Жеке тұлғалардың табыстарына салық салу ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың шетел тәжірибесі ... ... ..22
2. ҚР.ДАҒЫ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІНЕ ТАЛДАУ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕРДІ МЫСАЛҒА АЛА ОТЫРЫП) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Жеке табыс салығының ҚР.да қызмет етуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2Алматы қаласының 2009.2011 жылдардағы бюджетінің табысын толтырудағы жеке табыс салығының орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫҚ САЛУ МЕХАНИЗІМІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың шетел тәжірибесі ... ... ..22
2. ҚР.ДАҒЫ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІНЕ ТАЛДАУ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕРДІ МЫСАЛҒА АЛА ОТЫРЫП) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.1 Жеке табыс салығының ҚР.да қызмет етуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2Алматы қаласының 2009.2011 жылдардағы бюджетінің табысын толтырудағы жеке табыс салығының орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
3. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫҚ САЛУ МЕХАНИЗІМІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда, біздің алдымызда бюджетті толықтырудың оңтайлы жолдарын іздестіріп, елімізді индустриалды-инновациялық дамыту міндеті тұр. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Үкімет мүшелері, әкімдер, орталық мемлекеттік органдар, «Нұр Отан» ХДП және «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ басшылары қатысқан кеңейтілген отырыста, «Салық әкімшілігі мәселесін жақсарту қажет. Экономика өсуде, алайда берешеке те өсуде. Тек 2010 жылы жиналмаған салық мөлшері 2009 жылмен салыс¬тырғанда екі есе өсті, ал 2011 жылы ол 224 миллиард теңгеге жетті. Салық және кеден органдары өздерінің ақп¬а¬рат-тық жү¬йесіндегі сараптамалық мәсе¬лелерді күшейтуге тиіс» деп елдегі салық қызметінің жұмысын одан ары жандандыруды міндеттеген болатын. Бұл тұрғыда, Елбасы салық жүйе¬сін Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкес¬тен¬діру қажет екендігін де көрсетіп берді. Осы орайда, салық орган¬дары қызметкерлерінің де негізгі міндеттерінің бірі – салық және басқа да төлемдердің мемлекет қор¬жынына түсуін, болжамдалған соманың орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Салықтардың бюджетке толық әрі уақтылы тү¬суін қамтамасыз ету – салық ор¬гандарының негізгі мақсаты. Салық төлеушiлер салық төлеуден жалтару жолын iздеп оңды тәжiрибе жинай бастады, сол себептi мемлекеттiк қазынаға келiп түсетiн салықтар, соның iшiнде жеке тұлғаға салынатын табыс салығы бойынша түсiм толық сипатта емес. Жеке табыс салығы мемлекеттің экономикалық реттеу тұтқаларының бірі. Бұл салық арқылы мемлекет әртүрлі мәселелерді шешуге тырысады. Атап айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттерді ақшалай түсімдермен қамтамасыз ету, халықтың табыс деңгейін реттеу, алынған табысты рационалды пайдалануды ынталандыру. Жеке табыс салығы халықтың нақты табыстарының деңгейіне ықпал етеді. Сондықтан салықты бюджетке есептеп, аудару механизмдерiн жетiлдiру және табысқа салық салудың тиімді критерийлерін іздестіру қажеттілігі туындап отыр.
Сондай-ақ, мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақ¬стан¬да қолайлы инвестициялық жағдай жасауды, шикізаттық емес экономика секторларында жалпы салық жүктемесін төмендетуді, жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі тудыратын әкімшілік мәсе¬лелерді шешуді мемлекет басым¬ды¬ғының бірі деп атады. “Әрта¬рап¬тандырудың өзегі кәсіпкерлік бо-лады. Біз тәуекелдерді өз мой¬нына алуға, жаңа рыноктарды иге¬руге, инновациялар өндіруге дайын қуатты кәсіпкерлер тобын көргіміз келеді”, – деген Елбасы талабы бәріміздің алдымызға нақ¬ты міндеттер қойды. Жаңа өнімнің нарыққа толық өтуін қамтамасыз ету, өзекті мәселе.
Сондай-ақ, мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақ¬стан¬да қолайлы инвестициялық жағдай жасауды, шикізаттық емес экономика секторларында жалпы салық жүктемесін төмендетуді, жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі тудыратын әкімшілік мәсе¬лелерді шешуді мемлекет басым¬ды¬ғының бірі деп атады. “Әрта¬рап¬тандырудың өзегі кәсіпкерлік бо-лады. Біз тәуекелдерді өз мой¬нына алуға, жаңа рыноктарды иге¬руге, инновациялар өндіруге дайын қуатты кәсіпкерлер тобын көргіміз келеді”, – деген Елбасы талабы бәріміздің алдымызға нақ¬ты міндеттер қойды. Жаңа өнімнің нарыққа толық өтуін қамтамасыз ету, өзекті мәселе.
1. Ермекбаева Б.Ж. Салық салу негіздері: оқу құралы. Алматы, 2006.
2. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: оқу құралы. Алматы: Қазақ ун-ті, 2003. 129б.
3. Ермекбаева Б.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары: оқу құралы. Алматы: Қазақ ун-ті, 2004.- 153 б.
4. Үмбетәлиев А.Д. Салық және салық салу: оқулық. Алматы: Экономика, 2006. 863б.
5. Крамаренко Т.Н. Салық және салық салу: оқулық. Астана: Фолиант, 2007. 342б.
6. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі: оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008. 239б.
7. Шарипов А.Қ. Салық есебі: оқу құралы. Алматы: Экономика, 2009. 333б.
8. Қалдыбаев Е.Қ. Салықтық бақылау: теориясы және жүргізу әдісі: оқулық. Алматы: Дәуір, 2011. 286б.
9. Кейкова М. Н. Салық және салық салу: оқу құралы. Қарағанды: Гласир, 2010. 238 б.
10. Құлпыбаев С. Мельников В.Д. Қаржы: оқулық. Алматы: Экономика , 2011. 539 б.
11. Сәбден О. Экономика: энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Таймас, 2010. 797-798 б
12. Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение в Республике Казахстан. Астана, 2007. 400 с.
13. Бекболсынова А.С. Салық жүйесінің негіздері. Астана, 2007. 120 бет.
14. Нұрымов А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран. Учебное пособие: Алматы, 2005.
15. Сәбден О. Қазақстанның салық жүйесін реформалаудың проблемалары мен басым бағыттары. Алматы, 2009. 244-259 бет.
16. Ахметжанова Б. М. Ағылшынша-қазақша экономикалық-қаржы атаулар сөздігі: научное издание Көкшетау: Көкше-Полиграфия, 2001. 195б
17. Ұлттық экономика жаhандану жағдайында: Халықаралық ғылыми симпозиум : материалы междунар. науч. симп. (г. Алматы, 21-22 сент. 2005 г.) / под ред. А. А. Абишева. Алматы : Экономика, 2005
18. Базарбеков Е. Салық салу және еңбекақы жөніндегі туындаған сауалдар. / Бухгалтер хабаршысы, 2010. №3.
19. Әбдірова Ә.Ж. Қатысу үлесін және құнды қағаздарды өткізудегі салық салу тәртібі /Қаржы менеджменті, 2008. № 7.
20. Дорошева Г. Дивидендтерге салық салу /Бухгалтер бюллетені, 2011. №43.
21. Снежковский А. Заңды тұлғаның шетелдік қызметкерлерінің табыстарына салық салу. /Бухгалтер бюллетенi, 2011. №45.
22. Мүсілімова С. Жалақыны уақтылы төлемеу. / Бухгалтер бюллетенi, 2011. №22.
23. Абайханова Д. Салық тексерістері барысында туындайтын мәселелер. /Бухгалтер хабаршысы, 2009. №9.
24. Таттымбетова К. Т. Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнес саласындағы салық салу ерекшеліктері. / "Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы мен инновациялық жүйенің қалыптасу мәселелері" атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. Қарағанды, 2009.
25. Смурыгина И. Арнаулы салық режимі бойынша қызметін жүзеге асыратын шағын бизнес субъектілеріне салық салу /Бухгалтер хабаршысы, 2009. №1.
26. Қадыров Б. Қ. Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының ұйымдастырылу ерекшеліктері мен аталған сала қызметкерлерінің кәсіби біліктілігін жоғарылату мәселелері. /Банки Казахстана, 2009. №5 .
27. Молдахметова А. Б. Қазақстан Республикасында фискалды саясатты дамытудың негізгі мәселелері. /Научный мир Казахстана, 2009. № 2.
28. Тілегенов Н. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда салықтық механизмдерді жетілдірудің маңызы. /Саясат-Policy. - 2008. - №12.
29. Нурмуханова, Л. Вопросы налогооблажения беспроцентных займо, предоставленных физическими лицами хозяйствующим субъектам. /Заңгер, 2011. №6.
30. Джамбурбаева М.У. Перспективы развития налоговой системы Республики Казахстан на современном этапе //Макроэкономические аспекты развития финансово-кредитной системы Республики Казахстан: тенденции и перс. Материалы Междунар. науч. семинара, посвящ. 60-летнему юбилею докт. экон. наук, проф. Кучуковой Н.К.- Астана: КазУЭФиМТ, 2011.
31. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексі 2012.01.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен.
32. ҚР Президентінің халыққа жолдаулары
33. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Ұлттық Банкiнiң және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттiгiнiң Экономикасы және қаржы жүйесiн тұрақтандыру жөнiндегi 2009-2010 жылдарға арналған бiрлескен iс-қимыл жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2008 жылғы 25 қарашадағы N 1085 Қаулысы
34. Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
35. Алматы қаласы бойынша салық департаментінің жылдық есептері (2009,2010,2011)
36. Алматы қаласы бойынша салық департаментінің форма № 2-Н есебі
37. РФ Салық кодексі
38. Беларусь Республикасы Салық кодексі
2. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: оқу құралы. Алматы: Қазақ ун-ті, 2003. 129б.
3. Ермекбаева Б.Ж. Шет мемлекеттердің салықтары: оқу құралы. Алматы: Қазақ ун-ті, 2004.- 153 б.
4. Үмбетәлиев А.Д. Салық және салық салу: оқулық. Алматы: Экономика, 2006. 863б.
5. Крамаренко Т.Н. Салық және салық салу: оқулық. Астана: Фолиант, 2007. 342б.
6. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі: оқу құралы. Алматы: Экономика, 2008. 239б.
7. Шарипов А.Қ. Салық есебі: оқу құралы. Алматы: Экономика, 2009. 333б.
8. Қалдыбаев Е.Қ. Салықтық бақылау: теориясы және жүргізу әдісі: оқулық. Алматы: Дәуір, 2011. 286б.
9. Кейкова М. Н. Салық және салық салу: оқу құралы. Қарағанды: Гласир, 2010. 238 б.
10. Құлпыбаев С. Мельников В.Д. Қаржы: оқулық. Алматы: Экономика , 2011. 539 б.
11. Сәбден О. Экономика: энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: Таймас, 2010. 797-798 б
12. Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение в Республике Казахстан. Астана, 2007. 400 с.
13. Бекболсынова А.С. Салық жүйесінің негіздері. Астана, 2007. 120 бет.
14. Нұрымов А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран. Учебное пособие: Алматы, 2005.
15. Сәбден О. Қазақстанның салық жүйесін реформалаудың проблемалары мен басым бағыттары. Алматы, 2009. 244-259 бет.
16. Ахметжанова Б. М. Ағылшынша-қазақша экономикалық-қаржы атаулар сөздігі: научное издание Көкшетау: Көкше-Полиграфия, 2001. 195б
17. Ұлттық экономика жаhандану жағдайында: Халықаралық ғылыми симпозиум : материалы междунар. науч. симп. (г. Алматы, 21-22 сент. 2005 г.) / под ред. А. А. Абишева. Алматы : Экономика, 2005
18. Базарбеков Е. Салық салу және еңбекақы жөніндегі туындаған сауалдар. / Бухгалтер хабаршысы, 2010. №3.
19. Әбдірова Ә.Ж. Қатысу үлесін және құнды қағаздарды өткізудегі салық салу тәртібі /Қаржы менеджменті, 2008. № 7.
20. Дорошева Г. Дивидендтерге салық салу /Бухгалтер бюллетені, 2011. №43.
21. Снежковский А. Заңды тұлғаның шетелдік қызметкерлерінің табыстарына салық салу. /Бухгалтер бюллетенi, 2011. №45.
22. Мүсілімова С. Жалақыны уақтылы төлемеу. / Бухгалтер бюллетенi, 2011. №22.
23. Абайханова Д. Салық тексерістері барысында туындайтын мәселелер. /Бухгалтер хабаршысы, 2009. №9.
24. Таттымбетова К. Т. Қазіргі нарықтық экономика жағдайындағы Қазақстан Республикасының шағын және орта бизнес саласындағы салық салу ерекшеліктері. / "Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің дамуы мен инновациялық жүйенің қалыптасу мәселелері" атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. Қарағанды, 2009.
25. Смурыгина И. Арнаулы салық режимі бойынша қызметін жүзеге асыратын шағын бизнес субъектілеріне салық салу /Бухгалтер хабаршысы, 2009. №1.
26. Қадыров Б. Қ. Қазақстан Республикасы салық қызметі органдарының ұйымдастырылу ерекшеліктері мен аталған сала қызметкерлерінің кәсіби біліктілігін жоғарылату мәселелері. /Банки Казахстана, 2009. №5 .
27. Молдахметова А. Б. Қазақстан Республикасында фискалды саясатты дамытудың негізгі мәселелері. /Научный мир Казахстана, 2009. № 2.
28. Тілегенов Н. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда салықтық механизмдерді жетілдірудің маңызы. /Саясат-Policy. - 2008. - №12.
29. Нурмуханова, Л. Вопросы налогооблажения беспроцентных займо, предоставленных физическими лицами хозяйствующим субъектам. /Заңгер, 2011. №6.
30. Джамбурбаева М.У. Перспективы развития налоговой системы Республики Казахстан на современном этапе //Макроэкономические аспекты развития финансово-кредитной системы Республики Казахстан: тенденции и перс. Материалы Междунар. науч. семинара, посвящ. 60-летнему юбилею докт. экон. наук, проф. Кучуковой Н.К.- Астана: КазУЭФиМТ, 2011.
31. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Салық кодексі 2012.01.01. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен.
32. ҚР Президентінің халыққа жолдаулары
33. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Ұлттық Банкiнiң және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттiгiнiң Экономикасы және қаржы жүйесiн тұрақтандыру жөнiндегi 2009-2010 жылдарға арналған бiрлескен iс-қимыл жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2008 жылғы 25 қарашадағы N 1085 Қаулысы
34. Қазақстан Республикасының Индустриалды-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы
35. Алматы қаласы бойынша салық департаментінің жылдық есептері (2009,2010,2011)
36. Алматы қаласы бойынша салық департаментінің форма № 2-Н есебі
37. РФ Салық кодексі
38. Беларусь Республикасы Салық кодексі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭкономикА ЖӘНЕ бизнес ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
050509 ҚАРЖЫ мамандығы
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
4 курс студенті Ештайбеков Нұрсұлтанға
Жұмыс тақырыбы Жеке тұлғалардың табыстарына салық салу ерекшеліктері
30 желтоқсан 2011 жылғы №4-2899 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмыстың тапсырылу мерзімі ____ _______________________
Жұмыс барысында қолданылған бастапқы мәліметтер___________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысын қарастыру барысындағы сұрақтар немесе жұмыстың қысқаша
мазмұны:
а) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ ___________;
б) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ ___________;
в) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ ___________.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың шетел тәжірибесі
... ... ..22
2. ҚР-ДАҒЫ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІНЕ ТАЛДАУ
(АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕРДІ МЫСАЛҒА
АЛА ОТЫРЫП)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
2.1 Жеке табыс салығының ҚР-да қызмет етуін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2Алматы қаласының 2009-2011 жылдардағы бюджетінің табысын толтырудағы
жеке табыс салығының орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫҚ САЛУ МЕХАНИЗІМІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 71
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда, біздің алдымызда
бюджетті толықтырудың оңтайлы жолдарын іздестіріп, елімізді индустриалды-
инновациялық дамыту міндеті тұр. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев
Үкімет мүшелері, әкімдер, орталық мемлекеттік органдар, Нұр Отан ХДП және
Самұрық-Қазына ҰӘҚ басшылары қатысқан кеңейтілген отырыста, Салық
әкімшілігі мәселесін жақсарту қажет. Экономика өсуде, алайда берешеке те
өсуде. Тек 2010 жылы жиналмаған салық мөлшері 2009 жылмен салыстырғанда екі
есе өсті, ал 2011 жылы ол 224 миллиард теңгеге жетті. Салық және кеден
органдары өздерінің ақпараттық жүйесіндегі сараптамалық мәселелерді
күшейтуге тиіс деп елдегі салық қызметінің жұмысын одан ары жандандыруды
міндеттеген болатын. Бұл тұрғыда, Елбасы салық жүйесін Қазақстанның жаңа
сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет екендігін де көрсетіп
берді. Осы орайда, салық органдары қызметкерлерінің де негізгі
міндеттерінің бірі – салық және басқа да төлемдердің мемлекет қоржынына
түсуін, болжамдалған соманың орындалуын қамтамасыз ету болып табылады.
Салықтардың бюджетке толық әрі уақтылы түсуін қамтамасыз ету – салық
органдарының негізгі мақсаты. Салық төлеушiлер салық төлеуден жалтару жолын
iздеп оңды тәжiрибе жинай бастады, сол себептi мемлекеттiк қазынаға келiп
түсетiн салықтар, соның iшiнде жеке тұлғаға салынатын табыс салығы бойынша
түсiм толық сипатта емес. Жеке табыс салығы мемлекеттің экономикалық реттеу
тұтқаларының бірі. Бұл салық арқылы мемлекет әртүрлі мәселелерді шешуге
тырысады. Атап айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттерді ақшалай түсімдермен
қамтамасыз ету, халықтың табыс деңгейін реттеу, алынған табысты рационалды
пайдалануды ынталандыру. Жеке табыс салығы халықтың нақты табыстарының
деңгейіне ықпал етеді. Сондықтан салықты бюджетке есептеп, аудару
механизмдерiн жетiлдiру және табысқа салық салудың тиімді критерийлерін
іздестіру қажеттілігі туындап отыр.
Сондай-ақ, мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанда қолайлы
инвестициялық жағдай жасауды, шикізаттық емес экономика секторларында жалпы
салық жүктемесін төмендетуді, жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі
тудыратын әкімшілік мәселелерді шешуді мемлекет басымдығының бірі деп
атады. “Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз
мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар өндіруге дайын қуатты
кәсіпкерлер тобын көргіміз келеді”, – деген Елбасы талабы бәріміздің
алдымызға нақты міндеттер қойды. Жаңа өнімнің нарыққа толық өтуін
қамтамасыз ету, өзекті мәселе. Бұл орайда белгілі ғалым, профессор
Ғ.М.Мұтановтың пікірі мынадай: Жаңа жоғары технологиялық өнімдерді нарыққа
өткізу үшін технологиялық өту жолын қалыптастыру қажет: жаңартпашылық
ұсыныс – ҒЗТКЖ (Ғылыми зерттеу тәжірибелік – конструкторлық жұмыстар) –
технологиялық жоба – тәжирибелік үлгі – өндіріс-нарық. Жаңа технологияның
өндіріске өту жолының нәтижелі жұмыс істеуі үшін жаңартпашылық қызметке
қатысатын барлық тұлғаларды құқықтық, институтционалдық және салықтық
ынталандыру механизмдері қажет.
Жеке табыс салығының экономикалық мәнiн ашу және оның өзге салық
түрлерiнен ерекшелiгiн қарастыру, еліміздің инвестициялық тартымдылығына
әсерін білу, салықты бюджетке есептеп, аудару механизмдерiн жетiлдiру,
салықтық шегерiмдер мен жеңiлдiктер мөлшерi, салық ауыртпашылық деңгейiн
мейлiнше төмендету, салықтың бюджетке түсу мерзiмдерiн тұрақтандыру, салық
ставкаларын елдiң экономикалық және әлеуметтiк жағдайына сай бекiту,
шетелдік тәжірибені талдай отырып шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеке табыс
салығы арқылы ынталандыру тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының шағын
кәсіпкерліктің дамуын ынталандыру мен бюджет кірістерін тиімді
қалыптастырудағы жеке табыс салығының рөлін арттыру болып табылады.
Негізгі мақсатты іске асыру үшін келесідей міндеттер қарастырылады:
• Жеке табыс салығының экономикалық мәні мен рөлін қарастыру;
• Жеке табыс салығының мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастырудағы
рөлін қарастыру;
• Жеке табыс салығын салудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
• Жеке табыс салығының алыну механизімінің жүргізілуін ұйымдастыру;
• Алматы қаласы бойынша бюджетке түскен жеке табыс салығының ағымдағы
жағдайын талдау;
• Ел азаматтарының табыс деңгейін реттеуді жеке табыс салығы арқылы
жүзеге асырушы дамыған елдердің озық тәжірибелерін талдау.
Осы аталған міндеттерді іске асыра отырып, біз көзделген мақсатқа қол
жеткізіп, Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды ғаламдық
дағдарыстың толқындарының теріс салдарынан алдын алып, халықтың әл-
ауқатының жақсаруы мен болашақта сапалы экономикалық өсу үшін қажетті
негіздерді қамтамасыз ете аламыз.
Жалпы, дипломдық жұмыс 3 бөлімнен қарастырылып жазылған.
Бірінші бөлімде жеке табыс салығының теориялық негіздері мен экономикадағы
рөлі, яғни жеке табыс салығының экономикалық мәні мен пайда болу тарихы,
өзге салық түрлерінен ерекшеліктері және жеке табыс салығын салудың
шетелдік тәжірибесі қарастырылған.
Ал екінші бөлімде жеке табыс салығының Қазақстан Республикасы салық
жүйесіндегі рөлі, соның ішінде Алматы қаласы бойынша бюджетке түскен жеке
табыс салығының ағымдағы жағдайына талдау жеке табыс салығының алыну
механизімін ұйымдастыру жүзеге асады.
Үшінші бөлімде ҚР-ның экономикалық дамуы барысындағы жеке табыс салығының
мәселелері мен оны жетілдіру жолдары қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
жеке табыс салығының ерекшеліктері бойынша ғылыми көзқарастарды теориялық
және әдіснамалық тұрғыда көптеген ғалымдар өз еңбектерінде қарастырып
өткен. Олардың қатарына Ермекбаева Б.Ж, Сәбден О, Нурхалиева Д.М,
Таттымбетова К. Т. Молдахметова А. Б. Омирбаев С.М, Омарова Ш.А,
Бекболсынова А.С, Джамбурбаева М.У, Жакишев С.А, Жақыпбеков Д.С, Үмбеталиев
А.Д, Керімбек Ғ.Е, Құлпыбаев С, Мельников В.Д, Худяков А.И, Крамаренко Т.Н,
Қомбарова А, Нуракаева А, Нұрымов А, Шарипов А.Қ. сынды ғалымдарды
жатқызуға болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне отандық және шетелдік
ғалым-экономистерінің монографиялары, ақыл-ой еңбектері мен зерттеу
нәтижелері алынды. ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік-құқықтық актілері
қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы
Статистика агенттігінің мәліметтері, ҚР Қаржы министрлігінің талдау
жұмыстары, ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің мәліметтері, Алматы
қаласы бойынша Салық департаментінің жылдық есептері, халықаралық және
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның мәліметтері пайдаланылды.
1. . ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың экономикалық мәні
Салықтар мемлекеттің құрылумен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барасында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады, өйткені мемлекеттің экономикалық қатынастарды
реттейтін негізгі құралы салықтар болып табылады. Қандай да болмасын
мемлекеттің атқаратын қызметтерінің ең маңызды түрі мемлекеттік кірістерді
қалыптастыру. Мемлекеттік кіріс мемлекет қарамағына әртүрлі түсім
көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міндеттемелерін орындауға,
функцияларын жүзеге асыруға пайдаланатын қаржылық ресурстар. Ол мемлекеттік
кірістердің қатарынан салықтар өте маңызды орын алады. Оның есебінен
мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, саяси және басқадай бағдарламалары
қаржыландырылады, мемлекеттің қызмет етуі қамтамасыз етіледі.
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттік қызметті және оның
аппаратын ұстаудың негізгі көзі. Салық құралдарын қолданып мемлекет елдегі
болып жатқан экономикалық процестерге белсенді ықпал етеді. Салық
ставкаларын белгілеу және салық алу арқылы мемлекет біріншіден, өзінің
функцияларын жүзеге асырудың қаржылық базасын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етсе, екіншіден, салықтар мемлекеттің мақсаты мен
міндеттемелерін сәйкес бағытта дамуға нысаналанған экономикалық процестерге
ықпал ететін қуатты құрал ретінде көрініс табады. Салықтар әрқашанда
мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және
өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табыс және жалпы ішкі өнімді қайта
бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан салықтар -
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі
арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады. Ал Қазақстан Республикасының Салық кодексі
бойынша салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып
табылады. Салықтардың экономикалық мәні мынада:
• біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді;
• екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты. Салықтардың функцияларына талдау жасау арқылы салықтардың
тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, атқаратын қызметтерінің негізгі
бағыттарын көруге болады. Салықтардың функциялары белгілі кезеңде өздері
атқаратын рөліне байланысты мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді
шешуге ықпал ететін қажетті экономикалық реттеуші тұтқа болып табылады.
Салықтырдың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
• фисқалдық;
• реттеушілік;
• бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі - фисқалдық немесе бюджеттік қызмет. Жалпы
Фискон латын сөзi, қазақша Себет деген мағынаны бiлдiредi. Бұл қызмет
арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құрылып, салықтардың қоғамдық
міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра
отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі
қаржылық көздер - салықтар. Салықтардың екінші маңызды қызметі ол –
реттеушілік қызметі. Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске
асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық
жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын
реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару
үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы
керек.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын
жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы
салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін
салықтары мен алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруы
қамтамасыз етіледі.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір қағидаларға сүйенеді. Салық
салу салық жүйесінің негізгі қалыпты жағдайы. Салық салу қағидаларын ең
алғаш рет А.Смит қалыптастырды. Смиттің пікірінше ең бастысы салық салуды
дұрыс жолға қоя білу керек, салық ісін тиімді ұйымдастыра білу керек. Оны
ұйымдастыру үшін белгілі бір қағидалар болады, олар келесідей:
Әділеттілік – азматтар салықты табысына қарай төлеу керек;
Анықтылық – салық төлеушіге салық сомасы, салық төлеу тәртібі, уақыты
алдын – ала белгілі болу керек;
Қарапайымдылық – салық салық төлеуші ушін ыңғайлы уақытта және
қарапайым тәсілмен алыну керек;
Үнемділік – салық алуға кеткен шығын салықтық түсімдерден көп болмауы
керек.
Осы қағидалар күні бүгінге дейін салық салуды ұйымдастыру қағидалары
ретінде қолданылады. Бұлар салық салудың кез-келген жүйесінің бастамалары
ретінде қызмет ете алады.
Салық жүйесі белгілі бір қағидаларға сүйеніп қалыптасуы тиіс, сонымен
қатар олар салық қатынастарының негізін анықтайды. Сондықтан салық салу
қағидаларының ғылыми талдануы мен жүйелендірілуі бүтіндей экономикалық
қатынастар үшін маңызы өте зор. Юткина Т.Ф. салық қағидаларын екі топқа
бөледі: Жалпылама немесе іргелі (негізгі) қағидалар, бұл қағидалар кез-
келген мемлекеттерде қолданылады, яғни ол классикалық қағидалар.
Салық жүйесін құрудың функционалды немесе экономикалық, ұйымдық-
құқықтық қағидалары. Мұндай қағидалар жиынтығы ішкі ұлттық қағидалардың
қосалқы жүйесіне жатады және осы қағидалар негізінде белгілі бір елде салық
жүйесі туралы заң қабылданады олар келесідей:
- салық заңдарының тұрақтылығы, заңның кері күшіне тыйым салу;
- әмбебап салық салуға тырысу;
- салық салудың бейтараптылығы, дискреттілігі, ашықтығы;
- барлық субъектілер үшін салық ауыртпалығының бірқалыптылығы;
- салық техникасының икемділігі;
- экономикалық мүдделердің теңдігін қамтамасыз етуге тырысу;
- салық әкімшілігінің репрессивті сипаттағы әрекеттерін болдырмау.
Ресей экономисті Евстигнеев Е.Н. салық салудың қағидаларын үш топқа
бөлуді ұсынады: экономикалық, заңдық және ұйымдастырушылық.
Экономикалық қағидаларға: шаруашылық тәуелсіздік, әділеттілік,
мемлекеттік бюджет пен салық төлеуші арасындағы мүдделердің байланыстылығы
жатады. Әділеттілік қағидасына сәйкес әрбір тұлға өзінің табысына және
мүлкіне қарай мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға өз үлесін қосу қажет.
Бұл қағида екі орталықтандырылған идеяға сүйенеді: 1) салық салудың сомасы
төлеушінің табысына сәйкес болуы тиіс және 2) мемлекеттен көп игілік алатын
тұлға салықты да көп төлеуі керек. Бұл қағиданың методологиялық негізі
салық салудың прогрессивтілігі мен щедулярлығы.
Мемлекеттік бюджет пен салық төлеуші арасындағы мүдделердің
байланыстылығы қағидасы Лаффер қисығымен сипатталады, яғни бұл қисық салық
базасының, оның ставкасына және бюджет табыстарының салық ауыртпалығына
байланысты екенін көрсетеді.
Заңдық қағидаларға: салықты заңмен бекіту, салық заңнамасының салықтық
емес заңдарға қарағанда басымдылығы, салықтық қатынастардың субъектілері
мүдделерінің сәйкестігі жатады.
Ұйымдастырушылық қағидаларға: салық жүйесінің тұрақтылығы, салық
жүйесінің біртұтастығы жатады.
Еліміздің салық заңнамасына сәйкес, Қазақстан Республикасында келесідей
салық салу қағидалары қызмет етеді:
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға
міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділдігі. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты
біртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға
тиіс.
Қазіргі жағдайда дұрыс ұйымдастырылған салық жүйесі - салық
заңнамасының тұрақтылығы, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы өзара
қарым-қатынастарының құқықтық сипатта болуы, салық ауыртпалығының салық
төлеушілердің арасында біркелкі бөлінуі, алынатын салықтар оларды
төлеушілердің табысына байланысты алынуы, салық алу әдісі мен уақытының
салық төлеуші үшін ыңғайлығы, салық төлеушілердің заң алдында теңдігі,
салық жинауға кеткен шығындардың минималды болуы, экономикалық қызметтін
формалары мен әдістеріне қатысты салық салудың бейтараптылығы, салық салу
бойынша ақпараттың қолжетерлігі мен ашықтылығы, салық құпиясының сақталуы
сынды қағидаларға жауап беру керек.
Салық заңдарының тұрақтылығы дегеніміз салықтық өзара қарым-қатынас
саласын реттейтін нормалардың және ережелердің өзгермейтіндігі. Осы
қағидаға сәйкес салық туралы заңдарға өзгерістер мен толықтырулар салық
жылы ішінде еңгізілмеуі тиіс, ал жеңілдіктер беретін ережелер мен
преференциялар бастапқы заңмен бекітілген мерзімге дейін өзгеріске
ұшырамауы тиіс. Салық заңнамасының бірнеше жыл ішінде тұрақтылығы үлкен
мәнге ие, яғни реформалар мен елеулі сипаттағы өзгерістер жыл сайын
жүргізілмеу керек. Салық заңдарының нормаларын қайта қарау іс жүзінде
заңмен бекітілген рәсімдерге сәйкес жүргізіледі.
Құқықтық мемлекетте салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы өзара
қатынастар тек қана заңмен реттеледі. Құқықтық өзара қатынастар қағидасы,
салық саясаты саласында тұлғалардың өзара жауапкершілігін сипаттайды. Салық
төлеушілер мен мемлекет арасындағы құқықтық сипаттағы өзара қатынастар
қағидасының орындалмауы үкіметтің салықтық уәкілетсіздігінен көрінеді.
Салық ауыртпалығын бөлу қағидасы салық жүйесін құру кезінде қатал
болмайды, бірақ оны сақтамау немесе жиі жасалатын бұзұшылық салық төлеуден
жалтару сияқты ауыр зардапқа әкеледі. Кез-келген мемлекеттің заңы
әлеуметтік жағдайы, кәсібі бойынша ажыратылатын салық төлеушілердің әртүрлі
категориялары бойынша салық ауыртпалығын теңсіз бөлуді болдырмауға, сондай-
ақ бірдей табыстары бар тұлғалардың табыстарына әртүрлі деңгейдегі салық
салуды болдырмауға тырысады. Салық ауыртпалығын бірқалыпты бөлу қағидасының
бұзылуы – салық төлеуден жалтару, салық төлеуден жаппай жалтарудың таралуы
салық салуда мемлекеттік бақылаудың жоқтығын көрсетеді. [28. 13-16 б.]
Алынатын салықтар салық төлеушілердің табыстарына сәйкес алыну қағидасы
салық төлегеннен кейін салық төлеушіде қалыпты өмір сүру үшін немесе
экономикалық қызметті кеңейту үшін ақша қаражаттарының қалуын ғана емес,
сондай-ақ белгілі бір кезеңдерде, яғни салықтық төлемдерді төлеу кезінде
олар ағымдағы түсімдер деңгейінен аспауы керек, себебі жаппай банкротқа
ұшырау жағдайы болуы мүмкін.
Салық төлеуші үшін ең жоғарғы қолайлы жағдай жасау – экономикалық өсуге
бағытталған мемлекеттің маңызды мәселесі. Салық төлеушіге қолайлы жағдай
жасау салықтық төлемдерді төлеу мерзімін еңгізу, салық төлеу мерзімін
ұзарту және бөліп төлеу мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар салық
заңнамасының ережелері мен нормаларының түсініктілігі. Төлеушілердің барлық
категориялары үшін салық заңнамасының ережелері мен нормаларына қолжетерлік
барлық елдердің заң шығарушыларының мақсаты. Оларға келесі талаптар
қойылады:
- кез-келген қолданылатын термин заңмен бекітілген бір ғана мәнге ие
болуы керек;
- шығарылатын заң актілерінің саны көп болмауы тиіс;
- заң актілері мен нормалары бір-біріне қайшы болмау керек;
- заңның құрамы салық төлеушіге түсінікті болу керек;
- заң актілерінің қандай да бір нормалары өзгерген жағдайда, өзгерістер
баспа бетінде жариялануы тиіс.
Ең маңызды қағидалардың бірі заң алдында салық төлеушілердің теңдігі.
Бұл қағида дамыған елдерде кеңінен қолданылады, ал кедей елдерде бұзылады.
Салық өлеушілердің теңдігі дегеніміз салық салуда олардың жалпы, тең
құқыққа және бірдей жауапкершілікке ие болуы. Заң алдыңда салық
төлеушілердің теңдік қағидасының бұзылуы салықтық кемсітушілік болып
табылады. Салықтық кемсітушілік көбінесе жеке салықтық жеңілдіктерден, яғни
салық төлеушілердің белгілі бір тұлғаларына қандай да бір артықшылықтар
беруден көрінеді. Көптеген елдердің заңдарында жеке жеңілдіктерге тиым
салынған, соның ішінде Қазақстан Республикасында да.
Салық жинау кезінде минималды шығындр және салық заңдылығының сақталуын
бақылау қағидасы немесе салықтық шараларының рентабелділік қағидасы,
салықтан түскен барлық түсімдер салықты жинауға шығылдалмау керектігін
көрсетеді. Мұндай жағдай кейде жылжымайтын мүлікке салық салуда пайда болуы
мүмкін, бұл жерде мемлекеттің құжаттарды әзірлеу және толтыру, өлшеу,
есептеу, қайта есептеуге кеткен шығындары салықтық түсімдер сомасынан көп
болады. Жаңадан еңгізілген салықтар және есеп беру нысандарын ауыстыруды
талап ететін өзгерістер көптеген шығындармен байланысты.
Экономикалық қызметтің нысандары мен әдістеріне қатысты салық салудың
бейтараптылық қағидасы салықтың реттеушілік функциясына қайшы келмейді.
Салық салу шикізат құны, жалақы бойынша шығындар, проценттік ставкалар
деңгейі, инфляция үрдісі сияқты факторлармен қатар экономикада шешімдер
қабылдауға ықпал етеді. Алдыңғы өнеркәсіп салаларына капиталдың келуін
ынталандыруға, ұлттық тауар және қызмет өндірушілер үшін қолайлы жағдай
жасауға, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен энергетикалық және табиғи
ресурстарды тұтынуды төмендету кезінде салықтарды пайдалану өзін-өзі
ақтайды. Салықтар мемлекет территориясына төмен сапалы тауардың келмеуінде
және зиян өндірістің орналасуын болдырмауда тиімді құрал болып табылады.
Салықтар кәсіпкерлік қызметтің нысандарына және азаматтардың іс-
әрекеттеріне себепсіз ықпал етпеуі керек. Құрал-жабдық, шикізат, материал,
шетел валютасын сатып алу, несие тарту, жаңа кәсіпорындар, филиалдар,
мекемелер құру салық заңнамасының талаптары мен ерекшеліктеріне байланыссыз
тиімді өсу мәселелері мен мақсаттары негізінде жүзеге асырылуы керек. Бұл
қағиданың бұзылуынынң негізгі зардаптарына жатады: мемлекеттік статистика
мәліметтері мен материалдарының бұрмалануы, жалған келісім-шарттардың
көбеюі.
Өркениетті салық жүйесін құрудың негізгі қағидаларының біріне салық
салу бойынша ақпараттардың қол жетерлігі және ашықтығы қағидасы, сондай-ақ
салық төлеушілердің жұмсалған қаражаттары туралы ақпарат жатады. Салық салу
бойынша барлық сұрақтар туралы ақпараттардың ашықтығы мен қолжетерлігіең
қатал қағида болып табылады және ол міндетті түрде орындалуы қажет. Оның
мәні салық салу сұрақтары бойынша салық төлеушіге қолжетерліксіз бірде-бір
құжат болмауы керек. бұл қағиданы тәжірибеде қолдану салық органдарының
салық саласын мазмұндау сұрақтары бойынша кез-келген ақпаратты кез-келген
тұлғаға берудің міндеттілігін білдіреді. Ақпараттардың қол жетерлігі мен
ашықтығы салық салуға бақылау жүргізу ережелерімен және белгілі бір салық
төлеушілер категориялары, территориялар, аймақтар бойыншга түскен түсімдер
мәліметтерімен шектелуі мүмкін.
Салық құпиясының сақталу қағидасы мемлекттік салық органдар үшін
міндетті болып келеді, кейбір мемлекеттерде белгілі бір салық төлеушілер
категориялары бойынша мәліметті жария етуге тыйым салынған.
Әрбір салықтық жүйенің тиімділігі, тікелей және жанама салықтардың
арақатынасына, салық ставкаларының көлеміне, олардың құрылу механизміне,
салық салынатын объектіні анықтауына және салық төлеушілерге салықты
ұсынуға байланысты. Салық салудың саласы мен салық салудың нысаны
арасындағы байланысты қамтамасыз ету қажет, ұдайы өндірістегі әртүрлі
фазаларда қызмет ететін салықтардың пропорцияларын анықтау қажет.
Нәтижесінде ұдайы өндіріс процесінің салаларымен және фазаларымен
байланысты, сонымен қатар салық салудың тиімді әдістерімен нысандарын
таңдауымен байланысты.
Экономикалық потенциал қағидасы салықты есептеу базасымен байланысты,
яғни экономикалық потенциал қағидасы бойынша тепе-тең түрде салық салудың
құрамы салық салынатын объектінің қандай экономикалық құбылыстарымен немесе
фактілерімен байланысатындығымен анықталады. Салық салудың ең тиімді
объектісін анықтау процесі, салықтардың даму тарихында көптеген
өзгерістерге ұшырап отырады. Яғни, салық жүйесінің алғашқы құрылу
кезеңдерінде салық салудың тиімді объектісі жер болатын. Ал, ХІХ ғасырда
революция кезінде, яғни феодалды қоғамнан өнеркәсіптік қоғамға өткен кезде,
салық салудың объектісі ретінде табыс және капитал болды.
Қазіргі салықтық теорияларда салық потенциалының тиімді индикаторы,
тұтыну болып саналады. Қазіргі даму деңгейіне байланысты, нарық
экономикасының перспективті жағдайларына байланысты, сонымен қатар
мемлекетте жүргізілетін нарықтық өзгерістерге байланысты салық салынатын
объектіні анықтау проблемасы пайда болып отыр. Қазіргі салық жүйесінде
экономикалық потенциалдың үш индикаторы бар, олар динамикалық ағым өлшемі –
табыс, статикалық өлшем – мүлік және динамикалық ағым өлшемі тұтыну.
Осы өлшемдердің әрқайсысы тиісті салықпен анықталады. Табыс салығы тек
табысты ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің тұтыну қабілеттігін де
қысқартады. Айналымнан салық тек тұтынуға ғана емес, табысқа да әсер етеді.
Және нәтижесінде әрбір салық мүліктен алынады. Барлық азамматтар өз
салымдарын мемлекеттік бюджетке салуы тиіс деген бағытпен салық жүйесі
түбегейлі құрылуы тиіс. Сондықтан теория көзқарасы бойынша осы экономикалық
потенциалдың үш индикаторы болуы тиіс және бір-бірімен тығыз байланыста
болуы тиіс. Осы экономикалық потенциалының тиісті индикаторларын таңдауы
салық жүйесінің тиімді қызмет жасауымен байланысты. Яғни, азамат табыс
тауып, оны мүлік көмегімен қалыптастырады немесе тұтынуға жұмсайды.
[30. 451-457б.]
Жеке табыс салығы алғаш рет Англияда 1799 жылы Наполеонға қарсы соғысты
қаржыландыру мақсатында уақытша шара ретінде енгізілді. Ал 1842 жылдан
бастап ағылшын салық жүйесінде толық бекітілді. 20 ғасырдың бірінші
жартысында бұл салық түрі индустриалды дамыған елдердің бәріне таралды.
Салықты енгізу әр елдерде әртүрлі жүргізіледі, бірақ оларға басты ортақ
себеп мемлекетте қосымша қаражатқа деген қажеттіліктің, сондай-ақ
әлеуметтік қозғалыстар әділетсіз салық салуды жоюды, яғни байлар мен
кедейлер арасында айырмашылық жасамауды талап етуі болды. Бұл салықтың
негізгі идеясы - салық төлеушінің табысын тікелей анықтау арқылы әділетті
салық салуды қамтамасыз ету.
Жеке табыс салығы экономикасы дамыған жетекші мемлекеттерде мемлекеттік
бюджет табыстарының басым бөлігін құрайтын салықтарға жатады. Бұл кеңінен
тараған салық болып табылады. Жеке табыс салығының даму тенденцияларына
әртүрлі теориялық мектептердің позициялары әсер етті, атап айтқанда
Кейнсиандық мектептің жақтаушылары жеке табыс салығының прогрессивті шкала
бойынша алынуын дәлелдеді, себебі олардың позициясы бойынша төмен деңгейлі
табыстар тез арада тұтынуға кетеді, сәйкесінше тұтынушылық сұранысты
ынталандырады, ал жоғары деңгейлі табыстардың көп бөлігі жинақтарға
айналып, өндірісті салыстырмалы түрде төмен деңгейде ынталандырады, ал
Монетаристердің “ұсыныс теориясына” сәйкес жоғары деңгейлі табыстардан
жиналатын жинақтар инвестицияларды ұлғайтуға кететін қаржылық ресурстарды
құрайды, сәйкесінше жеткілікті капиталмен қаруланған кәсіпорындардың тиімді
қызметі экономикалық өсуді қамтамасыз етеді. Соған байланысты олар төмен
деңгейлі пропорционалды салықтарды ұсынады, сөйтіп өндірістің жоғарылауы да
қамтамасыз етіледі.
Монетаристер қалталы халық бөлігінің салықтарын азайту идеясын
әлеуметтік әділеттілік қағидасына негіздеді, яғни олардың ойынша мұндай
азаматтарды қоғамда маңызды және жоғары бағаланатын қызмет атқаруына
байланысты жоғары салықтармен жазалауға болмайды. Ұсыныс экономикасы
теориясының идеяларының әсерінен көптеген елдерде жеке табыс салығының
ставкалары төмендеді. Дамыған елдерде жеке табыс салығы прогрессивтік шкала
бойынша есептелінеді, шкалалардың саны екіден (Ұлыбритания және АҚШ) бастап
он төртке дейін (Франция) жетеді. Прогрессивтік шкаланың енгізілуі
макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда елдегі табыстар теңсіздігінің азюына
әсер етті. Мысалы, АҚШ-та ең жоғарғы ставка жетпістен отыз үш процентке
дейін төмендеді. Жеке табыс салығының экономикалық рөлін бағалай отырып,
батыс экономистері оны енгізілген автоматтандырылған тұрақтандырғыш ретінде
қарастырады.
Жеке табыс салығы бірнеше жағдайлармен шартталады. И.И.Янжул Қаржы
ғылымының негізгі бастамалары деген жұмысында жеке табыс салығының
жағдайларын анық және нақты тапқан. Бұл табыс салығының маңызды ерекшелігі,
салықты дұрыс пайдаланатын болса, салық салудың әділетті қағидасын табуға
болады. Жеке табыс салығы салық салудың жалпылама қағидасына сәйкес келеді,
себебі бұл салық тиісті табысы бар азаматтарға және салық ауыртпалығын
көтере алатын азаматтарға қолданылады. Және бұл салық салудың теңдік
қағидасына сәйкес келеді, себебі тек осы салықта ғана нақты табыспен
салықтың тиісті өлшемін табкға болады және салық төлеушілердің нақты
салықты төлей алу қабілеттілігін табуға болады. Бұл жерде тұлғаның нақты
табысы анықталады (болжамдалатын, бөлшекті емес), салық төлеушінің
қарыздары бойынша төленетін пайыздық шегерім анықталады және
existenzminimum шегерімі және салық салынатын табыс анықталады. Бұл соңғы
табыс болса, табыс салығын дұрыс ұйымдастырудың негізгі талабы болып
табылады. Осыдан біз бұл салықта басқа салықтарға қарағанда салық салудың
әділетті қағидасы нақты және толық көрсетіледі. Осы жоғарыда қарастырылған
халықтан алынатын барлық салықтардың түрлері мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігінде алатын орны тікелей салық ставкаларына және экономика жағдайына
байланысты. Егер де мемлекетте халықтың алатын табыс көлемі жоғары болса,
онда мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінде табыс салығы үлкен орын алады.
Егер де мемлекетте халықтың қолында жеке меншік көлемінің үлесі мемлекеттің
меншік көлеміне қарағанда жоғары болса, онда жеке тұлғалардан түсетін мүлік
салығының үлесі жоғары болады. Ал егер де, мемлекетте жеке табыс көлемі
төмен болса және халықтың қолында меншік бойынша база көлемі аз болса, онда
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің жалғыз көзі жанама салықтар болады,
яғни халықтың қолда бар барлық табыстары тұтынуға жұмсалады. Бірақ егер
халықтың алатын табыс көлемі жоғары болса, онда бұл жағдай мемлекеттің
қолданып отырған саясатына байланысты. Осыдан мынадай нәтижеге келуге
болады: халықтың қолындағы табысты реттеуде, жеке тұлғалардан алынатын
әртүрлі салықтардың рөлі әртүрлі факторларға тәуелді болып келеді.
Жеке табыс салығы қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында
мемлекеттік бюджетке түсетін және белгілі бір экономикалық қатынастарды
білдіретін азаматтардың жеке табыстарынан алынатын міндетті эквивалентсіз
төлем болып табылады. Мемлекет ұлттық табысты қайта бөледі. Табыс салығы әр
түрлі қызмет салаларында алынатын жеке табыстың бір бөлігін қайта бөлу
құралы ретінде шығады. Табыс салығы жаңа құнды қайта бөлу процесіне
қатысқан кезде, тұтас ұдайы өндіріс процесінің бір бөлігі болып табылады
және өндірістік қатынастардың спецификалық нысаны болып табылады, ал ұлттық
табысты қайта бөлген кезде, салықтық қатынастар материалдық өндірістің
алғашқы қатынастарына тәуелді болып келеді және өндірістік күштердің
дамуына байланысты өзгеріп отырады. Салықтық қатынастарға үлкен әсерді
айырбас және қызмет саласы тигізеді, олар болса туынды сипатқа ие.
Ұлттық табысты қайта бөлу кезінде жеке табыс салығы мемлекетке
жергілікті билік органдарына және басқармасына ақшалай нысанды жаңа құнның
бір бөлігінің түсуін қамтамасыз етеді. Бұл мәжбүрлі түрде жинақталған
табыстың бір бөлігі болып табылады және мемлекеттің қаржы ресурстарының
бөлігіне айналады, яғни мемлекеттің өмір сүруінің қайнар көзі.
Осы жоғарыдан жеке табыс салығының екі сипатын көріп отырмыз,
өндірістік қатынастардың (қоғамдық құрамы) нысаны және ақшалай нысанда
ұлттық табыстың бір бөлігі. Жеке табыс салығының көзі азаматтардың жеке
табыстары болып табылады, ал қайта бөлу процесінде болса, ұлттық табыстың
бір бөлігі болып табылады.
Жеке табыс салығы дамыған мемлекеттерде халыққа салынатын салықтардың
жалғыз түрі ғана емес. Бұл салық нақты салықтармен бірге өзара тығыз
байланыста, яғни, жер салығы, кәсіптік салық, ақшалай капиталға салынатын
салық және т.б. Мұндай салықтардың қатынасы барлық табыстардың толық түрде
белгілі бір бөлігінің түсуін қамтамасыз етеді, яғни мүліктен, өндірістік
емес төлемдерінен табыстың түсуін қамтамасыз етеді. Сыйдан және мұрадан
түскен мүліктерге салық салу азаматтардың таза табыстарынан алынады.
Салықтар бөлу саясатында қоғамдық қызығушылықтың мүддесін көздейді,
яғни табыс салығын пайдалану, халықтың номиналды ақшалай табысының және
нақты табысының деңгейін реттеумен шартталады. Бұл салық еғбек нәтижесімен
еңбек үшін төлем арасындағы қатынасты өзгертпей халықтың ақырғы
табыстарының көлемін өзгерте алады. Табыс салығы арқылы халықтың ақырғы
табысы өндірістің және тұтынудың ерекшеліктерін сипаттайтын әртүрлі
объективті және субъективті факторларды ескере отырып қалыптасады. Бұл
факторлардың көптігін, еңбек ақының ставкаларының бөлу жүйесі арқылы реттей
аламыз. Табыс салығы, ақырғы табысты қалыптастыру құралы ретінде болып,
ақырғы табыстың құрамына және тиісінше халықтың тұтыну құрамына әсер етеді.
[27. 63-66 б.]
Қазақстан Республикасында дәл қазiргi кезде әрекет ететiн 13 түрлi
салықтардың iшiнде ең негiзгiсi болып және мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс
бөлiгiнiң айтарлықтай үлес салмағына алатын салық болып жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы болып табылады. Табыс салығы салықтардың классикалық
түрлерiнiң бiрi болып табылады. Ал табыс салығына арналған бiрiншi Заңы
1991 жылдың 24 желтоқсанында шыққан “Қазақстан Республикасының
азаматтарынан, шетел азаматтардан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын
табыс салығы туралы Заңы” болып табылады.
Жеке табыс салығы басқа салықтар сияқты белгiлердi сипаттайды:
Бұл салықты әрқашан да мемлекет бекiтедi, яғни мемлекеттен басқа
ешкiмнiң салықты енгiзу мен жинауға құқығы жоқ. Салықты енгiзе отырып,
мемлекет салықтарды бекiтуге құқығы бар саяси билiктiң субьектiсi ретiнде
көрiнедi.
Салық-бұл мемлекеттiң бiр жақты бекiтуi, яғни сол салық төлеушiмен
келiсудi талап етпейдi. Басқаша айтқанда, табыс салығы келiсiмнiң өнiмi
болып табылмайды. Салық- бұл әрқашан да ерiксiз түрде төленетiн ақшалай
төлем. [4. 6-17,24б]
Басқа салық төлемдерiнiң жүйесiнде жеке табыс салығын сипаттай отырып
мынаны атап көрсетуге болады: жеке табыс салығы тiкелей салықтар қатарына
жатады. Тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан,
мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық салудың маңызы
аспектiсi бұл салықтар табыстар құралында болады және оларды алу кезiнде
табыс табушының қызығушылығын арттырады.
Тiкелей салықтардың артықшылықтарын айтып өткен жөн, яғни олар:
- тiкелей салықтар мемлекетке төлем бойынша сенiмдiде айқын табыс
әкеледi;
- тiкелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң нақты
төлем қабiлеттiлiгiн дәлiрек есептейдi;
- тiкелей салықтарды төлеуде мемлекет тiкелей салық төлеушiлермен
байланысқа түсiп, оның мiндеттерiн нақты анықтай алады;
- тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiлердiң табысына салынады.
Тiкелей салықтардың нақты және жеке болып бөлiнуiне байланысты табыс
салығы жеке салықтар қатарына жатады.Нақты салықтарға қарағанда жеке
салықтар салық төлеушiнiң нақты төлем қабiлеттiлiгiн есептеуге мүмкiңдiк
бередi, өйткенi салықты төлеу көзi болып алынған ақшаның бiр бөлiгiн оларға
бередi. Нақты салықтар кезiнде (мысалы, қозғалмайтын мүлiкке салық)
мемлекет салық төлеушi салықты төлеу үшiн ақшаны қайдан алатындығына мән
бермейдi. Әйтседе нақты салықтарды бақылау оңай, яғни жеңiл болып
келедi. [1. 2-8б]
Жеке табыс салығы кеңiнен таралған және аса маңызды, ең күрделi салық
салу түрi, яғни басқа салық түрлерiмен салыстыра қарағанда табыс салығының
ставкалары да ең жоғары болып келедi. Сондықтан да ол салық төлеушiлiер
үшiн өте ауыр болып табылады. Сонымен бiрге ол салық салу моделiнiң
қиындылығымен анықталады. Табыс салығы жеке және кооперативтi болуы мүмкiн.
Қазiргi кезде Қазақстанда табыс салығының салық төлеушiлерi болып табылады,
сондықтан да оның ресми аталуы “заңды және жеке тұлғалардың табыс салығының
салық төлеушiлерi тек қана азаматтар болатын, ал заңды тұлғалар пайдаға
салынатын салықты төлейтiн.
Салық-құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша,
мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр
бөлiгi. Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты.
Салықтардыiң бағытты мақсаттарына қарай салықтар жалпы және арнайы болып
бөлiнедi:Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшiн
пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын
қаржыландыру үшiн қолданылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар
қатарына жатады. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың
табысынан алынатын тікелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар
жеке тұлғалар табыс салығын төлеушілер болып табылады. Қазақстан
Республикасының азаматтары, шет мемлекеттерінің азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар табыс салығын төлеуші жеке тұлғаларға жатқызылады. Табыс
салығын салу мақсатымен салық төлеуші жеке тұлғалар резиденттерге және
бейрезиденттерге бөлінеді. Резидент – Қазақстанда салық жылы басталатын
немесе аяқталатын кез – келген тізбекті 12 айлық кезеңде 183 күн келген
одан да көп күндер бойына Қазақстанда жүрген не шетелде Қазақстан
Республикасының қызметінде жүрген жеке тұлға. Жеке тұлға өзінің кез –
келген жылының алдындағы жылы Қазақстанның резиденті болса ғана өзінің
келген кезеңінің алдындағы кезең үшін резидент ретінде қаралады. Жеке тұлға
өзінің Қазақстанда болған жылы аяқталатын жылдан кейінгі жылы резидент
болса ғана ол Қазақстанда болған кезеңнен кейінгі кезең үшін резидент
ретінде қаралады.
Салық төлеушінің бір жылғы жиынтық табысы мен табысты алуға шыққан
шығындардың арасындығы айырма ретінде есептелген табысы табыс салығын салу
объектісі болып табылады. Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысы
резиденттің қандай көздерден алынғанына қарамастан Қазақстан
Республикасында және Қазақстан Республикасынан сырт жерде алған
табыстарынан құралады. Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысына
оның Қазақстан Республикасында немесе одан сырт жерде алынғанына қарамастан
Қазақстандағы көздерден алынған табыстары кіреді.
Жылдық жиынтық табысқа салық жылы ақшалай немесе заттай нысанда алынған
табыстарының барлық түрлері - еңбекақы түрінде алынатын табыстары,
кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыстары, жеке тұлғалардың мүліктік табысы
жатады. Еңбекақы түрінде алынатын табыстарға жалақының, сыйлықақының,
қосымша ақының, сыйақының, үлесақының, қаламақының, шәкіртақының және
жалдану (мердігерлік, өзара шарт, келісім) шартына сәйкес жеке тұлғаның
жұмысты орындауына (қызметті атқаруына, оқуына) байланысты басқа да
төлемдердің кез келген түрлері жатады.
Сонымен қатар еңбекақы түрінде алынатын табыстарға тағы да мынадай
табыстар жатады:
а) қызметкерлерге көрсетілетін қызметтің немесе сатылатын тауарлардың
құны мен олардың сатып алу бағасы немесе өзіндік құны арасындағы теріс
айырма да жатады; бұл шығын қызметкердің баласын оқытуға, оны мектеп жасына
дейінгі мекемеде ұстауға, емдеуге, сатып алынған машинаның немесе пәтердің,
т.б. құнын төлеуге жұмсаған шығын болуы мүмкін;
б) жұмыс берушінің шешімімен қызметкердің оған борышының немесе
міндеттемесінің сомасын есептен шығаруы. Кредиттің немесе қайтарылмалы
несиенің төленбеген сомасын, кредит немесе несие сомасы бойынша
проценттердің сомасын, қызметкердің материалдық сипаттағы борышын т.б.
қызметкердің мойнынан шегеруді табыстың осындай түріне жатқызуға
болады;
в) жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің өмірін немесе денсаулығын ерікті
сақтандыруға байланысты жарналарын төлеуге жұмсаған шығыны;
г) жұмыс берушінің жеке тұлғадан ұсталуға тиіс табыс салығының есебіне
төлеген сомасы;
ғ) қызметкерлердің тікелей немесе жанама табыстары болып табылатын
жұмыс беруші жұмсаған шығындардың барлық түрлерінің сомасы.
Мұндай табыстарға мемлекеттік зейнетақыға қосымша төлемді, жолақы
билеттерінің құнын, тамақ төленетін қосымща төлемнің сомасын, газеттер
мен журналдарға жазылыс сомасын, санаторийлер мен демалыс үйлеріне
жолдамалардың жүзу бассейндеріне немесе "денсаулық" топтарынаь
абонементтердің құнын төлеуді, массаждың құнын, дәрі-дәрмектің құнын
төлеуді, жұмыс берушінің қаражаты есебінен төленген осындай шығындарды
жатқызуға болады.[18. 23 бет]
Жеке тұлғаның кәсіпкерлік қызметтен алған табыстарына мыналар жатады:
а) өнімді өткізуден (жұмыстарды орындаудан, қызметтер көрсетуден)
алынған табыс;
ә) үйлердің, ғимараттардың, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтердіңң өткізілуі кезінде инфляцияға байланысты олардың құнына
енгізілетін түзетуді ескере отырып, олардың құнының өсуінен алынатын табыс;
Біздің еліміздің салық салу жүйесінде де орталық орынды жеке табыс
салығы алады. Жеке табыс салығы мемлекеттің экономикалық реттеу
тұтқаларының бірі. Бұл салық арқылы мемлекет әртүрлі мәселелерді шешүге
тырысады, атап айтқанда барлық деңгейдегі бюджеттерді ақшалай түсімдермен
қамтамасыз ету, халықтың табыс деңгейін реттеу, алынған табысты рационалды
пайдалануды ынталандыру. Жеке табыс салығы халықтың нақты табыстарының
деңгейіне ықпал етеді. Кез-келген жеке тұлға табысының көптігіне немесе
аздығына қарамастан жеке табыс салығын төлеуге міндетті. Бұл салық
азаматтардың табысынан тікелей алынады.
Салық жүйесінде жеке табыс салығының орны келесі факторлармен
анықталады:
• жеке табыс салығы нақты төлеушіден алынады;
• салық бюджетке уақытында түседі, яғни бюджетті ақшалай қаражаттармен
уақытылы қамтамасыз етеді;
• салық төлем көзінен алынады.
Жеке табыс салығының қоғам үшін әлеуметтік маңызы зор. Бұл салықтың
әлеуметтік мәні оны қоғамның экономикалық белсенді бөлігінің төлеуінде және
бұл салық арқылы қоғамның әртүрлі деңгейлі топтарының арасында табысты
қайта бөлуді жүргізуінде. Әділетті әлеуметтік бағыттағы қоғамда бұл салық
арқылы қоғамның бай азаматтары табыстарына сәйкес салықты көп төлейді,
сондықтан мұндай қоғамда салық салудың прогрессивтік шкаласы қолданылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар
қатарына жатады. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың
табысынан алынатын тiкелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар
жеке тұлғалар табыс салығын төлеушiлер болып табылады.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
1.2 Жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың шетел тәжірибесі
Әр түрлі елдердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық, саяси және
әлеуметтік шарттар негізінде құрылған. Әрине, олар оңтайлы емес, бұл
оңтайлы жүйені құру үшін экономистерге және әлеуметтанушыларға талаптар
ретін өңдеу қажет болды. Олардың ішінде неғұрлым маңыздылары мыналар:
• салық ауыртпалығын тарату біркелкілігі немесе басқа сөзбен
айтқанда, әркім мемлекеттік кірістерге өзінің әділетті
үлесін енгізуі;
• салықтар мүмкіндігінше әр түрлі тұлғалармен экономикалық
шешімдерді қабылдауға әсерін тигізбеуі қажет, немесе мұндай
әсер ең аз шамада болуы қажет;
• әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін салықтық
саясатты пайдалану кезінде,салық салудың теңдік және
әділеттік қағидаларын бұзуды ең аз шамаға жеткізу қажет;
• елдің экономикалық өсуі және тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында салық саясатын пайдалануда салықтық құрылым әсер
етуі қажет;
• салық жүйесі әділетті болуы қажет және салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
• салықтарды басқару және салық заңдылығын сақтау бойынша
әкімшілік шығындар ең аз шамада болуы қажет.
Осы талаптар елдің салық жүйесінің сапасын бағалау үшін негізгі
критерийлер ретінде пайдалануы мүмкін. Жеке табыс салығы Қазақстанда ғана
емес, сонымен қатар басқа да көптеген елдерінде де бар. Бірақ оның жеке
тұлғалардан алыну тәртібінде, салынуында кейбір өзгешеліктер бар.
Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салық Ресей Федерациясы
азаматтары үшін негізгі салық болып табылады. Көп жылдан бері табыс
салығының ставкасы табыстың негізгі түрлері үшін тұрақты 13% мөлшерінде.
Ережеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭкономикА ЖӘНЕ бизнес ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
050509 ҚАРЖЫ мамандығы
Қаржы кафедрасы
Диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
4 курс студенті Ештайбеков Нұрсұлтанға
Жұмыс тақырыбы Жеке тұлғалардың табыстарына салық салу ерекшеліктері
30 желтоқсан 2011 жылғы №4-2899 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмыстың тапсырылу мерзімі ____ _______________________
Жұмыс барысында қолданылған бастапқы мәліметтер___________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысын қарастыру барысындағы сұрақтар немесе жұмыстың қысқаша
мазмұны:
а) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ ___________;
б) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ ___________;
в) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ ___________.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың экономикалық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың шетел тәжірибесі
... ... ..22
2. ҚР-ДАҒЫ ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫНЫҢ БЮДЖЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ РӨЛІНЕ ТАЛДАУ
(АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БОЙЫНША ЖЕКЕ ТАБЫС САЛЫҒЫ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕРДІ МЫСАЛҒА
АЛА ОТЫРЫП)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..34
2.1 Жеке табыс салығының ҚР-да қызмет етуін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2Алматы қаласының 2009-2011 жылдардағы бюджетінің табысын толтырудағы
жеке табыс салығының орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫҚ САЛУ МЕХАНИЗІМІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 71
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда, біздің алдымызда
бюджетті толықтырудың оңтайлы жолдарын іздестіріп, елімізді индустриалды-
инновациялық дамыту міндеті тұр. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев
Үкімет мүшелері, әкімдер, орталық мемлекеттік органдар, Нұр Отан ХДП және
Самұрық-Қазына ҰӘҚ басшылары қатысқан кеңейтілген отырыста, Салық
әкімшілігі мәселесін жақсарту қажет. Экономика өсуде, алайда берешеке те
өсуде. Тек 2010 жылы жиналмаған салық мөлшері 2009 жылмен салыстырғанда екі
есе өсті, ал 2011 жылы ол 224 миллиард теңгеге жетті. Салық және кеден
органдары өздерінің ақпараттық жүйесіндегі сараптамалық мәселелерді
күшейтуге тиіс деп елдегі салық қызметінің жұмысын одан ары жандандыруды
міндеттеген болатын. Бұл тұрғыда, Елбасы салық жүйесін Қазақстанның жаңа
сатыдағы дамуының міндеттерімен сәйкестендіру қажет екендігін де көрсетіп
берді. Осы орайда, салық органдары қызметкерлерінің де негізгі
міндеттерінің бірі – салық және басқа да төлемдердің мемлекет қоржынына
түсуін, болжамдалған соманың орындалуын қамтамасыз ету болып табылады.
Салықтардың бюджетке толық әрі уақтылы түсуін қамтамасыз ету – салық
органдарының негізгі мақсаты. Салық төлеушiлер салық төлеуден жалтару жолын
iздеп оңды тәжiрибе жинай бастады, сол себептi мемлекеттiк қазынаға келiп
түсетiн салықтар, соның iшiнде жеке тұлғаға салынатын табыс салығы бойынша
түсiм толық сипатта емес. Жеке табыс салығы мемлекеттің экономикалық реттеу
тұтқаларының бірі. Бұл салық арқылы мемлекет әртүрлі мәселелерді шешуге
тырысады. Атап айтқанда, барлық деңгейдегі бюджеттерді ақшалай түсімдермен
қамтамасыз ету, халықтың табыс деңгейін реттеу, алынған табысты рационалды
пайдалануды ынталандыру. Жеке табыс салығы халықтың нақты табыстарының
деңгейіне ықпал етеді. Сондықтан салықты бюджетке есептеп, аудару
механизмдерiн жетiлдiру және табысқа салық салудың тиімді критерийлерін
іздестіру қажеттілігі туындап отыр.
Сондай-ақ, мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанда қолайлы
инвестициялық жағдай жасауды, шикізаттық емес экономика секторларында жалпы
салық жүктемесін төмендетуді, жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі
тудыратын әкімшілік мәселелерді шешуді мемлекет басымдығының бірі деп
атады. “Әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады. Біз тәуекелдерді өз
мойнына алуға, жаңа рыноктарды игеруге, инновациялар өндіруге дайын қуатты
кәсіпкерлер тобын көргіміз келеді”, – деген Елбасы талабы бәріміздің
алдымызға нақты міндеттер қойды. Жаңа өнімнің нарыққа толық өтуін
қамтамасыз ету, өзекті мәселе. Бұл орайда белгілі ғалым, профессор
Ғ.М.Мұтановтың пікірі мынадай: Жаңа жоғары технологиялық өнімдерді нарыққа
өткізу үшін технологиялық өту жолын қалыптастыру қажет: жаңартпашылық
ұсыныс – ҒЗТКЖ (Ғылыми зерттеу тәжірибелік – конструкторлық жұмыстар) –
технологиялық жоба – тәжирибелік үлгі – өндіріс-нарық. Жаңа технологияның
өндіріске өту жолының нәтижелі жұмыс істеуі үшін жаңартпашылық қызметке
қатысатын барлық тұлғаларды құқықтық, институтционалдық және салықтық
ынталандыру механизмдері қажет.
Жеке табыс салығының экономикалық мәнiн ашу және оның өзге салық
түрлерiнен ерекшелiгiн қарастыру, еліміздің инвестициялық тартымдылығына
әсерін білу, салықты бюджетке есептеп, аудару механизмдерiн жетiлдiру,
салықтық шегерiмдер мен жеңiлдiктер мөлшерi, салық ауыртпашылық деңгейiн
мейлiнше төмендету, салықтың бюджетке түсу мерзiмдерiн тұрақтандыру, салық
ставкаларын елдiң экономикалық және әлеуметтiк жағдайына сай бекiту,
шетелдік тәжірибені талдай отырып шағын кәсіпкерлікті дамытуды жеке табыс
салығы арқылы ынталандыру тақырыптың өзектілігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасының шағын
кәсіпкерліктің дамуын ынталандыру мен бюджет кірістерін тиімді
қалыптастырудағы жеке табыс салығының рөлін арттыру болып табылады.
Негізгі мақсатты іске асыру үшін келесідей міндеттер қарастырылады:
• Жеке табыс салығының экономикалық мәні мен рөлін қарастыру;
• Жеке табыс салығының мемлекеттік бюджет кірістерін қалыптастырудағы
рөлін қарастыру;
• Жеке табыс салығын салудың шетелдік тәжірибесін қарастыру;
• Жеке табыс салығының алыну механизімінің жүргізілуін ұйымдастыру;
• Алматы қаласы бойынша бюджетке түскен жеке табыс салығының ағымдағы
жағдайын талдау;
• Ел азаматтарының табыс деңгейін реттеуді жеке табыс салығы арқылы
жүзеге асырушы дамыған елдердің озық тәжірибелерін талдау.
Осы аталған міндеттерді іске асыра отырып, біз көзделген мақсатқа қол
жеткізіп, Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды ғаламдық
дағдарыстың толқындарының теріс салдарынан алдын алып, халықтың әл-
ауқатының жақсаруы мен болашақта сапалы экономикалық өсу үшін қажетті
негіздерді қамтамасыз ете аламыз.
Жалпы, дипломдық жұмыс 3 бөлімнен қарастырылып жазылған.
Бірінші бөлімде жеке табыс салығының теориялық негіздері мен экономикадағы
рөлі, яғни жеке табыс салығының экономикалық мәні мен пайда болу тарихы,
өзге салық түрлерінен ерекшеліктері және жеке табыс салығын салудың
шетелдік тәжірибесі қарастырылған.
Ал екінші бөлімде жеке табыс салығының Қазақстан Республикасы салық
жүйесіндегі рөлі, соның ішінде Алматы қаласы бойынша бюджетке түскен жеке
табыс салығының ағымдағы жағдайына талдау жеке табыс салығының алыну
механизімін ұйымдастыру жүзеге асады.
Үшінші бөлімде ҚР-ның экономикалық дамуы барысындағы жеке табыс салығының
мәселелері мен оны жетілдіру жолдары қарастырылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі
жеке табыс салығының ерекшеліктері бойынша ғылыми көзқарастарды теориялық
және әдіснамалық тұрғыда көптеген ғалымдар өз еңбектерінде қарастырып
өткен. Олардың қатарына Ермекбаева Б.Ж, Сәбден О, Нурхалиева Д.М,
Таттымбетова К. Т. Молдахметова А. Б. Омирбаев С.М, Омарова Ш.А,
Бекболсынова А.С, Джамбурбаева М.У, Жакишев С.А, Жақыпбеков Д.С, Үмбеталиев
А.Д, Керімбек Ғ.Е, Құлпыбаев С, Мельников В.Д, Худяков А.И, Крамаренко Т.Н,
Қомбарова А, Нуракаева А, Нұрымов А, Шарипов А.Қ. сынды ғалымдарды
жатқызуға болады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздеріне отандық және шетелдік
ғалым-экономистерінің монографиялары, ақыл-ой еңбектері мен зерттеу
нәтижелері алынды. ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары,
Қазақстан Республикасының заңдары мен нормативтік-құқықтық актілері
қолданылды. Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы
Статистика агенттігінің мәліметтері, ҚР Қаржы министрлігінің талдау
жұмыстары, ҚР Қаржы министрлігі Салық комитетінің мәліметтері, Алматы
қаласы бойынша Салық департаментінің жылдық есептері, халықаралық және
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның мәліметтері пайдаланылды.
1. . ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ТАБЫСТАРЫНА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың экономикалық мәні
Салықтар мемлекеттің құрылумен бірге пайда болады және мемлекеттің
өмір сүруі мен дамуының негізгі қаржылық көзі болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және
сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Салықтар - мемлекет қаржысының тұрақты қайнар көзі. Мемлекет
салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барасында қуатты экономикалық
тетік ретінде пайдаланады, өйткені мемлекеттің экономикалық қатынастарды
реттейтін негізгі құралы салықтар болып табылады. Қандай да болмасын
мемлекеттің атқаратын қызметтерінің ең маңызды түрі мемлекеттік кірістерді
қалыптастыру. Мемлекеттік кіріс мемлекет қарамағына әртүрлі түсім
көздерінен келіп түсетін және оның өзіне тән міндеттемелерін орындауға,
функцияларын жүзеге асыруға пайдаланатын қаржылық ресурстар. Ол мемлекеттік
кірістердің қатарынан салықтар өте маңызды орын алады. Оның есебінен
мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, саяси және басқадай бағдарламалары
қаржыландырылады, мемлекеттің қызмет етуі қамтамасыз етіледі.
Нарықтық экономика жағдайында салықтар мемлекеттік қызметті және оның
аппаратын ұстаудың негізгі көзі. Салық құралдарын қолданып мемлекет елдегі
болып жатқан экономикалық процестерге белсенді ықпал етеді. Салық
ставкаларын белгілеу және салық алу арқылы мемлекет біріншіден, өзінің
функцияларын жүзеге асырудың қаржылық базасын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етсе, екіншіден, салықтар мемлекеттің мақсаты мен
міндеттемелерін сәйкес бағытта дамуға нысаналанған экономикалық процестерге
ықпал ететін қуатты құрал ретінде көрініс табады. Салықтар әрқашанда
мемлекет пен халықтың жан-жақты мұқтаждықтарын қанағаттандыру және
өндірісті дамыту мақсатында ұлттық табыс және жалпы ішкі өнімді қайта
бөлуге байланысты экономикалық қатынастарды көрсетеді. Сондықтан салықтар -
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі
арадағы мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты
туындайтын қаржылық қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория болып
табылады.
Салық ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
қарастырылады. Негізінен көптеген экономикалық әдебиеттерде салық ұғымы
бюджет қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті
төлем ретінде қарастырылады. Ал Қазақстан Республикасының Салық кодексі
бойынша салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып
табылады. Салықтардың экономикалық мәні мынада:
• біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық
табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін
көрсетеді;
• екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну
қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне
тікелей қатысты. Салықтардың функцияларына талдау жасау арқылы салықтардың
тікелей мәнін және экономикалық табиғатын, атқаратын қызметтерінің негізгі
бағыттарын көруге болады. Салықтардың функциялары белгілі кезеңде өздері
атқаратын рөліне байланысты мемлекет алдында тұрған негізгі мәселелерді
шешуге ықпал ететін қажетті экономикалық реттеуші тұтқа болып табылады.
Салықтырдың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:
• фисқалдық;
• реттеушілік;
• бақылаушылық.
Салықтардың бірінші қызметі - фисқалдық немесе бюджеттік қызмет. Жалпы
Фискон латын сөзi, қазақша Себет деген мағынаны бiлдiредi. Бұл қызмет
арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігі құрылып, салықтардың қоғамдық
міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра
отырып, әлеуметтік, әскери, қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік бюджеттің кіріс көзін құрайтын негізгі
қаржылық көздер - салықтар. Салықтардың екінші маңызды қызметі ол –
реттеушілік қызметі. Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске
асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық
жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын
реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару
үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы
керек.
Салықтардың келесі негізгі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни
салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық
механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын
жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы
салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін
салықтары мен алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруы
қамтамасыз етіледі.
Салық салу кезінде мемлекет белгілі бір қағидаларға сүйенеді. Салық
салу салық жүйесінің негізгі қалыпты жағдайы. Салық салу қағидаларын ең
алғаш рет А.Смит қалыптастырды. Смиттің пікірінше ең бастысы салық салуды
дұрыс жолға қоя білу керек, салық ісін тиімді ұйымдастыра білу керек. Оны
ұйымдастыру үшін белгілі бір қағидалар болады, олар келесідей:
Әділеттілік – азматтар салықты табысына қарай төлеу керек;
Анықтылық – салық төлеушіге салық сомасы, салық төлеу тәртібі, уақыты
алдын – ала белгілі болу керек;
Қарапайымдылық – салық салық төлеуші ушін ыңғайлы уақытта және
қарапайым тәсілмен алыну керек;
Үнемділік – салық алуға кеткен шығын салықтық түсімдерден көп болмауы
керек.
Осы қағидалар күні бүгінге дейін салық салуды ұйымдастыру қағидалары
ретінде қолданылады. Бұлар салық салудың кез-келген жүйесінің бастамалары
ретінде қызмет ете алады.
Салық жүйесі белгілі бір қағидаларға сүйеніп қалыптасуы тиіс, сонымен
қатар олар салық қатынастарының негізін анықтайды. Сондықтан салық салу
қағидаларының ғылыми талдануы мен жүйелендірілуі бүтіндей экономикалық
қатынастар үшін маңызы өте зор. Юткина Т.Ф. салық қағидаларын екі топқа
бөледі: Жалпылама немесе іргелі (негізгі) қағидалар, бұл қағидалар кез-
келген мемлекеттерде қолданылады, яғни ол классикалық қағидалар.
Салық жүйесін құрудың функционалды немесе экономикалық, ұйымдық-
құқықтық қағидалары. Мұндай қағидалар жиынтығы ішкі ұлттық қағидалардың
қосалқы жүйесіне жатады және осы қағидалар негізінде белгілі бір елде салық
жүйесі туралы заң қабылданады олар келесідей:
- салық заңдарының тұрақтылығы, заңның кері күшіне тыйым салу;
- әмбебап салық салуға тырысу;
- салық салудың бейтараптылығы, дискреттілігі, ашықтығы;
- барлық субъектілер үшін салық ауыртпалығының бірқалыптылығы;
- салық техникасының икемділігі;
- экономикалық мүдделердің теңдігін қамтамасыз етуге тырысу;
- салық әкімшілігінің репрессивті сипаттағы әрекеттерін болдырмау.
Ресей экономисті Евстигнеев Е.Н. салық салудың қағидаларын үш топқа
бөлуді ұсынады: экономикалық, заңдық және ұйымдастырушылық.
Экономикалық қағидаларға: шаруашылық тәуелсіздік, әділеттілік,
мемлекеттік бюджет пен салық төлеуші арасындағы мүдделердің байланыстылығы
жатады. Әділеттілік қағидасына сәйкес әрбір тұлға өзінің табысына және
мүлкіне қарай мемлекеттің шығындарын қаржыландыруға өз үлесін қосу қажет.
Бұл қағида екі орталықтандырылған идеяға сүйенеді: 1) салық салудың сомасы
төлеушінің табысына сәйкес болуы тиіс және 2) мемлекеттен көп игілік алатын
тұлға салықты да көп төлеуі керек. Бұл қағиданың методологиялық негізі
салық салудың прогрессивтілігі мен щедулярлығы.
Мемлекеттік бюджет пен салық төлеуші арасындағы мүдделердің
байланыстылығы қағидасы Лаффер қисығымен сипатталады, яғни бұл қисық салық
базасының, оның ставкасына және бюджет табыстарының салық ауыртпалығына
байланысты екенін көрсетеді.
Заңдық қағидаларға: салықты заңмен бекіту, салық заңнамасының салықтық
емес заңдарға қарағанда басымдылығы, салықтық қатынастардың субъектілері
мүдделерінің сәйкестігі жатады.
Ұйымдастырушылық қағидаларға: салық жүйесінің тұрақтылығы, салық
жүйесінің біртұтастығы жатады.
Еліміздің салық заңнамасына сәйкес, Қазақстан Республикасында келесідей
салық салу қағидалары қызмет етеді:
Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы,
әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы
қағидаларына негізделеді.
Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері белгіленген салық
салу қағидаларына қайшы келмеуге тиіс.
Салық салудың міндеттілігі. Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық
міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға
міндетті.
Салық салудың айқындығы. Қазақстан Республикасының салықтары және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық
салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Салық салудың әділдігі. Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға
бірдей және міндетті болып табылады, ал жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін
беруге тыйым салынады.
Салық жүйесінің біртұтастығы. Қазақстан Республикасының салық жүйесі
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты
біртұтас болып табылады.
Салық заңдарының жариялылығы. Салық салу мәселелерін реттейтін
нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға
тиіс.
Қазіргі жағдайда дұрыс ұйымдастырылған салық жүйесі - салық
заңнамасының тұрақтылығы, салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы өзара
қарым-қатынастарының құқықтық сипатта болуы, салық ауыртпалығының салық
төлеушілердің арасында біркелкі бөлінуі, алынатын салықтар оларды
төлеушілердің табысына байланысты алынуы, салық алу әдісі мен уақытының
салық төлеуші үшін ыңғайлығы, салық төлеушілердің заң алдында теңдігі,
салық жинауға кеткен шығындардың минималды болуы, экономикалық қызметтін
формалары мен әдістеріне қатысты салық салудың бейтараптылығы, салық салу
бойынша ақпараттың қолжетерлігі мен ашықтылығы, салық құпиясының сақталуы
сынды қағидаларға жауап беру керек.
Салық заңдарының тұрақтылығы дегеніміз салықтық өзара қарым-қатынас
саласын реттейтін нормалардың және ережелердің өзгермейтіндігі. Осы
қағидаға сәйкес салық туралы заңдарға өзгерістер мен толықтырулар салық
жылы ішінде еңгізілмеуі тиіс, ал жеңілдіктер беретін ережелер мен
преференциялар бастапқы заңмен бекітілген мерзімге дейін өзгеріске
ұшырамауы тиіс. Салық заңнамасының бірнеше жыл ішінде тұрақтылығы үлкен
мәнге ие, яғни реформалар мен елеулі сипаттағы өзгерістер жыл сайын
жүргізілмеу керек. Салық заңдарының нормаларын қайта қарау іс жүзінде
заңмен бекітілген рәсімдерге сәйкес жүргізіледі.
Құқықтық мемлекетте салық төлеушілер мен мемлекет арасындағы өзара
қатынастар тек қана заңмен реттеледі. Құқықтық өзара қатынастар қағидасы,
салық саясаты саласында тұлғалардың өзара жауапкершілігін сипаттайды. Салық
төлеушілер мен мемлекет арасындағы құқықтық сипаттағы өзара қатынастар
қағидасының орындалмауы үкіметтің салықтық уәкілетсіздігінен көрінеді.
Салық ауыртпалығын бөлу қағидасы салық жүйесін құру кезінде қатал
болмайды, бірақ оны сақтамау немесе жиі жасалатын бұзұшылық салық төлеуден
жалтару сияқты ауыр зардапқа әкеледі. Кез-келген мемлекеттің заңы
әлеуметтік жағдайы, кәсібі бойынша ажыратылатын салық төлеушілердің әртүрлі
категориялары бойынша салық ауыртпалығын теңсіз бөлуді болдырмауға, сондай-
ақ бірдей табыстары бар тұлғалардың табыстарына әртүрлі деңгейдегі салық
салуды болдырмауға тырысады. Салық ауыртпалығын бірқалыпты бөлу қағидасының
бұзылуы – салық төлеуден жалтару, салық төлеуден жаппай жалтарудың таралуы
салық салуда мемлекеттік бақылаудың жоқтығын көрсетеді. [28. 13-16 б.]
Алынатын салықтар салық төлеушілердің табыстарына сәйкес алыну қағидасы
салық төлегеннен кейін салық төлеушіде қалыпты өмір сүру үшін немесе
экономикалық қызметті кеңейту үшін ақша қаражаттарының қалуын ғана емес,
сондай-ақ белгілі бір кезеңдерде, яғни салықтық төлемдерді төлеу кезінде
олар ағымдағы түсімдер деңгейінен аспауы керек, себебі жаппай банкротқа
ұшырау жағдайы болуы мүмкін.
Салық төлеуші үшін ең жоғарғы қолайлы жағдай жасау – экономикалық өсуге
бағытталған мемлекеттің маңызды мәселесі. Салық төлеушіге қолайлы жағдай
жасау салықтық төлемдерді төлеу мерзімін еңгізу, салық төлеу мерзімін
ұзарту және бөліп төлеу мүмкіндігі ғана емес, сонымен қатар салық
заңнамасының ережелері мен нормаларының түсініктілігі. Төлеушілердің барлық
категориялары үшін салық заңнамасының ережелері мен нормаларына қолжетерлік
барлық елдердің заң шығарушыларының мақсаты. Оларға келесі талаптар
қойылады:
- кез-келген қолданылатын термин заңмен бекітілген бір ғана мәнге ие
болуы керек;
- шығарылатын заң актілерінің саны көп болмауы тиіс;
- заң актілері мен нормалары бір-біріне қайшы болмау керек;
- заңның құрамы салық төлеушіге түсінікті болу керек;
- заң актілерінің қандай да бір нормалары өзгерген жағдайда, өзгерістер
баспа бетінде жариялануы тиіс.
Ең маңызды қағидалардың бірі заң алдында салық төлеушілердің теңдігі.
Бұл қағида дамыған елдерде кеңінен қолданылады, ал кедей елдерде бұзылады.
Салық өлеушілердің теңдігі дегеніміз салық салуда олардың жалпы, тең
құқыққа және бірдей жауапкершілікке ие болуы. Заң алдыңда салық
төлеушілердің теңдік қағидасының бұзылуы салықтық кемсітушілік болып
табылады. Салықтық кемсітушілік көбінесе жеке салықтық жеңілдіктерден, яғни
салық төлеушілердің белгілі бір тұлғаларына қандай да бір артықшылықтар
беруден көрінеді. Көптеген елдердің заңдарында жеке жеңілдіктерге тиым
салынған, соның ішінде Қазақстан Республикасында да.
Салық жинау кезінде минималды шығындр және салық заңдылығының сақталуын
бақылау қағидасы немесе салықтық шараларының рентабелділік қағидасы,
салықтан түскен барлық түсімдер салықты жинауға шығылдалмау керектігін
көрсетеді. Мұндай жағдай кейде жылжымайтын мүлікке салық салуда пайда болуы
мүмкін, бұл жерде мемлекеттің құжаттарды әзірлеу және толтыру, өлшеу,
есептеу, қайта есептеуге кеткен шығындары салықтық түсімдер сомасынан көп
болады. Жаңадан еңгізілген салықтар және есеп беру нысандарын ауыстыруды
талап ететін өзгерістер көптеген шығындармен байланысты.
Экономикалық қызметтің нысандары мен әдістеріне қатысты салық салудың
бейтараптылық қағидасы салықтың реттеушілік функциясына қайшы келмейді.
Салық салу шикізат құны, жалақы бойынша шығындар, проценттік ставкалар
деңгейі, инфляция үрдісі сияқты факторлармен қатар экономикада шешімдер
қабылдауға ықпал етеді. Алдыңғы өнеркәсіп салаларына капиталдың келуін
ынталандыруға, ұлттық тауар және қызмет өндірушілер үшін қолайлы жағдай
жасауға, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен энергетикалық және табиғи
ресурстарды тұтынуды төмендету кезінде салықтарды пайдалану өзін-өзі
ақтайды. Салықтар мемлекет территориясына төмен сапалы тауардың келмеуінде
және зиян өндірістің орналасуын болдырмауда тиімді құрал болып табылады.
Салықтар кәсіпкерлік қызметтің нысандарына және азаматтардың іс-
әрекеттеріне себепсіз ықпал етпеуі керек. Құрал-жабдық, шикізат, материал,
шетел валютасын сатып алу, несие тарту, жаңа кәсіпорындар, филиалдар,
мекемелер құру салық заңнамасының талаптары мен ерекшеліктеріне байланыссыз
тиімді өсу мәселелері мен мақсаттары негізінде жүзеге асырылуы керек. Бұл
қағиданың бұзылуынынң негізгі зардаптарына жатады: мемлекеттік статистика
мәліметтері мен материалдарының бұрмалануы, жалған келісім-шарттардың
көбеюі.
Өркениетті салық жүйесін құрудың негізгі қағидаларының біріне салық
салу бойынша ақпараттардың қол жетерлігі және ашықтығы қағидасы, сондай-ақ
салық төлеушілердің жұмсалған қаражаттары туралы ақпарат жатады. Салық салу
бойынша барлық сұрақтар туралы ақпараттардың ашықтығы мен қолжетерлігіең
қатал қағида болып табылады және ол міндетті түрде орындалуы қажет. Оның
мәні салық салу сұрақтары бойынша салық төлеушіге қолжетерліксіз бірде-бір
құжат болмауы керек. бұл қағиданы тәжірибеде қолдану салық органдарының
салық саласын мазмұндау сұрақтары бойынша кез-келген ақпаратты кез-келген
тұлғаға берудің міндеттілігін білдіреді. Ақпараттардың қол жетерлігі мен
ашықтығы салық салуға бақылау жүргізу ережелерімен және белгілі бір салық
төлеушілер категориялары, территориялар, аймақтар бойыншга түскен түсімдер
мәліметтерімен шектелуі мүмкін.
Салық құпиясының сақталу қағидасы мемлекттік салық органдар үшін
міндетті болып келеді, кейбір мемлекеттерде белгілі бір салық төлеушілер
категориялары бойынша мәліметті жария етуге тыйым салынған.
Әрбір салықтық жүйенің тиімділігі, тікелей және жанама салықтардың
арақатынасына, салық ставкаларының көлеміне, олардың құрылу механизміне,
салық салынатын объектіні анықтауына және салық төлеушілерге салықты
ұсынуға байланысты. Салық салудың саласы мен салық салудың нысаны
арасындағы байланысты қамтамасыз ету қажет, ұдайы өндірістегі әртүрлі
фазаларда қызмет ететін салықтардың пропорцияларын анықтау қажет.
Нәтижесінде ұдайы өндіріс процесінің салаларымен және фазаларымен
байланысты, сонымен қатар салық салудың тиімді әдістерімен нысандарын
таңдауымен байланысты.
Экономикалық потенциал қағидасы салықты есептеу базасымен байланысты,
яғни экономикалық потенциал қағидасы бойынша тепе-тең түрде салық салудың
құрамы салық салынатын объектінің қандай экономикалық құбылыстарымен немесе
фактілерімен байланысатындығымен анықталады. Салық салудың ең тиімді
объектісін анықтау процесі, салықтардың даму тарихында көптеген
өзгерістерге ұшырап отырады. Яғни, салық жүйесінің алғашқы құрылу
кезеңдерінде салық салудың тиімді объектісі жер болатын. Ал, ХІХ ғасырда
революция кезінде, яғни феодалды қоғамнан өнеркәсіптік қоғамға өткен кезде,
салық салудың объектісі ретінде табыс және капитал болды.
Қазіргі салықтық теорияларда салық потенциалының тиімді индикаторы,
тұтыну болып саналады. Қазіргі даму деңгейіне байланысты, нарық
экономикасының перспективті жағдайларына байланысты, сонымен қатар
мемлекетте жүргізілетін нарықтық өзгерістерге байланысты салық салынатын
объектіні анықтау проблемасы пайда болып отыр. Қазіргі салық жүйесінде
экономикалық потенциалдың үш индикаторы бар, олар динамикалық ағым өлшемі –
табыс, статикалық өлшем – мүлік және динамикалық ағым өлшемі тұтыну.
Осы өлшемдердің әрқайсысы тиісті салықпен анықталады. Табыс салығы тек
табысты ғана емес, сонымен қатар салық төлеушінің тұтыну қабілеттігін де
қысқартады. Айналымнан салық тек тұтынуға ғана емес, табысқа да әсер етеді.
Және нәтижесінде әрбір салық мүліктен алынады. Барлық азамматтар өз
салымдарын мемлекеттік бюджетке салуы тиіс деген бағытпен салық жүйесі
түбегейлі құрылуы тиіс. Сондықтан теория көзқарасы бойынша осы экономикалық
потенциалдың үш индикаторы болуы тиіс және бір-бірімен тығыз байланыста
болуы тиіс. Осы экономикалық потенциалының тиісті индикаторларын таңдауы
салық жүйесінің тиімді қызмет жасауымен байланысты. Яғни, азамат табыс
тауып, оны мүлік көмегімен қалыптастырады немесе тұтынуға жұмсайды.
[30. 451-457б.]
Жеке табыс салығы алғаш рет Англияда 1799 жылы Наполеонға қарсы соғысты
қаржыландыру мақсатында уақытша шара ретінде енгізілді. Ал 1842 жылдан
бастап ағылшын салық жүйесінде толық бекітілді. 20 ғасырдың бірінші
жартысында бұл салық түрі индустриалды дамыған елдердің бәріне таралды.
Салықты енгізу әр елдерде әртүрлі жүргізіледі, бірақ оларға басты ортақ
себеп мемлекетте қосымша қаражатқа деген қажеттіліктің, сондай-ақ
әлеуметтік қозғалыстар әділетсіз салық салуды жоюды, яғни байлар мен
кедейлер арасында айырмашылық жасамауды талап етуі болды. Бұл салықтың
негізгі идеясы - салық төлеушінің табысын тікелей анықтау арқылы әділетті
салық салуды қамтамасыз ету.
Жеке табыс салығы экономикасы дамыған жетекші мемлекеттерде мемлекеттік
бюджет табыстарының басым бөлігін құрайтын салықтарға жатады. Бұл кеңінен
тараған салық болып табылады. Жеке табыс салығының даму тенденцияларына
әртүрлі теориялық мектептердің позициялары әсер етті, атап айтқанда
Кейнсиандық мектептің жақтаушылары жеке табыс салығының прогрессивті шкала
бойынша алынуын дәлелдеді, себебі олардың позициясы бойынша төмен деңгейлі
табыстар тез арада тұтынуға кетеді, сәйкесінше тұтынушылық сұранысты
ынталандырады, ал жоғары деңгейлі табыстардың көп бөлігі жинақтарға
айналып, өндірісті салыстырмалы түрде төмен деңгейде ынталандырады, ал
Монетаристердің “ұсыныс теориясына” сәйкес жоғары деңгейлі табыстардан
жиналатын жинақтар инвестицияларды ұлғайтуға кететін қаржылық ресурстарды
құрайды, сәйкесінше жеткілікті капиталмен қаруланған кәсіпорындардың тиімді
қызметі экономикалық өсуді қамтамасыз етеді. Соған байланысты олар төмен
деңгейлі пропорционалды салықтарды ұсынады, сөйтіп өндірістің жоғарылауы да
қамтамасыз етіледі.
Монетаристер қалталы халық бөлігінің салықтарын азайту идеясын
әлеуметтік әділеттілік қағидасына негіздеді, яғни олардың ойынша мұндай
азаматтарды қоғамда маңызды және жоғары бағаланатын қызмет атқаруына
байланысты жоғары салықтармен жазалауға болмайды. Ұсыныс экономикасы
теориясының идеяларының әсерінен көптеген елдерде жеке табыс салығының
ставкалары төмендеді. Дамыған елдерде жеке табыс салығы прогрессивтік шкала
бойынша есептелінеді, шкалалардың саны екіден (Ұлыбритания және АҚШ) бастап
он төртке дейін (Франция) жетеді. Прогрессивтік шкаланың енгізілуі
макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда елдегі табыстар теңсіздігінің азюына
әсер етті. Мысалы, АҚШ-та ең жоғарғы ставка жетпістен отыз үш процентке
дейін төмендеді. Жеке табыс салығының экономикалық рөлін бағалай отырып,
батыс экономистері оны енгізілген автоматтандырылған тұрақтандырғыш ретінде
қарастырады.
Жеке табыс салығы бірнеше жағдайлармен шартталады. И.И.Янжул Қаржы
ғылымының негізгі бастамалары деген жұмысында жеке табыс салығының
жағдайларын анық және нақты тапқан. Бұл табыс салығының маңызды ерекшелігі,
салықты дұрыс пайдаланатын болса, салық салудың әділетті қағидасын табуға
болады. Жеке табыс салығы салық салудың жалпылама қағидасына сәйкес келеді,
себебі бұл салық тиісті табысы бар азаматтарға және салық ауыртпалығын
көтере алатын азаматтарға қолданылады. Және бұл салық салудың теңдік
қағидасына сәйкес келеді, себебі тек осы салықта ғана нақты табыспен
салықтың тиісті өлшемін табкға болады және салық төлеушілердің нақты
салықты төлей алу қабілеттілігін табуға болады. Бұл жерде тұлғаның нақты
табысы анықталады (болжамдалатын, бөлшекті емес), салық төлеушінің
қарыздары бойынша төленетін пайыздық шегерім анықталады және
existenzminimum шегерімі және салық салынатын табыс анықталады. Бұл соңғы
табыс болса, табыс салығын дұрыс ұйымдастырудың негізгі талабы болып
табылады. Осыдан біз бұл салықта басқа салықтарға қарағанда салық салудың
әділетті қағидасы нақты және толық көрсетіледі. Осы жоғарыда қарастырылған
халықтан алынатын барлық салықтардың түрлері мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігінде алатын орны тікелей салық ставкаларына және экономика жағдайына
байланысты. Егер де мемлекетте халықтың алатын табыс көлемі жоғары болса,
онда мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінде табыс салығы үлкен орын алады.
Егер де мемлекетте халықтың қолында жеке меншік көлемінің үлесі мемлекеттің
меншік көлеміне қарағанда жоғары болса, онда жеке тұлғалардан түсетін мүлік
салығының үлесі жоғары болады. Ал егер де, мемлекетте жеке табыс көлемі
төмен болса және халықтың қолында меншік бойынша база көлемі аз болса, онда
мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің жалғыз көзі жанама салықтар болады,
яғни халықтың қолда бар барлық табыстары тұтынуға жұмсалады. Бірақ егер
халықтың алатын табыс көлемі жоғары болса, онда бұл жағдай мемлекеттің
қолданып отырған саясатына байланысты. Осыдан мынадай нәтижеге келуге
болады: халықтың қолындағы табысты реттеуде, жеке тұлғалардан алынатын
әртүрлі салықтардың рөлі әртүрлі факторларға тәуелді болып келеді.
Жеке табыс салығы қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында
мемлекеттік бюджетке түсетін және белгілі бір экономикалық қатынастарды
білдіретін азаматтардың жеке табыстарынан алынатын міндетті эквивалентсіз
төлем болып табылады. Мемлекет ұлттық табысты қайта бөледі. Табыс салығы әр
түрлі қызмет салаларында алынатын жеке табыстың бір бөлігін қайта бөлу
құралы ретінде шығады. Табыс салығы жаңа құнды қайта бөлу процесіне
қатысқан кезде, тұтас ұдайы өндіріс процесінің бір бөлігі болып табылады
және өндірістік қатынастардың спецификалық нысаны болып табылады, ал ұлттық
табысты қайта бөлген кезде, салықтық қатынастар материалдық өндірістің
алғашқы қатынастарына тәуелді болып келеді және өндірістік күштердің
дамуына байланысты өзгеріп отырады. Салықтық қатынастарға үлкен әсерді
айырбас және қызмет саласы тигізеді, олар болса туынды сипатқа ие.
Ұлттық табысты қайта бөлу кезінде жеке табыс салығы мемлекетке
жергілікті билік органдарына және басқармасына ақшалай нысанды жаңа құнның
бір бөлігінің түсуін қамтамасыз етеді. Бұл мәжбүрлі түрде жинақталған
табыстың бір бөлігі болып табылады және мемлекеттің қаржы ресурстарының
бөлігіне айналады, яғни мемлекеттің өмір сүруінің қайнар көзі.
Осы жоғарыдан жеке табыс салығының екі сипатын көріп отырмыз,
өндірістік қатынастардың (қоғамдық құрамы) нысаны және ақшалай нысанда
ұлттық табыстың бір бөлігі. Жеке табыс салығының көзі азаматтардың жеке
табыстары болып табылады, ал қайта бөлу процесінде болса, ұлттық табыстың
бір бөлігі болып табылады.
Жеке табыс салығы дамыған мемлекеттерде халыққа салынатын салықтардың
жалғыз түрі ғана емес. Бұл салық нақты салықтармен бірге өзара тығыз
байланыста, яғни, жер салығы, кәсіптік салық, ақшалай капиталға салынатын
салық және т.б. Мұндай салықтардың қатынасы барлық табыстардың толық түрде
белгілі бір бөлігінің түсуін қамтамасыз етеді, яғни мүліктен, өндірістік
емес төлемдерінен табыстың түсуін қамтамасыз етеді. Сыйдан және мұрадан
түскен мүліктерге салық салу азаматтардың таза табыстарынан алынады.
Салықтар бөлу саясатында қоғамдық қызығушылықтың мүддесін көздейді,
яғни табыс салығын пайдалану, халықтың номиналды ақшалай табысының және
нақты табысының деңгейін реттеумен шартталады. Бұл салық еғбек нәтижесімен
еңбек үшін төлем арасындағы қатынасты өзгертпей халықтың ақырғы
табыстарының көлемін өзгерте алады. Табыс салығы арқылы халықтың ақырғы
табысы өндірістің және тұтынудың ерекшеліктерін сипаттайтын әртүрлі
объективті және субъективті факторларды ескере отырып қалыптасады. Бұл
факторлардың көптігін, еңбек ақының ставкаларының бөлу жүйесі арқылы реттей
аламыз. Табыс салығы, ақырғы табысты қалыптастыру құралы ретінде болып,
ақырғы табыстың құрамына және тиісінше халықтың тұтыну құрамына әсер етеді.
[27. 63-66 б.]
Қазақстан Республикасында дәл қазiргi кезде әрекет ететiн 13 түрлi
салықтардың iшiнде ең негiзгiсi болып және мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс
бөлiгiнiң айтарлықтай үлес салмағына алатын салық болып жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы болып табылады. Табыс салығы салықтардың классикалық
түрлерiнiң бiрi болып табылады. Ал табыс салығына арналған бiрiншi Заңы
1991 жылдың 24 желтоқсанында шыққан “Қазақстан Республикасының
азаматтарынан, шетел азаматтардан және азаматтығы жоқ тұлғалардан алынатын
табыс салығы туралы Заңы” болып табылады.
Жеке табыс салығы басқа салықтар сияқты белгiлердi сипаттайды:
Бұл салықты әрқашан да мемлекет бекiтедi, яғни мемлекеттен басқа
ешкiмнiң салықты енгiзу мен жинауға құқығы жоқ. Салықты енгiзе отырып,
мемлекет салықтарды бекiтуге құқығы бар саяси билiктiң субьектiсi ретiнде
көрiнедi.
Салық-бұл мемлекеттiң бiр жақты бекiтуi, яғни сол салық төлеушiмен
келiсудi талап етпейдi. Басқаша айтқанда, табыс салығы келiсiмнiң өнiмi
болып табылмайды. Салық- бұл әрқашан да ерiксiз түрде төленетiн ақшалай
төлем. [4. 6-17,24б]
Басқа салық төлемдерiнiң жүйесiнде жеке табыс салығын сипаттай отырып
мынаны атап көрсетуге болады: жеке табыс салығы тiкелей салықтар қатарына
жатады. Тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiден немесе тiкелей табыстан,
мүлiктен ұсталынатын салық болып табылады. Тiкелей салық салудың маңызы
аспектiсi бұл салықтар табыстар құралында болады және оларды алу кезiнде
табыс табушының қызығушылығын арттырады.
Тiкелей салықтардың артықшылықтарын айтып өткен жөн, яғни олар:
- тiкелей салықтар мемлекетке төлем бойынша сенiмдiде айқын табыс
әкеледi;
- тiкелей салықтар жанама салықтарға қарағанда салық төлеушiнiң нақты
төлем қабiлеттiлiгiн дәлiрек есептейдi;
- тiкелей салықтарды төлеуде мемлекет тiкелей салық төлеушiлермен
байланысқа түсiп, оның мiндеттерiн нақты анықтай алады;
- тiкелей салықтар тiкелей салық төлеушiлердiң табысына салынады.
Тiкелей салықтардың нақты және жеке болып бөлiнуiне байланысты табыс
салығы жеке салықтар қатарына жатады.Нақты салықтарға қарағанда жеке
салықтар салық төлеушiнiң нақты төлем қабiлеттiлiгiн есептеуге мүмкiңдiк
бередi, өйткенi салықты төлеу көзi болып алынған ақшаның бiр бөлiгiн оларға
бередi. Нақты салықтар кезiнде (мысалы, қозғалмайтын мүлiкке салық)
мемлекет салық төлеушi салықты төлеу үшiн ақшаны қайдан алатындығына мән
бермейдi. Әйтседе нақты салықтарды бақылау оңай, яғни жеңiл болып
келедi. [1. 2-8б]
Жеке табыс салығы кеңiнен таралған және аса маңызды, ең күрделi салық
салу түрi, яғни басқа салық түрлерiмен салыстыра қарағанда табыс салығының
ставкалары да ең жоғары болып келедi. Сондықтан да ол салық төлеушiлiер
үшiн өте ауыр болып табылады. Сонымен бiрге ол салық салу моделiнiң
қиындылығымен анықталады. Табыс салығы жеке және кооперативтi болуы мүмкiн.
Қазiргi кезде Қазақстанда табыс салығының салық төлеушiлерi болып табылады,
сондықтан да оның ресми аталуы “заңды және жеке тұлғалардың табыс салығының
салық төлеушiлерi тек қана азаматтар болатын, ал заңды тұлғалар пайдаға
салынатын салықты төлейтiн.
Салық-құрылған және анықталған заңмен белгiленген тәртiп бойынша,
мемлекет пайдасына алым алу, бұл алым шаруашылық субъектi табысының бiр
бөлiгi. Салықтың мәнi мынада: салық, салық төлеушiге мемлекет тарапынан
көрсетiлген қызмет көрсетуiнен түскен пайдаға пропорционалды болуы тиiс.
Екiншiден, салықтың мәнi салық табыс мөлшерiне байланысты. Мемлекет
салықтардың экономикасы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық
тетiк ретiнде пайдаланады. Сонымен салықтардың қажеттiлiгiн қоғамдық
дамудың жағдайына байланысты анықталып отырады.
Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың қызметiне тiкелей қатысты.
Салықтардыiң бағытты мақсаттарына қарай салықтар жалпы және арнайы болып
бөлiнедi:Жалпы салықтар мемлекеттiк бюджеттiң жалпы қалыптасуы үшiн
пайдаланылса, арнайы салықтар мемлекеттiң белгiлi бiр шығындарын
қаржыландыру үшiн қолданылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттік салықтар
қатарына жатады. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың
табысынан алынатын тікелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар
жеке тұлғалар табыс салығын төлеушілер болып табылады. Қазақстан
Республикасының азаматтары, шет мемлекеттерінің азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар табыс салығын төлеуші жеке тұлғаларға жатқызылады. Табыс
салығын салу мақсатымен салық төлеуші жеке тұлғалар резиденттерге және
бейрезиденттерге бөлінеді. Резидент – Қазақстанда салық жылы басталатын
немесе аяқталатын кез – келген тізбекті 12 айлық кезеңде 183 күн келген
одан да көп күндер бойына Қазақстанда жүрген не шетелде Қазақстан
Республикасының қызметінде жүрген жеке тұлға. Жеке тұлға өзінің кез –
келген жылының алдындағы жылы Қазақстанның резиденті болса ғана өзінің
келген кезеңінің алдындағы кезең үшін резидент ретінде қаралады. Жеке тұлға
өзінің Қазақстанда болған жылы аяқталатын жылдан кейінгі жылы резидент
болса ғана ол Қазақстанда болған кезеңнен кейінгі кезең үшін резидент
ретінде қаралады.
Салық төлеушінің бір жылғы жиынтық табысы мен табысты алуға шыққан
шығындардың арасындығы айырма ретінде есептелген табысы табыс салығын салу
объектісі болып табылады. Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысы
резиденттің қандай көздерден алынғанына қарамастан Қазақстан
Республикасында және Қазақстан Республикасынан сырт жерде алған
табыстарынан құралады. Салық төлеуші резиденттің жылдық жиынтық табысына
оның Қазақстан Республикасында немесе одан сырт жерде алынғанына қарамастан
Қазақстандағы көздерден алынған табыстары кіреді.
Жылдық жиынтық табысқа салық жылы ақшалай немесе заттай нысанда алынған
табыстарының барлық түрлері - еңбекақы түрінде алынатын табыстары,
кәсіпкерлік қызметтен алынатын табыстары, жеке тұлғалардың мүліктік табысы
жатады. Еңбекақы түрінде алынатын табыстарға жалақының, сыйлықақының,
қосымша ақының, сыйақының, үлесақының, қаламақының, шәкіртақының және
жалдану (мердігерлік, өзара шарт, келісім) шартына сәйкес жеке тұлғаның
жұмысты орындауына (қызметті атқаруына, оқуына) байланысты басқа да
төлемдердің кез келген түрлері жатады.
Сонымен қатар еңбекақы түрінде алынатын табыстарға тағы да мынадай
табыстар жатады:
а) қызметкерлерге көрсетілетін қызметтің немесе сатылатын тауарлардың
құны мен олардың сатып алу бағасы немесе өзіндік құны арасындағы теріс
айырма да жатады; бұл шығын қызметкердің баласын оқытуға, оны мектеп жасына
дейінгі мекемеде ұстауға, емдеуге, сатып алынған машинаның немесе пәтердің,
т.б. құнын төлеуге жұмсаған шығын болуы мүмкін;
б) жұмыс берушінің шешімімен қызметкердің оған борышының немесе
міндеттемесінің сомасын есептен шығаруы. Кредиттің немесе қайтарылмалы
несиенің төленбеген сомасын, кредит немесе несие сомасы бойынша
проценттердің сомасын, қызметкердің материалдық сипаттағы борышын т.б.
қызметкердің мойнынан шегеруді табыстың осындай түріне жатқызуға
болады;
в) жұмыс берушінің өз қызметкерлерінің өмірін немесе денсаулығын ерікті
сақтандыруға байланысты жарналарын төлеуге жұмсаған шығыны;
г) жұмыс берушінің жеке тұлғадан ұсталуға тиіс табыс салығының есебіне
төлеген сомасы;
ғ) қызметкерлердің тікелей немесе жанама табыстары болып табылатын
жұмыс беруші жұмсаған шығындардың барлық түрлерінің сомасы.
Мұндай табыстарға мемлекеттік зейнетақыға қосымша төлемді, жолақы
билеттерінің құнын, тамақ төленетін қосымща төлемнің сомасын, газеттер
мен журналдарға жазылыс сомасын, санаторийлер мен демалыс үйлеріне
жолдамалардың жүзу бассейндеріне немесе "денсаулық" топтарынаь
абонементтердің құнын төлеуді, массаждың құнын, дәрі-дәрмектің құнын
төлеуді, жұмыс берушінің қаражаты есебінен төленген осындай шығындарды
жатқызуға болады.[18. 23 бет]
Жеке тұлғаның кәсіпкерлік қызметтен алған табыстарына мыналар жатады:
а) өнімді өткізуден (жұмыстарды орындаудан, қызметтер көрсетуден)
алынған табыс;
ә) үйлердің, ғимараттардың, сондай-ақ амортизациялауға жатпайтын
активтердіңң өткізілуі кезінде инфляцияға байланысты олардың құнына
енгізілетін түзетуді ескере отырып, олардың құнының өсуінен алынатын табыс;
Біздің еліміздің салық салу жүйесінде де орталық орынды жеке табыс
салығы алады. Жеке табыс салығы мемлекеттің экономикалық реттеу
тұтқаларының бірі. Бұл салық арқылы мемлекет әртүрлі мәселелерді шешүге
тырысады, атап айтқанда барлық деңгейдегі бюджеттерді ақшалай түсімдермен
қамтамасыз ету, халықтың табыс деңгейін реттеу, алынған табысты рационалды
пайдалануды ынталандыру. Жеке табыс салығы халықтың нақты табыстарының
деңгейіне ықпал етеді. Кез-келген жеке тұлға табысының көптігіне немесе
аздығына қарамастан жеке табыс салығын төлеуге міндетті. Бұл салық
азаматтардың табысынан тікелей алынады.
Салық жүйесінде жеке табыс салығының орны келесі факторлармен
анықталады:
• жеке табыс салығы нақты төлеушіден алынады;
• салық бюджетке уақытында түседі, яғни бюджетті ақшалай қаражаттармен
уақытылы қамтамасыз етеді;
• салық төлем көзінен алынады.
Жеке табыс салығының қоғам үшін әлеуметтік маңызы зор. Бұл салықтың
әлеуметтік мәні оны қоғамның экономикалық белсенді бөлігінің төлеуінде және
бұл салық арқылы қоғамның әртүрлі деңгейлі топтарының арасында табысты
қайта бөлуді жүргізуінде. Әділетті әлеуметтік бағыттағы қоғамда бұл салық
арқылы қоғамның бай азаматтары табыстарына сәйкес салықты көп төлейді,
сондықтан мұндай қоғамда салық салудың прогрессивтік шкаласы қолданылады.
Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар
қатарына жатады. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы азаматтардың
табысынан алынатын тiкелей салық. Салық жылы салық салынатын табысы бар
жеке тұлғалар табыс салығын төлеушiлер болып табылады.
Экономиканың қазiргi жағдайында орталықтандырылған қаржы ресурстары
мемлекетке қоғамдық өндiрiс қарқынын қамтамасыз ететiн салалық және
аумақтық құрылымдар құрып, iрi әлеуметтiк өзгерiстер жүргiзуге мүмкiндiк
бередi. Орталықтан бөлiнетiн қаржының көмегiмен қаражат экономиканың басты
аймақтарына шоғырланып, мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асыруға жағдай жасайды. Сөйтiп, құндық бөлiнiстiң айырықша бөлiгi
ретiнде Мемлекеттiк бюджет айырықша қоғамдық арналымды жалпы мемлекеттiк
қажеттердi қанағаттандыруға қызмет етедi.
1.2 Жеке тұлғалардың табыстарына салық салудың шетел тәжірибесі
Әр түрлі елдердің салық жүйелері әр түрлі экономикалық, саяси және
әлеуметтік шарттар негізінде құрылған. Әрине, олар оңтайлы емес, бұл
оңтайлы жүйені құру үшін экономистерге және әлеуметтанушыларға талаптар
ретін өңдеу қажет болды. Олардың ішінде неғұрлым маңыздылары мыналар:
• салық ауыртпалығын тарату біркелкілігі немесе басқа сөзбен
айтқанда, әркім мемлекеттік кірістерге өзінің әділетті
үлесін енгізуі;
• салықтар мүмкіндігінше әр түрлі тұлғалармен экономикалық
шешімдерді қабылдауға әсерін тигізбеуі қажет, немесе мұндай
әсер ең аз шамада болуы қажет;
• әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға қол жеткізу үшін салықтық
саясатты пайдалану кезінде,салық салудың теңдік және
әділеттік қағидаларын бұзуды ең аз шамаға жеткізу қажет;
• елдің экономикалық өсуі және тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында салық саясатын пайдалануда салықтық құрылым әсер
етуі қажет;
• салық жүйесі әділетті болуы қажет және салық төлеушілерге
түсінікті болуы қажет;
• салықтарды басқару және салық заңдылығын сақтау бойынша
әкімшілік шығындар ең аз шамада болуы қажет.
Осы талаптар елдің салық жүйесінің сапасын бағалау үшін негізгі
критерийлер ретінде пайдалануы мүмкін. Жеке табыс салығы Қазақстанда ғана
емес, сонымен қатар басқа да көптеген елдерінде де бар. Бірақ оның жеке
тұлғалардан алыну тәртібінде, салынуында кейбір өзгешеліктер бар.
Жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салық Ресей Федерациясы
азаматтары үшін негізгі салық болып табылады. Көп жылдан бері табыс
салығының ставкасы табыстың негізгі түрлері үшін тұрақты 13% мөлшерінде.
Ережеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz