрған
күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Қылмыстылықтың өршіп тұрған қауырт жылдарында мемлекетіміздің
басшылығымен қабылданған нормативтік-құқықтық актілері мен мемлекеттік
бағдарламаларында көрініс тапқан қылмыстық-құқықтық іс-шаралары
қылмыстылықпен күрес жүргізу бағытын айқындап, криминогендік жағдайдың
едәуір төмендеуіне үлкен септігін тигізіп, адамның құқықтары мен
бостандықтарының берік қорғалуын мүмкін етті.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: "Жоғарғы заңды
қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан
қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға
билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп атап өтті [2, 15 б.].
Осыған орай, құқық қорғау органдарының қызметі азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын мығым қорғауға, мемлекеттік институттардың қалыпты
қызметін қамтамасыз етуге, қоғамдық өмірдегі құқықтық тәртіпті нығайтуға,
қылмыстылықпен күресті күшейтуге арналған.
Қылмыстардың санын тіркеу жөніндегі статистикалық деректерге назар
аударсақ, Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының Кұқықтық статистика
және арнайы есептер жөніндегі комитетінің мәліметтері бойынша республикада
1998 жылы 142100 қылмыс тіркелсе, 1999 жылы – 139431; 2000 жылы – 150790;
2001 жылы – 152168; 2002 жылы – 135151; 2003 жылы – 118485; 2004 жылы –
143550; 2005 жылы – 146347; 2006 жылы –141271; 2007 жылы – 128064; 2009
жылы – 121667 қылмыс тіркелді. Соның ішінде адам өлтіру қылмыстары 1999
жылы - 2466; 2000 жылы – 2294; 2001 жылы – 2072; 2002 жылы – 1924; 2003
жылы – 3212; 2005 жылы – 1804; 2007 жылы – 1656; 2009 – 1604.
Салыстырып талдау нәтижесінде жалпы қылмыстылықтың динамикасы 1999
жылдан бастап 2005 жылға дейін ауытқып тұрғанын, одан кейінгі жылдары 2009
жылды қоса алғанда азайғаны көрінеді. Адам өлтіру қылмыстарының істелуі де
біртіндеп азайып келгені байқалады.
Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік жағынан тез қарқынмен дамуы,
қылмыстықтың себептерін жоюға бағытталған оңтайлы кең ауқымды мемлекеттік
шаралардың орындалуы, қылмыстармен күресудің, оларды болдырмаудың нәтижелі
іс-шаралардың жүргізілуі өмірге қарсы зорлық қылмыстарының сандық көрсеткіш
динамикасының төмендегенін көрсетуде. Оның үстіне құқық қорғау органдарының
қызметінің жақсаруы сыбайлас жемқорлық қылмыстылығымен күрестің
күшейтілгенімен, тергеу және жедел-іздестіру қызметтерінің жаңа
криминалистік-техникалық құралдармен жақсы жабдықталуымен түсіндіріледі.
Криминалистік ғылымның жедел қарқынмен дамуы, қорғалып жатқан докторлық,
кандидаттық диссертациялардың негізгі тұжырымдары да құқық қорғау
органдарын криминалистік қамтамасыз етуге өзінің едәуір үлесін қосуда.
Қылмыстылық санының статистикалық көрсеткіштерінің ауытқып тұруы
қылмыстылықпен күрес жүргізу іс-шараларының тиімділігін арттыруды талап
етеді. Осыған орай, әзірленген диссертациялық зерттеудің ұсынымдары
қылмыстылықпен, нақты айтқанда, адам өлтіру қылмыстарымен күрес жұмысын
жетілдіруге арналған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қоғамымызға қауіп төндіріп
тұрған, әлеуметтік дерт болып саналатын қылмыстар жетерлік және де оларды
құқық қорғау органдарының анықтап, күрес жүргізуі кезінде елеулі
қиындықтардың болатыны сөзсіз. Сол себептен, қазақстандық заңгерлердің
мемлекет дамуының осы кезеңінде орын алған қылмыстылығымен күрес жүргізуіне
терең көңіл бөліп, ішкі істер органдарының қызметін криминалистік
қамтамасыз етуге мән беру қажет.
Ішкі істер органдарының қызметі қоғамдағы тәртіпті қамтамасыз етуге,
бұзушылық пен қылмыстылықты болдырмауға, олардың алдын алуға бағытталады.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8-бабына сәйкес қылмыстық процестің
міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды
әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық
заңды дұрыс қолдану болып табылады [3].
Осыған орай, сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеу
кезінде сахналандырудың белгілерін анықтау, тергеуге қарсы әрекет
етушілерді әшкерелеу, тактикалық операциялардың шеңберінде орындалатын
оқиға болған жерді тексеру, жауап алу, тінту, тергеу эксперименті,
көрсетулерді өз орнында тексеру мен нақтылау, басқа да тергеу әрекеттерін,
жедел іздестіру шараларын криминалистік қамтамасыз ету, тергеуге
қатысушылардың өзара әрекетін сауатты үйлестіру қылмыстылықпен тиімді, әрі
табысты күрестің қажетті құралы есептеледі. Міне, осындай жағдайларға
қарамастан, бұл үлкен, мәнді мәселелер төңірегіндегі әңгімелер жеткілікті
деңгейде әлі де болса көтерілмей отыр.
Ауыр қылмыстармен күресу, оларды болдырмау жөніндегі жетістіктер алдын
ала тергеу органдарының қызметін жетілдіруге, тиімділігін арттыруға
бағытталған ғылыми зерттеулердің нәтижесімен тығыз байланысты. Қылмыстарды
тергеуді криминалистік қамтамасыз ету мәселесі жеткілікті зерттелген десек
ешбір күмән туғызбас, дегенмен, сахналаумен жасырылған адам өлтіру
қылмыстарын тергеу кезінде тергеу әрекеттерін криминалистік тактикалық
санаттар шеңберінде қамтамасыз ету, тергеуге қатысушылардың өзара әрекетін
үйлестіруге байланысты теориялық, тәжірибелік негіздеріне байланысты
түбегейлі зерттеу мәселесі әлі өз шешімін толық тапқан жоқ. Адам өлтіру
қылмыстарымен күрес мәселелеріне ғалымдардың жүргізген арнаулы зерттеулері
көптеген құқықтық ғылыми әдебиеттерде орын алады. Қылмыстарды тергеу
әдістемесіне, жеке тергеу әрекеттерін жүргізу тактикасына алдыңғы қатарлы
ғалымдардың еңбектері арналған.
Бұл мәселелерге А.Ф. Аубакиров, В.П. Бахин, А.Н. Басалаев,
В.С. Бурданова, Р.С. Белкин, А.Н. Васильев, А.Г. Видонов, А.И. Винберг,
А.И. Возгрин, А.Ф. Волынский, В.К. Гавло, И.Ф. Герасимов, Ф.В. Глазырин,
Г.Л. Грановский, Е.Ғ. Жәкішев, Е.И. Зуев, Г.Г. Зуйков, А.А. Исаев,
В.Н. Карагодин, В.П. Колмаков, Т.А. Кулибаев, Е.И. Қайыржанов,
М.Ч. Қоғамов, В.С. Козлов, Ю.Г. Корухов, В.П. Лавров, А.А. Леви,
И.М. Лузгин, В.Н. Мудьюгин, С.И. Медведев, Б.М. Нұрғалиев, Б.А. Салаев,
А.Р. Шляхов ғылыми еңбектерін жазған.
Дегенмен, сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді
криминалистік қамтамасыз ету және тергеуге қатысушылардың қызметін
үйлестіру адам өлтіру қылмыстарын тергеуді зерттеу саласындағы тың
тақырыптардың бірі болып табылады. Тергеу тәжірибесі айғақтағандай, адам
өлтіру қылмыстармен күрестің табысты жүргізілуі полицияның тергеу және
жедел іздестіру бөлімдерінің бірлескен күштерін пайдаланып, өзара әрекет
етуді нақты үйлестіріп, қазіргі заманғы криминалистік әдістер мен
құралдарды тиімді қолдануға тікелей байланысты.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Зерттеудің мақсаты – сахналаумен
жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз ету
және тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестірудің теориялық және
әдістемелік негіздерін әзірлеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі негізгі зерттеу міндеттері
белгіленді:
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасын
әзірлеу және адам өлтірудегі сахналаулардың түрлерін ажыратып көрсету;
қайшылықты мән-жайлардың мазмұнын әзірлеу және сахналауды әшкерелеудегі
маңызын анықтау;
тергеудің алғашқы кезеңіндегі тергеу жағдайларын және болжамдарын
типтендіру;
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеу кезінде тергеушінің
анықтама органдарымен өзара әрекетінің ұйымдастыру-тактикалық негіздерін
дайындау;
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының тергеу міндеттерін шешу
үшін тактикалық операциялардың кешенін әзірлеу және қолдануы бойынша
ұсынымдарды дайындау.
Диссертациялық зерттеудің объектісі – сахналаумен жасырылған адам
өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз ету және тергеуге
қатысушылардың өзара әрекетінің құқықтық, тәжірибелік және теориялық
аспектілерін зерттеу.
Зерттеу пәнін – сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
тергеудің әдістемелік аспектілері құрайды.
Зерттеу жұмысының теориялық базасын – философия, заңгердің этикасы, заң
психологиясы, сондай-ақ қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу құқығы, сот
медицинасы, сот сараптамасы, сот дәлелдемелер теориясы, криминалистикалық
ілім саласындағы ғалымдардың еңбектері құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негізі және әдістері нақты ақиқатқа жетуде таным
теориясының жалпы заңдары мен категорияларына сүйену, әлеуметтік-құқықтық
құбылыстарды материалистік-диалектикалық жағынан таным процесін жүргізу.
Зерттеудің нормативті-құқықтық негізі ҚР Конституциясы, ҚР Қылмыстық іс
жүргізу кодексі, ҚР Қылмыстық кодексі, өзге де заңнама актілері, құқық
қорғау органдарының нормативтік-құқықтық актілері болып табылады.
Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Оңтүстік-Қазақстан облыстық сотының, Алматы және Астана қалалары қалалық
соттарының 258 мұрағаттық қылмыстық істерді зерттеудің нәтижелері,
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы
есептер жөніндегі комитетінің статистикалық деректері, сахналаумен
жасырылған адам өлтіру қылмыстарын криминалистік қамтамасыз ету және
тергеуге қатысушылардың өзара әрекеті мәселелері бойынша сұхбат алу
нәтижелері құрады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасында
алғаш рет монографиялық зерттеу деңгейінде сахналаумен жасырылған адам
өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз етудің және тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестірудің теориялық және әдістемелік негіздері
әзірленді. Келесі тұжырымдар теориялық жағынан маңызды болып табылады:
сахналаумен байланысты адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасын
дайындалып жатқан немесе жасалған қылмысты және бұл қызметтің нәтижелерін
жасыру жөніндегі қызметті қамтитын екі жақты бірыңғай процесс ретінде
анықтау;
қайшылықты мән-жайлардың мазмұнын қылмысты істеу мән-жайларын бейнелеуді
және алғашқы бейнеленудің нәтижелерін өзгертуге бағытталған әрекеттердің
бейнеленуді қамтитын із түзілу процесі ретінде негіздеп түсіндіру;
тергеу процесін жағдаяттық талдау және тергеу жағдайлары мен болжамдарын
типтендіру;
тактикалық операциялардың шеңберінде тергеушінің анықтама органдарымен
өзара әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдастыру-тактикалық
сипатындағы ережелерді анықтаудың негіздері;
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеудің міндеттерін шешу
үшін қажетті тактикалық операциялардың кешенін анықтаудың негіздері.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасының негізгі элементі ретінде қылмыстық сахналау қамтылып, оның
мазмұны адам өлтіру қылмыстарын тергеу кезінде бастапқы ақпараттың
жалғандығымен түсіндірілетін факторлардың кешенімен ашылып көрсетіледі.
Із түзілу механизмі сахналауды әшкерелеуге көмектесетін криминалистік
сипаттаманың негізгі элементі болып табылады. Сахналау кезіндегі із түзілу
механизмінің өз ерекшелігі бар. Оқиға болған жерде мезгілдік реттілікпен
екі іздік жай-жапсар бейнеленіп, мұндағы қылмыстың іздік жай-жапсары үстіне
сахналаудың іздік жай-жапсары қабаттастырылатын өзіндік беткей болып
табылады.
Қылмыстық сахналау тергеуге қарсы әрекет етудің негізгі нысаны саналып,
қылмыскердің әшкереленуден және қылмыстық жауаптылыққа және жазаға
тартылудан сақтанудың қорғаныс механизмі ретінде қарастырылады.
2. Қайшылықты мән-жайлар сахналаумен жасырылған адам өлтіру
қылмыстарының негізгі белгісі есептеледі. Қайшылықты мән-жайлар дегенімізде
оқиғаның дамуын түсіндіруге бағытталған тергеушінің болжамына қайшы келетін
фактілі деректер түсініледі, яғни қылмысты жасау әдістерінде, белгілі
жағдайларда болуы тиіс іздердің, заттардың жоқтығы, немесе керісінше
болмауы тиіс іздердің, заттардың табылуы. Қайшылықты мән-жайлар бұл фактілі
деректер, олардың тергеушінің құбылыстар туралы болжамына сәйкессіз келуі,
тергеуші болжамының объективті ақиқатқа сәйкессіздігінен туындайды. Бұлар
қылмыстарды тергеу, ашу кезіндегі тергеушінің танымдық қызметі процесінде
табылады. Қайшылықты мән-жайлардың мазмұны із түзілудің екі процесімен
қамтылады: біріншісі – қылмысты істеудің шынайы процесінің дамуы, екіншісі
– қылмысты жасыру және қылмыстың анықталуына қарсы әрекет ету үшін алғашқы
ақпаратты өзгерту бойынша орындалатын әрекеттер.
3. Типология зерттеу объектісінің сапалық белгісінің маңызын анықтау
процесі. Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының әдістемесінде
тергеу жағдайларының типологиясы оның құрамдық элементі ретінде
қарастырылады. Типтік тергеу жағдайларын және болжамдарын жіктеуді әзірлеу
жасалған қылмыстың мән-жайларын көпфакторлы талдау нәтижесіне негізделуі
тиіс.
Тергеу жағдайлары және болжамдары типтендірілді: жәбірленушінің болуы
немесе жоқтығы бойынша:
1 жағдай – күш қолдану белгілерімен мәйіттің табылуы;
2 жағдай – жәбірленушінің жоғалу фактісі (хабар ошарсыз) орын алған;
сахналаудың түрлері бойынша:
1 жағдай - өзін-өзі өлтіру белгілерімен мәйіт табылды (асылу, суға
бату, өзін өртеу, суық, атылатын қаруды қолданып өзіне өлім келтіру және
т.б.);
2 жағдай - өз өлімімен өлу белгілерімен мәйіт табылды;
3 жағдай – жазымдық жағдай белгілерімен мәйіт табылды (көліктегі,
тұрмыстағы, өндірістегі, үйдегі);
4 жағдай - күш қолдану белгілерімен мәйіт табылды;
бастапқы ақпараттың сипаты бойынша:
1 жағдай – сахналаудың жасалғанын куәландыратын анық материалды-
бекітілген іздер табылды;
2 жағдай – сахналауды жасаудың анық іздері табылмады, бірақ сахналаудың
материалдық жай-жапсарын жасаудағы кейбір артықшылықтар, сондай-ақ
сезіктінің жүріс-тұрысындағы артық іс-қимылдар (атиптілік) байқалады.
Қылмыстың оқиғасына, субъектісіне, кінәнің нысанына, ниетіне, қылмысты
жасаудың және оны жасырудың механизміне байланысты болжамдар шығарылады.
Қылмыстың оқиғасына қатысты болжамдарды құру: сахналаумен жасырылған адам
өлтіру қылмысы жасалды; қылмыс деп имитацияланатын криминалды емес оқиға
орын алған; қылмыстың сахналау субъектісіне қатысты: адам өлтіру жақын
туысқанымен, танысымен, көңілдесімен жасалды; кәсіпкерлік бойынша
бәсекелесімен, жұмыстағы әріптесімен, ұйымдасқан қылмыстық топтың
мүшелерімен жасалды; кінәнің нысанына қатысты: адам өлтіру абайсыздықпен
жасалды; адам өлтіру қасақаналықпен жасалды; қылмыстың ниетіне қатысты:
қызғаныштан, кекшілдіктен, көреалмаушылықтан, пайдакүнемдікпен жасалды.
4. Тактикалық операция тергеу әрекеттерінің, жедел іздестіру және
ұйымдастыру шараларының жиынтығы ретінде сахналаумен жасырылған адам өлтіру
қылмыстарын ашудың және тергеуді ұйымдастырудың маңызды құралдарының бірі,
сонымен бірге тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестірудің ең ұтымды
нысаны болып табылады.
Қылмыстарды тергеу кезіндегі өзара әрекет ету бұл қылмыстарды анықтау,
тез және толық тергеу, кінәлілерді әшкерелеу мақсатындағы тергеушінің,
жедел іздестіру қызметкерлерінің және басқа да субъектілердің нормативті-
құқықтық актілерге негізделген және мүмкіндіктерін тиімді қолдануға,
процессуалды және бейпроцессуалды шараларды тиімді үйлестіруге бағытталған
уақыты, орны, мақсаттары, функциялары, өкілеттіктері бойынша келісілген,
бірлескен қызметі болып табылады.
Тергеуші өзара әрекет етудің ұйымдастырушысы есептеледі. Тергеуге
қатысушылардың өзара әрекет ету деңгейін жоғарылату үшін келесілер қажет:
тергеуге қатысушылардың біліктілігінің жоғары деңгейі; әр мүшенің
қызметінің мақсатын топ қатысушыларының дұрыс түсінуі; әр мүшенің пікіріне
құрметпен қарау; топ мүшелерінің міндеттерін нақты бөлу; келіспеушіліктерді
болдырмау мақсатында психологиялық ғылымның мүмкіндіктерін қолдану; барлық
жағдайларда жасалған қателіктердің себептерін түсіндіру; кәсіби этиканың
ережелерін және нормаларын бұлжытпай сақтау.
5. Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестіру жөніндегі тактикалық операциялар
сахналаудың белгілерін анықтау үшін ақпаратты жинауға; жәбірленушіні
анықтау және оның тұлғасы туралы ақпаратты жинауға; қылмыскерді анықтау,
ұстау және әшкерелеуге; сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
болдырмауға, сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді
криминалистік қамтамасыз етуге және тергеуге қатысушылардың қызметін
үйлестіруге бағытталуы тиіс.
Сонымен қатар келесі тактикалық операцияларды жүргізу бойынша
криминалистік ұсынымдар әзірленіп, берілді: Сахналаудың белгілерін
анықтауға бағытталған ақпаратты жинау, Жәбірленушінің жеке басын анықтау,
оның тұлғалық қасиеттерін сипаттайтын ақпаратты жинау; Қылмыскерді
анықтау мен әшкерелеу, Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
болдырмау.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы автордың
тұжырымдаған теориялық қорытындылары және тәжірибелік ұсынымдары
қылмыстарды тергеу әдістемесінің және криминалистік тактиканың ғылыми
негіздерін дамытып, тергеулік, прокурорлық және соттық тәжірибені
жетілдіруге бағытталғанымен түсіндіріледі. Автордың ұсынымдары кейінгі
ғылыми-зерттеу жұмысында, оқу процесінде Криминалистика және ҚР
қылмыстық іс жүргізу құқығы пәндерін оқу барысында, қылмыстық сот өндірісі
тәжірибесінде және қылмыстарды тергеу әдістемесінің мәселелерін кейінгі
ғылыми-зерттеу жұмысында ескерілуі мүмкін.
Тәжірибеге енгізу деңгейі. Диссертацияның қорытындылары мен ұсыныстары
Алматы және Астана қалаларында өткен жеті халықаралық ғылыми-теориялық,
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалды. Диссертацияның мазмұны әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ криминалистика және сот сараптамалары кафедрасында
талқылау барысында апробациядан өтіп, криминалистиканың жекелеген
қылмыстарды тергеу әдістемесі бойынша дәрістерді оқу процесінде
қолданылуда.
Зерттеу объектісінің дамуы туралы бағдарлық жорамалдар. Диссертацияда
қарастырылатын мәселенің теориялық және тәжірибелік аспектілері қызметтің
әртүрлі салаларына қатысты (саяси, экономикалық, әлеуметтік және т.б.)
өзінің кейінгі дамуын және нақтылануын тауып, сондай-ақ адам өлтіру
қылмыстарының басқа түрлерімен күрес жүргізу шараларын әзірлеуде құрамдас
бөлігі ретінде қолданылуы мүмкін.
Апробация және зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның
негізгі теориялық тұжырымдары мен қорытындылары халықаралық және
республикалық ғылыми-теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференцияларда
баяндамаларды жасау кезінде апробацияланды: Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ұлттық идеясының өмірден көрініс табуы
(Алматы, 2002 ж.); Қазіргі кезеңде қылмыстылықпен күресудің өзекті
мәселелері (Алматы, 2002 ж.); Орта Азия аймағындағы мемлекеттерде
егемендіктің орнау мәселелері (Алматы, 2003 ж.); Орта Азия аймағындағы
мемлекеттерде ұлттық құқықтың түзілу мәселелері (Алматы, 2003 ж.); Саяси-
құқықтық зерттеулердің өзекті мәселелері (Алматы, 2003 ж.); Тиімді
мемлекеттік басқару: халықаралық тәжірибе және Қазақстан (Астана, 2007
ж.); Қазақстантану-3 (Астана, 2008 ж.)
Публикациялар. Зерттеудің маңызды нәтижелері баспасөз беттерінде, соның
ішінде ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған ғылыми
басылымдардағы 10 ғылыми мақалада көрініс тапты.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САХНАЛАУМЕН ЖАСЫРЫЛҒАН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІ КРИМИНАЛИСТІК
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасы
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтың өмірі мен денсаулығы,
қалыпты өнегелі және салауатты дамуы мемлекеттің, қоғамның негізгі байлығы.
Адамның өмірі қасиетті құндылықтардың бірі, ол өзінің табиғаты бойынша
ажырамас құқықтарға жатады.
Мемлекетіміздің Конституциясында адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың, қамтамасыз етудің басымдықтары көрсетіліп,
мазмұны конституциялық нормаларда нақты айқындалған. Негізгі заңның 15-
бабында әркімнің өмір сүруге құқығы бар екендігі сипатталып, ешкімнің өз
бетінше адамның өмірін қиюға хақысы жоқтығы бекітілген. Адамның және
азаматтың жеке, әлеуметтік, саяси құқықтары мен бостандықтарын
Конституцияда бекіту, оларды қорғауды қамтамасыз ету, құқықтық,
демократиялық, әлеуметтік, зайырлы мемлекетті құрудың негізгі алғышарты
есептеледі. Осыған орай, мемлекеттік және құқық қорғау органдардың негізгі
міндеті аталған құндылықтарды жүзеге асыруға, қорғауды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Құқық қорғау органдары еліміздегі құқықтық тәртіптің және заңдылықтың
орнығуын қамтамасыз етеді. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған
қылмыстар туралы хабарлар ішкі істер органдарына келіп түссе, олардың
негізділігі тексеріліп, тергеушінің тарапынан қылмыстарды тергеу,
кінәлілерді әшкерелеу жөніндегі әрекеттер орындалып, қылмыскердің қылмыстық
іс-әрекеттері қылмыстық заңның нормаларына сәйкес сараланады.
Қазіргі қолданыстағы жүйеленген Қылмыстық кодекс 1997 жылдың 16 шілде
күнінде қабылданып, 1998 жылдың 1 қаңтарында заң күшіне енді. Қылмыстық
кодексте барлық қылмыстардың түрлері мен сол үшін қылмыстық жаза шаралары
көзделген. Қылмыстық заңның 96-бабында адам өлтірудің ұғымы беріліп,
санкциясында қылмыстық жазалардың түрлері анықталған. Қылмыстық заңның
нормаларында кісі өлтіруге, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза
келтіру түріндегі анықтама берілген [4]. Адам өлтіру қылмысының қоғамға
қауіптілік деңгейі жоғары, ол қазыналы құндылыққа қол сұғып, елеулі зиян
әкеліп, тұрғындарды үрейлендіріп, қорғаусыздық сезімін күшейтіп, ертіңгі
күніне, өзінің, жақын туыстарының өмірінің қауіпсіздігіне деген сенімін
әлсіретеді. Адам өлтіру қылмысы кезінде қоғамның мүшесі болып табылған қаза
болған адамды ендігі уақытта ешбір дәрігерлік жолмен өмірге қайта алып келу
мүмкін емес. Жәбірленушінің туған-туысқандарына үлкен моральдық зиян
келтіріліп, олар ауыр қайғыға батады.
Құқық қорғау органдарының алдында қылмысты тергеу мен ашу, қылмыскерді
әшкерелеу, әділсоттылықты жүзеге асыру міндеттері қойылады. Осыған орай,
криминалистика ғылымының міндеті адам өлтіру қылмыстарын тергеудің тиімді
және нәтижелі әдістемелерін әзірлеу болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық зерттеулерді жүргізу көптеген қылмыстардың, соның
ішінде адам өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық, криминологиялық,
криминалистік сипаттамаларын ашып көрсетуді, қылмыстардың алдын алу,
тергеу, кінәлілерді әшкерелеу, қылмыстарды саралау, қылмыстық жауаптылық
мәселелерін нақтылау міндеттерін жүзеге асыруды мүмкін етеді.
Заң ғылымында аталған құқықтық сипаттамалардың өзара тығыз байланысы
және одан туындайтын арақатынасы орын алады. Қылмыстық-құқықтық сипаттама
қылмыстарды дұрыс саралауға, криминологиялық сипаттама қылмысты істеу
себебін, шарттарын түсіндіруге, криминалистік сипаттама қылмыстарды тергеу
мен ашу үшін қажетті маңызды белгілерді анықтауға, сипаттауға көмектеседі.
Қылмыс құрамында оның әлеуметтік, құқықтық мәнін анықтайтын, қоғамға
қауіптілігін сипаттайтын белгілер көрініс табады. Қылмыстық заңның Ерекше
бөлімі баптарының диспозицияларында нақты қылмыс құрамдарының белгілері
сипатталған. Қылмыс құрамы белгілерінің жиынтығы оны басқа қылмыс
құрамдарынан ажыратады. Осыған байланысты, қылмыстық-құқықтық нормаларды
талдау, барлық қылмыс құрамдары, ең болмағанда, бір белгі бойынша басқа
қылмыс құрамдарынан ерекшеленетінін көрсетеді.
Мәселен, Қылмыстық кодекстің 96-бабында көрсетілген адам өлтірудің
құрамы, жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-бап), жан күйзелісі болған
жағдайында адам өлтіру (98-бап), қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде
жасалған кісі өлтіру (99-бап), қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті
шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-бап), абайсызда
кісі өлтіру (101-бап), өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-бап) секілді
қылмыс құрамдарынан өзгеше болып келеді. Бұл қылмыстардың барлығы қылмыс
құрамының белгілеріне қарай бір-бірінен ерекшеленеді.
Дегенмен, қылмыстарды саралау үшін қажетті белгілер мен сипаттамалар
қылмыстық заңның нормаларында көрініс тапса да, кылмыстарды тергеу мен ашу
үшін маңызды болып келетін тергеу жағдайы, қылмысты істеудің механизмі,
қылмысты жасырудың әдіс-тәсілдері, қылмыс жасалған жердің қоршаған ортасы,
қылмыстың орны, уақыты секілді белгілер қылмыстық заңнама нормаларында көп
жағдайларда ескерілмейді.
Объективті жағдайларға байланысты криминалистік маңызы бар бүкіл
ақпараттың жиынтығын қылмыстық заңға енгізу мүмкін емес. Біріншіден,
криминалистік белгілер, әдетте, бағдарлаушы, тергеушіге жол сілтеуші
сипатына ие. Екіншіден, тергеу тәжірибесі көрсеткендей, әдетте, қай қылмыс
болмасын түрлі тәсілдермен, әдістермен жасалып, қоғамдағы орын алған
өзгерістерге сәйкес, ғылым мен техниканың даму үрдісінің әсерімен өзгереді,
әрі күрделенеді.
И.Ф. Герасимов [5, 4 б.], В.К. Гавло [6, 201 б.] және басқа да ғалымдар
қылмыстық-құқықтық критерийлер қылмыстарды ашуға, дәлелдеу мән-жайларын
анықтауға маңызды қылмыстық іс-әрекеттің барлық ерекшеліктерін қамти
алмайтыны туралы пікірлерін ғылыми еңбектерде білдірген болатын. Бұл
ғалымдардың пікірлерінің дұрыстығын қолдай отырып, қылмыстық-құқықтық
критерийлердің негізгі мән-мағынасы қылмыстарды саралауға бағытталатынын
және қылмыстарды тергеу мен ашуға арналмағанын айту қажет.
Осыған орай, қылмыстарды тергеу мен ашу үшін маңызды ақпаратты қамтитын
криминалистік сипаттаманың қажеттілігі арта түседі. Қылмыстың криминалистік
сипаттамасының ұғымы өткен ғасырдың 60-70 жылдарында қалыптасты.
Криминалистік сипаттаманың қылмыстарды тергеу мен ашудағы маңызы мен рөлі,
құрылымы туралы ғалымдардың еңбектерінде берілген анықтамалардың көптігі
және көзқарастардың әралуандылығы зерделенетін объектінің күрделілігін
куәландырады.
И.М. Лузгин өзінің ғылыми еңбегінде криминалистік, қылмыстық-құқықтық,
криминологиялық сипаттамалардың арақатынасын, қылмыстарды ашу үшін
криминалистік сипаттаманың қажеттілігін көрсетіп, оның, сөзсіз, қылмыстық-
құқықтық, криминологиялық тұжырымдарға сүйенетінін, бірақ қылмыстық-
құқықтық сипаттаманы қайталамай, іс-әрекетті саралауға маңызды емес,
қылмыстарды ашу үшін қажетті көптеген факторларды құрайтынын көрсетті [7,
26 б.].
Профессор Н.А. Селиванов криминалистік сипаттаманың тергеу
әдістемесімен тікелей байланыста болатынын, ал тергеу әдістемесі өзінің
негізінде істің барлық мән-жайларын толық және нақты анықтау үшін, ең дұрыс
тәртіпте жүзеге асырылатын тергеу әрекеттерінің жүйесін білдіретінін айтты
[8, 61 б.]. Бұл пікірдің дұрыстығын мойындай отырып, криминалистік
сипаттаманың негізінде тергеу әдістемесі әзірленетінін айту қажет.
Қылмыстардың криминалистік сипаттамасын ашып көрсетуде тергеу мен анықтама
органдарының тәжірибелік қызметі тікелей септігін тигізеді. Қылмыстарды
тергеу, қылмыстық істерді сотта қарау тәжірибесін қорытындылау мен зерттеу
қылмыстардың қалай істелгені жайлы құнды ақпаратты береді. Осы бағыттағы
ғылыми ізденістер криминалистика ғылымын одан әрі тереңдетіп, ғылыми
негізделген тергеу әдістемелерін дайындауға мүмкіндік жасайды.
Өзінің ой-тұжырымын жалғастыра отырып, Н.А. Селиванов жүргізілген
тергеу әрекеттерінің нәтижесінде криминалистік сипаттама толықтырылып,
нақтыланып, тергеу әрекеттерін қай тәртіпте жүргізу қажеттігі туралы
мәселелерді шешуге мүмкіндік беретіндігіне, сонымен қатар, сипаттаманың
белгісіз элементтерін анықталған элементтердің негізінде қорытындылап,
табуға болатынына назар аударды [8, 61 б.].
Заң әдебиетінде криминалистік сипаттаманың құрамы туралы ғалымдардың
көптеген ой-пікірлері орын алады. Біздің пікірімізше, криминалистік
сипаттаманың элементтерін нақты және толық көрсете білу өте маңызды,
өйткені, мұның өзі қылмыстарды тергеу мен ашуға, құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің біліктілігін жоғарылатуға тікелей әсер етеді.
Н.Я. Сенчик жасалған қылмыстарды тергеудің ең дұрыс әдістемесін таңдау
криминалистік сипаттама элементтері қаншалықты толық анықталғанымен
шешілетінін, тергеушіге нақты қылмыстық іс бойынша тергеу ережелерінің
тиісті түрін таңдауға бағыт-бағдар беретінін түсіндіреді [9, 29 б.].
В.Г. Танасевич және В.А. Образцов криминалистік сипаттаманы қылмыстық іс-
әрекет механизмі туралы объективті деректердің жүйесі, қылмысты жасау
процесінде өзара әрекет етуші типтік бейнеленуші және бейнелеуші
объектілерді, криминалистік құралдарды, әдістерді, тәсілдерді қолданып
қылмыстық сот өндірісі міндеттерін шешуге маңызды ақпараттың ерекшеліктері
мен қайнар көздері ретінде қарастырады [10, 94 б.]. Бұл анықтама жеткілікті
түрде ұзын болғанымен, криминалистикалық сипаттама қандай элементтерден
құралатыны көрсетілмейді. А.Н. Васильев криминалистік сипаттамаға
қылмыскердің әрекеттері, қылмыс іздерінің пайда болу механизмі, қылмысты
жасау тәсілі, дәлелдемелердің қайнар көзі, жәбірленуші болуы мүмкін
тұлғалардың шеңберін анықтауға қажетті мәліметтерді енгізеді [11, 31 б.].
В.Е. Коновалова және А.Н. Колесниченко криминалистік сипаттаманы
қылмыстардың криминалистік маңызы бар белгілердің жүйесі, бұл белгілердің
арасындағы заңды байланыстарын бейнелейтін ұғым екенін атап көрсетті
[12, 17 б.]. Л.Я. Драпкин қылмыстардың криминалистік сипаттамасы – бұл
ғылыми санат, мұнда жеткілікті дәрежеде нақтылылықпен оқиғаның типтік
белгілері, қасиеттері, белгілі бір топқа жататын қоғамға қауіпті іс-
әрекеттердің жасалу механизмі, тәсілі, қоршаған ортасы, дәлелдемелердің
пайда болу, шоғырлану процесі, тұлғаның типологиялық қасиеттері,
кінәлілердің, жәбірленушілердің жүріс-тұрысы, сондай-ақ қол сұғушылықтың
басқа объектілерінің тұрақты ерекшеліктері суреттелетіні туралы
тұжырымдайды [13, 20 б]. Профессор Е.Ғ. Жәкішев криминалистік сипаттаманың
ұғымына тергеліп жатқан құрам ұғымын түсінуді, қылмыстардың жасалу
механизмін, мұндай істер бойынша әдеттегі дәлелдемелер мен олардың
шоғырлану орнын, қылмыскердің типологиялық мәліметін, сондай-ақ кейбір
виктимологиялық аспектілерді енгізеді [14, 112 б.]. Мұнда криминалистік
сипаттама тергеу процесінде дәлелдеуге жататын дәлелдемелердің тізімін
анықтаудың тәсілі ретінде қарастырылады. А.А. Исаев қылмыстардың
криминалистік сипаттамасы қылмыстарды тергеу әдістемесінің құрылымында
дербес жүйе бола отырып, оның мазмұнын толтырудың тәсілі, құралы ретінде
сипатталатынын көрсетеді [15, 156 б.]. Криминалистік сипаттама тергеу
процесін талдау тәсілі ретінде қылмыстарды тергеу әдістемесінің шеңберінде
саралау процесінің маңызын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Г.А. Мозговых
қылмыстың криминалистік сипаттамасы ғылыми санат ретінде қылмыстардың
белгілі бір түрін (тобын) сипаттайтын криминалистік жағынан маңызды өзара
байланысты белгілер мен ерекшеліктердің жиынтығы ретінде анықтап, оларды
білу қылмыстардың белгілі бір түрін (тобын) табысты ашу, тергеу және алдын
алу үшін қажет екенін көрсетеді [16, 14 б.].
Л.А. Сергеев криминалистік сипаттаманың келесі элементтерін ажыратып
көрсетеді: қылмыстың іздері, қылмысты істеу тәсілі; қылмысқа қатысушыларды,
олардың байланыстарын сипаттайтын мән-жайлар; қылмыстың объективтік жағы,
уақыты, орны, қоршаған ортасы, қылмыстық қол суғушылықтың объектісі, сондай-
ақ көрсетілген факторлардың өзара байланысы [17, 337 б.]. И.М. Лузгин
қылмыстардың криминалистік сипаттамасын құқықтық, танымдық, ұйымдық-
әдістемелік және бағалау функцияны орындайтын белгілі бір түрдегі
оқиғалардың ақпараттық моделі ретінде қарастырып, оған: қылмысқа
дайындалудың, істеудің және қылмысты жасырудың әдеттегі тәсілдерін;
қолданылатын қылмыс құралдарын; әрекетсіздік сипатын, іс-әрекеттің
кезеңділігін; қылмыстық оқиғаның әдеттегі жағдайларын орны, ауа райы және
басқа жағдайлар; қылмысқа дайындалу, істеу, жасыру әдісін таңдауға
итермелейтін әдеттегі факторлар; іс-әрекеттің ниеті мен мақсатын; іс-
әрекетті дайындауға, жасыруға әсер ететін қол сұғушылық объектісінің
заттың тұрақты ерекшеліктері; ақпараттың материалды қайнар көздері
ретіндегі әдеттегі іздер, құжаттар, олардың пайда болу, жойылу, жасыру
ерекшеліктері, іздердің өзара байланысын; куәлер; қылмыскер, жәбірленуші,
куә тұлғасының ерекшеліктері, олардың жауаптарының қалыптасуына, тергеу
барысында жүріс-тұрысына әсер ететін факторларды; зардаптың сипаты мен
мөлшері секілді элементтерін енгізеді [7, 34 б.].
Біздің пікірімізше, криминалистік сипаттама тергеу әдістемесінің
құрылымдық элементі ретінде тергелетін қылмыстық оқиғаны дұрыс талдауға
көмектеседі. Тергеуші криминалистік сипаттаманың элементерін анықтап,
тергеу жағдайына сәйкес қылмыстарды тергеудің әдістемесінің түріне сүйене
отырып, нақты қылмысты тергеудің жеке әдістемесін әзірлейді.
Қылмыстардың криминалистік сипаттамасы танымдық ғылыми санат ретінде,
қылмыстық іс-әрекеттерді тергеу және ашу үшін негізгі алғышарттарды
анықтап, қылмыстың моделін көрсете отыра, өз бойында қылмыс туралы негізгі
жүйелі ақпаратты жинақтайды.
Криминалистік сипаттама қылмыстарды тергеу кезінде ақпараттың негізгі
жүйелік негізі болып келеді, ал ақпараттық жүйелеуде қылмыстарды
топтастыру, тергеу жағдайлары, тергеу болжамдары үлкен маңызға ие. Тергеу
міндеттерінің жүйесін анықтау кезінде тергеу жағдайлары және тергеу
болжамдары бастаушы сипатында анықталады.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасы құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне қылмыстылықпен күрес
жөніндегі қызметті дұрыс ұйымдастыруға көмектесіп, қылмыстық іс-әрекетті
жүзеге асырудың ерекшеліктерімен таныстырып, қандай объектімен кездескенін,
әрі жұмыс істейтіні жөнінде өзіндік бастапқы ақпараттық негіз ретінде
саналады.
Криминалистік сипаттама сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
тергеу әдістемесін құруға көмектеседі: бұл қылмыстарды тергеуді бағдарлауға
және тергеу әдістемелерін дайындауға атсалысады; дербес әдістеменің пәні
болып табылатын нақты қылмысты тергеу бағытын анықтауға әсер етеді.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасы
тергеушінің кәсіби білімінің бір бөлігі және оның танымдық қызметін жүзеге
асыру барысындағы дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау шеңберінде
қылмысты ашуға қажетті әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді.
Криминалистік сипаттаманың түпкілікті мақсаты дәлелдеу пәніне қатысты
дәлелдемелерді жинаудың, зерттеудің және бағалаудың қажетті және жеткілікті
шегін анықтау саналады.
Жоғарыда аталған және заң әдебиетіндегі криминалистік сипаттамаға
берілген басқа да анықтамаларды талдау, сондай-ақ тергеу мен сот
тәжірибесін зерттеу сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының
криминалистік сипаттамасын беруді мүмкін туғызды. Біздің пікірімізше,
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасы
– қылмыстарды ашу, тергеу, алдын алу үшін қажетті қылмысты істеудің және
қылмысты жасырудың тәсілі мен құралдары, қылмысты істеудің және сахналауды
орындаудың орны, уақыты және жай-жапсарының ерекшеліктері, қылмыс іздерінің
түзілу механизмі және шоғырлану орны, жәбірленуші мен қылмыскер, олардың
арасындағы байланыстарын қамтитын, тергеу әдістемесінің құрылымдық элементі
болып табылатын, қылмыстың моделі туралы бастапқы жүйеқұрушылық ақпаратты
қарастырамыз.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасының негізгі элементтерін, біз мыналарды есептейміз:
қылмысты істеудің және қылмысты жасырудың тәсілі мен құралдары;
қылмысты істеудің және сахналауды орындаудың орны, уақыты және жай-
жапсарының ерекшеліктері;
қылмыс іздерінің түзілу механизмі және шоғырлану орны;
жәбірленуші мен қылмыскер, олардың арасындағы байланыстары туралы
мәліметтердің жиынтығы.
Қылмыстардың криминалистік сипаттамасының элементтерін талдау арқылы
осы санаттағы қылмыстарды дайындау, жасау және жасырудың ерекшеліктерін
ашып көрсете отыра, қылмыстарды тергеудің және ашудың ең ұтымды тактикалық
әдістері мен техникалық құралдарын қолдануға болады.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмысын істеудің және қылмысты
жасырудың тәсілі мен құралдары. Криминалистік сипаттама элементтеріне
қылмысты істеудің және жасырудың тәсілі мен құралдары кіреді. Қылмыскердің
қылмысқа дайындалуы, жасауы және жасыруы жөніндегі әрекеттері тығыз өзара
байланыста болып, тұтастай алғанда нақты қылмыстың тәсілін құрайды.
Г.Г. Зуйковтың пікірінше абайсыз қылмыстарда қылмысты жасыруға
бағытталған әрекеттер қылмыс жасалғаннан кейін жүзеге асырылады және басқа
кездерде мүмкін емес [18, 122 б.]. Кінәнің абайсыздық нысанымен жасалған
адам өлтіру қылмыстары кезінде қылмыскердің ойында жәбірленушінің өлімін
тілеу, не оған саналы түрде жол беру, сол сияқты адамды өлтіру қылмысын
жасыруды күні бұрын жоспарлау әрекеттері болмайды.
Қасақаналықпен істелетін адам өлтіру қылмыстары кезінде қылмыскердің
қылмысты жасыруға бағытталған әрекеттері қылмысты жасауға дейін және қылмыс
жасалғаннан кейін де жүзеге асырыла береді.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстары кінәнің тікелей
қасақаналық нысанымен жасалғанда көбіне қылмыстың механизмін ойластыру,
адам өлтіру қылмысын іске асыру үшін қылмысты істеу жоспарын, қылмыс
құралдарын, қылмысты істеу уақытын, орнын анықтау, қажет болса көлік
құралдарын дайындау, қылмысты жасыру шараларын әзірлеу, алибиді дайындау
қамтамасыз етіледі. Қылмысты жасыру тәсілін таңдау қоршаған ортаның
ерекшеліктеріне, қылмысты істеу және жасыру тәсілдерінің ыңғайлығына
байланысты болады. Мәселен, қылмыс қалалық аймақта жасалса, онда мәйітті
жасыру мақсатымен оны сол төңіректе ағып жатқан өзенге, су қоймаларына
лақтыру; қылмыс теміржолға жақын жерде жасалса, мәйітті теміржол торабының
үстіне тастап кету; қылмыс таулы аймаққа жақын мекенде жасалса, биік
құздан, жардан мәйітті лақтыру; қылмыскерлерде көлік құралдары бар болса,
мәйітті сол көлікке салып, қылмыс жасалған жерден басқа жерге әкету іс-
әрекеттері түрінде орындалуы мүмкін.
А.Г. Гельманов қылмысқа дайындалудың, істеудің және жасырудың негізгі
мақсаты - қылмыстық нәтижеге жету деп тұжырымдайды. Ол өз көзқарасын
түсіндіре отырып, кейде қылмысты жасаудың өзі жасыру шараларынсыз мүмкін
емес екенін айтады. Қандай-да бір тәсілмен қылмысты істеу, әрі оны
жасырудың құралы болуы мүмкін, егер қылмыскерге қоршаған ортада өте аз
іздерді қалдыруға қолайлық беретін жағдайда [19, 13 б.]. Адам өлтіру
қылмыстарының кейбір түрлерінде қылмыскер қоршаған ортада өте аз іздерді
қалдыру ниетімен қылмысқа дайындалу, істеу әрекеттерін, әрі қылмысты жасыру
әрекеті етіп орындайды. Мәселен, биік үйдің жоғары қабатында орналасқан
пәтердегі адамды, таулы аймақтағы биік жартастың үстіндегі саяхатшыны,
құрылыс жүріп жатқан тұрғын үйдің жоғарғы қабатында тұрған құрылысшыны ұрып-
соғып биіктіктен лақтыру, нашақорлықпен ауыратын адамның қан тамырына
күштеп көп мөлшерде есірткіні салу, жәбірленушіні есінен тандырып теміржол
рельстерінің үстінде тастап кету немесе су қоймасына лақтыру түріндегі
қылмыскерлердің әрекеттері әрі қылмысты істеудің, әрі қылмысты жасырудың
әрекеттері болып табылады. Дегенмен, бұл әрекеттердің нәтижесінде
жәбірленушінің денесінде және қоршаған ортада жаңа іздер пайда болып,
қылмыстарды ашуға мүмкіндік береді.
Қылмыс іздерін жасыру таңдап алынған қылмысты жасау тәсілінің элементі
де болуы мүмкін. Мәселен: қылмысты жасау кезінде қол іздерін қалдырмау
мақсатында қолғаптарды кию, иіс іздерін жою үшін әртүрлі химиялық
сұйықтарды тұрғын жайларда себу, оқиға болған жердегі қол-аяқтың іздерін,
басқа да дәлелдемелерді жою және т.б.
Жәбірленушінің денесіндегі жарақаттардан адам өлтіру қылмысы болғаны
анық көрініп тұрған жағдайда, жалған күрестің іздерін жасау, жәбірленушінің
денесіндегі көптеген жарақаттарды жасыру мақсатында пәтерді, үйді өртеу,
мәйітті биіктіктен лақтыру, мәйітті теміржол рельстерінің үстіне тастап
кету секілді қылмысты жасыру немесе тергеуді басқа бағытпен жаңылыстыру іс-
әрекеттері істелуі мүмкін. Әдетте, қылмыскер қылмыс жасағанын немесе қылмыс
орнында болғанын дәлелдейтін, оның жеке белгілерін бейнелейтін іздерді
жояды; қан болған киімін, қан шашыраған қоршаған ортаның бөліктерін жуады;
сызаттарды және қанталаған жерлерін гриммен жасырады, жыртылған киімдерін
жөндейді, қылмыстың құралдарын жояды немесе тығып қояды.
Қылмыскер адам өлтіру қылмысын жәбірленушінің мойнын қолмен, тұзақпен
қылқындырып; суық қарумен, атылатын қарумен бас сүйегіне, денесіне
жарақаттарды салып; есінен тандырып немесе өлтіріп, биік жерден лақтыру,
электропоездың рельстеріне жатқызып кету, қылмыстың себептері мен ниетін
жасыру үшін қарақшылық қылмысы не басқа қылмыс болғанын көрсетуге
әрекеттенуі мүмкін.
Қылмысты істеуге дайындалу, қылмысты істеу тәсіліне сот-тергеу
тәжірибесінде орын алған мысалды келтіретін болсақ, 2008 жылғы 13 тамыз
күні Астана қаласында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық
істері жөніндегі алқасы Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының 2008 жылғы 27
мамырдағы үкімін апелляциялық тәртіппен қарап, ҚР Жоғарғы Сотының
№2а-235-08 қаулысымен өзгеріссіз қалдырды. Бұл қылмыстық іс бойынша сот
үкімімен сотталғандар А. мен А. біреуінің жолдасы, екіншісінің әкесі болып
келетін А. мен Қ-ның кездесіп, көңілдес болып жүргенін, Қ.-ның одан жүкті
екенін біліп, іштей ашынып-қызғанып, өздерінің бірге жинаған ортақ мүлкінен
айырылып қалмау мақсатында екеуі бірге адамдар тобының алдын ала сөз
байласуы бойынша өшпенділік араздықтың салдарынан, пайда табу мақсатында,
басқа адамды сатып алу арқылы жалдап, өздеріне жүкті екендігі белгілі
адамды басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру мақсатында
сотталғандар Т. мен К.-ні сатып алу жолымен 2000 АҚШ долларын беріп, Қ.-ға
2007 жылғы 15 қарашада құқыққа қарсы қасақана қаза келтіруге жалдап, кісі
өлтіруді ұйымдастырғаны үшін айыпты деп танылған.
Сот үкімімен сотталған Т. басқа адамның жалдауымен, пайда табу
мақсатында өзінің сотталған К.–ні азғыру арқылы жалдап, қылмысқа айдап
салып, оған қару құралы, ТОЗ-34Р модельді, қос тегіс ұңғылы, №12426 санды
12-калибрлі аңшы мылтығын 6 патрондарымен қоса беріп, қылмыстың жасалуы мен
ізін жасыруға күні бұрын уәде беріп, көмектесіп, 2007 жылғы 15 қарашада
сағат шамамен 21.00-де екеуі адамдар тобы болып, алдын ала сөз байласып,
пайда табу мақсатында жалданып, Қ.-ға және қылмыстарын жасыру үшін,
қылмыстың куәгері болған Қ.-ға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіруге, яғни
екі немесе одан да көп адамдарды қасақана өлтіруге келісіп, біріншісіне
құқыққа қарсы қаза келтіріп, екіншісіне байланысты қылмысты өзінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізе алмай, құқыққа
қарсы қасақана қаза келтіруге оқталғаны үшін айыпты деп танылған.
Сотталған К. сот мәжілісінде 2007 жылы қараша айында Т. өзіне біреудің
отбасын бұзып жүрген жезөкше әйелдің көзін құртып, өлтіру керектігін
айтқанын, өзінің келісім бергенін, сосын 14 қарашада Т. – мен кездесіп, ол
мылтық пен оқтар беріп, базардан спорттық қара түсті бас киім, қолғап, бір
қорап лезвие алып беріп, Қ.-ның дүкеніне келіп, оның қасында тағы бір
қыздың бар екенін білгенін, сол кезде Т. Қ.-ны атқан соң оқиға болған
жерде қарақшылық жасағандай болып, кассадан ақшаларды алып кетесің, артыңды
тазалап, куә қалдырмайсың дегенін, сол күні ойларын жүзеге асыра алмай
кетіп, ертеңіне, 15 қарашада 18.00 шамасында қайта келіп, Т. автокөлікте
қалып, өзі 2 сағаттай дүкен қасында күтіп, бетіне бетперде киіп, мылтықты
алып, дүкенге кіргенін, ішінде М. мен М., Қ-лар болғанын, бірінші М-ны,
сосын М.-ны атқанын, Т-ға қыздарды өлтіргенін айтып, жолдан мылтық, маска,
қолқапты Арнасай су қоймасына лақтырып жібергенін көрсеткен.
К.-нің жауаптары басқа сотталғандардың алдын ала тергеудегі, беттестіру
кезіндегі, оқиға болған жерде нақтылап берген жауаптарымен және де іс
бойынша айғақ заттарды алу хаттамаларымен толық қуатталады.
Сот мәжілісінде жәбірленуші Қ. 2007 жылғы қараша айында апасы Қ. өзіне
А.-ның әйелі – А. қалалық телефон арқылы қоңырау соғып, сені және ішіндегі
балаңды өлтіремін деп қорқытқанын, апасының жүкті екенін білетінін, бұл
жөнінде олардың үйінде үлкен айқай-шу болғанын, олардың келіні айтқанын,
оның алты айдай жүкті екенін, ішінің біршама көрініп тұрғанын көрсеткен.
Сонымен қатар куә А. Қ. екеуінің арасындағы жақын қатынас туралы
әйелінің де, балаларының да білетінін көрсеткен.
Сотталған А-ның Қ.-ға қарсы қылмыстық әрекеттер жасау үшін Б.-мен
келісуге барып жүргенін, оған пакет тастап кеткенін куә Б. сот мәжілісінде
қуаттаған.
Бұдан сотталғандар А.-ның және А.-ның жәбірленуші Қ.-ға А.-мен екеуінің
арасындағы жақын қатынас үшін оған өшпенділікпен қарап, қылмыстық әрекеттер
жасауды ұйымдастыруының дәлелі болып табылады [20].
Жасырылатын мән-жайларға, жасырудың мақсатына, ниетіне, кінәлінің дене
күшіне, зияткерлік мүмкіндіктеріне байланысты қылмыскердің қылмысты
жасыруға бағытталған әрекеттерін шартты түрде келесі топтарға бөлуге
болады: қылмыстың іздерін, қылмыстың анықталу мүмкіндігін жоққа шығаратын
әрекеттерді орындау (мәйітті жерге көму; мәйітті шалғай далалы жерлерге
апарып тастау; мәйітті тұтас не бөлшектеп өртеу; мәйіттің денесіне ауыр
заттарды байлап су қоймаларына батыру, оқиға болған жердегі биологиялық
іздерді, қылмыстың құралдарын, ату іздерін жою және т.б.); іздерді жоюға
емес, тек уақытша жасыруға бағытталған әрекеттер (мәйітті қармен көмкеріп
тастау; мәйіт денесін су қоймасына лақтыру; заттай дәлелдемелерді оқиға
болған жерден әкетіп, басқа жерге тастау және т.б.), қылмыскердің қылмысты
мұқият жасыруға уақыты болмағандықтан жүргізіледі; оқиғаның қоршаған
ортасына өзгерістерді енгізуге бағытталған әрекеттер: жаңа іздерді қалдыру,
шынайы іздерді жою, дәлелдемелерді бұрмалау (сахналау) жатады.
Сахналаудың барлық жағдайларында кінәлі адам өзіне қажетті болжамды
тергеушіге жеткізуге ұмтылады. Осыған байланысты, қылмыскердің қылмыс
фактісін жасыруға бағытталған іс-әрекеттерін материалдық, яғни дене күшін
қолданып оқиға болған жердің қоршаған ортасына өзгерістер енгізу және
зияткерлік, өзіне мәлім болған фактілерді жасыру, өз ойынан шығарылған
жалған оқиғаларды сипаттау ретінде жіктеуге болады.
Қылмысты жасыру тәсілдерін зерттеудің дербес криминалистік маңызы бар.
Себебі қылмысты жасыру тәсілі көп жағдайда қылмысты жасаудың құрамдас
бөлігі болғандықтан кінәлінің тұлғасы, оның дағдылары, білімінің деңгейі,
тәжірибесі, сондай-ақ қылмысты істеудің мән-жайлары туралы маңызды ақпарат
болады. Жасырудың тәсілдерін анықтау оқиғаның механизмін көз алдында
елестетіп оны жаңғыртуға ғана емес, қылмысты жасады деген сезікті
тұлғалардың шеңберін тарылтуға да мүмкіндік береді.
Қылмысты істегенге дейін қылмыскер әртүрлі себептерге байланысты
қылмыстың орнын сахналау арқылы өзгертуді бірінші орынға қоймайды. Қылмыс
жасалғаннан кейін оның барлық ойы қылмыстық жаупкершіліктен және жазадан
қашып қутылуға көшеді. Осы кезден бастап бұл мақсат қылмыскердің қылмысты
жасыруға бағытталған барлық кейінгі іс-әрекеттерін және жүріс-тұрысын
айқындайды. Қылмыстық жауапкершіліктен жалтару ендігі уақытта бірінші
орынға қойылып, қылмыскердің негізгі мақсатына, ниетіне айналады.
Нәтижесінде оның келесі әрекеттері туындайды: қоршаған ортаға өзгерістерді
енгізу, қылмыстың іздерін жасыру, жаңа іздерді жасау, жалған жауаптарды
беру, жасалған қылмысты жасыру ниетімен жаңадан қылмыс жасау. Мәселен:
қылмысты көрген куәлерді қорқыту, куәлердің, сот сарапшысының, тергеушінің
өміріне, денсаулығына қастандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 343.98 (574) Қолжазба құқығында
ДОСАНОВ МУРАТ УСКИМБАЕВИЧ
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік
қамтамасыз ету және тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестіру
12.00.09 − қылмыстық іс жүргізу; криминалистика және сот сараптамасы; жедел
іздестіру қызметі
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор Исаев А.А.
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 САХНАЛАУМЕН ЖАСЫРЫЛҒАН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІ
КРИМИНАЛИСТІК ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
11
1.1Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасы 11
1.2Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеу кезінде
тергеушінің анықтама органдарымен өзара әрекетінің
ұйымдастыру-тактикалық ережелері 34
1.3Тергеудің алғашқы кезеңіндегі типтік тергеу жағдайлары және тергеу
болжамдары 47
2 САХНАЛАУМЕН ЖАСЫРЫЛҒАН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУГЕ ЖӘНЕ
БОЛДЫРМАУҒА БАҒЫТТАЛҒАН ТАКТИКАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
60
2.1Тактикалық операция сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестіру құралдарының бірі
ретінде 60
2.2Сахналаудың белгілерін табуға бағытталған ақпаратты жинау
тактикалық операциясы 68
2.3Жәбірленушінің жеке басын анықтау, оның тұлғалық қасиеттерін
сипаттайтын ақпаратты жинау тактикалық операциясы 97
2.4Қылмыскерді анықтау мен әшкерелеу тактикалық операциясы 104
2.5Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын болдырмау
тактикалық операциясы 126
ҚОРЫТЫНДЫ 133
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 138
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында сахналаумен жасырылған
адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік камтамасыз ету және тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестіру жайлы ғылыми ой-пікірлер көрініс тапқан.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өткен ғасырдың 90-жылдарында
Қазақстанда басталған саяси-құқықтық, экономикалық өзгерістер еліміздің
егемендігін, тәуелсіздігін алуымен, азаматтық қоғамның қалыптасуымен,
экономиканың нарықтық жолға бет алуымен, әлемнің барша өркениетті елдерімен
дипломатиялық қарым-қатынастарды орнатумен сипатталады.
1995 жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Казақстан
Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің беріктігін нығайтып, мемлекет
пен қоғамның даму жолын анықтады, адамның және азаматтың құқықтарының,
бостандықтарының қорғалу кепілдіктерін бекітті. Негізгі заңның 1-бабында
[1] бекітілген демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекетті
орнықтыру әлеуметтік, экономикалық, құқықтық және саяси міндеттердің
кешенін одан әрі жеделдетілген қарқынмен жүзеге асыруды талап етеді.
Тәуелсіздікті алғаннан соң елімізде орын алған көптеген жақсы
өзгерістермен бірге, өкінішке орай, ТМД мемлекеттеріндегі қылмыстылықтың
өсуі, жаңа қылмыстардың пайда болуы, ұйымдасқан қылмыстылықтың қалыптасуы,
кейбір республикалардағы содырлардың ату және жарылғыш заттарын пайдаланып
лаңкестік іс-қимылдарын жасауы, әлемдік трансұлттық қылмыстық
қауымдастықтарының еліміздің кеңістігін қылмыстарды жасауға, есірткі, қару-
жарақты тасымалдауға әрекеттенуі көрініс тапты. Қазірдің өзінде адам
өлтіру, пайдакүнемдік-зорлық қылмыстарын тергеуді жетілдіру,
қылмыскерлердің қылмыстың ізін жасыру мақсатында орындаған сахналауларды
әшкерелеу, тергеуге қарсылық көрсетуіне және басқа да әрекеттеріне тосқауыл
қою құқық қорғау органдары қызметкерлерінің, ғалымдардың алдында тұрған
күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Қылмыстылықтың өршіп тұрған қауырт жылдарында мемлекетіміздің
басшылығымен қабылданған нормативтік-құқықтық актілері мен мемлекеттік
бағдарламаларында көрініс тапқан қылмыстық-құқықтық іс-шаралары
қылмыстылықпен күрес жүргізу бағытын айқындап, криминогендік жағдайдың
едәуір төмендеуіне үлкен септігін тигізіп, адамның құқықтары мен
бостандықтарының берік қорғалуын мүмкін етті.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: "Жоғарғы заңды
қорғауды қамтамасыз ете отырып, заңды сыйлайтын азаматтарды қылмыстан
қорғауға жете мән берілсін және заңға қарама-қайшы іс-әрекет жасайтындарға
билік пен заңның ең қатаң түрі қолданылсын", - деп атап өтті [2, 15 б.].
Осыған орай, құқық қорғау органдарының қызметі азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарын мығым қорғауға, мемлекеттік институттардың қалыпты
қызметін қамтамасыз етуге, қоғамдық өмірдегі құқықтық тәртіпті нығайтуға,
қылмыстылықпен күресті күшейтуге арналған.
Қылмыстардың санын тіркеу жөніндегі статистикалық деректерге назар
аударсақ, Қазақстан Республикасы Бас Прокуратурасының Кұқықтық статистика
және арнайы есептер жөніндегі комитетінің мәліметтері бойынша республикада
1998 жылы 142100 қылмыс тіркелсе, 1999 жылы – 139431; 2000 жылы – 150790;
2001 жылы – 152168; 2002 жылы – 135151; 2003 жылы – 118485; 2004 жылы –
143550; 2005 жылы – 146347; 2006 жылы –141271; 2007 жылы – 128064; 2009
жылы – 121667 қылмыс тіркелді. Соның ішінде адам өлтіру қылмыстары 1999
жылы - 2466; 2000 жылы – 2294; 2001 жылы – 2072; 2002 жылы – 1924; 2003
жылы – 3212; 2005 жылы – 1804; 2007 жылы – 1656; 2009 – 1604.
Салыстырып талдау нәтижесінде жалпы қылмыстылықтың динамикасы 1999
жылдан бастап 2005 жылға дейін ауытқып тұрғанын, одан кейінгі жылдары 2009
жылды қоса алғанда азайғаны көрінеді. Адам өлтіру қылмыстарының істелуі де
біртіндеп азайып келгені байқалады.
Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік жағынан тез қарқынмен дамуы,
қылмыстықтың себептерін жоюға бағытталған оңтайлы кең ауқымды мемлекеттік
шаралардың орындалуы, қылмыстармен күресудің, оларды болдырмаудың нәтижелі
іс-шаралардың жүргізілуі өмірге қарсы зорлық қылмыстарының сандық көрсеткіш
динамикасының төмендегенін көрсетуде. Оның үстіне құқық қорғау органдарының
қызметінің жақсаруы сыбайлас жемқорлық қылмыстылығымен күрестің
күшейтілгенімен, тергеу және жедел-іздестіру қызметтерінің жаңа
криминалистік-техникалық құралдармен жақсы жабдықталуымен түсіндіріледі.
Криминалистік ғылымның жедел қарқынмен дамуы, қорғалып жатқан докторлық,
кандидаттық диссертациялардың негізгі тұжырымдары да құқық қорғау
органдарын криминалистік қамтамасыз етуге өзінің едәуір үлесін қосуда.
Қылмыстылық санының статистикалық көрсеткіштерінің ауытқып тұруы
қылмыстылықпен күрес жүргізу іс-шараларының тиімділігін арттыруды талап
етеді. Осыған орай, әзірленген диссертациялық зерттеудің ұсынымдары
қылмыстылықпен, нақты айтқанда, адам өлтіру қылмыстарымен күрес жұмысын
жетілдіруге арналған.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі кезде қоғамымызға қауіп төндіріп
тұрған, әлеуметтік дерт болып саналатын қылмыстар жетерлік және де оларды
құқық қорғау органдарының анықтап, күрес жүргізуі кезінде елеулі
қиындықтардың болатыны сөзсіз. Сол себептен, қазақстандық заңгерлердің
мемлекет дамуының осы кезеңінде орын алған қылмыстылығымен күрес жүргізуіне
терең көңіл бөліп, ішкі істер органдарының қызметін криминалистік
қамтамасыз етуге мән беру қажет.
Ішкі істер органдарының қызметі қоғамдағы тәртіпті қамтамасыз етуге,
бұзушылық пен қылмыстылықты болдырмауға, олардың алдын алуға бағытталады.
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 8-бабына сәйкес қылмыстық процестің
міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу, оларды жасаған адамдарды
әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық
заңды дұрыс қолдану болып табылады [3].
Осыған орай, сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеу
кезінде сахналандырудың белгілерін анықтау, тергеуге қарсы әрекет
етушілерді әшкерелеу, тактикалық операциялардың шеңберінде орындалатын
оқиға болған жерді тексеру, жауап алу, тінту, тергеу эксперименті,
көрсетулерді өз орнында тексеру мен нақтылау, басқа да тергеу әрекеттерін,
жедел іздестіру шараларын криминалистік қамтамасыз ету, тергеуге
қатысушылардың өзара әрекетін сауатты үйлестіру қылмыстылықпен тиімді, әрі
табысты күрестің қажетті құралы есептеледі. Міне, осындай жағдайларға
қарамастан, бұл үлкен, мәнді мәселелер төңірегіндегі әңгімелер жеткілікті
деңгейде әлі де болса көтерілмей отыр.
Ауыр қылмыстармен күресу, оларды болдырмау жөніндегі жетістіктер алдын
ала тергеу органдарының қызметін жетілдіруге, тиімділігін арттыруға
бағытталған ғылыми зерттеулердің нәтижесімен тығыз байланысты. Қылмыстарды
тергеуді криминалистік қамтамасыз ету мәселесі жеткілікті зерттелген десек
ешбір күмән туғызбас, дегенмен, сахналаумен жасырылған адам өлтіру
қылмыстарын тергеу кезінде тергеу әрекеттерін криминалистік тактикалық
санаттар шеңберінде қамтамасыз ету, тергеуге қатысушылардың өзара әрекетін
үйлестіруге байланысты теориялық, тәжірибелік негіздеріне байланысты
түбегейлі зерттеу мәселесі әлі өз шешімін толық тапқан жоқ. Адам өлтіру
қылмыстарымен күрес мәселелеріне ғалымдардың жүргізген арнаулы зерттеулері
көптеген құқықтық ғылыми әдебиеттерде орын алады. Қылмыстарды тергеу
әдістемесіне, жеке тергеу әрекеттерін жүргізу тактикасына алдыңғы қатарлы
ғалымдардың еңбектері арналған.
Бұл мәселелерге А.Ф. Аубакиров, В.П. Бахин, А.Н. Басалаев,
В.С. Бурданова, Р.С. Белкин, А.Н. Васильев, А.Г. Видонов, А.И. Винберг,
А.И. Возгрин, А.Ф. Волынский, В.К. Гавло, И.Ф. Герасимов, Ф.В. Глазырин,
Г.Л. Грановский, Е.Ғ. Жәкішев, Е.И. Зуев, Г.Г. Зуйков, А.А. Исаев,
В.Н. Карагодин, В.П. Колмаков, Т.А. Кулибаев, Е.И. Қайыржанов,
М.Ч. Қоғамов, В.С. Козлов, Ю.Г. Корухов, В.П. Лавров, А.А. Леви,
И.М. Лузгин, В.Н. Мудьюгин, С.И. Медведев, Б.М. Нұрғалиев, Б.А. Салаев,
А.Р. Шляхов ғылыми еңбектерін жазған.
Дегенмен, сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді
криминалистік қамтамасыз ету және тергеуге қатысушылардың қызметін
үйлестіру адам өлтіру қылмыстарын тергеуді зерттеу саласындағы тың
тақырыптардың бірі болып табылады. Тергеу тәжірибесі айғақтағандай, адам
өлтіру қылмыстармен күрестің табысты жүргізілуі полицияның тергеу және
жедел іздестіру бөлімдерінің бірлескен күштерін пайдаланып, өзара әрекет
етуді нақты үйлестіріп, қазіргі заманғы криминалистік әдістер мен
құралдарды тиімді қолдануға тікелей байланысты.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Зерттеудің мақсаты – сахналаумен
жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз ету
және тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестірудің теориялық және
әдістемелік негіздерін әзірлеу.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі негізгі зерттеу міндеттері
белгіленді:
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасын
әзірлеу және адам өлтірудегі сахналаулардың түрлерін ажыратып көрсету;
қайшылықты мән-жайлардың мазмұнын әзірлеу және сахналауды әшкерелеудегі
маңызын анықтау;
тергеудің алғашқы кезеңіндегі тергеу жағдайларын және болжамдарын
типтендіру;
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеу кезінде тергеушінің
анықтама органдарымен өзара әрекетінің ұйымдастыру-тактикалық негіздерін
дайындау;
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының тергеу міндеттерін шешу
үшін тактикалық операциялардың кешенін әзірлеу және қолдануы бойынша
ұсынымдарды дайындау.
Диссертациялық зерттеудің объектісі – сахналаумен жасырылған адам
өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз ету және тергеуге
қатысушылардың өзара әрекетінің құқықтық, тәжірибелік және теориялық
аспектілерін зерттеу.
Зерттеу пәнін – сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
тергеудің әдістемелік аспектілері құрайды.
Зерттеу жұмысының теориялық базасын – философия, заңгердің этикасы, заң
психологиясы, сондай-ақ қылмыстық құқық, қылмыстық іс жүргізу құқығы, сот
медицинасы, сот сараптамасы, сот дәлелдемелер теориясы, криминалистикалық
ілім саласындағы ғалымдардың еңбектері құрайды.
Зерттеудің әдістемелік негізі және әдістері нақты ақиқатқа жетуде таным
теориясының жалпы заңдары мен категорияларына сүйену, әлеуметтік-құқықтық
құбылыстарды материалистік-диалектикалық жағынан таным процесін жүргізу.
Зерттеудің нормативті-құқықтық негізі ҚР Конституциясы, ҚР Қылмыстық іс
жүргізу кодексі, ҚР Қылмыстық кодексі, өзге де заңнама актілері, құқық
қорғау органдарының нормативтік-құқықтық актілері болып табылады.
Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының,
Оңтүстік-Қазақстан облыстық сотының, Алматы және Астана қалалары қалалық
соттарының 258 мұрағаттық қылмыстық істерді зерттеудің нәтижелері,
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы
есептер жөніндегі комитетінің статистикалық деректері, сахналаумен
жасырылған адам өлтіру қылмыстарын криминалистік қамтамасыз ету және
тергеуге қатысушылардың өзара әрекеті мәселелері бойынша сұхбат алу
нәтижелері құрады.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасында
алғаш рет монографиялық зерттеу деңгейінде сахналаумен жасырылған адам
өлтіру қылмыстарын тергеуді криминалистік қамтамасыз етудің және тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестірудің теориялық және әдістемелік негіздері
әзірленді. Келесі тұжырымдар теориялық жағынан маңызды болып табылады:
сахналаумен байланысты адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасын
дайындалып жатқан немесе жасалған қылмысты және бұл қызметтің нәтижелерін
жасыру жөніндегі қызметті қамтитын екі жақты бірыңғай процесс ретінде
анықтау;
қайшылықты мән-жайлардың мазмұнын қылмысты істеу мән-жайларын бейнелеуді
және алғашқы бейнеленудің нәтижелерін өзгертуге бағытталған әрекеттердің
бейнеленуді қамтитын із түзілу процесі ретінде негіздеп түсіндіру;
тергеу процесін жағдаяттық талдау және тергеу жағдайлары мен болжамдарын
типтендіру;
тактикалық операциялардың шеңберінде тергеушінің анықтама органдарымен
өзара әрекетін қамтамасыз етуге бағытталған ұйымдастыру-тактикалық
сипатындағы ережелерді анықтаудың негіздері;
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеудің міндеттерін шешу
үшін қажетті тактикалық операциялардың кешенін анықтаудың негіздері.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасының негізгі элементі ретінде қылмыстық сахналау қамтылып, оның
мазмұны адам өлтіру қылмыстарын тергеу кезінде бастапқы ақпараттың
жалғандығымен түсіндірілетін факторлардың кешенімен ашылып көрсетіледі.
Із түзілу механизмі сахналауды әшкерелеуге көмектесетін криминалистік
сипаттаманың негізгі элементі болып табылады. Сахналау кезіндегі із түзілу
механизмінің өз ерекшелігі бар. Оқиға болған жерде мезгілдік реттілікпен
екі іздік жай-жапсар бейнеленіп, мұндағы қылмыстың іздік жай-жапсары үстіне
сахналаудың іздік жай-жапсары қабаттастырылатын өзіндік беткей болып
табылады.
Қылмыстық сахналау тергеуге қарсы әрекет етудің негізгі нысаны саналып,
қылмыскердің әшкереленуден және қылмыстық жауаптылыққа және жазаға
тартылудан сақтанудың қорғаныс механизмі ретінде қарастырылады.
2. Қайшылықты мән-жайлар сахналаумен жасырылған адам өлтіру
қылмыстарының негізгі белгісі есептеледі. Қайшылықты мән-жайлар дегенімізде
оқиғаның дамуын түсіндіруге бағытталған тергеушінің болжамына қайшы келетін
фактілі деректер түсініледі, яғни қылмысты жасау әдістерінде, белгілі
жағдайларда болуы тиіс іздердің, заттардың жоқтығы, немесе керісінше
болмауы тиіс іздердің, заттардың табылуы. Қайшылықты мән-жайлар бұл фактілі
деректер, олардың тергеушінің құбылыстар туралы болжамына сәйкессіз келуі,
тергеуші болжамының объективті ақиқатқа сәйкессіздігінен туындайды. Бұлар
қылмыстарды тергеу, ашу кезіндегі тергеушінің танымдық қызметі процесінде
табылады. Қайшылықты мән-жайлардың мазмұны із түзілудің екі процесімен
қамтылады: біріншісі – қылмысты істеудің шынайы процесінің дамуы, екіншісі
– қылмысты жасыру және қылмыстың анықталуына қарсы әрекет ету үшін алғашқы
ақпаратты өзгерту бойынша орындалатын әрекеттер.
3. Типология зерттеу объектісінің сапалық белгісінің маңызын анықтау
процесі. Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының әдістемесінде
тергеу жағдайларының типологиясы оның құрамдық элементі ретінде
қарастырылады. Типтік тергеу жағдайларын және болжамдарын жіктеуді әзірлеу
жасалған қылмыстың мән-жайларын көпфакторлы талдау нәтижесіне негізделуі
тиіс.
Тергеу жағдайлары және болжамдары типтендірілді: жәбірленушінің болуы
немесе жоқтығы бойынша:
1 жағдай – күш қолдану белгілерімен мәйіттің табылуы;
2 жағдай – жәбірленушінің жоғалу фактісі (хабар ошарсыз) орын алған;
сахналаудың түрлері бойынша:
1 жағдай - өзін-өзі өлтіру белгілерімен мәйіт табылды (асылу, суға
бату, өзін өртеу, суық, атылатын қаруды қолданып өзіне өлім келтіру және
т.б.);
2 жағдай - өз өлімімен өлу белгілерімен мәйіт табылды;
3 жағдай – жазымдық жағдай белгілерімен мәйіт табылды (көліктегі,
тұрмыстағы, өндірістегі, үйдегі);
4 жағдай - күш қолдану белгілерімен мәйіт табылды;
бастапқы ақпараттың сипаты бойынша:
1 жағдай – сахналаудың жасалғанын куәландыратын анық материалды-
бекітілген іздер табылды;
2 жағдай – сахналауды жасаудың анық іздері табылмады, бірақ сахналаудың
материалдық жай-жапсарын жасаудағы кейбір артықшылықтар, сондай-ақ
сезіктінің жүріс-тұрысындағы артық іс-қимылдар (атиптілік) байқалады.
Қылмыстың оқиғасына, субъектісіне, кінәнің нысанына, ниетіне, қылмысты
жасаудың және оны жасырудың механизміне байланысты болжамдар шығарылады.
Қылмыстың оқиғасына қатысты болжамдарды құру: сахналаумен жасырылған адам
өлтіру қылмысы жасалды; қылмыс деп имитацияланатын криминалды емес оқиға
орын алған; қылмыстың сахналау субъектісіне қатысты: адам өлтіру жақын
туысқанымен, танысымен, көңілдесімен жасалды; кәсіпкерлік бойынша
бәсекелесімен, жұмыстағы әріптесімен, ұйымдасқан қылмыстық топтың
мүшелерімен жасалды; кінәнің нысанына қатысты: адам өлтіру абайсыздықпен
жасалды; адам өлтіру қасақаналықпен жасалды; қылмыстың ниетіне қатысты:
қызғаныштан, кекшілдіктен, көреалмаушылықтан, пайдакүнемдікпен жасалды.
4. Тактикалық операция тергеу әрекеттерінің, жедел іздестіру және
ұйымдастыру шараларының жиынтығы ретінде сахналаумен жасырылған адам өлтіру
қылмыстарын ашудың және тергеуді ұйымдастырудың маңызды құралдарының бірі,
сонымен бірге тергеуге қатысушылардың қызметін үйлестірудің ең ұтымды
нысаны болып табылады.
Қылмыстарды тергеу кезіндегі өзара әрекет ету бұл қылмыстарды анықтау,
тез және толық тергеу, кінәлілерді әшкерелеу мақсатындағы тергеушінің,
жедел іздестіру қызметкерлерінің және басқа да субъектілердің нормативті-
құқықтық актілерге негізделген және мүмкіндіктерін тиімді қолдануға,
процессуалды және бейпроцессуалды шараларды тиімді үйлестіруге бағытталған
уақыты, орны, мақсаттары, функциялары, өкілеттіктері бойынша келісілген,
бірлескен қызметі болып табылады.
Тергеуші өзара әрекет етудің ұйымдастырушысы есептеледі. Тергеуге
қатысушылардың өзара әрекет ету деңгейін жоғарылату үшін келесілер қажет:
тергеуге қатысушылардың біліктілігінің жоғары деңгейі; әр мүшенің
қызметінің мақсатын топ қатысушыларының дұрыс түсінуі; әр мүшенің пікіріне
құрметпен қарау; топ мүшелерінің міндеттерін нақты бөлу; келіспеушіліктерді
болдырмау мақсатында психологиялық ғылымның мүмкіндіктерін қолдану; барлық
жағдайларда жасалған қателіктердің себептерін түсіндіру; кәсіби этиканың
ережелерін және нормаларын бұлжытпай сақтау.
5. Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуге
қатысушылардың қызметін үйлестіру жөніндегі тактикалық операциялар
сахналаудың белгілерін анықтау үшін ақпаратты жинауға; жәбірленушіні
анықтау және оның тұлғасы туралы ақпаратты жинауға; қылмыскерді анықтау,
ұстау және әшкерелеуге; сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
болдырмауға, сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын тергеуді
криминалистік қамтамасыз етуге және тергеуге қатысушылардың қызметін
үйлестіруге бағытталуы тиіс.
Сонымен қатар келесі тактикалық операцияларды жүргізу бойынша
криминалистік ұсынымдар әзірленіп, берілді: Сахналаудың белгілерін
анықтауға бағытталған ақпаратты жинау, Жәбірленушінің жеке басын анықтау,
оның тұлғалық қасиеттерін сипаттайтын ақпаратты жинау; Қылмыскерді
анықтау мен әшкерелеу, Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
болдырмау.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы автордың
тұжырымдаған теориялық қорытындылары және тәжірибелік ұсынымдары
қылмыстарды тергеу әдістемесінің және криминалистік тактиканың ғылыми
негіздерін дамытып, тергеулік, прокурорлық және соттық тәжірибені
жетілдіруге бағытталғанымен түсіндіріледі. Автордың ұсынымдары кейінгі
ғылыми-зерттеу жұмысында, оқу процесінде Криминалистика және ҚР
қылмыстық іс жүргізу құқығы пәндерін оқу барысында, қылмыстық сот өндірісі
тәжірибесінде және қылмыстарды тергеу әдістемесінің мәселелерін кейінгі
ғылыми-зерттеу жұмысында ескерілуі мүмкін.
Тәжірибеге енгізу деңгейі. Диссертацияның қорытындылары мен ұсыныстары
Алматы және Астана қалаларында өткен жеті халықаралық ғылыми-теориялық,
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалды. Диссертацияның мазмұны әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ криминалистика және сот сараптамалары кафедрасында
талқылау барысында апробациядан өтіп, криминалистиканың жекелеген
қылмыстарды тергеу әдістемесі бойынша дәрістерді оқу процесінде
қолданылуда.
Зерттеу объектісінің дамуы туралы бағдарлық жорамалдар. Диссертацияда
қарастырылатын мәселенің теориялық және тәжірибелік аспектілері қызметтің
әртүрлі салаларына қатысты (саяси, экономикалық, әлеуметтік және т.б.)
өзінің кейінгі дамуын және нақтылануын тауып, сондай-ақ адам өлтіру
қылмыстарының басқа түрлерімен күрес жүргізу шараларын әзірлеуде құрамдас
бөлігі ретінде қолданылуы мүмкін.
Апробация және зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның
негізгі теориялық тұжырымдары мен қорытындылары халықаралық және
республикалық ғылыми-теориялық және ғылыми-тәжірибелік конференцияларда
баяндамаларды жасау кезінде апробацияланды: Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ұлттық идеясының өмірден көрініс табуы
(Алматы, 2002 ж.); Қазіргі кезеңде қылмыстылықпен күресудің өзекті
мәселелері (Алматы, 2002 ж.); Орта Азия аймағындағы мемлекеттерде
егемендіктің орнау мәселелері (Алматы, 2003 ж.); Орта Азия аймағындағы
мемлекеттерде ұлттық құқықтың түзілу мәселелері (Алматы, 2003 ж.); Саяси-
құқықтық зерттеулердің өзекті мәселелері (Алматы, 2003 ж.); Тиімді
мемлекеттік басқару: халықаралық тәжірибе және Қазақстан (Астана, 2007
ж.); Қазақстантану-3 (Астана, 2008 ж.)
Публикациялар. Зерттеудің маңызды нәтижелері баспасөз беттерінде, соның
ішінде ҚР БҒМ Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған ғылыми
басылымдардағы 10 ғылыми мақалада көрініс тапты.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 САХНАЛАУМЕН ЖАСЫРЫЛҒАН АДАМ ӨЛТІРУ ҚЫЛМЫСТАРЫН ТЕРГЕУДІ КРИМИНАЛИСТІК
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасы
Қазақстан Республикасында адам мен азаматтың өмірі мен денсаулығы,
қалыпты өнегелі және салауатты дамуы мемлекеттің, қоғамның негізгі байлығы.
Адамның өмірі қасиетті құндылықтардың бірі, ол өзінің табиғаты бойынша
ажырамас құқықтарға жатады.
Мемлекетіміздің Конституциясында адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғаудың, қамтамасыз етудің басымдықтары көрсетіліп,
мазмұны конституциялық нормаларда нақты айқындалған. Негізгі заңның 15-
бабында әркімнің өмір сүруге құқығы бар екендігі сипатталып, ешкімнің өз
бетінше адамның өмірін қиюға хақысы жоқтығы бекітілген. Адамның және
азаматтың жеке, әлеуметтік, саяси құқықтары мен бостандықтарын
Конституцияда бекіту, оларды қорғауды қамтамасыз ету, құқықтық,
демократиялық, әлеуметтік, зайырлы мемлекетті құрудың негізгі алғышарты
есептеледі. Осыған орай, мемлекеттік және құқық қорғау органдардың негізгі
міндеті аталған құндылықтарды жүзеге асыруға, қорғауды қамтамасыз етуге
бағытталған.
Құқық қорғау органдары еліміздегі құқықтық тәртіптің және заңдылықтың
орнығуын қамтамасыз етеді. Адамның өмірі мен денсаулығына қарсы жасалған
қылмыстар туралы хабарлар ішкі істер органдарына келіп түссе, олардың
негізділігі тексеріліп, тергеушінің тарапынан қылмыстарды тергеу,
кінәлілерді әшкерелеу жөніндегі әрекеттер орындалып, қылмыскердің қылмыстық
іс-әрекеттері қылмыстық заңның нормаларына сәйкес сараланады.
Қазіргі қолданыстағы жүйеленген Қылмыстық кодекс 1997 жылдың 16 шілде
күнінде қабылданып, 1998 жылдың 1 қаңтарында заң күшіне енді. Қылмыстық
кодексте барлық қылмыстардың түрлері мен сол үшін қылмыстық жаза шаралары
көзделген. Қылмыстық заңның 96-бабында адам өлтірудің ұғымы беріліп,
санкциясында қылмыстық жазалардың түрлері анықталған. Қылмыстық заңның
нормаларында кісі өлтіруге, яғни басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза
келтіру түріндегі анықтама берілген [4]. Адам өлтіру қылмысының қоғамға
қауіптілік деңгейі жоғары, ол қазыналы құндылыққа қол сұғып, елеулі зиян
әкеліп, тұрғындарды үрейлендіріп, қорғаусыздық сезімін күшейтіп, ертіңгі
күніне, өзінің, жақын туыстарының өмірінің қауіпсіздігіне деген сенімін
әлсіретеді. Адам өлтіру қылмысы кезінде қоғамның мүшесі болып табылған қаза
болған адамды ендігі уақытта ешбір дәрігерлік жолмен өмірге қайта алып келу
мүмкін емес. Жәбірленушінің туған-туысқандарына үлкен моральдық зиян
келтіріліп, олар ауыр қайғыға батады.
Құқық қорғау органдарының алдында қылмысты тергеу мен ашу, қылмыскерді
әшкерелеу, әділсоттылықты жүзеге асыру міндеттері қойылады. Осыған орай,
криминалистика ғылымының міндеті адам өлтіру қылмыстарын тергеудің тиімді
және нәтижелі әдістемелерін әзірлеу болып табылады.
Қылмыстық-құқықтық зерттеулерді жүргізу көптеген қылмыстардың, соның
ішінде адам өлтіру қылмыстарының қылмыстық-құқықтық, криминологиялық,
криминалистік сипаттамаларын ашып көрсетуді, қылмыстардың алдын алу,
тергеу, кінәлілерді әшкерелеу, қылмыстарды саралау, қылмыстық жауаптылық
мәселелерін нақтылау міндеттерін жүзеге асыруды мүмкін етеді.
Заң ғылымында аталған құқықтық сипаттамалардың өзара тығыз байланысы
және одан туындайтын арақатынасы орын алады. Қылмыстық-құқықтық сипаттама
қылмыстарды дұрыс саралауға, криминологиялық сипаттама қылмысты істеу
себебін, шарттарын түсіндіруге, криминалистік сипаттама қылмыстарды тергеу
мен ашу үшін қажетті маңызды белгілерді анықтауға, сипаттауға көмектеседі.
Қылмыс құрамында оның әлеуметтік, құқықтық мәнін анықтайтын, қоғамға
қауіптілігін сипаттайтын белгілер көрініс табады. Қылмыстық заңның Ерекше
бөлімі баптарының диспозицияларында нақты қылмыс құрамдарының белгілері
сипатталған. Қылмыс құрамы белгілерінің жиынтығы оны басқа қылмыс
құрамдарынан ажыратады. Осыған байланысты, қылмыстық-құқықтық нормаларды
талдау, барлық қылмыс құрамдары, ең болмағанда, бір белгі бойынша басқа
қылмыс құрамдарынан ерекшеленетінін көрсетеді.
Мәселен, Қылмыстық кодекстің 96-бабында көрсетілген адам өлтірудің
құрамы, жаңа туған сәбиді анасының өлтіруі (97-бап), жан күйзелісі болған
жағдайында адам өлтіру (98-бап), қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде
жасалған кісі өлтіру (99-бап), қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті
шаралардың шегінен шығу кезінде жасалған кісі өлтіру (100-бап), абайсызда
кісі өлтіру (101-бап), өзін-өзі өлтіруге дейін жеткізу (102-бап) секілді
қылмыс құрамдарынан өзгеше болып келеді. Бұл қылмыстардың барлығы қылмыс
құрамының белгілеріне қарай бір-бірінен ерекшеленеді.
Дегенмен, қылмыстарды саралау үшін қажетті белгілер мен сипаттамалар
қылмыстық заңның нормаларында көрініс тапса да, кылмыстарды тергеу мен ашу
үшін маңызды болып келетін тергеу жағдайы, қылмысты істеудің механизмі,
қылмысты жасырудың әдіс-тәсілдері, қылмыс жасалған жердің қоршаған ортасы,
қылмыстың орны, уақыты секілді белгілер қылмыстық заңнама нормаларында көп
жағдайларда ескерілмейді.
Объективті жағдайларға байланысты криминалистік маңызы бар бүкіл
ақпараттың жиынтығын қылмыстық заңға енгізу мүмкін емес. Біріншіден,
криминалистік белгілер, әдетте, бағдарлаушы, тергеушіге жол сілтеуші
сипатына ие. Екіншіден, тергеу тәжірибесі көрсеткендей, әдетте, қай қылмыс
болмасын түрлі тәсілдермен, әдістермен жасалып, қоғамдағы орын алған
өзгерістерге сәйкес, ғылым мен техниканың даму үрдісінің әсерімен өзгереді,
әрі күрделенеді.
И.Ф. Герасимов [5, 4 б.], В.К. Гавло [6, 201 б.] және басқа да ғалымдар
қылмыстық-құқықтық критерийлер қылмыстарды ашуға, дәлелдеу мән-жайларын
анықтауға маңызды қылмыстық іс-әрекеттің барлық ерекшеліктерін қамти
алмайтыны туралы пікірлерін ғылыми еңбектерде білдірген болатын. Бұл
ғалымдардың пікірлерінің дұрыстығын қолдай отырып, қылмыстық-құқықтық
критерийлердің негізгі мән-мағынасы қылмыстарды саралауға бағытталатынын
және қылмыстарды тергеу мен ашуға арналмағанын айту қажет.
Осыған орай, қылмыстарды тергеу мен ашу үшін маңызды ақпаратты қамтитын
криминалистік сипаттаманың қажеттілігі арта түседі. Қылмыстың криминалистік
сипаттамасының ұғымы өткен ғасырдың 60-70 жылдарында қалыптасты.
Криминалистік сипаттаманың қылмыстарды тергеу мен ашудағы маңызы мен рөлі,
құрылымы туралы ғалымдардың еңбектерінде берілген анықтамалардың көптігі
және көзқарастардың әралуандылығы зерделенетін объектінің күрделілігін
куәландырады.
И.М. Лузгин өзінің ғылыми еңбегінде криминалистік, қылмыстық-құқықтық,
криминологиялық сипаттамалардың арақатынасын, қылмыстарды ашу үшін
криминалистік сипаттаманың қажеттілігін көрсетіп, оның, сөзсіз, қылмыстық-
құқықтық, криминологиялық тұжырымдарға сүйенетінін, бірақ қылмыстық-
құқықтық сипаттаманы қайталамай, іс-әрекетті саралауға маңызды емес,
қылмыстарды ашу үшін қажетті көптеген факторларды құрайтынын көрсетті [7,
26 б.].
Профессор Н.А. Селиванов криминалистік сипаттаманың тергеу
әдістемесімен тікелей байланыста болатынын, ал тергеу әдістемесі өзінің
негізінде істің барлық мән-жайларын толық және нақты анықтау үшін, ең дұрыс
тәртіпте жүзеге асырылатын тергеу әрекеттерінің жүйесін білдіретінін айтты
[8, 61 б.]. Бұл пікірдің дұрыстығын мойындай отырып, криминалистік
сипаттаманың негізінде тергеу әдістемесі әзірленетінін айту қажет.
Қылмыстардың криминалистік сипаттамасын ашып көрсетуде тергеу мен анықтама
органдарының тәжірибелік қызметі тікелей септігін тигізеді. Қылмыстарды
тергеу, қылмыстық істерді сотта қарау тәжірибесін қорытындылау мен зерттеу
қылмыстардың қалай істелгені жайлы құнды ақпаратты береді. Осы бағыттағы
ғылыми ізденістер криминалистика ғылымын одан әрі тереңдетіп, ғылыми
негізделген тергеу әдістемелерін дайындауға мүмкіндік жасайды.
Өзінің ой-тұжырымын жалғастыра отырып, Н.А. Селиванов жүргізілген
тергеу әрекеттерінің нәтижесінде криминалистік сипаттама толықтырылып,
нақтыланып, тергеу әрекеттерін қай тәртіпте жүргізу қажеттігі туралы
мәселелерді шешуге мүмкіндік беретіндігіне, сонымен қатар, сипаттаманың
белгісіз элементтерін анықталған элементтердің негізінде қорытындылап,
табуға болатынына назар аударды [8, 61 б.].
Заң әдебиетінде криминалистік сипаттаманың құрамы туралы ғалымдардың
көптеген ой-пікірлері орын алады. Біздің пікірімізше, криминалистік
сипаттаманың элементтерін нақты және толық көрсете білу өте маңызды,
өйткені, мұның өзі қылмыстарды тергеу мен ашуға, құқық қорғау органдары
қызметкерлерінің біліктілігін жоғарылатуға тікелей әсер етеді.
Н.Я. Сенчик жасалған қылмыстарды тергеудің ең дұрыс әдістемесін таңдау
криминалистік сипаттама элементтері қаншалықты толық анықталғанымен
шешілетінін, тергеушіге нақты қылмыстық іс бойынша тергеу ережелерінің
тиісті түрін таңдауға бағыт-бағдар беретінін түсіндіреді [9, 29 б.].
В.Г. Танасевич және В.А. Образцов криминалистік сипаттаманы қылмыстық іс-
әрекет механизмі туралы объективті деректердің жүйесі, қылмысты жасау
процесінде өзара әрекет етуші типтік бейнеленуші және бейнелеуші
объектілерді, криминалистік құралдарды, әдістерді, тәсілдерді қолданып
қылмыстық сот өндірісі міндеттерін шешуге маңызды ақпараттың ерекшеліктері
мен қайнар көздері ретінде қарастырады [10, 94 б.]. Бұл анықтама жеткілікті
түрде ұзын болғанымен, криминалистикалық сипаттама қандай элементтерден
құралатыны көрсетілмейді. А.Н. Васильев криминалистік сипаттамаға
қылмыскердің әрекеттері, қылмыс іздерінің пайда болу механизмі, қылмысты
жасау тәсілі, дәлелдемелердің қайнар көзі, жәбірленуші болуы мүмкін
тұлғалардың шеңберін анықтауға қажетті мәліметтерді енгізеді [11, 31 б.].
В.Е. Коновалова және А.Н. Колесниченко криминалистік сипаттаманы
қылмыстардың криминалистік маңызы бар белгілердің жүйесі, бұл белгілердің
арасындағы заңды байланыстарын бейнелейтін ұғым екенін атап көрсетті
[12, 17 б.]. Л.Я. Драпкин қылмыстардың криминалистік сипаттамасы – бұл
ғылыми санат, мұнда жеткілікті дәрежеде нақтылылықпен оқиғаның типтік
белгілері, қасиеттері, белгілі бір топқа жататын қоғамға қауіпті іс-
әрекеттердің жасалу механизмі, тәсілі, қоршаған ортасы, дәлелдемелердің
пайда болу, шоғырлану процесі, тұлғаның типологиялық қасиеттері,
кінәлілердің, жәбірленушілердің жүріс-тұрысы, сондай-ақ қол сұғушылықтың
басқа объектілерінің тұрақты ерекшеліктері суреттелетіні туралы
тұжырымдайды [13, 20 б]. Профессор Е.Ғ. Жәкішев криминалистік сипаттаманың
ұғымына тергеліп жатқан құрам ұғымын түсінуді, қылмыстардың жасалу
механизмін, мұндай істер бойынша әдеттегі дәлелдемелер мен олардың
шоғырлану орнын, қылмыскердің типологиялық мәліметін, сондай-ақ кейбір
виктимологиялық аспектілерді енгізеді [14, 112 б.]. Мұнда криминалистік
сипаттама тергеу процесінде дәлелдеуге жататын дәлелдемелердің тізімін
анықтаудың тәсілі ретінде қарастырылады. А.А. Исаев қылмыстардың
криминалистік сипаттамасы қылмыстарды тергеу әдістемесінің құрылымында
дербес жүйе бола отырып, оның мазмұнын толтырудың тәсілі, құралы ретінде
сипатталатынын көрсетеді [15, 156 б.]. Криминалистік сипаттама тергеу
процесін талдау тәсілі ретінде қылмыстарды тергеу әдістемесінің шеңберінде
саралау процесінің маңызын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Г.А. Мозговых
қылмыстың криминалистік сипаттамасы ғылыми санат ретінде қылмыстардың
белгілі бір түрін (тобын) сипаттайтын криминалистік жағынан маңызды өзара
байланысты белгілер мен ерекшеліктердің жиынтығы ретінде анықтап, оларды
білу қылмыстардың белгілі бір түрін (тобын) табысты ашу, тергеу және алдын
алу үшін қажет екенін көрсетеді [16, 14 б.].
Л.А. Сергеев криминалистік сипаттаманың келесі элементтерін ажыратып
көрсетеді: қылмыстың іздері, қылмысты істеу тәсілі; қылмысқа қатысушыларды,
олардың байланыстарын сипаттайтын мән-жайлар; қылмыстың объективтік жағы,
уақыты, орны, қоршаған ортасы, қылмыстық қол суғушылықтың объектісі, сондай-
ақ көрсетілген факторлардың өзара байланысы [17, 337 б.]. И.М. Лузгин
қылмыстардың криминалистік сипаттамасын құқықтық, танымдық, ұйымдық-
әдістемелік және бағалау функцияны орындайтын белгілі бір түрдегі
оқиғалардың ақпараттық моделі ретінде қарастырып, оған: қылмысқа
дайындалудың, істеудің және қылмысты жасырудың әдеттегі тәсілдерін;
қолданылатын қылмыс құралдарын; әрекетсіздік сипатын, іс-әрекеттің
кезеңділігін; қылмыстық оқиғаның әдеттегі жағдайларын орны, ауа райы және
басқа жағдайлар; қылмысқа дайындалу, істеу, жасыру әдісін таңдауға
итермелейтін әдеттегі факторлар; іс-әрекеттің ниеті мен мақсатын; іс-
әрекетті дайындауға, жасыруға әсер ететін қол сұғушылық объектісінің
заттың тұрақты ерекшеліктері; ақпараттың материалды қайнар көздері
ретіндегі әдеттегі іздер, құжаттар, олардың пайда болу, жойылу, жасыру
ерекшеліктері, іздердің өзара байланысын; куәлер; қылмыскер, жәбірленуші,
куә тұлғасының ерекшеліктері, олардың жауаптарының қалыптасуына, тергеу
барысында жүріс-тұрысына әсер ететін факторларды; зардаптың сипаты мен
мөлшері секілді элементтерін енгізеді [7, 34 б.].
Біздің пікірімізше, криминалистік сипаттама тергеу әдістемесінің
құрылымдық элементі ретінде тергелетін қылмыстық оқиғаны дұрыс талдауға
көмектеседі. Тергеуші криминалистік сипаттаманың элементерін анықтап,
тергеу жағдайына сәйкес қылмыстарды тергеудің әдістемесінің түріне сүйене
отырып, нақты қылмысты тергеудің жеке әдістемесін әзірлейді.
Қылмыстардың криминалистік сипаттамасы танымдық ғылыми санат ретінде,
қылмыстық іс-әрекеттерді тергеу және ашу үшін негізгі алғышарттарды
анықтап, қылмыстың моделін көрсете отыра, өз бойында қылмыс туралы негізгі
жүйелі ақпаратты жинақтайды.
Криминалистік сипаттама қылмыстарды тергеу кезінде ақпараттың негізгі
жүйелік негізі болып келеді, ал ақпараттық жүйелеуде қылмыстарды
топтастыру, тергеу жағдайлары, тергеу болжамдары үлкен маңызға ие. Тергеу
міндеттерінің жүйесін анықтау кезінде тергеу жағдайлары және тергеу
болжамдары бастаушы сипатында анықталады.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасы құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне қылмыстылықпен күрес
жөніндегі қызметті дұрыс ұйымдастыруға көмектесіп, қылмыстық іс-әрекетті
жүзеге асырудың ерекшеліктерімен таныстырып, қандай объектімен кездескенін,
әрі жұмыс істейтіні жөнінде өзіндік бастапқы ақпараттық негіз ретінде
саналады.
Криминалистік сипаттама сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарын
тергеу әдістемесін құруға көмектеседі: бұл қылмыстарды тергеуді бағдарлауға
және тергеу әдістемелерін дайындауға атсалысады; дербес әдістеменің пәні
болып табылатын нақты қылмысты тергеу бағытын анықтауға әсер етеді.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасы
тергеушінің кәсіби білімінің бір бөлігі және оның танымдық қызметін жүзеге
асыру барысындағы дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау шеңберінде
қылмысты ашуға қажетті әрекеттерді орындауға мүмкіндік береді.
Криминалистік сипаттаманың түпкілікті мақсаты дәлелдеу пәніне қатысты
дәлелдемелерді жинаудың, зерттеудің және бағалаудың қажетті және жеткілікті
шегін анықтау саналады.
Жоғарыда аталған және заң әдебиетіндегі криминалистік сипаттамаға
берілген басқа да анықтамаларды талдау, сондай-ақ тергеу мен сот
тәжірибесін зерттеу сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының
криминалистік сипаттамасын беруді мүмкін туғызды. Біздің пікірімізше,
сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік сипаттамасы
– қылмыстарды ашу, тергеу, алдын алу үшін қажетті қылмысты істеудің және
қылмысты жасырудың тәсілі мен құралдары, қылмысты істеудің және сахналауды
орындаудың орны, уақыты және жай-жапсарының ерекшеліктері, қылмыс іздерінің
түзілу механизмі және шоғырлану орны, жәбірленуші мен қылмыскер, олардың
арасындағы байланыстарын қамтитын, тергеу әдістемесінің құрылымдық элементі
болып табылатын, қылмыстың моделі туралы бастапқы жүйеқұрушылық ақпаратты
қарастырамыз.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстарының криминалистік
сипаттамасының негізгі элементтерін, біз мыналарды есептейміз:
қылмысты істеудің және қылмысты жасырудың тәсілі мен құралдары;
қылмысты істеудің және сахналауды орындаудың орны, уақыты және жай-
жапсарының ерекшеліктері;
қылмыс іздерінің түзілу механизмі және шоғырлану орны;
жәбірленуші мен қылмыскер, олардың арасындағы байланыстары туралы
мәліметтердің жиынтығы.
Қылмыстардың криминалистік сипаттамасының элементтерін талдау арқылы
осы санаттағы қылмыстарды дайындау, жасау және жасырудың ерекшеліктерін
ашып көрсете отыра, қылмыстарды тергеудің және ашудың ең ұтымды тактикалық
әдістері мен техникалық құралдарын қолдануға болады.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмысын істеудің және қылмысты
жасырудың тәсілі мен құралдары. Криминалистік сипаттама элементтеріне
қылмысты істеудің және жасырудың тәсілі мен құралдары кіреді. Қылмыскердің
қылмысқа дайындалуы, жасауы және жасыруы жөніндегі әрекеттері тығыз өзара
байланыста болып, тұтастай алғанда нақты қылмыстың тәсілін құрайды.
Г.Г. Зуйковтың пікірінше абайсыз қылмыстарда қылмысты жасыруға
бағытталған әрекеттер қылмыс жасалғаннан кейін жүзеге асырылады және басқа
кездерде мүмкін емес [18, 122 б.]. Кінәнің абайсыздық нысанымен жасалған
адам өлтіру қылмыстары кезінде қылмыскердің ойында жәбірленушінің өлімін
тілеу, не оған саналы түрде жол беру, сол сияқты адамды өлтіру қылмысын
жасыруды күні бұрын жоспарлау әрекеттері болмайды.
Қасақаналықпен істелетін адам өлтіру қылмыстары кезінде қылмыскердің
қылмысты жасыруға бағытталған әрекеттері қылмысты жасауға дейін және қылмыс
жасалғаннан кейін де жүзеге асырыла береді.
Сахналаумен жасырылған адам өлтіру қылмыстары кінәнің тікелей
қасақаналық нысанымен жасалғанда көбіне қылмыстың механизмін ойластыру,
адам өлтіру қылмысын іске асыру үшін қылмысты істеу жоспарын, қылмыс
құралдарын, қылмысты істеу уақытын, орнын анықтау, қажет болса көлік
құралдарын дайындау, қылмысты жасыру шараларын әзірлеу, алибиді дайындау
қамтамасыз етіледі. Қылмысты жасыру тәсілін таңдау қоршаған ортаның
ерекшеліктеріне, қылмысты істеу және жасыру тәсілдерінің ыңғайлығына
байланысты болады. Мәселен, қылмыс қалалық аймақта жасалса, онда мәйітті
жасыру мақсатымен оны сол төңіректе ағып жатқан өзенге, су қоймаларына
лақтыру; қылмыс теміржолға жақын жерде жасалса, мәйітті теміржол торабының
үстіне тастап кету; қылмыс таулы аймаққа жақын мекенде жасалса, биік
құздан, жардан мәйітті лақтыру; қылмыскерлерде көлік құралдары бар болса,
мәйітті сол көлікке салып, қылмыс жасалған жерден басқа жерге әкету іс-
әрекеттері түрінде орындалуы мүмкін.
А.Г. Гельманов қылмысқа дайындалудың, істеудің және жасырудың негізгі
мақсаты - қылмыстық нәтижеге жету деп тұжырымдайды. Ол өз көзқарасын
түсіндіре отырып, кейде қылмысты жасаудың өзі жасыру шараларынсыз мүмкін
емес екенін айтады. Қандай-да бір тәсілмен қылмысты істеу, әрі оны
жасырудың құралы болуы мүмкін, егер қылмыскерге қоршаған ортада өте аз
іздерді қалдыруға қолайлық беретін жағдайда [19, 13 б.]. Адам өлтіру
қылмыстарының кейбір түрлерінде қылмыскер қоршаған ортада өте аз іздерді
қалдыру ниетімен қылмысқа дайындалу, істеу әрекеттерін, әрі қылмысты жасыру
әрекеті етіп орындайды. Мәселен, биік үйдің жоғары қабатында орналасқан
пәтердегі адамды, таулы аймақтағы биік жартастың үстіндегі саяхатшыны,
құрылыс жүріп жатқан тұрғын үйдің жоғарғы қабатында тұрған құрылысшыны ұрып-
соғып биіктіктен лақтыру, нашақорлықпен ауыратын адамның қан тамырына
күштеп көп мөлшерде есірткіні салу, жәбірленушіні есінен тандырып теміржол
рельстерінің үстінде тастап кету немесе су қоймасына лақтыру түріндегі
қылмыскерлердің әрекеттері әрі қылмысты істеудің, әрі қылмысты жасырудың
әрекеттері болып табылады. Дегенмен, бұл әрекеттердің нәтижесінде
жәбірленушінің денесінде және қоршаған ортада жаңа іздер пайда болып,
қылмыстарды ашуға мүмкіндік береді.
Қылмыс іздерін жасыру таңдап алынған қылмысты жасау тәсілінің элементі
де болуы мүмкін. Мәселен: қылмысты жасау кезінде қол іздерін қалдырмау
мақсатында қолғаптарды кию, иіс іздерін жою үшін әртүрлі химиялық
сұйықтарды тұрғын жайларда себу, оқиға болған жердегі қол-аяқтың іздерін,
басқа да дәлелдемелерді жою және т.б.
Жәбірленушінің денесіндегі жарақаттардан адам өлтіру қылмысы болғаны
анық көрініп тұрған жағдайда, жалған күрестің іздерін жасау, жәбірленушінің
денесіндегі көптеген жарақаттарды жасыру мақсатында пәтерді, үйді өртеу,
мәйітті биіктіктен лақтыру, мәйітті теміржол рельстерінің үстіне тастап
кету секілді қылмысты жасыру немесе тергеуді басқа бағытпен жаңылыстыру іс-
әрекеттері істелуі мүмкін. Әдетте, қылмыскер қылмыс жасағанын немесе қылмыс
орнында болғанын дәлелдейтін, оның жеке белгілерін бейнелейтін іздерді
жояды; қан болған киімін, қан шашыраған қоршаған ортаның бөліктерін жуады;
сызаттарды және қанталаған жерлерін гриммен жасырады, жыртылған киімдерін
жөндейді, қылмыстың құралдарын жояды немесе тығып қояды.
Қылмыскер адам өлтіру қылмысын жәбірленушінің мойнын қолмен, тұзақпен
қылқындырып; суық қарумен, атылатын қарумен бас сүйегіне, денесіне
жарақаттарды салып; есінен тандырып немесе өлтіріп, биік жерден лақтыру,
электропоездың рельстеріне жатқызып кету, қылмыстың себептері мен ниетін
жасыру үшін қарақшылық қылмысы не басқа қылмыс болғанын көрсетуге
әрекеттенуі мүмкін.
Қылмысты істеуге дайындалу, қылмысты істеу тәсіліне сот-тергеу
тәжірибесінде орын алған мысалды келтіретін болсақ, 2008 жылғы 13 тамыз
күні Астана қаласында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық
істері жөніндегі алқасы Оңтүстік Қазақстан облыстық сотының 2008 жылғы 27
мамырдағы үкімін апелляциялық тәртіппен қарап, ҚР Жоғарғы Сотының
№2а-235-08 қаулысымен өзгеріссіз қалдырды. Бұл қылмыстық іс бойынша сот
үкімімен сотталғандар А. мен А. біреуінің жолдасы, екіншісінің әкесі болып
келетін А. мен Қ-ның кездесіп, көңілдес болып жүргенін, Қ.-ның одан жүкті
екенін біліп, іштей ашынып-қызғанып, өздерінің бірге жинаған ортақ мүлкінен
айырылып қалмау мақсатында екеуі бірге адамдар тобының алдын ала сөз
байласуы бойынша өшпенділік араздықтың салдарынан, пайда табу мақсатында,
басқа адамды сатып алу арқылы жалдап, өздеріне жүкті екендігі белгілі
адамды басқа адамға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіру мақсатында
сотталғандар Т. мен К.-ні сатып алу жолымен 2000 АҚШ долларын беріп, Қ.-ға
2007 жылғы 15 қарашада құқыққа қарсы қасақана қаза келтіруге жалдап, кісі
өлтіруді ұйымдастырғаны үшін айыпты деп танылған.
Сот үкімімен сотталған Т. басқа адамның жалдауымен, пайда табу
мақсатында өзінің сотталған К.–ні азғыру арқылы жалдап, қылмысқа айдап
салып, оған қару құралы, ТОЗ-34Р модельді, қос тегіс ұңғылы, №12426 санды
12-калибрлі аңшы мылтығын 6 патрондарымен қоса беріп, қылмыстың жасалуы мен
ізін жасыруға күні бұрын уәде беріп, көмектесіп, 2007 жылғы 15 қарашада
сағат шамамен 21.00-де екеуі адамдар тобы болып, алдын ала сөз байласып,
пайда табу мақсатында жалданып, Қ.-ға және қылмыстарын жасыру үшін,
қылмыстың куәгері болған Қ.-ға құқыққа қарсы қасақана қаза келтіруге, яғни
екі немесе одан да көп адамдарды қасақана өлтіруге келісіп, біріншісіне
құқыққа қарсы қаза келтіріп, екіншісіне байланысты қылмысты өзінің еркіне
байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізе алмай, құқыққа
қарсы қасақана қаза келтіруге оқталғаны үшін айыпты деп танылған.
Сотталған К. сот мәжілісінде 2007 жылы қараша айында Т. өзіне біреудің
отбасын бұзып жүрген жезөкше әйелдің көзін құртып, өлтіру керектігін
айтқанын, өзінің келісім бергенін, сосын 14 қарашада Т. – мен кездесіп, ол
мылтық пен оқтар беріп, базардан спорттық қара түсті бас киім, қолғап, бір
қорап лезвие алып беріп, Қ.-ның дүкеніне келіп, оның қасында тағы бір
қыздың бар екенін білгенін, сол кезде Т. Қ.-ны атқан соң оқиға болған
жерде қарақшылық жасағандай болып, кассадан ақшаларды алып кетесің, артыңды
тазалап, куә қалдырмайсың дегенін, сол күні ойларын жүзеге асыра алмай
кетіп, ертеңіне, 15 қарашада 18.00 шамасында қайта келіп, Т. автокөлікте
қалып, өзі 2 сағаттай дүкен қасында күтіп, бетіне бетперде киіп, мылтықты
алып, дүкенге кіргенін, ішінде М. мен М., Қ-лар болғанын, бірінші М-ны,
сосын М.-ны атқанын, Т-ға қыздарды өлтіргенін айтып, жолдан мылтық, маска,
қолқапты Арнасай су қоймасына лақтырып жібергенін көрсеткен.
К.-нің жауаптары басқа сотталғандардың алдын ала тергеудегі, беттестіру
кезіндегі, оқиға болған жерде нақтылап берген жауаптарымен және де іс
бойынша айғақ заттарды алу хаттамаларымен толық қуатталады.
Сот мәжілісінде жәбірленуші Қ. 2007 жылғы қараша айында апасы Қ. өзіне
А.-ның әйелі – А. қалалық телефон арқылы қоңырау соғып, сені және ішіндегі
балаңды өлтіремін деп қорқытқанын, апасының жүкті екенін білетінін, бұл
жөнінде олардың үйінде үлкен айқай-шу болғанын, олардың келіні айтқанын,
оның алты айдай жүкті екенін, ішінің біршама көрініп тұрғанын көрсеткен.
Сонымен қатар куә А. Қ. екеуінің арасындағы жақын қатынас туралы
әйелінің де, балаларының да білетінін көрсеткен.
Сотталған А-ның Қ.-ға қарсы қылмыстық әрекеттер жасау үшін Б.-мен
келісуге барып жүргенін, оған пакет тастап кеткенін куә Б. сот мәжілісінде
қуаттаған.
Бұдан сотталғандар А.-ның және А.-ның жәбірленуші Қ.-ға А.-мен екеуінің
арасындағы жақын қатынас үшін оған өшпенділікпен қарап, қылмыстық әрекеттер
жасауды ұйымдастыруының дәлелі болып табылады [20].
Жасырылатын мән-жайларға, жасырудың мақсатына, ниетіне, кінәлінің дене
күшіне, зияткерлік мүмкіндіктеріне байланысты қылмыскердің қылмысты
жасыруға бағытталған әрекеттерін шартты түрде келесі топтарға бөлуге
болады: қылмыстың іздерін, қылмыстың анықталу мүмкіндігін жоққа шығаратын
әрекеттерді орындау (мәйітті жерге көму; мәйітті шалғай далалы жерлерге
апарып тастау; мәйітті тұтас не бөлшектеп өртеу; мәйіттің денесіне ауыр
заттарды байлап су қоймаларына батыру, оқиға болған жердегі биологиялық
іздерді, қылмыстың құралдарын, ату іздерін жою және т.б.); іздерді жоюға
емес, тек уақытша жасыруға бағытталған әрекеттер (мәйітті қармен көмкеріп
тастау; мәйіт денесін су қоймасына лақтыру; заттай дәлелдемелерді оқиға
болған жерден әкетіп, басқа жерге тастау және т.б.), қылмыскердің қылмысты
мұқият жасыруға уақыты болмағандықтан жүргізіледі; оқиғаның қоршаған
ортасына өзгерістерді енгізуге бағытталған әрекеттер: жаңа іздерді қалдыру,
шынайы іздерді жою, дәлелдемелерді бұрмалау (сахналау) жатады.
Сахналаудың барлық жағдайларында кінәлі адам өзіне қажетті болжамды
тергеушіге жеткізуге ұмтылады. Осыған байланысты, қылмыскердің қылмыс
фактісін жасыруға бағытталған іс-әрекеттерін материалдық, яғни дене күшін
қолданып оқиға болған жердің қоршаған ортасына өзгерістер енгізу және
зияткерлік, өзіне мәлім болған фактілерді жасыру, өз ойынан шығарылған
жалған оқиғаларды сипаттау ретінде жіктеуге болады.
Қылмысты жасыру тәсілдерін зерттеудің дербес криминалистік маңызы бар.
Себебі қылмысты жасыру тәсілі көп жағдайда қылмысты жасаудың құрамдас
бөлігі болғандықтан кінәлінің тұлғасы, оның дағдылары, білімінің деңгейі,
тәжірибесі, сондай-ақ қылмысты істеудің мән-жайлары туралы маңызды ақпарат
болады. Жасырудың тәсілдерін анықтау оқиғаның механизмін көз алдында
елестетіп оны жаңғыртуға ғана емес, қылмысты жасады деген сезікті
тұлғалардың шеңберін тарылтуға да мүмкіндік береді.
Қылмысты істегенге дейін қылмыскер әртүрлі себептерге байланысты
қылмыстың орнын сахналау арқылы өзгертуді бірінші орынға қоймайды. Қылмыс
жасалғаннан кейін оның барлық ойы қылмыстық жаупкершіліктен және жазадан
қашып қутылуға көшеді. Осы кезден бастап бұл мақсат қылмыскердің қылмысты
жасыруға бағытталған барлық кейінгі іс-әрекеттерін және жүріс-тұрысын
айқындайды. Қылмыстық жауапкершіліктен жалтару ендігі уақытта бірінші
орынға қойылып, қылмыскердің негізгі мақсатына, ниетіне айналады.
Нәтижесінде оның келесі әрекеттері туындайды: қоршаған ортаға өзгерістерді
енгізу, қылмыстың іздерін жасыру, жаңа іздерді жасау, жалған жауаптарды
беру, жасалған қылмысты жасыру ниетімен жаңадан қылмыс жасау. Мәселен:
қылмысты көрген куәлерді қорқыту, куәлердің, сот сарапшысының, тергеушінің
өміріне, денсаулығына қастандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz