Қазақстандағы азаматтық журналистика ерекшеліктері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ Азаматтық журналистиканың бүгінгі ақпараттық коммуникациядағы орны мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Интернеттегі ақпараттың маңыздылығы мен заманауи сипаты ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Блогтық журналистиканың ерекшеліктері мен шығармашылық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II ТАРАУ Қазақстандағы блог әлемі және журналист еңбегінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Қазақстандағы азаматтық журналистика және оның қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2.2 Қазақ тілді блог әлемі: ізденістер және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ Азаматтық журналистиканың бүгінгі ақпараттық коммуникациядағы орны мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Интернеттегі ақпараттың маңыздылығы мен заманауи сипаты ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Блогтық журналистиканың ерекшеліктері мен шығармашылық белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II ТАРАУ Қазақстандағы блог әлемі және журналист еңбегінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Қазақстандағы азаматтық журналистика және оның қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2.2 Қазақ тілді блог әлемі: ізденістер және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
СІЛТЕМЕЛЕР КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША МАТЕРИАЛ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Журналистика ─қоғамдық сананы қозғаушы күш. Журналистика – өмір айнасы. Ол өмірді сипаттап қана қоймай, онда болып жатқан іс-әрекеттер жөнінде ой тастайды, қоғамға жол сілтейді, бағыт-бағдар алуға көмек етеді. Осылайша журналистика маңызды қоғамдық-саяси рөл атқарып, жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді. Журналистік қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың жолдарын жариялап отырады. Журналист бұл салада қоғамдық-саяси қызмет жасаудың өнерін игере біліп, әлеуметтік процестерге өз еңбегімен белсене араласады. Журналистика – халықтық болып саналады. Өйткені, журналистика – халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Қандай мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып, халықтық позицияны ұстайды. Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы – бұқараның санасын билеу, оларға уақыт кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы басқа толып жатқан сан-саладағы көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру болуға тиіс. Осы сан-саладағы көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде бұқаралық коммуникация құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға ие болатын – интернет.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Интернеттің бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-журналистика дүниеге келді. Ал соңғы кезде бүкіл әлемде «азаматтық журналистика», «блогтық журналистика» деген ұғымдар пайда болды. Азаматтық журналистика ол интернетпен тығыз байланысты. Ғаламторда блог деген түсінік бұрыннан бері қалыптасқан. Ал біздің елімізде ол жаңадан пайда болған құбылыс. Азаматтық журналистиканың азаматтық қоғам дамуында салмақты орын алатынын мамандар мойындайды. Көптеген елдерде азаматтар қоғамдық мәселелерді жаңа медианың көмегімен шешіп жатады. Блогинг елдер арасындағы шекараны ғана жоймай, сонымен бірге салалық журналистиканы дамытуға ат салысады. Мысалы, тек қана экономикаға, фото өнеріне, аспаздыққа, ақпараттық технологияларға, әдебиетке немесе спортқа арналған блогтар. Осылардың ішіндегі бір тақырыпты таңдасаңыз материалдарды қызығып оқисыз, себебі көп ретте автор жариялаған материалды өз еркімен жазған және толық меңгерген. Нақты салада жазылған блог тандалған тақырыпқа сай барлық жаңалықты жариялауға тырысады, өз тәжірибесімен, идеяларымен бөлісіп, кеңес береді. Елімізде тәуелсіз журналистер блогшы ретінде өздерін көрсете білсе, ақпараттық нарықты дамытуға мүмкіндік туатыны сөзсіз. Осыған орай, тәуелсіз журналистер қызметіне жүгінетін БАҚ-тар да пайда болады. Демек, қазақ журналистикасы интернет еркіндігі және пікірлердің плюрализмі арқылы жаңа белестерден көрініп, алға қадам жасай алады.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Интернеттің бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-журналистика дүниеге келді. Ал соңғы кезде бүкіл әлемде «азаматтық журналистика», «блогтық журналистика» деген ұғымдар пайда болды. Азаматтық журналистика ол интернетпен тығыз байланысты. Ғаламторда блог деген түсінік бұрыннан бері қалыптасқан. Ал біздің елімізде ол жаңадан пайда болған құбылыс. Азаматтық журналистиканың азаматтық қоғам дамуында салмақты орын алатынын мамандар мойындайды. Көптеген елдерде азаматтар қоғамдық мәселелерді жаңа медианың көмегімен шешіп жатады. Блогинг елдер арасындағы шекараны ғана жоймай, сонымен бірге салалық журналистиканы дамытуға ат салысады. Мысалы, тек қана экономикаға, фото өнеріне, аспаздыққа, ақпараттық технологияларға, әдебиетке немесе спортқа арналған блогтар. Осылардың ішіндегі бір тақырыпты таңдасаңыз материалдарды қызығып оқисыз, себебі көп ретте автор жариялаған материалды өз еркімен жазған және толық меңгерген. Нақты салада жазылған блог тандалған тақырыпқа сай барлық жаңалықты жариялауға тырысады, өз тәжірибесімен, идеяларымен бөлісіп, кеңес береді. Елімізде тәуелсіз журналистер блогшы ретінде өздерін көрсете білсе, ақпараттық нарықты дамытуға мүмкіндік туатыны сөзсіз. Осыған орай, тәуелсіз журналистер қызметіне жүгінетін БАҚ-тар да пайда болады. Демек, қазақ журналистикасы интернет еркіндігі және пікірлердің плюрализмі арқылы жаңа белестерден көрініп, алға қадам жасай алады.
1. Жақып Б. Публицистикалық шығармашылық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
2. Омашев Н. Қазақ радижурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
3. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930). – Алматы, 1964.
4. Медианет. Интернет в Казахстане. - Алматы. Medianet. Soros. 2009ж. 14-105 бет.
5. Муслимова К.С. Бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтану процессіндегі ролі / Муслимова К.С. - , 2002 // Международная конф. "Журналистика на рубеже веков:проблемы и перспективы". - Караганда:КарГУ, Караганда:КарГУ,2002. - С. Караганда:КарГУ,2002
6. Жапек, М. С. Интернет бұқаралық ақпарат құралы бола ала ма? - Қарағанды, 2006. – 13-24 бет.
7. Тасболат К. Дәстүрлі журналистиканың орнын әлеуметтік желілер баса ма ? // Айқын -2010. №14. 11-12 бет.
8. Тасболат К. Адам және ақпарат // Айқын -2009. №16. 11-12 бет
9. Сембай Ә. Интернеттегі жарнама. // Қазақстан іскері. 2008. № 15. 4 бет.
10. Аманжол Н. Қазақ блогосферасы: бүгіні мен келешегі. // Айқын - 2010 № 17. 5 бет
11. Cембай.Ә. Блогинг. Қазақ тілді сегмент http://arsenal777.wordpress.com
12. Еркімбай А. http://urimtal.wordpress.com
13. Асылбеков Н. Блог туралы блог http:// www.nurgisa.kz
14. Салыхова Б. http://adebiet.wordpress.com/
15. Ляхов К. Развитие казахской блогосферы. http://www.awards.kz
16. Бәйтелі.Б. Жаңа медиа жаңалықтары .http://bakytnur.wordpress.com/
17. Мағзуов.Қ. Үнхабар және бейнехабар.http://kuanysh.wordpress.com
18. Кәпқызы Е. Қазақстандағы сөз босатндығы деңгейі www.minber.kz
19. Еркімбай А. Интернет әлемі http://www.abai.kz
20. Қазақ блогшылары http://www.massagan.com
21. Қ.Р премьер-министрінің блогы http:// blogs.e.gov.kz
22. Наш казнет http://Блоги.extra.kz
23. Блогплатформа http://blog.azion.kz
24. Блоги http://www.medianet.kz
25. http://www.wikepedia.kz
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кітаптар мен монографиялар:
1 Жақып Б. Публицистикалық шығармашылық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
2 Омашев Н. Қазақ радижурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
3 Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930). – Алматы, 1964.
4 Медианет. Интернет в Казахстане. - Алматы. Medianet. Soros. 2009ж. 14-105 бет.
5 Муслимова К.С. Бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтану процессіндегі ролі [Text] / Муслимова К.С. - , 2002 // Международная конф. "Журналистика на рубеже веков:проблемы и перспективы". - Караганда:КарГУ, Караганда:КарГУ,2002. - С. Караганда:КарГУ,2002
6 Жапек, М. С. Интернет бұқаралық ақпарат құралы бола ала ма? - Қарағанды, 2006. – 13-24 бет.
7 Барлыбаева С. Масс – медиа и цивилизация Востока. – Алматы: “Қазақ университеті”, 2000. - 79 стр.
8 Барманкулов М. Жанры печати, радиовещание и телевидение. –Алматы: ҚазГУ, 1994.
9 Омашев Н., Бегімбетова Р. Қазіргі шетел журналистикасы. –Алматы: “Қазақ университеті”, 2000.
Мерізімді басылымдар:
10 Кәмшәт Тасболат. Дәстүрлі журналистиканың орнын әлеметтік желілер баса ма ? // Айқын -2010. №14. 11-12 бет.
11 Әлия Сембай. Интернеттегі жарнама. // Қазақстан іскері. 2008.
№ 15. 4 бет.
12 Нұрболат Аманжол. Қазақ блогосферасы: бүгіні мен келешегі. // Айқын- 2010 № 17. 5 бет
2. Омашев Н. Қазақ радижурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
3. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930). – Алматы, 1964.
4. Медианет. Интернет в Казахстане. - Алматы. Medianet. Soros. 2009ж. 14-105 бет.
5. Муслимова К.С. Бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтану процессіндегі ролі / Муслимова К.С. - , 2002 // Международная конф. "Журналистика на рубеже веков:проблемы и перспективы". - Караганда:КарГУ, Караганда:КарГУ,2002. - С. Караганда:КарГУ,2002
6. Жапек, М. С. Интернет бұқаралық ақпарат құралы бола ала ма? - Қарағанды, 2006. – 13-24 бет.
7. Тасболат К. Дәстүрлі журналистиканың орнын әлеуметтік желілер баса ма ? // Айқын -2010. №14. 11-12 бет.
8. Тасболат К. Адам және ақпарат // Айқын -2009. №16. 11-12 бет
9. Сембай Ә. Интернеттегі жарнама. // Қазақстан іскері. 2008. № 15. 4 бет.
10. Аманжол Н. Қазақ блогосферасы: бүгіні мен келешегі. // Айқын - 2010 № 17. 5 бет
11. Cембай.Ә. Блогинг. Қазақ тілді сегмент http://arsenal777.wordpress.com
12. Еркімбай А. http://urimtal.wordpress.com
13. Асылбеков Н. Блог туралы блог http:// www.nurgisa.kz
14. Салыхова Б. http://adebiet.wordpress.com/
15. Ляхов К. Развитие казахской блогосферы. http://www.awards.kz
16. Бәйтелі.Б. Жаңа медиа жаңалықтары .http://bakytnur.wordpress.com/
17. Мағзуов.Қ. Үнхабар және бейнехабар.http://kuanysh.wordpress.com
18. Кәпқызы Е. Қазақстандағы сөз босатндығы деңгейі www.minber.kz
19. Еркімбай А. Интернет әлемі http://www.abai.kz
20. Қазақ блогшылары http://www.massagan.com
21. Қ.Р премьер-министрінің блогы http:// blogs.e.gov.kz
22. Наш казнет http://Блоги.extra.kz
23. Блогплатформа http://blog.azion.kz
24. Блоги http://www.medianet.kz
25. http://www.wikepedia.kz
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кітаптар мен монографиялар:
1 Жақып Б. Публицистикалық шығармашылық негіздері. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.
2 Омашев Н. Қазақ радижурналистикасы: тарихы, тәжірибесі, теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
3 Бекхожин Х. Қазақ баспасөзінің даму жолдары (1860-1930). – Алматы, 1964.
4 Медианет. Интернет в Казахстане. - Алматы. Medianet. Soros. 2009ж. 14-105 бет.
5 Муслимова К.С. Бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтану процессіндегі ролі [Text] / Муслимова К.С. - , 2002 // Международная конф. "Журналистика на рубеже веков:проблемы и перспективы". - Караганда:КарГУ, Караганда:КарГУ,2002. - С. Караганда:КарГУ,2002
6 Жапек, М. С. Интернет бұқаралық ақпарат құралы бола ала ма? - Қарағанды, 2006. – 13-24 бет.
7 Барлыбаева С. Масс – медиа и цивилизация Востока. – Алматы: “Қазақ университеті”, 2000. - 79 стр.
8 Барманкулов М. Жанры печати, радиовещание и телевидение. –Алматы: ҚазГУ, 1994.
9 Омашев Н., Бегімбетова Р. Қазіргі шетел журналистикасы. –Алматы: “Қазақ университеті”, 2000.
Мерізімді басылымдар:
10 Кәмшәт Тасболат. Дәстүрлі журналистиканың орнын әлеметтік желілер баса ма ? // Айқын -2010. №14. 11-12 бет.
11 Әлия Сембай. Интернеттегі жарнама. // Қазақстан іскері. 2008.
№ 15. 4 бет.
12 Нұрболат Аманжол. Қазақ блогосферасы: бүгіні мен келешегі. // Айқын- 2010 № 17. 5 бет
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Әл-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
Мерізімді баспасөз кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстандағы азаматтық журналистика ерекшеліктері
Орындаған 4-курс студенті __________________ Мадина Омарқұлова
Ғылыми жетекші __________________ Аязби Бейсенқұлов,
Филология.ғ.к, доцент
Норма бақылаушы __________________ Мәриям Майлықұтова,
аға оқытушы
Мерзімді баспасөз кафедрасы __________________ Ш.Ы. Нұрғожина
меңгерушісінің рұқсатымен филол.
ғ. д, профессор
қорғауға жіберілді
Алматы, 2010
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ Азаматтық журналистиканың бүгінгі ақпараттық коммуникациядағы
орны мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Интернеттегі ақпараттың маңыздылығы мен заманауи
сипаты ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Блогтық журналистиканың ерекшеліктері мен шығармашылық
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II ТАРАУ Қазақстандағы блог әлемі және журналист еңбегінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Қазақстандағы азаматтық журналистика және оның
қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2.2 Қазақ тілді блог әлемі: ізденістер және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША
МАТЕРИАЛ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Журналистика ─қоғамдық сананы қозғаушы күш. Журналистика – өмір
айнасы. Ол өмірді сипаттап қана қоймай, онда болып жатқан іс-әрекеттер
жөнінде ой тастайды, қоғамға жол сілтейді, бағыт-бағдар алуға көмек
етеді. Осылайша журналистика маңызды қоғамдық-саяси рөл атқарып,
жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді.
Журналистік қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың
жолдарын жариялап отырады. Журналист бұл салада қоғамдық-саяси қызмет
жасаудың өнерін игере біліп, әлеуметтік процестерге өз еңбегімен белсене
араласады. Журналистика – халықтық болып саналады. Өйткені, журналистика
– халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Қандай
мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға,
халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып,
халықтық позицияны ұстайды. Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат
құралдарының басты парызы – бұқараның санасын билеу, оларға уақыт
кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы
басқа толып жатқан сан-саладағы көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру
болуға тиіс. Осы сан-саладағы көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде
бұқаралық коммуникация құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға
ие болатын – интернет.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Интернеттің бірқатар коммуникация
мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа бұқаралық ақпарат
құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-журналистика дүниеге
келді. Ал соңғы кезде бүкіл әлемде азаматтық журналистика, блогтық
журналистика деген ұғымдар пайда болды. Азаматтық журналистика ол
интернетпен тығыз байланысты. Ғаламторда блог деген түсінік бұрыннан
бері қалыптасқан. Ал біздің елімізде ол жаңадан пайда болған құбылыс.
Азаматтық журналистиканың азаматтық қоғам дамуында салмақты орын алатынын
мамандар мойындайды. Көптеген елдерде азаматтар қоғамдық мәселелерді жаңа
медианың көмегімен шешіп жатады. Блогинг елдер арасындағы шекараны ғана
жоймай, сонымен бірге салалық журналистиканы дамытуға ат салысады.
Мысалы, тек қана экономикаға, фото өнеріне, аспаздыққа, ақпараттық
технологияларға, әдебиетке немесе спортқа арналған блогтар. Осылардың
ішіндегі бір тақырыпты таңдасаңыз материалдарды қызығып оқисыз, себебі
көп ретте автор жариялаған материалды өз еркімен жазған және толық
меңгерген. Нақты салада жазылған блог тандалған тақырыпқа сай барлық
жаңалықты жариялауға тырысады, өз тәжірибесімен, идеяларымен бөлісіп,
кеңес береді. Елімізде тәуелсіз журналистер блогшы ретінде өздерін
көрсете білсе, ақпараттық нарықты дамытуға мүмкіндік туатыны сөзсіз.
Осыған орай, тәуелсіз журналистер қызметіне жүгінетін БАҚ-тар да пайда
болады. Демек, қазақ журналистикасы интернет еркіндігі және пікірлердің
плюрализмі арқылы жаңа белестерден көрініп, алға қадам жасай алады.
Бұқарамен тығыз байланыста болған журналист ешқашан ұтылмайды, керісінше,
ақпарат көздерін күн сайын ұлғайта береді. Әр блогшы журналист болмаса
да, кез-келген журналист блогшы бола алады және кез-келген маман иесі
оқырман үшін маңызды ақпаратпен бөлісе алады. Қазақстандығы азаматтық
журналистиканың дамуына үлес қосу, қазақ блогинг жүйесін қалыптастыру
арқылы, ертең қазақ тілді интернет сайттарының санын да, сапасын да
араттыруға болады. Нақтырақ айтқанда, біздің қоғамда көкейкесті
мәселелердің бірі тіл проблемасын шешуге, мемлекеттік тілдің мәртебесін
көтеріп, дамуына үлес қосады.
Зерттеу нысаны. Қазақстандық және шетелдік блогтұғырнамалар,
қазақ блогшыларының блогтары, қазақстандағы интернет сайттар,
интернеттегі танымал әлеуметтік желілер, қазнеттегі қазақ тілі сегменті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қазақстандағы блогтық журналистиканың орны, қалыптасуы мен даму
жолдарын айқындап, қазақ тілді блог әлемі және журналист еңбегіне,
блогтардағы материалдардың тақырыптық ерекшеліктеріне талдау жасау.
Сондай-ақ азаматтық журналистика және кәсіби журналистиканың арасындағы
айырмашылтарды айқындау. Қазақстандағы азаматтық (блогтық)
журналистиканың деңгейін, қазақ блогосферасның жағдайын, оның
интернеттегі қазақ тілді сегментіне тигізетн пайдасын және жалпы блог
дегенміз не екенін зертеп, теориялық тұрғыдан анықтау.
Зертеудің ғылыми жаңалығы. Бұл бітіру жұмысында Қазақстандағы
азаматтық журналистиканың маңызы мен ерекшеліктері тұңғыш рет айтылады.
Ақпарат кеңістігіндегі еркін азаматтық журналистика дамуындағы үрдістер
тұңғыш рет ғылыми айналымға түсіріліп отыр. Интернеттегі қазақ тілінің
дамуына блогтардың әсер етуіне талдау жасалған. Қазақ блогшылардың
материалдарындағы тақырыптық ерекшеліктері талданып, кәсіби
журналистикамен салыстырмалы түрде алғаш рет баға беріледі. Сонымен
қатар Қазақстандағы азаматтық журналистиканың бүгінгі кескін-келбетіне
баға берілді.
Жұмыстың зерттеу әдістері
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне сай сипаттамалы, тарихи-
салыстырмалы, статистикалық есептеу, жаппай іріктеп алу, талдау тәсілдері
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы – Бітіру жұмысы кіріспеден,
2 тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
Бірінші тарауда алдымен интернеттің ақпарат кеңстігіндегі маңызы
талданады. Кейін блог ұғымына анықтама беріп, тарихына тоқталамыз.
Интернеттегі азаматтық журналистика деп қандай белгілерге сәйкес
есептеуге болатындығы қарастырылып, тиісінше азаматтық журналистиканың
ерекшеліктері талданады. Екінші тарауда Қазақстандағы азаматтық
журналистиканың қалыптасуы, бүгінгі келбеті және даму болашағына
тоқталамыз. Қазақстандағы азаматтық журналистиканың маңызын қазақ
блогшыларының жазбаларына талдау жасай отырып дәлелденеді.
I Азаматтық журналистиканың бүгінгі ақпараттық коммуникациядағы орны мен
маңызы
1.1 Интернеттегі ақпараттың маңыздылығы мен заманауи сипаты
Журналистика – халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін
қарастыратын сала. Қандай мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін
халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан
халықтың жағында болып, халықтық позициясын ұстайды.
Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы –
бұқараның санасын билеу, оларға уақыт кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты
түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы басқа толып жатқан сан-саладағы
көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру болуға тиіс. Осы сан-саладағы
көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде бұқаралық коммуникация
құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға ие болатын – интернет.
Интернет дегеніміз, – дейді осы сала мамандары, – компьютерлік
желілердің бүкіл әлемдік топтастырылымының кооперативтік басқару жүйесі
[4]. Әрине, мұндай терминдік сөйлем құрылымын ә дегеннен кез келгеннің
түсіне қоюы қиын. Ойды қарапайымдау етіп таратсақ, өз компьютерімен
біртұтас интернет желісіне қосылған адам әлемнің кез келген нүктесінде
тұрған келесі компьютерде сақтаулы тұрған ақпаратқа оңай қол жеткізе
алмақ. Бұл жүйеде ақпарат алмасу бірыңғай тәртіпке негізделген. Әрбір
пайдаланушы интернетке қол жеткізу үшін бірлескен желілердің бірінің
пайдаланушысы болса жеткілікті. Мемлекеттік, өңірлік, корпоративтік және
басқа да компьютерлік желілердің мұндай жиынтығы бір-бірімен түрлі
мәлімет тарату арналары арқылы байланыстырылған. Дәлірек айтсақ,
интернетке кіруде телефон байланысы немесе технология тілінде шлюз,
гейт деп аталып жүрген трансмұхиттық талшықты-оптикалық желілер мен
ғарыштық арналар пайдаланылады. Қызметтері дербес жүргізілетін мұндай
жүйелер арқылы бүкіл Жер шарын қамтитын біртұтас жаһандық желі құрылады.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, қазіргі таңда интернет әлемнің
барлық елдерін түгел қамтып, оның қызметін 500 миллионнан астам адам
пайдалануда. Бұл көрсеткіш ай сайын 7-10 пайызға өсіп отыр. Интернеттің
бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа
бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-
журналистика дүниеге келді. Оның дәстүрлі БАҚ-тан айырмашылығы бірден
байқалды. Ол – интернеттің ақпаратты тарату оперативтілігі мен
интерактивтілігі еді. Сондықтан көптеген елдердің ғалымдары жаңа
бұқаралық ақпарат құралын зерттеу нысаны ретінде таңдауда. Интернет-БАҚ-
тың алғашқы нұсқасы 1987 жылы АҚШ-та пайда болған. The San Jose Mercury
News газеті тұңғыш рет көпшілік қауымға электронды нұсқасын ұсынған
болатын. Қазіргі таңда АҚШ-тағы күнделікті басылымдардың таралымы жарты
жылда, 2009 жылғы қазан айынан бастап, 2010 жылғы наурыз айына дейінгі
аралықта 2,5%, ал апталық (жексенбілік) газеттердің таралымы 3,1%
азайған. Керісінше, онлайн БАҚ күннен-күнге қарқынды түрде даму үстінде.
Сауалнаманы Американың газет қауымдастығы (Newspaper Association of
America, NAA) 770 күнделікті, 610 апталық газеттер бойынша жүргізген
болатын. Қауымдастық мәліметтеріне сүйенсек, АҚШ-та газет сайттарын
пайдаланушылар аталмыш мерзім ішінде 56 миллионға жетіп, интернетке
кіретін адамдардың 37 пайызын құраған.[25]
Ал Қазақстанда әзірге 3 мыңға таяу интернет сайттары тіркеліп
үлгерді. Оның 20-25 пайызы БАҚ құралдарының меншігі болса, қалғаны – әр
түрлі бағытта. Оның ішінде банк те бар, сауда нүктелері де бар, ішінара
жекелеген адамдардың сайттары да кездеседі. Ал қазақ тіліндегі сайттар
кенжелеп дамып келе жатыр десек те, кей сәттері әжептәуір үміт күттіріп
қояды. [4]
Ақпараттық тәуелсіздіктің бір қыры - журналисттің еркін ақпарат
алуынан көрінеді және неғұрлым жан-жақты көздерді пайдаланып, әр түрлі
көзқарастарды салыстыра білген қаламгер ғана объективті тұжырым жасай
алады. Оған көмекші құралдар қатары газет-журналдар мен телерадиоарналар
ғана емес, Интернет пен қатар соңғы кезде жаңа тұрпаттағы мультимедия
өнімдерімен толықты. Ақпарат беруде телефон, ұялы байланыс, электрондық
почта, факс сенімді құралға айналды. Ал, Интернет өзінің он-лайн, яғни
нақты уақытпен байланысу режимімен оны жаңа сапалық деңгейге көтерді.
Интернеттің ақпараттық ортада төңкеріс жасауының себептері ретінде мына
факторлар қарастырылады:
1) супероперативтілік, ақпарат серверге орналастырылған сәттен
дүниежүзінің кез келген нүктесінде оқылады;
2) ақпараттың сан алуандығы, тақырыбы да, тереңдігі де, сапалығы да әр
түрлі мағлұматтар екендігі;
3) ақпаратты өзін іріктеп алатындығын;
4) он-лайн, яғни нақты уақытта сөйлесу, көру, ақпарат алмасу, не
пікірлесу мүмкіндігі;
5) мультимедиялық тасқын, яғни мәтін, сурет, бейне, саз бен дауыстың
бір мезгілде таралуы;
6) интерактивтілік;
7) аудиториясын зерттеуі мен рейтингі;
8) адресті ақпарат тарату мүмкіндігі;
9) өте қолайлы іздеу мен табу жүйесінің болуы және басқалар.
Интернет дәстүрлі ақпарат құралдарына жедел дерек алу мен
таратудың кең мүмкіндіктерін ашып қана қойған жоқ, сонымен бірге өзі де
жаңа ортаны құрады – желілік медиа дүниеге келді. Қазіргі уақытта біз
бұқаралық ақпарат құралдарының жаңа түрі – желілік медианың дүниеге
келгендігінің куәсі болып отырмыз, оның таралу аймағы дүниежүзілік
Интернет компьютерлік желісі болып табылады. Жыл сайын әлемдегі желілік
басылымдардың қатары өсіп келеді, олардың ішінде бұрыннан қалыптасқан
газет-журналдардың электронды нұсқаларымен бірге, қағаз жүзінде жарық
көрмейтін тек желіге ғана бейімделген мерзімді басылымдар бар.
Телевизиялық және радиостанцияларда Интернет беттерін ашып, Интернет
арқылы хабарларын таратуда, желілік ақпараттық және жарнама агенттіктері
пайда болуда, – дейді американдық Рэнди Рэддик, Эллииот Кинг. Батыста
интернет жүйесін бұқаралық ақпарат құралдары қатарына жатқызу немесе
жатқызбау жайлы еш мәселе көтерілмеген. Нақтырақ айтсақ, 1995-1996
жылдары қарапайым тұтынушыларға арналған алғашқы графикалық браузерлер
мен Windows-95 дүниеге келгеннен кейін интернет бірден БАҚ ретінде
мойындалды. Ақпарат жалпы аудиторияға бағытталуы тиіс. [25]
Интернеттің БАҚ деп танылуы заңдық тұрғыдан қарастырылмаған.
Заңгерлердің қателесуінің бірден-бір себебі интернет жүйесін толығымен
БАҚ деп түсінуінде болып отыр. Бұл тұста интернет жүйесі – БАҚ
функциясының талаптарына сай қызмет атқаратын түрлі құрылымдардың өмір
сүру ортасы. Заң жүзінде баспа өнімі БАҚ деп шығарылым жиілігіне, тұрақты
атауына, басылымның соңғы шыққан санына (текущий номер), тиражына,
таралым аймағына байланысты қаралады. Ал, интернетке мұндай талаптар
қойылуы мүмкін емес. Шығарылым жиілігі мен шыққан саны. Басылым жиілігін
анықтауға болады. Сайтта бұл анағұрлым күрделі болып келеді. Сайттағы
ақпарат толығымен жаңартылып отырмайды бұл заңдылық. Мәселен, арнайы
сайтқа мақалаларды жариялап отырады делік. Егер 10 мақала жариялап, жарты
жылдан соң тағы біреуін қосса, бұл жиілік болып табыла ма? Мақалалар
белгілі бір тұрақты уақытта емес, керісінше түрлі мерзімде жарияланса
немесе мақаладағы бір абзацты өзгертсе, бұны жиілік деп есептеуге бола
ма?
Басылым тиражы және таралу аймағы. Жүйеге енгізілген құжат тиражы
жалғыз экземплярда болғанменен де кез келген адам мекен-жайын білсе,
құжатқа қол жеткізе алады. Көпшілікке құжаттың мекен-жайы таралады.
Мұндай жағдайда құжат қанша адамға таралғанын санауға болар. Мәселен,
бүгін аталмыш құжатты 10 адам қарады. Бұны тираж деп санауға бола ма?
Апталық басылым, апталық тиражы мыңдаған, яғни нақты саны белгілі. Ал web-
беттердегі оқырмандар санын қалай анықтауға болады? Нақтырақ айтсақ, 10
оқырман бір-бірден сайт тұтынушысы болды ма, әлде бір адам 10 рет кірді
ме?
Жүйедегі сайттарды бірнеше түрге бөліп қарастыруға болады:
авторлық жобалар, рекреативті функцияны атқаратын сайттар, қызметтік
(электрондық пошталар) және анықтамалық бағыттағы (іздеу,
энциклопедиялар). Соңғы түрі – интернет-БАҚ. Интернет-БАҚ – аудиторияға
бағышталған қоғамдық көтеретін жүгі бар ақпаратты жариялап отыру
мақсатымен, тәулік бойы бірнеше рет жаңарып отыратын журналист еңбегінің
өнімі (жаңалықтар, мақалалар т.б.) болып табылатын ірі сайттар. Осындай
талаптарға жауап беретін сайттарды интернеттегі БАҚ деп қарастырылуы
тиіс. Кез келген сайт БАҚ деген ұғым қалыптастыруы әбден мүмкін. Ақпарат
құралының көмегімен таратып отырған ақпараттың мазмұнына қарамастан кез
келген ақпарат құралының (medium) аудиторияға әсер ету жолдары, өзіндік
артықшылықтары бар. Тарату арнасы таратып отырған хабар мен оның
қабылдануына көп ықпал етеді. Мәселен, телевидение мен газеттен бір
ақпаратты бір уақытта тараттық делік. Ақпаратты әр түрлі қабылдайды және
бұл ақпараттың өзіне тәуелді емес. Сондықтан интернеттің негізгі
ерекшеліктерін және оның интернет-журналистикаға әсерін қарастыру қажет.
Ақпарат аудитория үшін ағымдағы мәселелер, орын алып отырған құбылыстар,
процестер мен тенденцияларға түсініктеме берумен қатар, қоғамның
экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани-идеологиялық өміріне бағыт-бағдар
беретіндей қоғамдық пікір мен көзқарас тудыруы қажет. Осыдан интернет-
журналистика ұғымына былайша анықтама беруге болар: Интернет-журналистика
– қоғамдағы өзекті ақпараттарды жинау, сараптау және бұқаралық
коммуникация құралдарының бірі интернет арқылы мерзімді тарату болып
табылатын қоғамдық қызмет түрі.
Баспа станогын ойлап тапқанға дейін мәтіндер қолмен көшіріліп
отырды. Әрине, қателер жібермей көшіру де мүмкін емес еді. Түпнұсқадан
көшіру де біраз уақытты алды. Баспа станогын ойлап тапқан Гутенберг
матрица арқылы көшірмені жасауға кететін уақытты азайтты. Интернет – осы
жолдағы келесі қадам. Желі жадындағы ақпарат – мәтін емес ардайым мәтін
құрастыратын электронды пішіндегі матрица. Браузер жолындағы құжат –
сервердегі сұраным арқылы іздеген HTLM-құжаттың өзі емес, сіздің
браузеріңізге интернет арқылы жіберілген оның көшірмесі. Баспадан негізгі
артықшылығы осы қасиетіне байланысты. Өнімді көбейту, яғни тиражы
біріншіден, тұтынушының сұранымы арқылы жүзеге асады, екіншіден, жаңа
көшірмені тіркеуді қажет етпейді. Желідегі ақпараттар цифрлық пішінде
сақталғандықтан, байттардың жиынтығы мәтін, графика немесе дыбыс, бейне
түрінде көрініс таба алады. Осыған байланысты ақпараттарды өңдеуде
жеңілдік туады. Ғалым А.Сәрсенбаев қазақстандық БАҚ-та қалыптасқан
жағдайға талдау жасай келіп, ақпараттық нарықта үш субъект
қалыптасатындығын баса көрсетеді: оқырман – редакциялық ұжымдар – меншік
иелері (шығарушылар). Міне, осы үшеуінің арақатынасы біркелкі деп айту
қиын, плюрализм басым. Нарық заңдылығына сәйкес ол қатынастардың
тұрақтануы әр түрлі мерзімге созылуы мүмкін және ұдайы ұйып тұруы да
міндетті емес. Қазақстанның ақпараттық нарығында динамикалық үрдістер,
нарықтық құндылықтар берік орнықты. Осының өзі БАҚ-тың даму үстінде
екендігін көрсетеді. [6]
Қазақстанның БАҚ болашағы да әлемдік факторларға байланысты.
Керісінше, ашық саясат ол арақашықтықты жақындата түсті, кедергілерді
жойды. Сонымен бірге біздің бұқаралық ақпарат құралдары да өркениет
болашағы үшін жауапкершіліктен сырт қала алмайды. Яғни елімізде орын алып
отырған қиындықтарды тез жеңуге, экономиканы көтеруге, экологияны, басқа
да әлеуметтік проблемаларды шешуге, халықтың білімі мен мәдениетін
көтеруге, басқа да рухани сұраныстарын қанағаттандыруға, ғылыми-
техникалық жаңалықтарды өмірге енгізуге ықпал етіп, қоғамдық күш ретінде
жауапкершілікті өзіне алғанда БАҚ-тың да беделі өсіп, танымалдығы арта
түседі. Қазақстан нарығында шетелдік, соның ішінде ресейлік кез келген
басылымды алуға кедергі жоқ, оның сыртында радиотолқын, теледидар,
кабельдік және серіктік жүйе бар. Ал Интернеттік технологиялар тіпті де
революциялық өзгерістер әкелуде. Дүниежүзілік компьютерлік желі ақпарат
алмасудағы кедергілердің бәрін жойып, ашық кеңістік құрды. Қазақстанда
байланыс сапасының жүйесі қанағаттанғысыз әрі қымбат екеніне қарамастан
ересек қала тұрғындарының 9,5 пайызы Интернет жүйесінен хабардар.
Қазақстандық Интернет и Я журналында жарияланған мәліметтерге
қарағанда, 2001 жылдың мамырына дейін 394000 адам ең кемі Интернет әлемін
шарлап, танысқан. Интернеттің тұрақты аудиториясы 2000 жылғы қарашадағы
200,9 мыңнан 6 айдан кейін 300,9 мыңға өскен. Әсіресе, оны жиі
қолданатындардың өсу үрдісі қуантады. 6 айда аптасына 1 рет Интернетті
шарлайтындардың қатары 72 мыңнан 140,3 мыңға өскен, ал аптасына 3 сағатқа
дейін, болмаса күн сайын әлемдік желіні пайдадланушылар саны 30,3 мыңнана
60,7 мың адамға дейін ұлғайған. Бұл Қазақстандағы ересек қала
тұрғындарының 1,6 пайызын құрайды. [8]
2008 жылы Маусымның 24-iнде Алматыда Интернет-Альтернатива 2008
атты халықаралық конференция болып өттi. ТМД-да тұңғыш рет өткiзiлiп
отырған бұл конференцияның мақсаты – ақпараттық технологиялардың соңғы
жетiстiктерiнiң бiрi болып саналатын интернетке халықтың қолын жеткiзудiң
оңай жолдарын қарастыру, интернет жүйесiн жетiлдiру және осы салада жұмыс
атқарып жүрген үкiметтiк емес ұйымдар мен билiк арасындағы ашық диалогты
қолдау. Сондай-ақ, халықаралық деп үкiлеген конференцияға көбiне
мәскеулiк мамандар қатысты. Олар Ресейдегi интернет желiсiнiң тарауы
жайында сөз қозғай отырып, өз тәжiрибелерiмен бөлiстi.
Алғашқы секция жұмысы Мемлекет және интернет деп аталды. Бұл
секциядан ұққанымыз Қазақстандағы интернет жүйесi толығымен билiктiң
жұмса жұдырығында, ашса алақанында көрiнедi. Демек, бiздегi заңдық-
нормативтiк құжаттар бойынша, интернеттегi кез-келген жазба қатаң
қадағаланады. Яғни, жекелеген блогтар БАҚ ретiнде тiркелмесе де, оны
жүргiзушi әрбiр адам заңдық шеңберден шықпауы қажет. Егер, бұл шеңбердi
жазатайым аттайтын болса, елiмiздiң заңдары бойынша жауапқа тартылады
екен. Көптеген сарапшылар дәл бұған көз жұма қарауға болмайтындығын
айтады. Яғни, интернеттi пайдаланушылардың бiр бөлiгi — осы блоггерлер
екендiгiнде дау жоқ. Және олар қазақ тiлiндегi интернет кеңiстiктiң
дамуына зор үлес қосып келе жатқаны да белгiлi. Егер, ондағы әрбiр жазба
билiктiң цензурасына iлiгетiн болса, онсыз да қалт-құлт етiп отырған сөз
бостандығына тағы да сызат түстi дей берiңiз. Қазiргi есеп бойынша,
Қазақстанның интернет кеңiстiгiнде 4500-5000-дай сайт жұмыс iстейдi
екен.[9]
Ақпараттандыру және байланыс агенттiгiнiң төрағасының
орынбасары Ерлан Дүрмағамбетовтың айтуына қарағанда, олардың тек 2-5
пайызы ғана қазақ тiлiнде ақпарат таратады. Қазiр заң бойынша, үкiметте
жасалынып жатқан әрбiр мекеменiң сайтының мiндеттi түрде қазақша нұсқасы
болуға тиiс. Бiрақ, соған қарамастан, мемлекеттiк тiлдiң интернеттегi
үлес салмағы сын көтермейтiн халде.
Конференцияға Қазақтелеком АҚ-ның бас коммерциялық директоры
Асқар Есiркегенов, Ақпараттандыру және байланыс агенттiгi төрағасының
орынбасарлары Асқар Бишигаев пен Ерлан Дүрмағамбетовтар қатысты.
Бiздiңше, бұл адамдарды ресми билiктiң өкiлдерi ретiнде қабылдауға
болатын-сынды. Алайда, олардың арасында мемлекеттiк тiлдегi
сауалдарымызға жауап беруге ынта бiлдiргенi тек Ерлан Дүрмағамбетов мырза
ғана болды. Мәскеулiк әрiптестерiмiздiң бiрi абайсызда қазақ интернетi
деген тiркестi айтып қалып едi, залдағылар оны қазақстандық деп
түзеттi. Бiздегi проблеманың өзi осы. Қоғам әлi күнге дейiн қазақтық
құндылықтарға мойынсұнғысы келмейдi. Қазақстандық сөзiнiң соңында,
орыстiлдiлер деген тiркес жасырын тұратын сынды. Сол себептi де қазақ
этнонимiн өзге түгiлi, Қазақстанды уысынан шығарғысы келмей отырған
Ресейдiң өзi мойындап отырғанда, бiз оған әлi жатырқай қараймыз.
Сонымен, Қазақстан билiгi интернет аудиториясын кеңейтуге күш салып
жатқандығын танытуға тырысты. Қазiргi ресми есепке жүгiнсек, елдегi
халықтың тек 10-15%-ы ғана компьютерлiк сауаты бар және интернеттi
пайдалана алады екен. Ал, Асқар Бишигаев Ақпараттандыру және байланыс
агенттiгiнде Қазнет тұжырымдамасы жасалғандығын айтады.
— Осы тұжырымдама бойынша бағдарлама дайындап жатырмыз. Ол
2008-2011 жылдарға арналған. Басты мақсатымыз осы уақыт аралығында,
интернеттiң нормативтiк-құқықтық базасын жетiлдiру, — дейдi ол.
Ал Ерлан Дүрмағамбетов аталған агенттiкте 2006 жылдың қазан айында
бекiтiлген Ақпараттық теңсiздiктi төмендету деген бағдарлама бар
екендiгiн айтады. Оның басты мақсаты - халықтың интернеттегi сауаттылығын
арттыру. Осы бағдарлама бойынша, 2009 жылы жалпы халықтың 20%-ын
интернетпен қамтамасыз ету көзделген.
Демек, бiздегi интернет-сфераның дамуы тым баяу. Ал, ресейлiктер
бұл салада көш iлгерi кеткен екен. Gallup Russia медиа зерттеу
компаниясы директорының орынбасары Михаил Раибманның айтуына қарағанда,
Мәскеу тұрғындарының 60%-ы интернеттi пайдаланады екен, ал 100 мың және
одан көп тұрғыны бар қалаларда жүргiзiлген сауалнама қорытындысы бойынша,
жалпы Ресей халқының 40%-ы интернетпен етене жақын көрiнедi. Сол себептi
де жыл өткен сайын интернетте жарнама беретiн компаниялар саны көбейiп
келедi. Мәселен, Ресейдегi барлық жарнаманың 50%-ы телевизия арқылы
жүзеге асса, қазiр 2%-ы интернет арқылы берiлетiн көрiнедi. Ал 2012 жылғы
болжам бойынша, интернеттегi жарнаманың деңгейi 6%-ға өседi деп
есептелiнген. Тек былтырғы жылдың өзiнде Ресейде 29 миллион рубльдiң
жарнамасы интернет арқылы жүзеге асқан. [5] Ал, Қазақстанда интернет
жарнаманың 0%-дан көп аспай отырғандығын айтады сарапшылар. Сол секiлдi
Қазақстан халқының жалпы қанша пайызы интернет қызметiн пайдаланатындығы
да әлi анық емес екен. Оны конференцияға қатысушылардың әртүрлi сан-
цифрды көлденең тартуынан байқауға болады.
Сондай-ақ, Ресейде интернет-телевизияның да өзiндiк орны бар көрiнедi.
Вести телеарнасы директорының орынбасары Асқар Туғанбаев видео
хостингтердiң Ресей телеарнасында маңызды рөл атқаратындығын сөз еттi:
— 2006 жылы Ресейде видео-хостингтер маңызға ие бола бастады. Яғни,
әуесқойлар түсiрген видео-роликтерiн (видео камера, телефон тағы басқа
құралдармен түсiрген) интернетке қойып, жұртты қызықтыра бастады. Осы
кезде Ресейде rutobe.ru атты сайт өмiрге келдi. Мен осы сайттың баламасын
Қазақстанда да ашуға атсалыспақ ниеттемiн. Интернет телевизия болашақта
кәсiби телевизиямен де бәсекелестiкке түсетiн болады. Бiз Вести
телеарнасында арнайы видео-хостинг жаңалықтарын орнататын жоба
дайындадық. Егер, әуесқойлардың сюжетi бiздiң көңiлiмiзден шығып, теле
эфирден көрсетiлетiн болса, олар телеоператорлармен бiрдей деңгейде
қаламақы алады. Бұл видеохостингтердiң дамуына түрткi болып отыр, – дейдi
ол.
Қазақстанда қазақ тiлiнде видео-хостингтердi интернетке қою үрдiсi
ендi ғана қолға алына бастаған екен. Аллажар қоғамдық бiрлестiгiнiң
төрағасы Б. Бөтеев Қазақ интернетi әлеуметтiк жобасының негiзiнде жұмыс
iстеп жатқан Қазақ интернет газетiнде бейне-роликтердi ойнатуға
мүмкiндiктер жасап жатқанын айтады. Бұл – тек талпыныс ғана.
Конференция жұмысының соңына қарай, Қазақ тiлi интернетте атты
секция жұмыс iстедi. Секцияда екi мәселе сөз болды. Бiрi – билiктiң қазақ
тiлiн интернетке енгiзуде жасап жатқан қадамдары жайында, екiншiсiнде
қарапайым халықтың қазақтiлдi интернетке қосып жатқан үлесi талқыланды.
Мәдениет және ақпарат министрлiгi Тiл комитетiнiң тапсырмасымен
til.gov.kz атты мемлекеттiк тiлдiң порталы жайында әңгiмелеген
Ақпараттандыру академиясының академигi, Бимаш компаниясының бас
директоры Еркiн Сүлейменов бұл порталдың мемлекеттiк тiлдiң интернетте
дамуына қосатын үлесi жайында айтты. Оның айтуынша, аталған сайт 2007
жылы Тiл комитетiнiң тапсыруымен жасалған. 1 миллиард теңге жұмсалған
екен. [18]
Аталған сайттағы ең көңiлге қонымдысы – қазақ – орыс – ағылшын
тiлдерiнiң сөздiгi жасалғандығы. Онда тiптi мәтiндi аударуға болады екен.
Демек, интернеттегi қазақ тiлiнiң қолданысын кеңейтуге Тiл комитетi
тарапынан жасалған шаруа осы. Ал, төменнен жасалып жатқан шара туралы
Жас қазақ газетiнiң жауапты хатшысы, Neweurasia.net блогының қазақ
тiлдегi нұсқасының модераторы Асхат Еркiмбай қазақ блогшыларының осы
салада iстеп жатқан iстерi жайында әңгiмеледi. Ең алдымен қазақ
блогшылары бiрлесiп wordpress. com платформасын қазақша аударған.
Демек, онда өз блогын бастағысы келетiн кез-келген адамға қазақ тiлiнде
нұсқаулар бар. Және бұл қадамдардың барлығы өздерiнiң бастамасымен,
ешкiмнiң нұсқауынсыз жүзеге асып жатыр. Қазiр қазақ тiлiнде
Massagan.com порталы аса жоғары сұранысқа ие болды. Сондай-ақ,
qazaq.kz және tanym.kz блогтары да бiршама қолдауға ие болып келедi.
Алайда, қазақ тiлiнде қоғамдық-саяси интернет газет әлi өмiрге келген
жоқ. Қазiр қазақ тiлiнде 100-ден астам блог бар екен. Олардың көпшiлiгi
ұлттық мәселелердi сөз етуге арналған.
Қазақстанда мемлекеттік тілдегі ақпараттық технология тілін
қалыптастыру үшін жан-жақты қарастырылған, интернет жүйесі арқылы кез-
келген адам қолдана алатын желілік жоба қажет. Бұл пікірді Астанада өткен
мемлекеттік тілдегі ақпараттық технология терминдерін дамыту
тақырыбындағы дөңгелек үстел отырысында ҚР Парламенті Мәжілісінің
депутаты Қайрат Сәдуақасов та қолдаған болатын. Ақпарат кеңістігіндегі,
жаңа технологиялардағы қазақ тілінің дамуына кедергі болып отырған
мәселелердің бірі - қазақ қарпінің қолданылуы екендігіне тоқталған
депутат: Қазақ қаріптері қазір Майкрософт компаниясы шығарған қазақ
тілді интерфейс арқылы қолданылып келеді. Алайда ол әлемдік деңгейде
жүйелі қолданысқа енген жоқ. Барлық жерде қазақ қарпімен жазылған
мәтіндердің ашыла бермейтіні мәлім. Сондықтан, осы мәселені кешенді түрде
шешу қажет, - деді.Қазақстан-2030 Стратегиясында ұзақ мерзімді
басымдықтардың бірі ретінде байланыс инфрақұрылымын дамыту, оның ішінде
ақпараттық технологиялардың икемділігін арттыру бағыттары белгіленгені
мәлім. Қарыштап дамып келе жатқан ақпараттық технология саласы күн сайын
тың жаңалықтармен үздіксіз толығуда. Оның үстіне жаһандану үрдісі ағылшын
тілінің қоғамға терең орнығуына ықпал етіп келеді. Ал оны қазақшаландыру
уақыт көшіне ілісе алмай келеді. Мұның басты себептерінің бірі –
мемлекеттік тілде ақпараттық терминологиялық базаны қалыптастырудағы
артта қалушылық екені айқын. Мемлекеттік тілдің ақпараттық технология
саласына, интернет иірімдеріне дендеп еніп, жеткілікті деңгейде орныға
алмай отырғандығының себебі - қоғам іс жүзінде интернет желісі арқылы
қазақ тілінде ақпарат алуға құлықты емес. Қазақ тілі мемлекеттік тіл
ретінде заңдық тұрғыда жарияланғанымен, қарым-қатынас құралы орыс тілі
болып отыр. Ал қазақстандықтардың басым көпшілігі орыс тілін меңгерген,
жақсы түсінеді, сондықтан да қазақ тілді ВЭБ ресурстарға зәрулік туындай
қоймайды. Мұндайда тығырықтан шығаратын жолдың бірі - ғаламтор жүйесінің
ауылдық аймақтарда, ел ішінде қолданылу аясын кеңейту. Өйткені қазақ
тілінде ақпарат алуға ең мүдделі аудитория – қазақтар ғана.
Қазақ тіліндегі сайттар арқылы кез-келген ақпаратты алу үшін қазақ
тілінде ақпараттық қор жасалуы тиіс. Бұл қорға мемлекеттік тілінде
шығарылатын баспа өнімдерінің, ақпарат құралдарының, ресми мәліметтердің,
жалпы жұрт қажетсінетін ақпараттың егізіліп отырылуы тиіс. Сонда ғана
интернет жүйесінде қазақ тілінің өз сегменті қалыптасады. Интернет
жүйесінің дамуын тежеп отырған себептердің бірі - ғаламтор жобаларын
заңнамалық тұрғыдан қолдаудың жоқтығы. ВЭБ сайттың жалғыз анықтамасы БАҚ
туралы заңда көрсетілгенімен, толыққанды емес. Сол себептен қандай да бір
желілік ресурсты сатып алу тек келісім арқылы жүреді.
Журналистің интернеттен алған ақпараты бәрібір адам миында
жинақталған базалық дәстүрлі ақпаратты алмастыра алмайды. Базалық
дәстүрлі ақпарат дегеніміз – адамға ген арқылы берілген, бабалардың
қанымен дарыған, сәби күнінен құлағына сіңген, өскен ортасынан алынған
ақпараттар. Оған кітаптан оқылып-тоқылған, мектепте мұғалімнен,
университетте оқытушыдан алған академиялық ақпарат қосылады. Интернет —
мәлімет алудың үшінші бұлағы. Адамның қабілет-қарымының айқындалуына,
жаратылысынан бір нәрсеге бейімделуіне базалық дәстүрлі ақпараттың әсері
аз болмайды. Базалық ақпаратты мол алған адам академиялық ақпаратты да,
интернет мәліметтерін де дұрыс қорытады. Ал олай болмаған жағдайда, бар
жиған-тергеніңді интернет жұтып қояды, – деген филология ғылымының
докторы, профессор Бауыржан Омарұлының сөзімен келіспеу мүмкін емес.
Дегенмен, статистикалық мәліметтер бойынша интернет көмегіне жүгінетін
қазақстандықтардың саны күннен-күнге артуда. Қазақтілді пайдаланушылар
өзге тілдегі ақпараттардың жетегінде кетпес үшін қазақтілді БАҚ-тың
электронды нұсқасы, қазақтілді интернет-БАҚ-тың саны мен сапасын арттыру
заман талабы болып табылады деген қорытындыға келдік.
1.2 Блогтық журналистиканың ерекшеліктері мен шығармашылық белгілері
Қоғамдық пікір қалыптастыруда пәрменді құралға айналған жаңа
медианың ықпалы артып барады. Соңғы кезде бүкіл әлемде азаматтық
журналистика, блогтық журналистика деген ұғымдар пайда болды.
Азаматтық журналистика ол интернетпен тығыз байланысты. Ғаламторда блог
деген түсінік бұрыннан бері қалыптасқан. Ал біздің елімізде ол жаңадан
ашылып келе жатқан дүние. Бұқаралық ақпарат құралдары өмірдегі тың әрі
өткір мәселелерді көтеріп, халықтың ойларын, ұсыныстарын ортаға салатын,
әртүрлі көзқарастардың көрініс табатын, нағыз плюрализмнің мінберіне
айналатын болса, масс-медиа жүйесі өз тұтынушылары үшін жаңа мүмкіндік
жасау тиіс. Оқырман, тыңдарман, көрермен қауымды БАҚ-пен тығыз байланыста
ұстап, оларды медиа ісіне тарту, шығармашылыққа, ақпарат жинауға
қарапайым тұрғындардың араласуын және күнделікті тіршілік түйткілдерінің,
әлеуметік проблемалардың басты тақырыпқа айналуы азаматтық журналистика
құбылысын туындатады. Әлемтордағы ашық энциклопедия Википедияға
сүйінсек, Азаматтық журналистика - ақпарат жинауда, есеп беруде,
сараптама жасауда және жаңалық таратуда белсенді рөл атқарады. Азаматтық
журналистика – БАҚ арқылы ақпарат тарату үздіксіз процесін қарқынды етуге
көмектеседі. 2003 жылы Online Journalism Review атты мақалада Джей Ди
Лассика азаматық журналистикадағы БАҚты осылайша сараптайды:
1) аудиторияның қатысуы(мысалы, интернеттегі мақалаға қосылған оқырманның
пікірі, вебкүнделіктер, мобильді телефондардағы камераға түсірілген
бейне, аудио файлдар, жергілікті тұрғындардың жаңалықтары);
2) тәуелсіз жаңалықтар мен ақпараттық сайттар;
3) жаңалық жариялайтын сайттардың интернет пайдаланушыларды ақпарат
жинауға қатыстыру;
4) жеке сайттар;
Осыдан біз сайтта, әлеуметтік жүйенің жеке бетінде немесе блогта
видео, аудио, мәтін өнімдерді орнатып, басқалардың осыны жүктеп алуға
немесе өзінікін қосуға мүмкіндігі жасалынатынын көреміз. Ал ақпараттық
технологиялар маманы, журналист, әрі блогшы Дэн Гиллмор бүгінгі азаматтық
журналистиканың көшбасшысы деп айтуға болады. Ол коммерциялық емес
Азаматтық БАҚ Орталығын құрған және өзінің Біз- медиа атты кітабында:
Азаматтық журналистика-бұл адамзат үшін адамдармен жасалынған
журналистика деп жазады. Нью-Йорктағы Университеттің журналистикадан
оқытушы маман Джэй Роузеннің айтуынша: Азаматтық журналистер – бұл біз
бұрын аудитория деп атаған адамдар, бұл жерде автор бүгінгі блогтарға
баға берді деп айтуға болады, себебі блогшылар өзі қызықтайтын немесе
зерттейтін салада материал жариялайды. Интернеттегі жаңалықтар
телеарналардан және радиодан да жедел ақпарат жариялайтын болды. Бүгінгі
ақпараттық қоғамда азаматтық журналистиканың кең қанат жаюын мамандар
технологияның қарқынды дамуымен байланыстырады. Адамдардың қолында дәл
қазіргідей көп техника құралдары болған емес. Телефон, фотоаппарат,
видеокамера және диктафон сияқты техника құралдары кез келген адамның
қолында табылады. Сол арқылы қол жетімді техника құралдарымен түсірілген,
жазылған контент көлемі күннен-күнге көбейіп келеді. Әр адам ақпарат
жасаушы бола алады. Азаматтық журналистика дамуының басты себебі де осы.
Түсіріліген, жиналған ақпараттарды қарапайым халық өздерінің жеке
интернет сайтында немесе жеке блогында жариялайды. Әрине қазіргі кезде
түрлі блог қызметтер арқылы ақпарат таратату қиын емес. Кез-келген тұлға
ақапарат таратушы да, жасаушы да бола алады. Бұл жердегі басты мәселе
ақпараттың маңыздылығында болып тұр. Егер блог арқылы берілетін ақпарат
қоғамға шын мәнінде керекті және маңызды болса ғана ол азаматтық
журналистика бола алады. Блог– бір адам жаза алатын онлайндық күнделік
ретінде де, жалпы редакторлар командасымен ұйымдастырылатын вебсайт та
бола алады. Көп блогтар бір адаммен жазылады және бұндай блогтардың
оқырманы-автордың туыстары мен достары болуы мүмкін. Басқалары баспасөз
басылымдары сияқты үлкен аудиторияға бағытталып, жаңалық, сараптамалық
мақалаларды қамтиды. Кейбір блогтар аз оқылса,кейбіреулердің күніне
жүздегендеген, мыңдаған кірушісі болады. Блогтар әртүрлі пішін мен
көлемде болғанымен, мынадай ұқсастықтарға ие:
-Хронологиялық кері тәртібі, яғни соңғы хабарламалар беттің үстінде
орналасады
-Бұрынғы хабарламалармен танысу үшін архивтердың болуы;
-Комментарий қалдыру үшін оқырмандарға арналаған секция;
-Басқа сайттарға сілтемелер(blogroll-сілтеме тізімі)
-Блогқа жазылу үшін ақпараттың синдикациясы;[8]
Блогтардың мазмұны алуан түрлі. Көп блогтар жеке басқа байланысты
ақпаратпен қамтылса, енді біреулері жаңалықтарға сараптама жасайды, саяси
мәселелерге немесе адамдарды қызықтыратын тақырыптарға арналады. Көп
блогтар бұл категорияның біреуіне де жатпайды. Егер блогтарға жалпы
мінездеме беретін болсақ, олардың жеке адамның пікірін білдіріп, автордың
көңіл-күйіне тікелей байланысты екенін байқаймыз, материалдың тақырыбы
мен мазмұнының құбылмалы болуы да осыдан. Веблогтар негізінде жеке
вебсайт түрінде болып келеді және жиі жаңартылып, дискуссия мен әсер
ету мүмкіндіктеріне ие. Әр блогтың алғашқы веб-беті газет немесе
журналдыкіндей әдетте мұқабадан басталмайды. Мерзімді баспасөздің
мұқабасы ең өзекті материалдардың аңдатпасы болса, блогтың алғашқы беті
мәтіннен, аудио, видео немесе суреттерге қатысты түсіндірмелерден
құралады. Блог бетін толтыратын ақпарат қандай формада жарияланатының
білу үшін блогтың мазмұнына, дәлірек айтсақ, контентіне назар аудару
қажет. Конте́нт (ағылшын тілінде content) – кез келген хабарламалық
маңыздылығы бар ақпарат ресурсын (мысалы, вебсайтты) толтыратын мазмұн.
Бұған мәтін, графика, мультимедиа жатады. Ақпараттық технологиялар
саласында бұл терминді вебсайттың мәтіндік мазмұны ретінде көп қолданады.
Блогтың өзін бос кеңістік немесе газеттің таза беті ретінде қарастырсақ,
контент – бұл мақала, заметка, репортаж, фотосуреттер мен сұхбаттар. Егер
блогта тек қана бейне файлдардан құралған хабарлар жарияланса, оның
негізгі контенті видео, фото, сурет. Веблогтар аудиохабарлар ретінде де
көптеп кездеседі. Осы тұста Подкастинг жайында айтып кетсек, ағылшын
тілінде Podcasting iPod жəне broadcasting (хабар тарату) сөзінің
қысқартылған түрі, блогта аудио жəне бейне материалдарды, сонымен қатар
сандық плейерлерді орналастыру арқылы хабарларды дайындау. Осылайша жеке
бетке радио хабарларға ұқсас аудиофайлдар контенті де блогшылар үшін өте
маңызды. Қарап отырсақ, қазіргі әлемтордағы контент дәстүрлі БАҚтың
барлық түрлерін электрондық нұсқада ұсынады. Баспасөз, радио,
телевизияның өңімдері бір блогта көрініс табады және осылардың бәріне бір
адам жауап бере алады. Блогтардың көпфункцияналдығы контентті қызықты,
тартымды, әрі жүргізуге ыңғайлы жасайды. Ендігі кезекте контенттің
тақырыбы, яғни блогтағы жазбалар, видео мен аудио файлдар не жайында
екенің талқылайтын болсақ, біріншіден блогшылар жекебет жүргізген кезде
алдына қандай мақсат қояды және оқырмандарға қандай ақпарат жеткізуге
тырысатының анықтау керек, осыдан біз контент неден құрылатыныңа көз
жеткіземіз. Мәтіндік блогтар – блогосферада ең көп таралған, ондағы
жазбалар маңызды немесе ешкімге қажет емес, қысқа, не ұзақ болуы мүмкін.
Оларды мектеп мұғалімі, танымал футболшы мен ғылым докторлары жүргізеді
және блогты қандай ақпаратпен толтыратыны – әр блогшының жеке шаруасы.
Ал билік басындағы адамдардың блогтары қандай және не жайында? Мысалы,
президенттердің Интернет-күнделіктері блогосферада жаңа бағыт. Бұндай
блогтардың негізгі идеясы – халыққа жақын болу. Иран президенті Махмуд
Ахмади өзінің Mahmoud Ahmadinejad`s Personal Memos атты блогын 2006
жылы ашқан. Бұл интернет-күнделік 4 тілде жүргізіледі. Блог жазбалардың
біреуі бірінші жақтан жазылған автобиографиядан құрылған. Trip Notes
from the Middle East — атты блог Ақ Үйдің әлемтордағы жеке беті. Блогтың
пайда болуы 2008-жылдың басында Джордж Буш пен оның әкімшілігі Таяу
Шығысқа (Израиль, Палестина автономиясы, Кувейт, Бахрейн, БАЭ,
СаудовАравиясы және Египет) сапарымен сабақтасады. Блогты жүргізе
бастаған Ақ үйдің баспасөз хатшысы Дана Перино және президент кеңесшісі
Эдвард Глиспен. Блогта оқырманның пікірлері де жарияланатын, бірақ
олардың саны тым көп болғандықтан, ішінен сұрыпталаған. 16-қаңтарда
президент сапары аяқталып, блог жұмысын тоқтатты. Бірақ АҚШ үкіметі
келешекте де осындай шараларды интернетте жалғастырады деген болжам
жасауға болады. Видео-блогтың иесі Германия канцлері Ангела Меркель –
ФРГдағы канцлерлердің ішінде алғаш блогшы. Өзінің веб-сайтында А.
Маркельвидео-подкастинг айдарын енгізіп, 2006 жылдың 8 маусымынан
бастап, саясаттағы өзекті тақырыпқа арналған видео жарияланымдар ұсынады.
Бұл қадамымен консервативті саясаткер блог-қоғамдасытығын таң қалдырып,
жеке бетінің статистикасын ашық көрсетеді. Бірінші видеофайлды 55 мың
адам жүктеп алды. Айта кететін бір жайт, Ангела видео-подкасттарды
жариялаудан тұңғыш блогшы. Кейін оппозициядағылар да солшылар
фракцияның сайтында тура осындай айдар енгізді. Сынға қарамастан видео-
подкасттар саяси күресте басқа блог түрлері сияқты маңызды құрал болып
қалмақ. Германияның таңымал саясаткері Ансгар Церфас Welt am Sonntag
газетіне берген сұхбатында: Видео-подкаст арқылы саясаткер дауыс
берушінің назарын тікелей аударта алады, – деп баға беріп,
бундесканцлердің виртуалды эфирде жасаған қадамы өте прогрессивті, әрі
батыл екенің айтып өтті. Телеэфирдің уақытын бөліп, саяси дебаттардың
сайлау алды кампаниялар үшін қаншалықты маңызды екені белгілі, блог
арқылы үгіт-насихат жүргізу, бриффинг жасау немесе дауыс берушілердің
сұрақтарына жауап беру сияқты шараларды жүзеге асырудың жаңа мүмкіндігі
видео-блогтың еншісінде. [13] Мәтінді блогтар фото арқылы дәлелді, шыншыл
көрінсе, кейбір жаңалықты видео арқылы жариялаған ыңғайлы екенің тағы
ұмытуға болмайды. Мысалы, өрт, жарылыс, табиғи апаттарды камераға
түсіріп, блогқа орнатсаңыз, оған 2-3 жол коментарий беріп, көп сөзділікке
салынудың қажеті жоқ. Кейбір оқиғалар, соның ішінде әсіресе апаттар,
видео материал түрінде жарияланса, заметка немесе аудио-репортаждан гөрі
нәтижелі болады. Блогта аудио файлдарды жариялау үрдісі де блогшылар
арасында жақсы дамыған. Блогшы қызықтайтын тақырыпта сұхбат жүргізу
немесе дайын сценарий арқылы белгіленген тақырыпты талқылау подкасттарда
көп кездеседі. Ресейдің подкаст директориясы подкастерлер үшін тегін
аудио хостинг ұсынады. [14] http:rpod.ru адресінде орналасқан Ресей
подкаст директориясында аудио-хабар жазам деген кез келген адам өз
подкастын орната алады. Ең көп тыңдалған 20 подкаст сайттың алғашқы
бетінде жарияланады, тыңдармандар оларға пікір жазып, дауыс бере алады.
Барлық подкасттар бірнеше салаға бөлінген: кітаптар, кино, әңгіме, ән,
бизнесс, қаржы, медицина, күнделік, компьютер, ақпараттық технологиялар,
ойындар,мәдениет, сән, дін, спорт, философия, т.б.. Подкастерлердің
болашақ хабар тақырыбына тыңдарман тікелей әсер етеді, мысалы, пікір
қалдыру терезесінде авторға сұрақ қойып, ұсыныс жасау арқылы.
Басында блог жай ғана уақыт өткізудің немесе әуестенушіліктің бір
түрі болса, уақыт өте келе БАҚтың жаңа түріне, саяси факторға, ал кейін
маркетинг пен PR дың жаңа құралына айналды. Ал енді блогтың пайда болу,
қалыптасу тарихына толсақ. Washington Profile газетінің мәліметі
бойынша Тимоти Бернерс-Лидің (Timothy Berners-Lee ─ғаламторды ойлап
тапқан адам) жеке беті ең алғашқы блог болып саналады. Ол 1992 жылдан
бастап жеке бетіне жаңлықтарды жариялаған. Ал басқа мақпараткөздеріне
сүйенетін болсақ Жаңа кезеңнің бастауы деп 1994 жылы Студент Джастин
Холл\Justin Hall алғаш интернетте күнделік жүргізе бастады. Кейде блогтың
алғашқы иесі танымал программист Дэйва Вайнера\Dave Winer болған деп
айтады. [16]
17 желтоқсан 1997 жыл. Терминнің дүниеге келуі. Джорн Бэргер\Jorn Barger
Robot Wisdom атты интернет-күнделіктің иесі, әрі редакторы, weblog
сөзін алғаш рет қолданды. Logging the web (“торда күнделік жүргіземін”
деп аударуға болады) – осылайша баяндауыш бастауышқа айналды.
Сәуір-мамыр 1999 жыл. Тіл реформасы. Питер Мерхольц\Peter Merholz
Peterme блогының иесі, weblog сөзін екіге бөлді – we blog (біз күнделік
жүргіземіз деп аударуға болады). Blog сөзінің негізінде жаңа баянадауыш
пайда болды – to blog.
Тамыз 1999 жыл. Революцияның басталуы. Сан-Францискодағы Pyra Labs атты
кішкентай компания Blogger порталын ашты. Бұл алғашқы тегін, қарапайым
құрал болды және ол блогосфераның дамуының баспалдағы еді.
Желтоқсан 1999 жыл. Расти Фостер\Rusty Foster (Pyra Labs компаниясы)
Scoop бағдарламалық қамтамасыз етуді жасады және ол Kuro5hin сайтында
қолданылды. Енді пайдаланушылар пікірлерді модерациядан өткізе алды. Бұл
сайт техника мен мәдениет мәселелерін талқылады.
Қараша 2000 жыл. Блогтардың саясаттандырылуы. Тәуелсіз журналист Джош
Маршалл\Josh Marshall TalkingPointsMemo атты блог ашты, бұнда “флорида
дағдарысы“ талқыланды – АҚШтың Флорида штатындағы дауыс беру кезіндегі
дауыстардың саны қалай саналды және т.с.с. даулы мәселелер.
Қыркүйек 2001 жыл. Блогшылар алғаш рет үлкен БАҚ үшін маңызды ақпарат
көзіне айналды. Нью-Йорктағы интернет-күнделік авторлары 2001 жылдың 11
қыркүйегінде болған терракт жайлы оқиға орнынан репортаж жүргізді, фото
орнатып, куәгерлерден ақпарат жинады. Енді блогтарға деген көзқарас күрт
өзгерді. Америка университеттерінің журналистика факультеттерінде
блогингті феномен ретінде зерттей бастады. (Әзірге осы, жалғасы бар:)
2002 жыл. Ең алғашқы үлкен саяси жанжалдың өзі блогшылардың қатысуымен
болған деген пікір бар. АҚШ Сенатының құрметті мүшесі Стром Турмонд\Strom
Thurmond ұлықтау кезінде сенат көпшілігінің көшбасшысы Трент Лотт\Trent
Lott Турмонд сайлаудан өтпей қалатын болса, АҚШ ең күшті ел болушы еді
деп жария етті. Турмонд 1948 жылы АҚШтың ең жоғарғы постқа үміткер еді.
Осыны естіген журналистердің көбісі бұл ақпаратты жариялаған жоқ, тек
қана бұндай шараларды телетрансляциялайтын C-SPAN телеарнасы және
блогшылар болған оқиғаны детальды түрде жеткізе білген. Ақыры Трент Лотт
сенат азшылықтың көшбасшылығы қызметінен кетті. Алғашқы блогтық соғыс
америка әскерінің Иракқа кіруімен сипатталады. Әскери қызметкердегілер өз
күнделіктерінде соғыстағы әрекеттерді суреттеп отыратын. Тура осындай
блогтарды Ирак әскері де жазып отыратын(солардың ішінде ең танымал Salam
Paks блогы болған). Қараша. Танымал Интернет – кәсіпкер Дэвид Сифри\David
Sifry блогтардың алғаш іздеу машинасы Technorati-ді құруы. (жалғасы
бар)
2003 жыл. Оксфордтық ағылшын тілі сөздігі\Oxford English Dictionary
алғаш рет weblog, webloging (блог құру процессі) және weblogger (блог
жүргізуші адам) сөздерін қосты.AOL ірі порталы ( интернет-провайдер)алғаш
рет әр қолданушы үшін интернетте ақысыз жеке күнделік ашуға мүмкіндік
берді. [11]
Блогтар саясатқа кіріп кетті. АҚШ президенттіке үміткер Говард
Дин\Howard Dean блог ашып, сайлау мәселелерін жариялай бастады. Блог аты
– Dean Call To Action, кейін Blog To America болды. Американың көп
саясаткерлері блог және блогшылар арқылы насихат жүргізіп, сайлау
кампанияларына қаржы жинай бастады.
2004 жыл. Блогтармен медиалық компаниялар айналыса бастады. Gawker Media
компаниясы Wonkette блогын құрды, онда Вашингтондық билік қабырғасында
болып жатқан алып қашпа әңгімелер жарияланатын. Дәстүрлі бұқаралық
ақпарат құралдары блогтарға шолу жасай бастады және танымал блогшыларды
сырт көз, пікір айтушы, сарапшы ретінде шақыра бастады. Дәстүрлі БАҚ және
блог арасындағы алғашқы шиеленіс. CBS телекомпаниясы эфирге президент
Джордж Бушты\George Bush қаралайтын мұрағат құжаттарын жіберген еді. Бұл
бағдарлама сайлау кампаниясы болып жатқан кезде шығарылды. Бушты
жақтайтын блогшылар CBSтің құжаттары шынайы емес екенін дәлелдеп шықты.
Ал CBS кешірім сұрады. АҚШтың ірі Демокртаиялық және Республикалық
партиялары өзінің партиялық съездерінде БАҚ өкілі ретінде бірнеше
блогшыны тіркеуден (аккредетациядан) өткізді. Үлкен пәрменділігі бар
Foreign Policy журналы бірнеше жүргізуші, саяси сараптамашы, журналистер
арасында сауалнама жүргізіп, олардың көбісі жеке интернет – журналға
тұрақты кіреді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
Мерізімді баспасөз кафедрасы
Бітіру жұмысы
Қазақстандағы азаматтық журналистика ерекшеліктері
Орындаған 4-курс студенті __________________ Мадина Омарқұлова
Ғылыми жетекші __________________ Аязби Бейсенқұлов,
Филология.ғ.к, доцент
Норма бақылаушы __________________ Мәриям Майлықұтова,
аға оқытушы
Мерзімді баспасөз кафедрасы __________________ Ш.Ы. Нұрғожина
меңгерушісінің рұқсатымен филол.
ғ. д, профессор
қорғауға жіберілді
Алматы, 2010
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I ТАРАУ Азаматтық журналистиканың бүгінгі ақпараттық коммуникациядағы
орны мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Интернеттегі ақпараттың маңыздылығы мен заманауи
сипаты ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Блогтық журналистиканың ерекшеліктері мен шығармашылық
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
II ТАРАУ Қазақстандағы блог әлемі және журналист еңбегінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.1 Қазақстандағы азаматтық журналистика және оның
қалыптасуы ... ... ... ... ..28
2.2 Қазақ тілді блог әлемі: ізденістер және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
СІЛТЕМЕЛЕР
КӨРСЕТКІШІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОСЫМША
МАТЕРИАЛ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Журналистика ─қоғамдық сананы қозғаушы күш. Журналистика – өмір
айнасы. Ол өмірді сипаттап қана қоймай, онда болып жатқан іс-әрекеттер
жөнінде ой тастайды, қоғамға жол сілтейді, бағыт-бағдар алуға көмек
етеді. Осылайша журналистика маңызды қоғамдық-саяси рөл атқарып,
жұртшылыққа әлеуметтік белсенділік туғызып, шындықты ашып береді.
Журналистік қызмет халықтың керегіне жауап беріп, әлеуметтік дамудың
жолдарын жариялап отырады. Журналист бұл салада қоғамдық-саяси қызмет
жасаудың өнерін игере біліп, әлеуметтік процестерге өз еңбегімен белсене
араласады. Журналистика – халықтық болып саналады. Өйткені, журналистика
– халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін қарастыратын сала. Қандай
мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін халықтық тұрғыда қозғауға,
халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан халықтың жағында болып,
халықтық позицияны ұстайды. Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат
құралдарының басты парызы – бұқараның санасын билеу, оларға уақыт
кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы
басқа толып жатқан сан-саладағы көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру
болуға тиіс. Осы сан-саладағы көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде
бұқаралық коммуникация құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға
ие болатын – интернет.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Интернеттің бірқатар коммуникация
мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа бұқаралық ақпарат
құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-журналистика дүниеге
келді. Ал соңғы кезде бүкіл әлемде азаматтық журналистика, блогтық
журналистика деген ұғымдар пайда болды. Азаматтық журналистика ол
интернетпен тығыз байланысты. Ғаламторда блог деген түсінік бұрыннан
бері қалыптасқан. Ал біздің елімізде ол жаңадан пайда болған құбылыс.
Азаматтық журналистиканың азаматтық қоғам дамуында салмақты орын алатынын
мамандар мойындайды. Көптеген елдерде азаматтар қоғамдық мәселелерді жаңа
медианың көмегімен шешіп жатады. Блогинг елдер арасындағы шекараны ғана
жоймай, сонымен бірге салалық журналистиканы дамытуға ат салысады.
Мысалы, тек қана экономикаға, фото өнеріне, аспаздыққа, ақпараттық
технологияларға, әдебиетке немесе спортқа арналған блогтар. Осылардың
ішіндегі бір тақырыпты таңдасаңыз материалдарды қызығып оқисыз, себебі
көп ретте автор жариялаған материалды өз еркімен жазған және толық
меңгерген. Нақты салада жазылған блог тандалған тақырыпқа сай барлық
жаңалықты жариялауға тырысады, өз тәжірибесімен, идеяларымен бөлісіп,
кеңес береді. Елімізде тәуелсіз журналистер блогшы ретінде өздерін
көрсете білсе, ақпараттық нарықты дамытуға мүмкіндік туатыны сөзсіз.
Осыған орай, тәуелсіз журналистер қызметіне жүгінетін БАҚ-тар да пайда
болады. Демек, қазақ журналистикасы интернет еркіндігі және пікірлердің
плюрализмі арқылы жаңа белестерден көрініп, алға қадам жасай алады.
Бұқарамен тығыз байланыста болған журналист ешқашан ұтылмайды, керісінше,
ақпарат көздерін күн сайын ұлғайта береді. Әр блогшы журналист болмаса
да, кез-келген журналист блогшы бола алады және кез-келген маман иесі
оқырман үшін маңызды ақпаратпен бөлісе алады. Қазақстандығы азаматтық
журналистиканың дамуына үлес қосу, қазақ блогинг жүйесін қалыптастыру
арқылы, ертең қазақ тілді интернет сайттарының санын да, сапасын да
араттыруға болады. Нақтырақ айтқанда, біздің қоғамда көкейкесті
мәселелердің бірі тіл проблемасын шешуге, мемлекеттік тілдің мәртебесін
көтеріп, дамуына үлес қосады.
Зерттеу нысаны. Қазақстандық және шетелдік блогтұғырнамалар,
қазақ блогшыларының блогтары, қазақстандағы интернет сайттар,
интернеттегі танымал әлеуметтік желілер, қазнеттегі қазақ тілі сегменті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Қазақстандағы блогтық журналистиканың орны, қалыптасуы мен даму
жолдарын айқындап, қазақ тілді блог әлемі және журналист еңбегіне,
блогтардағы материалдардың тақырыптық ерекшеліктеріне талдау жасау.
Сондай-ақ азаматтық журналистика және кәсіби журналистиканың арасындағы
айырмашылтарды айқындау. Қазақстандағы азаматтық (блогтық)
журналистиканың деңгейін, қазақ блогосферасның жағдайын, оның
интернеттегі қазақ тілді сегментіне тигізетн пайдасын және жалпы блог
дегенміз не екенін зертеп, теориялық тұрғыдан анықтау.
Зертеудің ғылыми жаңалығы. Бұл бітіру жұмысында Қазақстандағы
азаматтық журналистиканың маңызы мен ерекшеліктері тұңғыш рет айтылады.
Ақпарат кеңістігіндегі еркін азаматтық журналистика дамуындағы үрдістер
тұңғыш рет ғылыми айналымға түсіріліп отыр. Интернеттегі қазақ тілінің
дамуына блогтардың әсер етуіне талдау жасалған. Қазақ блогшылардың
материалдарындағы тақырыптық ерекшеліктері талданып, кәсіби
журналистикамен салыстырмалы түрде алғаш рет баға беріледі. Сонымен
қатар Қазақстандағы азаматтық журналистиканың бүгінгі кескін-келбетіне
баға берілді.
Жұмыстың зерттеу әдістері
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндетіне сай сипаттамалы, тарихи-
салыстырмалы, статистикалық есептеу, жаппай іріктеп алу, талдау тәсілдері
қолданылды.
Бітіру жұмысының құрылымы – Бітіру жұмысы кіріспеден,
2 тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымша материалдардан тұрады.
Бірінші тарауда алдымен интернеттің ақпарат кеңстігіндегі маңызы
талданады. Кейін блог ұғымына анықтама беріп, тарихына тоқталамыз.
Интернеттегі азаматтық журналистика деп қандай белгілерге сәйкес
есептеуге болатындығы қарастырылып, тиісінше азаматтық журналистиканың
ерекшеліктері талданады. Екінші тарауда Қазақстандағы азаматтық
журналистиканың қалыптасуы, бүгінгі келбеті және даму болашағына
тоқталамыз. Қазақстандағы азаматтық журналистиканың маңызын қазақ
блогшыларының жазбаларына талдау жасай отырып дәлелденеді.
I Азаматтық журналистиканың бүгінгі ақпараттық коммуникациядағы орны мен
маңызы
1.1 Интернеттегі ақпараттың маңыздылығы мен заманауи сипаты
Журналистика – халықтың қамын ойлайтын, соның қажетін
қарастыратын сала. Қандай мәселені көтермесін, журналистика соның бәрін
халықтық тұрғыда қозғауға, халықтың сөзін сөйлеуге күш салады. Әрқашан
халықтың жағында болып, халықтық позициясын ұстайды.
Бүгінгі қоғамдағы бұқаралық ақпарат құралдарының басты парызы –
бұқараның санасын билеу, оларға уақыт кезеңдерінің міндеттерін жан-жақты
түсіндіру, жас ұрпақты тәрбиелеу тағы басқа толып жатқан сан-саладағы
көкейкесті міндеттерді бойларына сіңіру болуға тиіс. Осы сан-саладағы
көкейкесті мәселелерді қоғамға жеткізуде бұқаралық коммуникация
құралдарының ішінде болжам бойынша жетекші орынға ие болатын – интернет.
Интернет дегеніміз, – дейді осы сала мамандары, – компьютерлік
желілердің бүкіл әлемдік топтастырылымының кооперативтік басқару жүйесі
[4]. Әрине, мұндай терминдік сөйлем құрылымын ә дегеннен кез келгеннің
түсіне қоюы қиын. Ойды қарапайымдау етіп таратсақ, өз компьютерімен
біртұтас интернет желісіне қосылған адам әлемнің кез келген нүктесінде
тұрған келесі компьютерде сақтаулы тұрған ақпаратқа оңай қол жеткізе
алмақ. Бұл жүйеде ақпарат алмасу бірыңғай тәртіпке негізделген. Әрбір
пайдаланушы интернетке қол жеткізу үшін бірлескен желілердің бірінің
пайдаланушысы болса жеткілікті. Мемлекеттік, өңірлік, корпоративтік және
басқа да компьютерлік желілердің мұндай жиынтығы бір-бірімен түрлі
мәлімет тарату арналары арқылы байланыстырылған. Дәлірек айтсақ,
интернетке кіруде телефон байланысы немесе технология тілінде шлюз,
гейт деп аталып жүрген трансмұхиттық талшықты-оптикалық желілер мен
ғарыштық арналар пайдаланылады. Қызметтері дербес жүргізілетін мұндай
жүйелер арқылы бүкіл Жер шарын қамтитын біртұтас жаһандық желі құрылады.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, қазіргі таңда интернет әлемнің
барлық елдерін түгел қамтып, оның қызметін 500 миллионнан астам адам
пайдалануда. Бұл көрсеткіш ай сайын 7-10 пайызға өсіп отыр. Интернеттің
бірқатар коммуникация мен ақпараттық ерекшеліктеріне байланысты жаңа
бұқаралық ақпарат құралының түрі – интернет-БАҚ немесе интернет-
журналистика дүниеге келді. Оның дәстүрлі БАҚ-тан айырмашылығы бірден
байқалды. Ол – интернеттің ақпаратты тарату оперативтілігі мен
интерактивтілігі еді. Сондықтан көптеген елдердің ғалымдары жаңа
бұқаралық ақпарат құралын зерттеу нысаны ретінде таңдауда. Интернет-БАҚ-
тың алғашқы нұсқасы 1987 жылы АҚШ-та пайда болған. The San Jose Mercury
News газеті тұңғыш рет көпшілік қауымға электронды нұсқасын ұсынған
болатын. Қазіргі таңда АҚШ-тағы күнделікті басылымдардың таралымы жарты
жылда, 2009 жылғы қазан айынан бастап, 2010 жылғы наурыз айына дейінгі
аралықта 2,5%, ал апталық (жексенбілік) газеттердің таралымы 3,1%
азайған. Керісінше, онлайн БАҚ күннен-күнге қарқынды түрде даму үстінде.
Сауалнаманы Американың газет қауымдастығы (Newspaper Association of
America, NAA) 770 күнделікті, 610 апталық газеттер бойынша жүргізген
болатын. Қауымдастық мәліметтеріне сүйенсек, АҚШ-та газет сайттарын
пайдаланушылар аталмыш мерзім ішінде 56 миллионға жетіп, интернетке
кіретін адамдардың 37 пайызын құраған.[25]
Ал Қазақстанда әзірге 3 мыңға таяу интернет сайттары тіркеліп
үлгерді. Оның 20-25 пайызы БАҚ құралдарының меншігі болса, қалғаны – әр
түрлі бағытта. Оның ішінде банк те бар, сауда нүктелері де бар, ішінара
жекелеген адамдардың сайттары да кездеседі. Ал қазақ тіліндегі сайттар
кенжелеп дамып келе жатыр десек те, кей сәттері әжептәуір үміт күттіріп
қояды. [4]
Ақпараттық тәуелсіздіктің бір қыры - журналисттің еркін ақпарат
алуынан көрінеді және неғұрлым жан-жақты көздерді пайдаланып, әр түрлі
көзқарастарды салыстыра білген қаламгер ғана объективті тұжырым жасай
алады. Оған көмекші құралдар қатары газет-журналдар мен телерадиоарналар
ғана емес, Интернет пен қатар соңғы кезде жаңа тұрпаттағы мультимедия
өнімдерімен толықты. Ақпарат беруде телефон, ұялы байланыс, электрондық
почта, факс сенімді құралға айналды. Ал, Интернет өзінің он-лайн, яғни
нақты уақытпен байланысу режимімен оны жаңа сапалық деңгейге көтерді.
Интернеттің ақпараттық ортада төңкеріс жасауының себептері ретінде мына
факторлар қарастырылады:
1) супероперативтілік, ақпарат серверге орналастырылған сәттен
дүниежүзінің кез келген нүктесінде оқылады;
2) ақпараттың сан алуандығы, тақырыбы да, тереңдігі де, сапалығы да әр
түрлі мағлұматтар екендігі;
3) ақпаратты өзін іріктеп алатындығын;
4) он-лайн, яғни нақты уақытта сөйлесу, көру, ақпарат алмасу, не
пікірлесу мүмкіндігі;
5) мультимедиялық тасқын, яғни мәтін, сурет, бейне, саз бен дауыстың
бір мезгілде таралуы;
6) интерактивтілік;
7) аудиториясын зерттеуі мен рейтингі;
8) адресті ақпарат тарату мүмкіндігі;
9) өте қолайлы іздеу мен табу жүйесінің болуы және басқалар.
Интернет дәстүрлі ақпарат құралдарына жедел дерек алу мен
таратудың кең мүмкіндіктерін ашып қана қойған жоқ, сонымен бірге өзі де
жаңа ортаны құрады – желілік медиа дүниеге келді. Қазіргі уақытта біз
бұқаралық ақпарат құралдарының жаңа түрі – желілік медианың дүниеге
келгендігінің куәсі болып отырмыз, оның таралу аймағы дүниежүзілік
Интернет компьютерлік желісі болып табылады. Жыл сайын әлемдегі желілік
басылымдардың қатары өсіп келеді, олардың ішінде бұрыннан қалыптасқан
газет-журналдардың электронды нұсқаларымен бірге, қағаз жүзінде жарық
көрмейтін тек желіге ғана бейімделген мерзімді басылымдар бар.
Телевизиялық және радиостанцияларда Интернет беттерін ашып, Интернет
арқылы хабарларын таратуда, желілік ақпараттық және жарнама агенттіктері
пайда болуда, – дейді американдық Рэнди Рэддик, Эллииот Кинг. Батыста
интернет жүйесін бұқаралық ақпарат құралдары қатарына жатқызу немесе
жатқызбау жайлы еш мәселе көтерілмеген. Нақтырақ айтсақ, 1995-1996
жылдары қарапайым тұтынушыларға арналған алғашқы графикалық браузерлер
мен Windows-95 дүниеге келгеннен кейін интернет бірден БАҚ ретінде
мойындалды. Ақпарат жалпы аудиторияға бағытталуы тиіс. [25]
Интернеттің БАҚ деп танылуы заңдық тұрғыдан қарастырылмаған.
Заңгерлердің қателесуінің бірден-бір себебі интернет жүйесін толығымен
БАҚ деп түсінуінде болып отыр. Бұл тұста интернет жүйесі – БАҚ
функциясының талаптарына сай қызмет атқаратын түрлі құрылымдардың өмір
сүру ортасы. Заң жүзінде баспа өнімі БАҚ деп шығарылым жиілігіне, тұрақты
атауына, басылымның соңғы шыққан санына (текущий номер), тиражына,
таралым аймағына байланысты қаралады. Ал, интернетке мұндай талаптар
қойылуы мүмкін емес. Шығарылым жиілігі мен шыққан саны. Басылым жиілігін
анықтауға болады. Сайтта бұл анағұрлым күрделі болып келеді. Сайттағы
ақпарат толығымен жаңартылып отырмайды бұл заңдылық. Мәселен, арнайы
сайтқа мақалаларды жариялап отырады делік. Егер 10 мақала жариялап, жарты
жылдан соң тағы біреуін қосса, бұл жиілік болып табыла ма? Мақалалар
белгілі бір тұрақты уақытта емес, керісінше түрлі мерзімде жарияланса
немесе мақаладағы бір абзацты өзгертсе, бұны жиілік деп есептеуге бола
ма?
Басылым тиражы және таралу аймағы. Жүйеге енгізілген құжат тиражы
жалғыз экземплярда болғанменен де кез келген адам мекен-жайын білсе,
құжатқа қол жеткізе алады. Көпшілікке құжаттың мекен-жайы таралады.
Мұндай жағдайда құжат қанша адамға таралғанын санауға болар. Мәселен,
бүгін аталмыш құжатты 10 адам қарады. Бұны тираж деп санауға бола ма?
Апталық басылым, апталық тиражы мыңдаған, яғни нақты саны белгілі. Ал web-
беттердегі оқырмандар санын қалай анықтауға болады? Нақтырақ айтсақ, 10
оқырман бір-бірден сайт тұтынушысы болды ма, әлде бір адам 10 рет кірді
ме?
Жүйедегі сайттарды бірнеше түрге бөліп қарастыруға болады:
авторлық жобалар, рекреативті функцияны атқаратын сайттар, қызметтік
(электрондық пошталар) және анықтамалық бағыттағы (іздеу,
энциклопедиялар). Соңғы түрі – интернет-БАҚ. Интернет-БАҚ – аудиторияға
бағышталған қоғамдық көтеретін жүгі бар ақпаратты жариялап отыру
мақсатымен, тәулік бойы бірнеше рет жаңарып отыратын журналист еңбегінің
өнімі (жаңалықтар, мақалалар т.б.) болып табылатын ірі сайттар. Осындай
талаптарға жауап беретін сайттарды интернеттегі БАҚ деп қарастырылуы
тиіс. Кез келген сайт БАҚ деген ұғым қалыптастыруы әбден мүмкін. Ақпарат
құралының көмегімен таратып отырған ақпараттың мазмұнына қарамастан кез
келген ақпарат құралының (medium) аудиторияға әсер ету жолдары, өзіндік
артықшылықтары бар. Тарату арнасы таратып отырған хабар мен оның
қабылдануына көп ықпал етеді. Мәселен, телевидение мен газеттен бір
ақпаратты бір уақытта тараттық делік. Ақпаратты әр түрлі қабылдайды және
бұл ақпараттың өзіне тәуелді емес. Сондықтан интернеттің негізгі
ерекшеліктерін және оның интернет-журналистикаға әсерін қарастыру қажет.
Ақпарат аудитория үшін ағымдағы мәселелер, орын алып отырған құбылыстар,
процестер мен тенденцияларға түсініктеме берумен қатар, қоғамның
экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани-идеологиялық өміріне бағыт-бағдар
беретіндей қоғамдық пікір мен көзқарас тудыруы қажет. Осыдан интернет-
журналистика ұғымына былайша анықтама беруге болар: Интернет-журналистика
– қоғамдағы өзекті ақпараттарды жинау, сараптау және бұқаралық
коммуникация құралдарының бірі интернет арқылы мерзімді тарату болып
табылатын қоғамдық қызмет түрі.
Баспа станогын ойлап тапқанға дейін мәтіндер қолмен көшіріліп
отырды. Әрине, қателер жібермей көшіру де мүмкін емес еді. Түпнұсқадан
көшіру де біраз уақытты алды. Баспа станогын ойлап тапқан Гутенберг
матрица арқылы көшірмені жасауға кететін уақытты азайтты. Интернет – осы
жолдағы келесі қадам. Желі жадындағы ақпарат – мәтін емес ардайым мәтін
құрастыратын электронды пішіндегі матрица. Браузер жолындағы құжат –
сервердегі сұраным арқылы іздеген HTLM-құжаттың өзі емес, сіздің
браузеріңізге интернет арқылы жіберілген оның көшірмесі. Баспадан негізгі
артықшылығы осы қасиетіне байланысты. Өнімді көбейту, яғни тиражы
біріншіден, тұтынушының сұранымы арқылы жүзеге асады, екіншіден, жаңа
көшірмені тіркеуді қажет етпейді. Желідегі ақпараттар цифрлық пішінде
сақталғандықтан, байттардың жиынтығы мәтін, графика немесе дыбыс, бейне
түрінде көрініс таба алады. Осыған байланысты ақпараттарды өңдеуде
жеңілдік туады. Ғалым А.Сәрсенбаев қазақстандық БАҚ-та қалыптасқан
жағдайға талдау жасай келіп, ақпараттық нарықта үш субъект
қалыптасатындығын баса көрсетеді: оқырман – редакциялық ұжымдар – меншік
иелері (шығарушылар). Міне, осы үшеуінің арақатынасы біркелкі деп айту
қиын, плюрализм басым. Нарық заңдылығына сәйкес ол қатынастардың
тұрақтануы әр түрлі мерзімге созылуы мүмкін және ұдайы ұйып тұруы да
міндетті емес. Қазақстанның ақпараттық нарығында динамикалық үрдістер,
нарықтық құндылықтар берік орнықты. Осының өзі БАҚ-тың даму үстінде
екендігін көрсетеді. [6]
Қазақстанның БАҚ болашағы да әлемдік факторларға байланысты.
Керісінше, ашық саясат ол арақашықтықты жақындата түсті, кедергілерді
жойды. Сонымен бірге біздің бұқаралық ақпарат құралдары да өркениет
болашағы үшін жауапкершіліктен сырт қала алмайды. Яғни елімізде орын алып
отырған қиындықтарды тез жеңуге, экономиканы көтеруге, экологияны, басқа
да әлеуметтік проблемаларды шешуге, халықтың білімі мен мәдениетін
көтеруге, басқа да рухани сұраныстарын қанағаттандыруға, ғылыми-
техникалық жаңалықтарды өмірге енгізуге ықпал етіп, қоғамдық күш ретінде
жауапкершілікті өзіне алғанда БАҚ-тың да беделі өсіп, танымалдығы арта
түседі. Қазақстан нарығында шетелдік, соның ішінде ресейлік кез келген
басылымды алуға кедергі жоқ, оның сыртында радиотолқын, теледидар,
кабельдік және серіктік жүйе бар. Ал Интернеттік технологиялар тіпті де
революциялық өзгерістер әкелуде. Дүниежүзілік компьютерлік желі ақпарат
алмасудағы кедергілердің бәрін жойып, ашық кеңістік құрды. Қазақстанда
байланыс сапасының жүйесі қанағаттанғысыз әрі қымбат екеніне қарамастан
ересек қала тұрғындарының 9,5 пайызы Интернет жүйесінен хабардар.
Қазақстандық Интернет и Я журналында жарияланған мәліметтерге
қарағанда, 2001 жылдың мамырына дейін 394000 адам ең кемі Интернет әлемін
шарлап, танысқан. Интернеттің тұрақты аудиториясы 2000 жылғы қарашадағы
200,9 мыңнан 6 айдан кейін 300,9 мыңға өскен. Әсіресе, оны жиі
қолданатындардың өсу үрдісі қуантады. 6 айда аптасына 1 рет Интернетті
шарлайтындардың қатары 72 мыңнан 140,3 мыңға өскен, ал аптасына 3 сағатқа
дейін, болмаса күн сайын әлемдік желіні пайдадланушылар саны 30,3 мыңнана
60,7 мың адамға дейін ұлғайған. Бұл Қазақстандағы ересек қала
тұрғындарының 1,6 пайызын құрайды. [8]
2008 жылы Маусымның 24-iнде Алматыда Интернет-Альтернатива 2008
атты халықаралық конференция болып өттi. ТМД-да тұңғыш рет өткiзiлiп
отырған бұл конференцияның мақсаты – ақпараттық технологиялардың соңғы
жетiстiктерiнiң бiрi болып саналатын интернетке халықтың қолын жеткiзудiң
оңай жолдарын қарастыру, интернет жүйесiн жетiлдiру және осы салада жұмыс
атқарып жүрген үкiметтiк емес ұйымдар мен билiк арасындағы ашық диалогты
қолдау. Сондай-ақ, халықаралық деп үкiлеген конференцияға көбiне
мәскеулiк мамандар қатысты. Олар Ресейдегi интернет желiсiнiң тарауы
жайында сөз қозғай отырып, өз тәжiрибелерiмен бөлiстi.
Алғашқы секция жұмысы Мемлекет және интернет деп аталды. Бұл
секциядан ұққанымыз Қазақстандағы интернет жүйесi толығымен билiктiң
жұмса жұдырығында, ашса алақанында көрiнедi. Демек, бiздегi заңдық-
нормативтiк құжаттар бойынша, интернеттегi кез-келген жазба қатаң
қадағаланады. Яғни, жекелеген блогтар БАҚ ретiнде тiркелмесе де, оны
жүргiзушi әрбiр адам заңдық шеңберден шықпауы қажет. Егер, бұл шеңбердi
жазатайым аттайтын болса, елiмiздiң заңдары бойынша жауапқа тартылады
екен. Көптеген сарапшылар дәл бұған көз жұма қарауға болмайтындығын
айтады. Яғни, интернеттi пайдаланушылардың бiр бөлiгi — осы блоггерлер
екендiгiнде дау жоқ. Және олар қазақ тiлiндегi интернет кеңiстiктiң
дамуына зор үлес қосып келе жатқаны да белгiлi. Егер, ондағы әрбiр жазба
билiктiң цензурасына iлiгетiн болса, онсыз да қалт-құлт етiп отырған сөз
бостандығына тағы да сызат түстi дей берiңiз. Қазiргi есеп бойынша,
Қазақстанның интернет кеңiстiгiнде 4500-5000-дай сайт жұмыс iстейдi
екен.[9]
Ақпараттандыру және байланыс агенттiгiнiң төрағасының
орынбасары Ерлан Дүрмағамбетовтың айтуына қарағанда, олардың тек 2-5
пайызы ғана қазақ тiлiнде ақпарат таратады. Қазiр заң бойынша, үкiметте
жасалынып жатқан әрбiр мекеменiң сайтының мiндеттi түрде қазақша нұсқасы
болуға тиiс. Бiрақ, соған қарамастан, мемлекеттiк тiлдiң интернеттегi
үлес салмағы сын көтермейтiн халде.
Конференцияға Қазақтелеком АҚ-ның бас коммерциялық директоры
Асқар Есiркегенов, Ақпараттандыру және байланыс агенттiгi төрағасының
орынбасарлары Асқар Бишигаев пен Ерлан Дүрмағамбетовтар қатысты.
Бiздiңше, бұл адамдарды ресми билiктiң өкiлдерi ретiнде қабылдауға
болатын-сынды. Алайда, олардың арасында мемлекеттiк тiлдегi
сауалдарымызға жауап беруге ынта бiлдiргенi тек Ерлан Дүрмағамбетов мырза
ғана болды. Мәскеулiк әрiптестерiмiздiң бiрi абайсызда қазақ интернетi
деген тiркестi айтып қалып едi, залдағылар оны қазақстандық деп
түзеттi. Бiздегi проблеманың өзi осы. Қоғам әлi күнге дейiн қазақтық
құндылықтарға мойынсұнғысы келмейдi. Қазақстандық сөзiнiң соңында,
орыстiлдiлер деген тiркес жасырын тұратын сынды. Сол себептi де қазақ
этнонимiн өзге түгiлi, Қазақстанды уысынан шығарғысы келмей отырған
Ресейдiң өзi мойындап отырғанда, бiз оған әлi жатырқай қараймыз.
Сонымен, Қазақстан билiгi интернет аудиториясын кеңейтуге күш салып
жатқандығын танытуға тырысты. Қазiргi ресми есепке жүгiнсек, елдегi
халықтың тек 10-15%-ы ғана компьютерлiк сауаты бар және интернеттi
пайдалана алады екен. Ал, Асқар Бишигаев Ақпараттандыру және байланыс
агенттiгiнде Қазнет тұжырымдамасы жасалғандығын айтады.
— Осы тұжырымдама бойынша бағдарлама дайындап жатырмыз. Ол
2008-2011 жылдарға арналған. Басты мақсатымыз осы уақыт аралығында,
интернеттiң нормативтiк-құқықтық базасын жетiлдiру, — дейдi ол.
Ал Ерлан Дүрмағамбетов аталған агенттiкте 2006 жылдың қазан айында
бекiтiлген Ақпараттық теңсiздiктi төмендету деген бағдарлама бар
екендiгiн айтады. Оның басты мақсаты - халықтың интернеттегi сауаттылығын
арттыру. Осы бағдарлама бойынша, 2009 жылы жалпы халықтың 20%-ын
интернетпен қамтамасыз ету көзделген.
Демек, бiздегi интернет-сфераның дамуы тым баяу. Ал, ресейлiктер
бұл салада көш iлгерi кеткен екен. Gallup Russia медиа зерттеу
компаниясы директорының орынбасары Михаил Раибманның айтуына қарағанда,
Мәскеу тұрғындарының 60%-ы интернеттi пайдаланады екен, ал 100 мың және
одан көп тұрғыны бар қалаларда жүргiзiлген сауалнама қорытындысы бойынша,
жалпы Ресей халқының 40%-ы интернетпен етене жақын көрiнедi. Сол себептi
де жыл өткен сайын интернетте жарнама беретiн компаниялар саны көбейiп
келедi. Мәселен, Ресейдегi барлық жарнаманың 50%-ы телевизия арқылы
жүзеге асса, қазiр 2%-ы интернет арқылы берiлетiн көрiнедi. Ал 2012 жылғы
болжам бойынша, интернеттегi жарнаманың деңгейi 6%-ға өседi деп
есептелiнген. Тек былтырғы жылдың өзiнде Ресейде 29 миллион рубльдiң
жарнамасы интернет арқылы жүзеге асқан. [5] Ал, Қазақстанда интернет
жарнаманың 0%-дан көп аспай отырғандығын айтады сарапшылар. Сол секiлдi
Қазақстан халқының жалпы қанша пайызы интернет қызметiн пайдаланатындығы
да әлi анық емес екен. Оны конференцияға қатысушылардың әртүрлi сан-
цифрды көлденең тартуынан байқауға болады.
Сондай-ақ, Ресейде интернет-телевизияның да өзiндiк орны бар көрiнедi.
Вести телеарнасы директорының орынбасары Асқар Туғанбаев видео
хостингтердiң Ресей телеарнасында маңызды рөл атқаратындығын сөз еттi:
— 2006 жылы Ресейде видео-хостингтер маңызға ие бола бастады. Яғни,
әуесқойлар түсiрген видео-роликтерiн (видео камера, телефон тағы басқа
құралдармен түсiрген) интернетке қойып, жұртты қызықтыра бастады. Осы
кезде Ресейде rutobe.ru атты сайт өмiрге келдi. Мен осы сайттың баламасын
Қазақстанда да ашуға атсалыспақ ниеттемiн. Интернет телевизия болашақта
кәсiби телевизиямен де бәсекелестiкке түсетiн болады. Бiз Вести
телеарнасында арнайы видео-хостинг жаңалықтарын орнататын жоба
дайындадық. Егер, әуесқойлардың сюжетi бiздiң көңiлiмiзден шығып, теле
эфирден көрсетiлетiн болса, олар телеоператорлармен бiрдей деңгейде
қаламақы алады. Бұл видеохостингтердiң дамуына түрткi болып отыр, – дейдi
ол.
Қазақстанда қазақ тiлiнде видео-хостингтердi интернетке қою үрдiсi
ендi ғана қолға алына бастаған екен. Аллажар қоғамдық бiрлестiгiнiң
төрағасы Б. Бөтеев Қазақ интернетi әлеуметтiк жобасының негiзiнде жұмыс
iстеп жатқан Қазақ интернет газетiнде бейне-роликтердi ойнатуға
мүмкiндiктер жасап жатқанын айтады. Бұл – тек талпыныс ғана.
Конференция жұмысының соңына қарай, Қазақ тiлi интернетте атты
секция жұмыс iстедi. Секцияда екi мәселе сөз болды. Бiрi – билiктiң қазақ
тiлiн интернетке енгiзуде жасап жатқан қадамдары жайында, екiншiсiнде
қарапайым халықтың қазақтiлдi интернетке қосып жатқан үлесi талқыланды.
Мәдениет және ақпарат министрлiгi Тiл комитетiнiң тапсырмасымен
til.gov.kz атты мемлекеттiк тiлдiң порталы жайында әңгiмелеген
Ақпараттандыру академиясының академигi, Бимаш компаниясының бас
директоры Еркiн Сүлейменов бұл порталдың мемлекеттiк тiлдiң интернетте
дамуына қосатын үлесi жайында айтты. Оның айтуынша, аталған сайт 2007
жылы Тiл комитетiнiң тапсыруымен жасалған. 1 миллиард теңге жұмсалған
екен. [18]
Аталған сайттағы ең көңiлге қонымдысы – қазақ – орыс – ағылшын
тiлдерiнiң сөздiгi жасалғандығы. Онда тiптi мәтiндi аударуға болады екен.
Демек, интернеттегi қазақ тiлiнiң қолданысын кеңейтуге Тiл комитетi
тарапынан жасалған шаруа осы. Ал, төменнен жасалып жатқан шара туралы
Жас қазақ газетiнiң жауапты хатшысы, Neweurasia.net блогының қазақ
тiлдегi нұсқасының модераторы Асхат Еркiмбай қазақ блогшыларының осы
салада iстеп жатқан iстерi жайында әңгiмеледi. Ең алдымен қазақ
блогшылары бiрлесiп wordpress. com платформасын қазақша аударған.
Демек, онда өз блогын бастағысы келетiн кез-келген адамға қазақ тiлiнде
нұсқаулар бар. Және бұл қадамдардың барлығы өздерiнiң бастамасымен,
ешкiмнiң нұсқауынсыз жүзеге асып жатыр. Қазiр қазақ тiлiнде
Massagan.com порталы аса жоғары сұранысқа ие болды. Сондай-ақ,
qazaq.kz және tanym.kz блогтары да бiршама қолдауға ие болып келедi.
Алайда, қазақ тiлiнде қоғамдық-саяси интернет газет әлi өмiрге келген
жоқ. Қазiр қазақ тiлiнде 100-ден астам блог бар екен. Олардың көпшiлiгi
ұлттық мәселелердi сөз етуге арналған.
Қазақстанда мемлекеттік тілдегі ақпараттық технология тілін
қалыптастыру үшін жан-жақты қарастырылған, интернет жүйесі арқылы кез-
келген адам қолдана алатын желілік жоба қажет. Бұл пікірді Астанада өткен
мемлекеттік тілдегі ақпараттық технология терминдерін дамыту
тақырыбындағы дөңгелек үстел отырысында ҚР Парламенті Мәжілісінің
депутаты Қайрат Сәдуақасов та қолдаған болатын. Ақпарат кеңістігіндегі,
жаңа технологиялардағы қазақ тілінің дамуына кедергі болып отырған
мәселелердің бірі - қазақ қарпінің қолданылуы екендігіне тоқталған
депутат: Қазақ қаріптері қазір Майкрософт компаниясы шығарған қазақ
тілді интерфейс арқылы қолданылып келеді. Алайда ол әлемдік деңгейде
жүйелі қолданысқа енген жоқ. Барлық жерде қазақ қарпімен жазылған
мәтіндердің ашыла бермейтіні мәлім. Сондықтан, осы мәселені кешенді түрде
шешу қажет, - деді.Қазақстан-2030 Стратегиясында ұзақ мерзімді
басымдықтардың бірі ретінде байланыс инфрақұрылымын дамыту, оның ішінде
ақпараттық технологиялардың икемділігін арттыру бағыттары белгіленгені
мәлім. Қарыштап дамып келе жатқан ақпараттық технология саласы күн сайын
тың жаңалықтармен үздіксіз толығуда. Оның үстіне жаһандану үрдісі ағылшын
тілінің қоғамға терең орнығуына ықпал етіп келеді. Ал оны қазақшаландыру
уақыт көшіне ілісе алмай келеді. Мұның басты себептерінің бірі –
мемлекеттік тілде ақпараттық терминологиялық базаны қалыптастырудағы
артта қалушылық екені айқын. Мемлекеттік тілдің ақпараттық технология
саласына, интернет иірімдеріне дендеп еніп, жеткілікті деңгейде орныға
алмай отырғандығының себебі - қоғам іс жүзінде интернет желісі арқылы
қазақ тілінде ақпарат алуға құлықты емес. Қазақ тілі мемлекеттік тіл
ретінде заңдық тұрғыда жарияланғанымен, қарым-қатынас құралы орыс тілі
болып отыр. Ал қазақстандықтардың басым көпшілігі орыс тілін меңгерген,
жақсы түсінеді, сондықтан да қазақ тілді ВЭБ ресурстарға зәрулік туындай
қоймайды. Мұндайда тығырықтан шығаратын жолдың бірі - ғаламтор жүйесінің
ауылдық аймақтарда, ел ішінде қолданылу аясын кеңейту. Өйткені қазақ
тілінде ақпарат алуға ең мүдделі аудитория – қазақтар ғана.
Қазақ тіліндегі сайттар арқылы кез-келген ақпаратты алу үшін қазақ
тілінде ақпараттық қор жасалуы тиіс. Бұл қорға мемлекеттік тілінде
шығарылатын баспа өнімдерінің, ақпарат құралдарының, ресми мәліметтердің,
жалпы жұрт қажетсінетін ақпараттың егізіліп отырылуы тиіс. Сонда ғана
интернет жүйесінде қазақ тілінің өз сегменті қалыптасады. Интернет
жүйесінің дамуын тежеп отырған себептердің бірі - ғаламтор жобаларын
заңнамалық тұрғыдан қолдаудың жоқтығы. ВЭБ сайттың жалғыз анықтамасы БАҚ
туралы заңда көрсетілгенімен, толыққанды емес. Сол себептен қандай да бір
желілік ресурсты сатып алу тек келісім арқылы жүреді.
Журналистің интернеттен алған ақпараты бәрібір адам миында
жинақталған базалық дәстүрлі ақпаратты алмастыра алмайды. Базалық
дәстүрлі ақпарат дегеніміз – адамға ген арқылы берілген, бабалардың
қанымен дарыған, сәби күнінен құлағына сіңген, өскен ортасынан алынған
ақпараттар. Оған кітаптан оқылып-тоқылған, мектепте мұғалімнен,
университетте оқытушыдан алған академиялық ақпарат қосылады. Интернет —
мәлімет алудың үшінші бұлағы. Адамның қабілет-қарымының айқындалуына,
жаратылысынан бір нәрсеге бейімделуіне базалық дәстүрлі ақпараттың әсері
аз болмайды. Базалық ақпаратты мол алған адам академиялық ақпаратты да,
интернет мәліметтерін де дұрыс қорытады. Ал олай болмаған жағдайда, бар
жиған-тергеніңді интернет жұтып қояды, – деген филология ғылымының
докторы, профессор Бауыржан Омарұлының сөзімен келіспеу мүмкін емес.
Дегенмен, статистикалық мәліметтер бойынша интернет көмегіне жүгінетін
қазақстандықтардың саны күннен-күнге артуда. Қазақтілді пайдаланушылар
өзге тілдегі ақпараттардың жетегінде кетпес үшін қазақтілді БАҚ-тың
электронды нұсқасы, қазақтілді интернет-БАҚ-тың саны мен сапасын арттыру
заман талабы болып табылады деген қорытындыға келдік.
1.2 Блогтық журналистиканың ерекшеліктері мен шығармашылық белгілері
Қоғамдық пікір қалыптастыруда пәрменді құралға айналған жаңа
медианың ықпалы артып барады. Соңғы кезде бүкіл әлемде азаматтық
журналистика, блогтық журналистика деген ұғымдар пайда болды.
Азаматтық журналистика ол интернетпен тығыз байланысты. Ғаламторда блог
деген түсінік бұрыннан бері қалыптасқан. Ал біздің елімізде ол жаңадан
ашылып келе жатқан дүние. Бұқаралық ақпарат құралдары өмірдегі тың әрі
өткір мәселелерді көтеріп, халықтың ойларын, ұсыныстарын ортаға салатын,
әртүрлі көзқарастардың көрініс табатын, нағыз плюрализмнің мінберіне
айналатын болса, масс-медиа жүйесі өз тұтынушылары үшін жаңа мүмкіндік
жасау тиіс. Оқырман, тыңдарман, көрермен қауымды БАҚ-пен тығыз байланыста
ұстап, оларды медиа ісіне тарту, шығармашылыққа, ақпарат жинауға
қарапайым тұрғындардың араласуын және күнделікті тіршілік түйткілдерінің,
әлеуметік проблемалардың басты тақырыпқа айналуы азаматтық журналистика
құбылысын туындатады. Әлемтордағы ашық энциклопедия Википедияға
сүйінсек, Азаматтық журналистика - ақпарат жинауда, есеп беруде,
сараптама жасауда және жаңалық таратуда белсенді рөл атқарады. Азаматтық
журналистика – БАҚ арқылы ақпарат тарату үздіксіз процесін қарқынды етуге
көмектеседі. 2003 жылы Online Journalism Review атты мақалада Джей Ди
Лассика азаматық журналистикадағы БАҚты осылайша сараптайды:
1) аудиторияның қатысуы(мысалы, интернеттегі мақалаға қосылған оқырманның
пікірі, вебкүнделіктер, мобильді телефондардағы камераға түсірілген
бейне, аудио файлдар, жергілікті тұрғындардың жаңалықтары);
2) тәуелсіз жаңалықтар мен ақпараттық сайттар;
3) жаңалық жариялайтын сайттардың интернет пайдаланушыларды ақпарат
жинауға қатыстыру;
4) жеке сайттар;
Осыдан біз сайтта, әлеуметтік жүйенің жеке бетінде немесе блогта
видео, аудио, мәтін өнімдерді орнатып, басқалардың осыны жүктеп алуға
немесе өзінікін қосуға мүмкіндігі жасалынатынын көреміз. Ал ақпараттық
технологиялар маманы, журналист, әрі блогшы Дэн Гиллмор бүгінгі азаматтық
журналистиканың көшбасшысы деп айтуға болады. Ол коммерциялық емес
Азаматтық БАҚ Орталығын құрған және өзінің Біз- медиа атты кітабында:
Азаматтық журналистика-бұл адамзат үшін адамдармен жасалынған
журналистика деп жазады. Нью-Йорктағы Университеттің журналистикадан
оқытушы маман Джэй Роузеннің айтуынша: Азаматтық журналистер – бұл біз
бұрын аудитория деп атаған адамдар, бұл жерде автор бүгінгі блогтарға
баға берді деп айтуға болады, себебі блогшылар өзі қызықтайтын немесе
зерттейтін салада материал жариялайды. Интернеттегі жаңалықтар
телеарналардан және радиодан да жедел ақпарат жариялайтын болды. Бүгінгі
ақпараттық қоғамда азаматтық журналистиканың кең қанат жаюын мамандар
технологияның қарқынды дамуымен байланыстырады. Адамдардың қолында дәл
қазіргідей көп техника құралдары болған емес. Телефон, фотоаппарат,
видеокамера және диктафон сияқты техника құралдары кез келген адамның
қолында табылады. Сол арқылы қол жетімді техника құралдарымен түсірілген,
жазылған контент көлемі күннен-күнге көбейіп келеді. Әр адам ақпарат
жасаушы бола алады. Азаматтық журналистика дамуының басты себебі де осы.
Түсіріліген, жиналған ақпараттарды қарапайым халық өздерінің жеке
интернет сайтында немесе жеке блогында жариялайды. Әрине қазіргі кезде
түрлі блог қызметтер арқылы ақпарат таратату қиын емес. Кез-келген тұлға
ақапарат таратушы да, жасаушы да бола алады. Бұл жердегі басты мәселе
ақпараттың маңыздылығында болып тұр. Егер блог арқылы берілетін ақпарат
қоғамға шын мәнінде керекті және маңызды болса ғана ол азаматтық
журналистика бола алады. Блог– бір адам жаза алатын онлайндық күнделік
ретінде де, жалпы редакторлар командасымен ұйымдастырылатын вебсайт та
бола алады. Көп блогтар бір адаммен жазылады және бұндай блогтардың
оқырманы-автордың туыстары мен достары болуы мүмкін. Басқалары баспасөз
басылымдары сияқты үлкен аудиторияға бағытталып, жаңалық, сараптамалық
мақалаларды қамтиды. Кейбір блогтар аз оқылса,кейбіреулердің күніне
жүздегендеген, мыңдаған кірушісі болады. Блогтар әртүрлі пішін мен
көлемде болғанымен, мынадай ұқсастықтарға ие:
-Хронологиялық кері тәртібі, яғни соңғы хабарламалар беттің үстінде
орналасады
-Бұрынғы хабарламалармен танысу үшін архивтердың болуы;
-Комментарий қалдыру үшін оқырмандарға арналаған секция;
-Басқа сайттарға сілтемелер(blogroll-сілтеме тізімі)
-Блогқа жазылу үшін ақпараттың синдикациясы;[8]
Блогтардың мазмұны алуан түрлі. Көп блогтар жеке басқа байланысты
ақпаратпен қамтылса, енді біреулері жаңалықтарға сараптама жасайды, саяси
мәселелерге немесе адамдарды қызықтыратын тақырыптарға арналады. Көп
блогтар бұл категорияның біреуіне де жатпайды. Егер блогтарға жалпы
мінездеме беретін болсақ, олардың жеке адамның пікірін білдіріп, автордың
көңіл-күйіне тікелей байланысты екенін байқаймыз, материалдың тақырыбы
мен мазмұнының құбылмалы болуы да осыдан. Веблогтар негізінде жеке
вебсайт түрінде болып келеді және жиі жаңартылып, дискуссия мен әсер
ету мүмкіндіктеріне ие. Әр блогтың алғашқы веб-беті газет немесе
журналдыкіндей әдетте мұқабадан басталмайды. Мерзімді баспасөздің
мұқабасы ең өзекті материалдардың аңдатпасы болса, блогтың алғашқы беті
мәтіннен, аудио, видео немесе суреттерге қатысты түсіндірмелерден
құралады. Блог бетін толтыратын ақпарат қандай формада жарияланатының
білу үшін блогтың мазмұнына, дәлірек айтсақ, контентіне назар аудару
қажет. Конте́нт (ағылшын тілінде content) – кез келген хабарламалық
маңыздылығы бар ақпарат ресурсын (мысалы, вебсайтты) толтыратын мазмұн.
Бұған мәтін, графика, мультимедиа жатады. Ақпараттық технологиялар
саласында бұл терминді вебсайттың мәтіндік мазмұны ретінде көп қолданады.
Блогтың өзін бос кеңістік немесе газеттің таза беті ретінде қарастырсақ,
контент – бұл мақала, заметка, репортаж, фотосуреттер мен сұхбаттар. Егер
блогта тек қана бейне файлдардан құралған хабарлар жарияланса, оның
негізгі контенті видео, фото, сурет. Веблогтар аудиохабарлар ретінде де
көптеп кездеседі. Осы тұста Подкастинг жайында айтып кетсек, ағылшын
тілінде Podcasting iPod жəне broadcasting (хабар тарату) сөзінің
қысқартылған түрі, блогта аудио жəне бейне материалдарды, сонымен қатар
сандық плейерлерді орналастыру арқылы хабарларды дайындау. Осылайша жеке
бетке радио хабарларға ұқсас аудиофайлдар контенті де блогшылар үшін өте
маңызды. Қарап отырсақ, қазіргі әлемтордағы контент дәстүрлі БАҚтың
барлық түрлерін электрондық нұсқада ұсынады. Баспасөз, радио,
телевизияның өңімдері бір блогта көрініс табады және осылардың бәріне бір
адам жауап бере алады. Блогтардың көпфункцияналдығы контентті қызықты,
тартымды, әрі жүргізуге ыңғайлы жасайды. Ендігі кезекте контенттің
тақырыбы, яғни блогтағы жазбалар, видео мен аудио файлдар не жайында
екенің талқылайтын болсақ, біріншіден блогшылар жекебет жүргізген кезде
алдына қандай мақсат қояды және оқырмандарға қандай ақпарат жеткізуге
тырысатының анықтау керек, осыдан біз контент неден құрылатыныңа көз
жеткіземіз. Мәтіндік блогтар – блогосферада ең көп таралған, ондағы
жазбалар маңызды немесе ешкімге қажет емес, қысқа, не ұзақ болуы мүмкін.
Оларды мектеп мұғалімі, танымал футболшы мен ғылым докторлары жүргізеді
және блогты қандай ақпаратпен толтыратыны – әр блогшының жеке шаруасы.
Ал билік басындағы адамдардың блогтары қандай және не жайында? Мысалы,
президенттердің Интернет-күнделіктері блогосферада жаңа бағыт. Бұндай
блогтардың негізгі идеясы – халыққа жақын болу. Иран президенті Махмуд
Ахмади өзінің Mahmoud Ahmadinejad`s Personal Memos атты блогын 2006
жылы ашқан. Бұл интернет-күнделік 4 тілде жүргізіледі. Блог жазбалардың
біреуі бірінші жақтан жазылған автобиографиядан құрылған. Trip Notes
from the Middle East — атты блог Ақ Үйдің әлемтордағы жеке беті. Блогтың
пайда болуы 2008-жылдың басында Джордж Буш пен оның әкімшілігі Таяу
Шығысқа (Израиль, Палестина автономиясы, Кувейт, Бахрейн, БАЭ,
СаудовАравиясы және Египет) сапарымен сабақтасады. Блогты жүргізе
бастаған Ақ үйдің баспасөз хатшысы Дана Перино және президент кеңесшісі
Эдвард Глиспен. Блогта оқырманның пікірлері де жарияланатын, бірақ
олардың саны тым көп болғандықтан, ішінен сұрыпталаған. 16-қаңтарда
президент сапары аяқталып, блог жұмысын тоқтатты. Бірақ АҚШ үкіметі
келешекте де осындай шараларды интернетте жалғастырады деген болжам
жасауға болады. Видео-блогтың иесі Германия канцлері Ангела Меркель –
ФРГдағы канцлерлердің ішінде алғаш блогшы. Өзінің веб-сайтында А.
Маркельвидео-подкастинг айдарын енгізіп, 2006 жылдың 8 маусымынан
бастап, саясаттағы өзекті тақырыпқа арналған видео жарияланымдар ұсынады.
Бұл қадамымен консервативті саясаткер блог-қоғамдасытығын таң қалдырып,
жеке бетінің статистикасын ашық көрсетеді. Бірінші видеофайлды 55 мың
адам жүктеп алды. Айта кететін бір жайт, Ангела видео-подкасттарды
жариялаудан тұңғыш блогшы. Кейін оппозициядағылар да солшылар
фракцияның сайтында тура осындай айдар енгізді. Сынға қарамастан видео-
подкасттар саяси күресте басқа блог түрлері сияқты маңызды құрал болып
қалмақ. Германияның таңымал саясаткері Ансгар Церфас Welt am Sonntag
газетіне берген сұхбатында: Видео-подкаст арқылы саясаткер дауыс
берушінің назарын тікелей аударта алады, – деп баға беріп,
бундесканцлердің виртуалды эфирде жасаған қадамы өте прогрессивті, әрі
батыл екенің айтып өтті. Телеэфирдің уақытын бөліп, саяси дебаттардың
сайлау алды кампаниялар үшін қаншалықты маңызды екені белгілі, блог
арқылы үгіт-насихат жүргізу, бриффинг жасау немесе дауыс берушілердің
сұрақтарына жауап беру сияқты шараларды жүзеге асырудың жаңа мүмкіндігі
видео-блогтың еншісінде. [13] Мәтінді блогтар фото арқылы дәлелді, шыншыл
көрінсе, кейбір жаңалықты видео арқылы жариялаған ыңғайлы екенің тағы
ұмытуға болмайды. Мысалы, өрт, жарылыс, табиғи апаттарды камераға
түсіріп, блогқа орнатсаңыз, оған 2-3 жол коментарий беріп, көп сөзділікке
салынудың қажеті жоқ. Кейбір оқиғалар, соның ішінде әсіресе апаттар,
видео материал түрінде жарияланса, заметка немесе аудио-репортаждан гөрі
нәтижелі болады. Блогта аудио файлдарды жариялау үрдісі де блогшылар
арасында жақсы дамыған. Блогшы қызықтайтын тақырыпта сұхбат жүргізу
немесе дайын сценарий арқылы белгіленген тақырыпты талқылау подкасттарда
көп кездеседі. Ресейдің подкаст директориясы подкастерлер үшін тегін
аудио хостинг ұсынады. [14] http:rpod.ru адресінде орналасқан Ресей
подкаст директориясында аудио-хабар жазам деген кез келген адам өз
подкастын орната алады. Ең көп тыңдалған 20 подкаст сайттың алғашқы
бетінде жарияланады, тыңдармандар оларға пікір жазып, дауыс бере алады.
Барлық подкасттар бірнеше салаға бөлінген: кітаптар, кино, әңгіме, ән,
бизнесс, қаржы, медицина, күнделік, компьютер, ақпараттық технологиялар,
ойындар,мәдениет, сән, дін, спорт, философия, т.б.. Подкастерлердің
болашақ хабар тақырыбына тыңдарман тікелей әсер етеді, мысалы, пікір
қалдыру терезесінде авторға сұрақ қойып, ұсыныс жасау арқылы.
Басында блог жай ғана уақыт өткізудің немесе әуестенушіліктің бір
түрі болса, уақыт өте келе БАҚтың жаңа түріне, саяси факторға, ал кейін
маркетинг пен PR дың жаңа құралына айналды. Ал енді блогтың пайда болу,
қалыптасу тарихына толсақ. Washington Profile газетінің мәліметі
бойынша Тимоти Бернерс-Лидің (Timothy Berners-Lee ─ғаламторды ойлап
тапқан адам) жеке беті ең алғашқы блог болып саналады. Ол 1992 жылдан
бастап жеке бетіне жаңлықтарды жариялаған. Ал басқа мақпараткөздеріне
сүйенетін болсақ Жаңа кезеңнің бастауы деп 1994 жылы Студент Джастин
Холл\Justin Hall алғаш интернетте күнделік жүргізе бастады. Кейде блогтың
алғашқы иесі танымал программист Дэйва Вайнера\Dave Winer болған деп
айтады. [16]
17 желтоқсан 1997 жыл. Терминнің дүниеге келуі. Джорн Бэргер\Jorn Barger
Robot Wisdom атты интернет-күнделіктің иесі, әрі редакторы, weblog
сөзін алғаш рет қолданды. Logging the web (“торда күнделік жүргіземін”
деп аударуға болады) – осылайша баяндауыш бастауышқа айналды.
Сәуір-мамыр 1999 жыл. Тіл реформасы. Питер Мерхольц\Peter Merholz
Peterme блогының иесі, weblog сөзін екіге бөлді – we blog (біз күнделік
жүргіземіз деп аударуға болады). Blog сөзінің негізінде жаңа баянадауыш
пайда болды – to blog.
Тамыз 1999 жыл. Революцияның басталуы. Сан-Францискодағы Pyra Labs атты
кішкентай компания Blogger порталын ашты. Бұл алғашқы тегін, қарапайым
құрал болды және ол блогосфераның дамуының баспалдағы еді.
Желтоқсан 1999 жыл. Расти Фостер\Rusty Foster (Pyra Labs компаниясы)
Scoop бағдарламалық қамтамасыз етуді жасады және ол Kuro5hin сайтында
қолданылды. Енді пайдаланушылар пікірлерді модерациядан өткізе алды. Бұл
сайт техника мен мәдениет мәселелерін талқылады.
Қараша 2000 жыл. Блогтардың саясаттандырылуы. Тәуелсіз журналист Джош
Маршалл\Josh Marshall TalkingPointsMemo атты блог ашты, бұнда “флорида
дағдарысы“ талқыланды – АҚШтың Флорида штатындағы дауыс беру кезіндегі
дауыстардың саны қалай саналды және т.с.с. даулы мәселелер.
Қыркүйек 2001 жыл. Блогшылар алғаш рет үлкен БАҚ үшін маңызды ақпарат
көзіне айналды. Нью-Йорктағы интернет-күнделік авторлары 2001 жылдың 11
қыркүйегінде болған терракт жайлы оқиға орнынан репортаж жүргізді, фото
орнатып, куәгерлерден ақпарат жинады. Енді блогтарға деген көзқарас күрт
өзгерді. Америка университеттерінің журналистика факультеттерінде
блогингті феномен ретінде зерттей бастады. (Әзірге осы, жалғасы бар:)
2002 жыл. Ең алғашқы үлкен саяси жанжалдың өзі блогшылардың қатысуымен
болған деген пікір бар. АҚШ Сенатының құрметті мүшесі Стром Турмонд\Strom
Thurmond ұлықтау кезінде сенат көпшілігінің көшбасшысы Трент Лотт\Trent
Lott Турмонд сайлаудан өтпей қалатын болса, АҚШ ең күшті ел болушы еді
деп жария етті. Турмонд 1948 жылы АҚШтың ең жоғарғы постқа үміткер еді.
Осыны естіген журналистердің көбісі бұл ақпаратты жариялаған жоқ, тек
қана бұндай шараларды телетрансляциялайтын C-SPAN телеарнасы және
блогшылар болған оқиғаны детальды түрде жеткізе білген. Ақыры Трент Лотт
сенат азшылықтың көшбасшылығы қызметінен кетті. Алғашқы блогтық соғыс
америка әскерінің Иракқа кіруімен сипатталады. Әскери қызметкердегілер өз
күнделіктерінде соғыстағы әрекеттерді суреттеп отыратын. Тура осындай
блогтарды Ирак әскері де жазып отыратын(солардың ішінде ең танымал Salam
Paks блогы болған). Қараша. Танымал Интернет – кәсіпкер Дэвид Сифри\David
Sifry блогтардың алғаш іздеу машинасы Technorati-ді құруы. (жалғасы
бар)
2003 жыл. Оксфордтық ағылшын тілі сөздігі\Oxford English Dictionary
алғаш рет weblog, webloging (блог құру процессі) және weblogger (блог
жүргізуші адам) сөздерін қосты.AOL ірі порталы ( интернет-провайдер)алғаш
рет әр қолданушы үшін интернетте ақысыз жеке күнделік ашуға мүмкіндік
берді. [11]
Блогтар саясатқа кіріп кетті. АҚШ президенттіке үміткер Говард
Дин\Howard Dean блог ашып, сайлау мәселелерін жариялай бастады. Блог аты
– Dean Call To Action, кейін Blog To America болды. Американың көп
саясаткерлері блог және блогшылар арқылы насихат жүргізіп, сайлау
кампанияларына қаржы жинай бастады.
2004 жыл. Блогтармен медиалық компаниялар айналыса бастады. Gawker Media
компаниясы Wonkette блогын құрды, онда Вашингтондық билік қабырғасында
болып жатқан алып қашпа әңгімелер жарияланатын. Дәстүрлі бұқаралық
ақпарат құралдары блогтарға шолу жасай бастады және танымал блогшыларды
сырт көз, пікір айтушы, сарапшы ретінде шақыра бастады. Дәстүрлі БАҚ және
блог арасындағы алғашқы шиеленіс. CBS телекомпаниясы эфирге президент
Джордж Бушты\George Bush қаралайтын мұрағат құжаттарын жіберген еді. Бұл
бағдарлама сайлау кампаниясы болып жатқан кезде шығарылды. Бушты
жақтайтын блогшылар CBSтің құжаттары шынайы емес екенін дәлелдеп шықты.
Ал CBS кешірім сұрады. АҚШтың ірі Демокртаиялық және Республикалық
партиялары өзінің партиялық съездерінде БАҚ өкілі ретінде бірнеше
блогшыны тіркеуден (аккредетациядан) өткізді. Үлкен пәрменділігі бар
Foreign Policy журналы бірнеше жүргізуші, саяси сараптамашы, журналистер
арасында сауалнама жүргізіп, олардың көбісі жеке интернет – журналға
тұрақты кіреді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz