Молибден кендері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 МОЛИБДЕННІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Сулы ерітінділердегі молибденнің иондық күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.3
1.4 Молибденнің ҚР қоры, қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Молибден кендері мен минералдарының ыдырау әдістері ... ... ... ... ...
16
20
2
2.1 ХИМИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Табиғи және өндірістік объектілерде
молибденді анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
22
2.2 Рентген құрылымды талдау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.3 Атомды . абсорбциялы спектроскопия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.4
Молекулярлы абсорбциялы спектроскопия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
3.1 Бастапқы заттар және реагенттер, қондырғы,
эксперимент әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
3.2 Кендер мен молибденді концентраттардың
құрамын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.3 Табиғи кен мен концентратты қышқылдық ыдырату арқылы
ерітіндіге ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
3.4
Табиғи кен мен концентратты балқытып ыдырату арқылы
ерітіндіге ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3.5
3.6
3.7 Табиғи кен мен концентратты микротолқынды пеште автоклавты ыдырату арқылы ерітіндіге ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Құрамында молибден бар кендер мен концентраттарды ыдырату жолдарының салыстырмалы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Молибденді анықтауда градуирлеу графигін тұрғызу ... ... ... ... ... ... ..
39
41
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КЕЙБІР ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
1. ӘДЕБИ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 МОЛИБДЕННІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Сулы ерітінділердегі молибденнің иондық күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
1.3
1.4 Молибденнің ҚР қоры, қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Молибден кендері мен минералдарының ыдырау әдістері ... ... ... ... ...
16
20
2
2.1 ХИМИЯЛЫҚ ТАЛДАУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Табиғи және өндірістік объектілерде
молибденді анықтау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
22
2.2 Рентген құрылымды талдау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.3 Атомды . абсорбциялы спектроскопия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.4
Молекулярлы абсорбциялы спектроскопия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
3.1 Бастапқы заттар және реагенттер, қондырғы,
эксперимент әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
3.2 Кендер мен молибденді концентраттардың
құрамын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3.3 Табиғи кен мен концентратты қышқылдық ыдырату арқылы
ерітіндіге ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
3.4
Табиғи кен мен концентратты балқытып ыдырату арқылы
ерітіндіге ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
3.5
3.6
3.7 Табиғи кен мен концентратты микротолқынды пеште автоклавты ыдырату арқылы ерітіндіге ауыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Құрамында молибден бар кендер мен концентраттарды ыдырату жолдарының салыстырмалы талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Молибденді анықтауда градуирлеу графигін тұрғызу ... ... ... ... ... ... ..
39
41
42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КЕЙБІР ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46
Қазіргі кезде ғылым мен техникадағы молибденнің ролінің артуы оның жаңа кендерін өңдеу қажеттілігін туғызып отыр. Молибденнің әртүрлі құймалардағы, қоршаған орта объектілеріндегі, биологиялық материалдардағы, сонымен қатар азық-түлік өнімдеріндегі құрамын бақылау, басқа әдістерге қарағанда металды концентрацияның кең диапазонында анализдеуге мүмкіндік беретін, қолайлылығымен, тез әрі селективтілігімен ерекшеленетін анықтау әдісін қажет етеді.
Алдын-ала концентрлеу арқылы молибденді анықтаудың сезімталдығын жоғарылатуға болады. Концентрлеу әдістерінің ішінде ең кең таралған әдіс - экстракция әдісі болып табылады. Молибденнің сулы ерітінділердегі формасының көптүрлілігі оның экстракциясын анионалмастырғыш, бейтарап және катионалмастырғыш - органикалық реагенттердің барлық түрлерімен жүргізуге мүмкіндік береді. Жоғары сапалы молибден өнімдерін алу үшін ионалмасу және экстракция процестерінің қолданылуы қажет. Сондықтан молибден экстракциясының заңдылықтарын зерттеу маңызды, әрі теориялық және практикалық қызығушылық тудырады. Соңғы он жылда молибденнің аналитикалық химиясы айтарлықтай өзгерді. Мысалы, талдау объектілерінің барынша әртүрлілігі байқалды, физикалық әдістердің маңыздылығы артты, сонымен қатар тест-әдістер үлкен мәнге ие болды. Әртүрлі табиғат объектілеріндегі молибденді анықтау кезіндегі үлгі дайындауда экстракциялық концентрлеу және бөлу операциялары маңызды болып қалады. Молибденнің сұйықты экстракциясына қарағанда оңай балқитын экстрагенттерді қолданудың артықшылығы басым.
Молибденнің химиясы оның түзетін қосылыстарының күрделілігімен сипатталады. 50-70-жылдары А.К.Бабко, К.Ж. Яцимирский, М.В.Мохосоев, Н.С.Шариповалар молибденнің ерітінділердегі иондық формаларын зерттеу жұмыстарын жасаған. Кейінірек зерттеулер шет елдік авторлармен Y.Bal, G.Coteмен жүргізілді.
Анализ әдісін таңдау тәжірибенің мақсатына, молибденнің мөлшеріне, объектінің шығу тегіне, оның құрамына байланысты мәліметтерге, сыртқы жағдаларға (дала немесе зертханалық анализ), зерттеушінің квалификациясына, зертхананың құрылғылар және реактивтермен жабдықталуына, анықтаудың тезділігіне, анализденетін объектінің мөлшеріне, сынаманы дайындаудың қандай да бір әдісінің жүргізілу мүмкіндігіне байланысты. Анализденетін объектілерді ыдыратудың оптималды әдістері ретінде: қышқылдық ыдырату, балқытып ыдырату және микротолқынды пеште автоклавты ыдырату арқылы ерітіндіге ауыстыру таңдалынды. Әдеби шолу нәтижесінде әр ыдыратудың өзінше артықшылығы мен кемшілігі бар. Атап айтатын болсақ, қышқылдық ыдырату өнеркәсіпте кеңінен қолданылады, дегенмен ыдырату барысында концентрлі қышқылдар қолданылатын болғандықтан қауіпсіздік техника ережесіне және экономикалық жағынан тиімді емес. Ал балқытып ыдырату тез орындалғанмен, сілтісіздендіру барысында бөгде элементтермен бірге анықталатын элемент қосарланып бөлінуі мүмкін. Микротолқынды автоклавты ыдырату орындалу жағынан уақытты анағұрлым үнемдейді, дегенмен анықтауды орындау үшін кез-келген зерттеушіге қол жетімді емес.
Алдын-ала концентрлеу арқылы молибденді анықтаудың сезімталдығын жоғарылатуға болады. Концентрлеу әдістерінің ішінде ең кең таралған әдіс - экстракция әдісі болып табылады. Молибденнің сулы ерітінділердегі формасының көптүрлілігі оның экстракциясын анионалмастырғыш, бейтарап және катионалмастырғыш - органикалық реагенттердің барлық түрлерімен жүргізуге мүмкіндік береді. Жоғары сапалы молибден өнімдерін алу үшін ионалмасу және экстракция процестерінің қолданылуы қажет. Сондықтан молибден экстракциясының заңдылықтарын зерттеу маңызды, әрі теориялық және практикалық қызығушылық тудырады. Соңғы он жылда молибденнің аналитикалық химиясы айтарлықтай өзгерді. Мысалы, талдау объектілерінің барынша әртүрлілігі байқалды, физикалық әдістердің маңыздылығы артты, сонымен қатар тест-әдістер үлкен мәнге ие болды. Әртүрлі табиғат объектілеріндегі молибденді анықтау кезіндегі үлгі дайындауда экстракциялық концентрлеу және бөлу операциялары маңызды болып қалады. Молибденнің сұйықты экстракциясына қарағанда оңай балқитын экстрагенттерді қолданудың артықшылығы басым.
Молибденнің химиясы оның түзетін қосылыстарының күрделілігімен сипатталады. 50-70-жылдары А.К.Бабко, К.Ж. Яцимирский, М.В.Мохосоев, Н.С.Шариповалар молибденнің ерітінділердегі иондық формаларын зерттеу жұмыстарын жасаған. Кейінірек зерттеулер шет елдік авторлармен Y.Bal, G.Coteмен жүргізілді.
Анализ әдісін таңдау тәжірибенің мақсатына, молибденнің мөлшеріне, объектінің шығу тегіне, оның құрамына байланысты мәліметтерге, сыртқы жағдаларға (дала немесе зертханалық анализ), зерттеушінің квалификациясына, зертхананың құрылғылар және реактивтермен жабдықталуына, анықтаудың тезділігіне, анализденетін объектінің мөлшеріне, сынаманы дайындаудың қандай да бір әдісінің жүргізілу мүмкіндігіне байланысты. Анализденетін объектілерді ыдыратудың оптималды әдістері ретінде: қышқылдық ыдырату, балқытып ыдырату және микротолқынды пеште автоклавты ыдырату арқылы ерітіндіге ауыстыру таңдалынды. Әдеби шолу нәтижесінде әр ыдыратудың өзінше артықшылығы мен кемшілігі бар. Атап айтатын болсақ, қышқылдық ыдырату өнеркәсіпте кеңінен қолданылады, дегенмен ыдырату барысында концентрлі қышқылдар қолданылатын болғандықтан қауіпсіздік техника ережесіне және экономикалық жағынан тиімді емес. Ал балқытып ыдырату тез орындалғанмен, сілтісіздендіру барысында бөгде элементтермен бірге анықталатын элемент қосарланып бөлінуі мүмкін. Микротолқынды автоклавты ыдырату орындалу жағынан уақытты анағұрлым үнемдейді, дегенмен анықтауды орындау үшін кез-келген зерттеушіге қол жетімді емес.
1 Бусев А.И. Аналитическая химия молибдена. – М.: Изд-во Академии наук СССР, 1962. - 291с.
2 Зеликман А.Н. Молибден. – М.: Металлургия, 1970. - 440с.
3 Химическая энциклопедия: в 5-х т. / редкол.: Кнунянц И.Л. и др. - М.: Большая Российская энцикл, 1992. - Т.3. - С.125-129.
4 Влияние водного фактора на здоровье человека // Экологический вестник России. - 2002.- № 6. - С.53-60.
5 Дмитриев М.Т., Казнина Н.И., Пинигина А.И. Санитарно-химический анализ загрязняющих веществ в окружающей среде. - М.: Химия, 1989.- С. 231-308.
6 Резниченко В.А., Палант А.А., Соловьев В.И. Комплексное использование сырья в технологии тугоплавких металлов. – М.: Наука, 1988. - С. 20-22.
7 Поиски, разведка и оценка месторождений молибдена. – М.: Недра, 1984.- 199с.
8 Битовт О.А. Современное состояние и перспективы развития минерально-сырьевой базы вольфрама, молибдена и олова в Республике Казахстан / МН-АН РК, КазгосИНТИ. Серия геология. – Алматы, 1998. - 12 с.
9 Сенчило Н.П., Щерба Г.Н., Масгутов Р.В., Лаумулин Т.М., Тюгай О.М., Дарбадаев А.Б., Шептура В.И., Кудряшов А.В., Ракишев Б.М., Степанов С.Н., Кормушин В.А., Зайцев С.И. Молибденоносные формации Казахстана. - Алма-ата: Гылым, 1992.- 184с.
10 Гедгаров Э.И., Бессер А.Д. Российская Федерация как часть мирового рынка сырья, содержащего тугоплавкие металлы, и пути повышения качества товарных соединений (на примере вольфрама, молибдена и рения) // Химическая технология. - 2000.- № 1.- С.15-23.
11 Золотов Ю.А., Дорохов Е.Н., Фадеев В.И. Основы аналитической химии. В2кн. Кн.2. Методы химического анализа. Высш.шк., 2004. – 503 с.
12 Алшанов Р.А.Казахстан на мировом минерально-сырьевом рынке: проблемы и их решения. – Алматы, Издание третье, дополненное, 2011.- 220 с.
13 Шоинбаев А.Т. Физико-химическое основы азотнокислотного способа переработки молибденсодержащих продуктов. – Алматы, 2001. - 199с.
14 Химическая промышленность // Бюллетень иностранной коммерческой информации. - 1999. - №1. - С.15-16.
15 Химическая промышленность // Бюллетень иностранной коммерческой информации. - 1997. - №35. - С.14-15.
Уткин Н.Н. Металлургия цветных металлов.-М: Изд-во Академии наук СССР,1962-291с.
16 Мухина З. С., Тихонова А. А., Новикова Л. Ф., Боброва С. Т., Егорова К.И., Башкирова И. С., Жемчужная И.А., Барскай С. И., Сажина Л.А., Бухтиаров В. Е., Никитина Е.И., Слинко Н.Т., Матросова Т. В., Деревянко Г. Н. Методы анализа металлического молибдена и сплавов на его основе. М., ОНТИ, ВИАМ, 1961, стр. 55.
17 Тарасевич Н. И., Хлыстова А. Д. В сб.: Методы определения анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, стр 562-564.
18 Ахманова М. В. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961 , стр 564-565.
19 Яковлев П. Я., Разумова Г. П., Дымова М. С., Малинина Р. Г. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, Хакимова В.К., Набиев М.Н. Изучение форм соединений молибдена в растворах фосфорной и азотной кислот // Докл. АН УзССР. – 1970. – Т.6. - С. 27-29.
16 Шапиро К.Я., Кулакова В.В., Евстигнеева Э.Д., Зуев В.Н., Ненашева Л.А. К вопросу о ступенчатой полимеризации и деполимеризации молибдат-ионов // Ж. неорган. химии. – 1970. - Т.15, № 8. - С.2238-2242.
17 Вольдман Г.М., Зеликман А.Н., Хуторецская И.Ш. Изучение форм нахождения молибдена в кислых растворах методом катионообменной экстракции // Ж. неорган. химии. – 1973. - Т.18, вып.11. - С.3046-3050.
18 Алексеева И.И. Изучение полимеризации молибденовой кислоты кинетическим методом // Ж. неорган. химии. – 1967. - Т.12, вып.7. - С.1840-1845.
19 Набиванец Б.И. Константы кислотной и основной диссоциации гидратированной трехокиси молибдена // Ж. неорган. химии. – 1969. - Т.14, вып.3. - С.653-659.
20 Силлен Л.Г. О полианионах в растворах // Вестн. ЛГУ. – 1964. - Т.4. - С.82-94.
21 Морачевский Ю.В., Лебедева Л.И. О составе ионов, образуемых шестивалентным молибденом в растворах // Ж. неорган. химии. – 1960. - Т.5, вып.10. - С.2238-2241.
22 Бабко А.К., Гридчина Л.И. Полиионы молибдена в кислых растворах // Ж. неорган. химии. - 1968. - Т.13, № 1.- С. 123-126.
23 Яцимирский К.Б., Алексеева И.И. О состоянии молибденовой кислоты в слабокислых растворах // Ж. неорган. химии. - 1959. - Т.4, вып.4. - С.818-822.
24 Cruywagen J. J., Heyns J. B. Molybdenum (VI) equilibria at high perchloric acid concentration // Polyhedron, International Journal for Inorganic and Organometallic Chemistry. - 2000. – Vol.19, № 8. - Р.907-911.
25 Cruywagen J.J. Potentiometric investigation of molybdenum (VI) equilibria at 250C in 1M NaCI medium // Inorg. Chem. – 1980. - №19(2). – P.552-554.
26 Tytko K H., Baethe G., Cruywagen J.J. Equilibrium studies of aqueous polymolybdate solutions in 1M NaCI medium at 250C // Inorg. Chem. – 1985. - №24(20). – P.3132-3136.
27 Назаренко В.А., Антонович В.П., Невская Е.М. Гидролиз ионов металлов в разбавленных растворах. – М.: Атомиздат, 1979.- 124 с.
28 Подшивалова А.К., Черняк А.С., Карпов И.К. О некоторых превращениях форм молибдена (VI) в кислых растворах // Ж. неорган. химии. - 1984. - Т.29, вып.10. - С.2554-2557.
29 Большова Т.А., Басова Е.М., Малыхин А.Ю., Поплавская Е.Н. Определение молибдена и вольфрама методом высокоэффективной жидкостной хроматографии // Ж. аналит. химии. - 1988. - Т.63, вып.12. - С.2229-2233.
30 Алексеева И.И., Рузинов Л.П., Хачатурян Е.Г., Чернышова Л.М. Определение молибдена(VI) и вольфрама(VI) при совместном присутствии кинетическом методом // Ж. аналит. химии. – 1980. - Т.35, вып.1. - С.60-63.
31 Иванов В.М., Кочелаева Г.А., Прохорова Г.В. Методы определения молибдена // Ж. неорган. химии. – 2002. - Т.47, №9. - С.902-917.
32 Кочелаева Г.А., Иванов В.М., Прохорова Г.В. Определение молибдена в сталях, почве и морской воде спектроскопическими методами и методом адсорбционной вольтамперометрии // Ж. неорган. химии. – 2001. - Т.46, №8. - С.860-866.
33 Прохорова, Г.В., Иванов, В.М., Кочелаева, Г.А. Азосоединения-реагенты для вольтамперометрического определения молибдена(VI) // Журн. аналит. химии. – 2000. - Т.55, № 7. - С.745-749.
34 Пилипенко А.Т., Самчук А.И., Зульфигаров О.С. Экстракция и атомно-абсорбционное определение молибдена с применением N-бензоилфенилгидроксиламина // Ж. аналит. химии. – 1984. - Т.39, вып.11. - С.2051-2054.
35 Azeredo Laerte da C., Azeredo Maria Aparecida A., Castro Rosane N., Coelho Ana Paula A., Teixeira Geraldo A., Saldanha Marcelo F. C. Preconcentration and determination of molybdenum in soybean by ICP-AES using column packed with -benzoinoxime immobilized on silica gel // Abstr. 5th Rio Symp. Atom. Spectrom., Cancum, Mex., Oct. 4-10, 1998. ICP Inf. Newslett. - 1999. – Vol.24, №8. - Р.664-665.
41 Уткин Н.Н. Металлургия цветных металлов.-М: Изд-во Академии наук СССР,1962-291с.
42 Мухина З. С., Тихонова А. А., Новикова Л. Ф., Боброва С. Т., Егорова К.И., Башкирова И. С., Жемчужная И.А., Барскай С. И., Сажина Л.А., Бухтиаров В. Е., Никитина Е.И., Слинко Н.Т., Матросова Т. В., Деревянко Г. Н. Методы анализа металлического молибдена и сплавов на его основе. М., ОНТИ, ВИАМ, 1961, стр. 55.
43 Тарасевич Н. И., Хлыстова А. Д. В сб.: Методы определения анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, стр 562-564.
44 Ахманова М. В. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961 , стр 564-565.
45 Яковлев П. Я., Разумова Г. П., Дымова М. С., Малинина Р. Г. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, стр 568-569.
46 Ю. Н. Книпович, Ю.В. Морачевского , Анализ минерального сырья., 1959.
2 Зеликман А.Н. Молибден. – М.: Металлургия, 1970. - 440с.
3 Химическая энциклопедия: в 5-х т. / редкол.: Кнунянц И.Л. и др. - М.: Большая Российская энцикл, 1992. - Т.3. - С.125-129.
4 Влияние водного фактора на здоровье человека // Экологический вестник России. - 2002.- № 6. - С.53-60.
5 Дмитриев М.Т., Казнина Н.И., Пинигина А.И. Санитарно-химический анализ загрязняющих веществ в окружающей среде. - М.: Химия, 1989.- С. 231-308.
6 Резниченко В.А., Палант А.А., Соловьев В.И. Комплексное использование сырья в технологии тугоплавких металлов. – М.: Наука, 1988. - С. 20-22.
7 Поиски, разведка и оценка месторождений молибдена. – М.: Недра, 1984.- 199с.
8 Битовт О.А. Современное состояние и перспективы развития минерально-сырьевой базы вольфрама, молибдена и олова в Республике Казахстан / МН-АН РК, КазгосИНТИ. Серия геология. – Алматы, 1998. - 12 с.
9 Сенчило Н.П., Щерба Г.Н., Масгутов Р.В., Лаумулин Т.М., Тюгай О.М., Дарбадаев А.Б., Шептура В.И., Кудряшов А.В., Ракишев Б.М., Степанов С.Н., Кормушин В.А., Зайцев С.И. Молибденоносные формации Казахстана. - Алма-ата: Гылым, 1992.- 184с.
10 Гедгаров Э.И., Бессер А.Д. Российская Федерация как часть мирового рынка сырья, содержащего тугоплавкие металлы, и пути повышения качества товарных соединений (на примере вольфрама, молибдена и рения) // Химическая технология. - 2000.- № 1.- С.15-23.
11 Золотов Ю.А., Дорохов Е.Н., Фадеев В.И. Основы аналитической химии. В2кн. Кн.2. Методы химического анализа. Высш.шк., 2004. – 503 с.
12 Алшанов Р.А.Казахстан на мировом минерально-сырьевом рынке: проблемы и их решения. – Алматы, Издание третье, дополненное, 2011.- 220 с.
13 Шоинбаев А.Т. Физико-химическое основы азотнокислотного способа переработки молибденсодержащих продуктов. – Алматы, 2001. - 199с.
14 Химическая промышленность // Бюллетень иностранной коммерческой информации. - 1999. - №1. - С.15-16.
15 Химическая промышленность // Бюллетень иностранной коммерческой информации. - 1997. - №35. - С.14-15.
Уткин Н.Н. Металлургия цветных металлов.-М: Изд-во Академии наук СССР,1962-291с.
16 Мухина З. С., Тихонова А. А., Новикова Л. Ф., Боброва С. Т., Егорова К.И., Башкирова И. С., Жемчужная И.А., Барскай С. И., Сажина Л.А., Бухтиаров В. Е., Никитина Е.И., Слинко Н.Т., Матросова Т. В., Деревянко Г. Н. Методы анализа металлического молибдена и сплавов на его основе. М., ОНТИ, ВИАМ, 1961, стр. 55.
17 Тарасевич Н. И., Хлыстова А. Д. В сб.: Методы определения анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, стр 562-564.
18 Ахманова М. В. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961 , стр 564-565.
19 Яковлев П. Я., Разумова Г. П., Дымова М. С., Малинина Р. Г. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, Хакимова В.К., Набиев М.Н. Изучение форм соединений молибдена в растворах фосфорной и азотной кислот // Докл. АН УзССР. – 1970. – Т.6. - С. 27-29.
16 Шапиро К.Я., Кулакова В.В., Евстигнеева Э.Д., Зуев В.Н., Ненашева Л.А. К вопросу о ступенчатой полимеризации и деполимеризации молибдат-ионов // Ж. неорган. химии. – 1970. - Т.15, № 8. - С.2238-2242.
17 Вольдман Г.М., Зеликман А.Н., Хуторецская И.Ш. Изучение форм нахождения молибдена в кислых растворах методом катионообменной экстракции // Ж. неорган. химии. – 1973. - Т.18, вып.11. - С.3046-3050.
18 Алексеева И.И. Изучение полимеризации молибденовой кислоты кинетическим методом // Ж. неорган. химии. – 1967. - Т.12, вып.7. - С.1840-1845.
19 Набиванец Б.И. Константы кислотной и основной диссоциации гидратированной трехокиси молибдена // Ж. неорган. химии. – 1969. - Т.14, вып.3. - С.653-659.
20 Силлен Л.Г. О полианионах в растворах // Вестн. ЛГУ. – 1964. - Т.4. - С.82-94.
21 Морачевский Ю.В., Лебедева Л.И. О составе ионов, образуемых шестивалентным молибденом в растворах // Ж. неорган. химии. – 1960. - Т.5, вып.10. - С.2238-2241.
22 Бабко А.К., Гридчина Л.И. Полиионы молибдена в кислых растворах // Ж. неорган. химии. - 1968. - Т.13, № 1.- С. 123-126.
23 Яцимирский К.Б., Алексеева И.И. О состоянии молибденовой кислоты в слабокислых растворах // Ж. неорган. химии. - 1959. - Т.4, вып.4. - С.818-822.
24 Cruywagen J. J., Heyns J. B. Molybdenum (VI) equilibria at high perchloric acid concentration // Polyhedron, International Journal for Inorganic and Organometallic Chemistry. - 2000. – Vol.19, № 8. - Р.907-911.
25 Cruywagen J.J. Potentiometric investigation of molybdenum (VI) equilibria at 250C in 1M NaCI medium // Inorg. Chem. – 1980. - №19(2). – P.552-554.
26 Tytko K H., Baethe G., Cruywagen J.J. Equilibrium studies of aqueous polymolybdate solutions in 1M NaCI medium at 250C // Inorg. Chem. – 1985. - №24(20). – P.3132-3136.
27 Назаренко В.А., Антонович В.П., Невская Е.М. Гидролиз ионов металлов в разбавленных растворах. – М.: Атомиздат, 1979.- 124 с.
28 Подшивалова А.К., Черняк А.С., Карпов И.К. О некоторых превращениях форм молибдена (VI) в кислых растворах // Ж. неорган. химии. - 1984. - Т.29, вып.10. - С.2554-2557.
29 Большова Т.А., Басова Е.М., Малыхин А.Ю., Поплавская Е.Н. Определение молибдена и вольфрама методом высокоэффективной жидкостной хроматографии // Ж. аналит. химии. - 1988. - Т.63, вып.12. - С.2229-2233.
30 Алексеева И.И., Рузинов Л.П., Хачатурян Е.Г., Чернышова Л.М. Определение молибдена(VI) и вольфрама(VI) при совместном присутствии кинетическом методом // Ж. аналит. химии. – 1980. - Т.35, вып.1. - С.60-63.
31 Иванов В.М., Кочелаева Г.А., Прохорова Г.В. Методы определения молибдена // Ж. неорган. химии. – 2002. - Т.47, №9. - С.902-917.
32 Кочелаева Г.А., Иванов В.М., Прохорова Г.В. Определение молибдена в сталях, почве и морской воде спектроскопическими методами и методом адсорбционной вольтамперометрии // Ж. неорган. химии. – 2001. - Т.46, №8. - С.860-866.
33 Прохорова, Г.В., Иванов, В.М., Кочелаева, Г.А. Азосоединения-реагенты для вольтамперометрического определения молибдена(VI) // Журн. аналит. химии. – 2000. - Т.55, № 7. - С.745-749.
34 Пилипенко А.Т., Самчук А.И., Зульфигаров О.С. Экстракция и атомно-абсорбционное определение молибдена с применением N-бензоилфенилгидроксиламина // Ж. аналит. химии. – 1984. - Т.39, вып.11. - С.2051-2054.
35 Azeredo Laerte da C., Azeredo Maria Aparecida A., Castro Rosane N., Coelho Ana Paula A., Teixeira Geraldo A., Saldanha Marcelo F. C. Preconcentration and determination of molybdenum in soybean by ICP-AES using column packed with -benzoinoxime immobilized on silica gel // Abstr. 5th Rio Symp. Atom. Spectrom., Cancum, Mex., Oct. 4-10, 1998. ICP Inf. Newslett. - 1999. – Vol.24, №8. - Р.664-665.
41 Уткин Н.Н. Металлургия цветных металлов.-М: Изд-во Академии наук СССР,1962-291с.
42 Мухина З. С., Тихонова А. А., Новикова Л. Ф., Боброва С. Т., Егорова К.И., Башкирова И. С., Жемчужная И.А., Барскай С. И., Сажина Л.А., Бухтиаров В. Е., Никитина Е.И., Слинко Н.Т., Матросова Т. В., Деревянко Г. Н. Методы анализа металлического молибдена и сплавов на его основе. М., ОНТИ, ВИАМ, 1961, стр. 55.
43 Тарасевич Н. И., Хлыстова А. Д. В сб.: Методы определения анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, стр 562-564.
44 Ахманова М. В. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961 , стр 564-565.
45 Яковлев П. Я., Разумова Г. П., Дымова М. С., Малинина Р. Г. В сб.: Методы определения и анализа редких элементов. М., Изд-во АН СССР, 1961, стр 568-569.
46 Ю. Н. Книпович, Ю.В. Морачевского , Анализ минерального сырья., 1959.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1. ӘДЕБИ 8
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
1.1 МОЛИБДЕННІҢ ЖАЛПЫ 8
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Сулы ерітінділердегі молибденнің иондық 15
күйі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Молибденнің ҚР қоры, 16
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 20
Молибден кендері мен минералдарының ыдырау
әдістері ... ... ... ... ...
2 ХИМИЯЛЫҚ ТАЛДАУ 22
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
22
Табиғи және өндірістік объектілерде
молибденді анықтау
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2 Рентген құрылымды талдау 25
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.3 Атомды – абсорбциялы 26
спектроскопия ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Молекулярлы абсорбциялы 29
спектроскопия ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
3 ТӘЖІРИБЕЛІК 31
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
3.1 Бастапқы заттар және реагенттер, қондырғы,
эксперимент 31
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
3.2 Кендер мен молибденді концентраттардың
құрамын 32
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Табиғи кен мен концентратты қышқылдық ыдырату арқылы
ерітіндіге 36
ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
3.4 Табиғи кен мен концентратты балқытып ыдырату арқылы
ерітіндіге 38
ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
3.5 Табиғи кен мен концентратты микротолқынды пеште автоклавты ыдырату
арқылы ерітіндіге 39
3.6 ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Құрамында молибден бар кендер мен концентраттарды ыдырату
3.7 жолдарының салыстырмалы 41
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Молибденді анықтауда градуирлеу графигін
тұрғызу ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 43
... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
КЕЙБІР ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 46
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде ғылым мен техникадағы молибденнің ролінің артуы оның
жаңа кендерін өңдеу қажеттілігін туғызып отыр. Молибденнің әртүрлі
құймалардағы, қоршаған орта объектілеріндегі, биологиялық материалдардағы,
сонымен қатар азық-түлік өнімдеріндегі құрамын бақылау, басқа әдістерге
қарағанда металды концентрацияның кең диапазонында анализдеуге мүмкіндік
беретін, қолайлылығымен, тез әрі селективтілігімен ерекшеленетін анықтау
әдісін қажет етеді.
Алдын-ала концентрлеу арқылы молибденді анықтаудың сезімталдығын
жоғарылатуға болады. Концентрлеу әдістерінің ішінде ең кең таралған әдіс -
экстракция әдісі болып табылады. Молибденнің сулы ерітінділердегі
формасының көптүрлілігі оның экстракциясын анионалмастырғыш, бейтарап және
катионалмастырғыш - органикалық реагенттердің барлық түрлерімен жүргізуге
мүмкіндік береді. Жоғары сапалы молибден өнімдерін алу үшін ионалмасу және
экстракция процестерінің қолданылуы қажет. Сондықтан молибден
экстракциясының заңдылықтарын зерттеу маңызды, әрі теориялық және
практикалық қызығушылық тудырады. Соңғы он жылда молибденнің аналитикалық
химиясы айтарлықтай өзгерді. Мысалы, талдау объектілерінің барынша
әртүрлілігі байқалды, физикалық әдістердің маңыздылығы артты, сонымен қатар
тест-әдістер үлкен мәнге ие болды. Әртүрлі табиғат объектілеріндегі
молибденді анықтау кезіндегі үлгі дайындауда экстракциялық концентрлеу және
бөлу операциялары маңызды болып қалады. Молибденнің сұйықты экстракциясына
қарағанда оңай балқитын экстрагенттерді қолданудың артықшылығы басым.
Молибденнің химиясы оның түзетін қосылыстарының күрделілігімен
сипатталады. 50-70-жылдары А.К.Бабко, К.Ж. Яцимирский, М.В.Мохосоев,
Н.С.Шариповалар молибденнің ерітінділердегі иондық формаларын зерттеу
жұмыстарын жасаған. Кейінірек зерттеулер шет елдік авторлармен Y.Bal,
G.Coteмен жүргізілді.
Анализ әдісін таңдау тәжірибенің мақсатына, молибденнің мөлшеріне,
объектінің шығу тегіне, оның құрамына байланысты мәліметтерге, сыртқы
жағдаларға (дала немесе зертханалық анализ), зерттеушінің квалификациясына,
зертхананың құрылғылар және реактивтермен жабдықталуына, анықтаудың
тезділігіне, анализденетін объектінің мөлшеріне, сынаманы дайындаудың
қандай да бір әдісінің жүргізілу мүмкіндігіне байланысты. Анализденетін
объектілерді ыдыратудың оптималды әдістері ретінде: қышқылдық ыдырату,
балқытып ыдырату және микротолқынды пеште автоклавты ыдырату арқылы
ерітіндіге ауыстыру таңдалынды. Әдеби шолу нәтижесінде әр ыдыратудың өзінше
артықшылығы мен кемшілігі бар. Атап айтатын болсақ, қышқылдық ыдырату
өнеркәсіпте кеңінен қолданылады, дегенмен ыдырату барысында концентрлі
қышқылдар қолданылатын болғандықтан қауіпсіздік техника ережесіне және
экономикалық жағынан тиімді емес. Ал балқытып ыдырату тез орындалғанмен,
сілтісіздендіру барысында бөгде элементтермен бірге анықталатын элемент
қосарланып бөлінуі мүмкін. Микротолқынды автоклавты ыдырату орындалу
жағынан уақытты анағұрлым үнемдейді, дегенмен анықтауды орындау үшін кез-
келген зерттеушіге қол жетімді емес.
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
4 МОЛИБДЕННІҢ ЖАЛПЫ СИППАТТАМАСЫ
Молибден (от греч. molybdos-қорғасын; лат. Molybdae-num)
Д.И.Менделеев периодтық жүйесінің VI-шы тобының қосымша топшасының химиялық
элементі. Табиғатта жеті тұрақты массалық үлесі 92 (15,86%), 94 (9,12%), 95
(15,70%), 96 (16,50%), 97 (9,45%), 98 (23,75%), 100 (9,62%) болатын изотопы
бар. Ішкі атомдық электрондық бұлттарының конфигурациясы 4d55s1. Ионизация
энергиясы Мо-нен Моб+ ке шартты ауысуында сәйкесінше 7,10, 16,155, 27,13,
40,53, 55,6 и 71,7 эВ; электронның шығу жұмысы 4,3 эВ; Полинг бойынша
электротерістілігі 1,8; атомдық радиусы 0,14 нм, иондық сандары (нм;
жақшада координациялық сандары көрсетілген) Мо3+ 0,083 (6), Мо4+ 0,079 (6),
Мо5+ 0,075 (6), Мо6+ 0,055 (4), 0,064 (5), 0,073 (6) и 0,087 (7).
Молибден көптеген қосылыстарда +6 тотығу дәрежесін көрсетеді.
Сонымен бірге +5, +4, +3, +2 тотығу дәрежесін көрсететін қосылыстары
белгілі [1].
Молибден - сирек, шашыраңқы, қатты, көлемді орталықты кристалл
торлары бар, түсі - ақ-жылтыр, қиын балқитын металл. Молибден ұнтақ түрінде
қара-сұр түсті. Тығыздығы 10,2 гсм 3 . Балқу температурасы 2623 оС, ал
қайнау температурасы 4830 оС. Молибден парамагнитті, магнитті қабылдауы
+9•10-5. Жоғары өткізгіштік қасиетіне өту температурасы 0,916 К.
Молибденнің механикалық қасиеттері металдың тазалығы мен алдын-ала
механикалық және термиялық өңдеуге байланысты. Бриннелл бойынша тығыздығы
1,5-1,6 ГПа. Молибденнің вольфрамға қарағанда пластикалық қасиеті жоғары
[2;3].
Молибденнің электротерістілігі мысқа қарағанда төмен, бірақ темірден
жоғары. Механикалық қаттылығы жағынан вольфрамнан төмен, қысым қатысында
жақсы өңделеді.
Молибденге жоғары коррозиялық қасиеті сай. Сілтілі, күкіртті және тұз
қышқылының көп бөлігінде әр түрлі температурамен, әр түрлі жағдайларда
тұрақты [4].
Бөлме температурасында молибден тұз және күкірт қышқылдарының әсеріне
тұрақты, қыздырған кезде баяу әрекеттеседі. 400 °С температурада
тотықсыздана бастайды. 600 °С температурадан бастап тез МоО3-ке дейін
тотыға бастайды. Су буымен 700 °С-тан жоғары температурада тез әрекеттесе
бастап, МоО2і диоксидін береді. Бөлме температурасында молибден кукірт пен
тұз қышқылы әсеріне тұрақты Патша сұйығы, НNOЗ, Н2О2 молибденмен суықта
баяу әсерлеседі, ал қыздырғанда әрекеттесуі жылдамдайды. Молибден НNOЗ және
Н2SО4 қоспасымен жақсы реакцияласады. Сілтілердің суық ерітінділерінде
молибден тұрақты, ал ыстық ерітінділерінде коррозирленеді. Ауада немесе
тотықтырғыштар қатысында молибден қышқыл тұздарын түзе отырып, сілтілерде
оңай ериді. Сутекпен молибденді ( 1000 °С 0,5 см3 Н2 100 г молибденде
сіңіріледі) қыздырғанда қатты ерітінділер алынады [2].
Молибден - ондаған биологиялық активті химиялық элементтердің бірі.
Ол көптеген ферменттердің құрамына кіреді, биохимиялық процестерге
қатысады, ақуыздар мен нуклеин қышқылдарының биосинтезін стимулдайды және
бүкіл өмір бойына қажетті элемент. Адамдарда молибденнің тәуліктік
қажеттілігі ересек адамдар үшін 0,075-0,250 мг және балалар үшін 0,06мг-ды
құрайды.
Сонымен қатар молибден адам үшін потенциалды қауіпті элементтер
тобына жатады. Кесте 1 молибденнің әртүрлі объектілердегі кейбір ШРЕК-сы
берілген [5].
Кесте 1. Молибденнің әртүрлі объектілердегі ШРЕК-сы.
Объекті ШРЕК,мкгл Әдебиет
Табиғи су 500 [4]
Ауыз су 70 Дүниежүзілік Денсаулық
Сақсау ұйымының
нормативі.
Жапония ДС министрлігі
70 нормативі.
ГОСТ 18308
Санитарлық ережелер және
нормалар,гигиеналық
250 норматив 2.1.4.559-96
Балық шаруашылық сулары 1,2 Санитарлық ережелер және
нормалар,гигиеналық
норматив2.1.4.559-96
Топырақ 4мгкг [5]
Молибденнің жер қыртысындағы мөлшері 1,1·10-4%-ті құрайды. Молибден
халькофильді қасиет көрсететіндіктен, табиғатта оның сульфидті минералдары
көптеп таралған. Тотыққан қосылыстарының жеке кездесетін жерлері жоқ.
Монометалды молибденді рудалардың ішінде молибденнің мыспен немесе
вольфраммен, висмутпен, сонымен бірге уранмен ассоцирленген комплексті
рудалары таралған. Әртүрлі типтегі молибденді кендердің максималды және
жоғары концентрациялары О, Сu, Fe, Pb, Zn, As, Sb, Bi, Re, Se,Te, Ge, Ga,
Cd, In, Ag, Au және т.б үшін тән [6].
Молибденнің шамамен 20-ға жуық минералдары белгілі. Кеңінен таралған
минералдарының кейбір сипаттамалары 2 - кестеде берілген [3-6].
Молибден минералдарының кейбір суреттері сурет 1 көрсетілген.
Молибден қосылыстары жер шарының көптеген аймақтарында кездеседі,
олар АҚШ, Чили, Мексика, Норвегия, Канада, Австралия, ТМД (Ресей,
Қазақстан, Өзбекстан, Армения) елдерінде бар [2;3].
Молибденит Вульфенит
Повеллит Молибдит
Сурет 1. Молибденнің негізгі минералдары.
Молибден минералдарының ішінде кең таралғаны және өнеркәсіптік маңызы
бар-молибденит немесе молибденді жылтыр MoS2. Молибденнің әлемдік табысы
мен қорының 99%-ы молибдениттің үлесіне тиеселі. Молибденит – жұмсақ,
жылтыр, галенитке ұқсас минерал. Ол гексагоналды тор құру арқылы
кристаллданады.
Молибденнің шамамен 20-ға жуық минералдары белгілі. Кеңінен таралған
минералдарының кейбір сипаттамалары кесте 2-де берілген [3-6].
Молибден қосылыстары жер шарының көптеген аймақтарында кездеседі,
олар АҚШ, Чили, Мексика, Норвегия, Канада, Австралия, ТМД (Ресей,
Қазақстан, Өзбекстан, Армения) елдерінде бар [7].
Кесте 2. Молибденнің негізгі минералдарының сипаттамалары.
Минералдың аты Құрамы Тығыздығы, гсмЗ Моос бойынша
қаттылығы
Молибденит MoS2 4,7-4,8 1-1,5
Повеллит CaMoO4 4,35-4,52 3,5
Молибдо-шеелит Ca(Mo,W)O4 5,8-6,2 4,5
Вульфенит PbMoO4
Молибденитті күйдіру кезінде ақ-сары молибденнің үштотығына айналімен
оңай тотығады.
Молибдениттің меншікті салмағы 4,7-4,8. Минералдағы молибденнің
теориялық құрамы 60%. Табиғатта құрамында қоспалар болмайтын таза
молибденитті көп кездестіруге болады. Оның балқу температурасы 11850С.
Минерал қыздыру барысында, азот қышқылының қатысында молибденді қышқыл түзе
отырып ыдырайды. Молибден кендерінде күрделі минералдық құрамы болады.
Молибденит көбінесе вольфраммен вольфрамитті және шеелитті кең орындарында
кездеседі.
Молибденнің басқа минералдырының өнеркәсіптік маңызы жоқ. Соған
қарамастан, олар үлкен қызығушылыққа ие.
Молибдит, MoO3 немесе Fe2O3*3MoO3*7H2O ферромолибдат, молибдениттің
тотығы болып келетін, жіңішке инелі ашық сары түсті кристалл. Молибдит кең
таралған, бірақ аз мөлшерде кездеседі. Флотация арқылы кеңді байытқан кезде
молидиттің біраз мөлшері жоғалуы мүмкін. Молибдиттің меншікті салмағы 4,5.
Минерал қышқылдармен және аммиакпен жақсы ыдырайды.
Повеллит, СаМоО4 шеелит тобына жататын минерал. Повеллиттің қаттылығы
3,5; меншікті салмағы 4,25-4,52.
Повеллит молибденитте екіншілік минерал ретінде дамиды, ультракүлгін
сәулеленуде флуоресцентті қасиеті бар.
Вульфенит, PbMoO4 тотыққан қорғасынды кең орындарда кездеседі. Өте
кең тараған, бірақ олардың қорлары шекті, және қазіргі уақытта өнеркәсіптік
маңызы жоқ. Жалпы, вульфенит – қызылдан сарыға дейінгі түрлі реңді минерал.
Оның меншікті салмағы 6,7-7,0, сондықтан олардың кеңдері жа шаюмен жақсы
байытылады.
Молибденнің басқа минералдары – чиллагит 3PbWO4*PbMoO4, ильземаннит
MoO2*MoO3(SO3*H2O), кехлинит Bi2O3*MoO3, линдгренит 2CuMoO4*Cu(OH)2 және
т.б. [4-8].
Кеңдердегі молибден құрамы әдетте аз болып келеді, сондықтан
жоғарыпайызды кеңді концентраттарды ала отырып, кеңді байытады. Әр түрлі
типтегі молибден кеңдерін байыту-өте қиын және маңызды мәселелердің бірі.
Әр кеңді байыту үшін, өзіне тән жағдайлар жасалынады. Бірақ молибден
кеңдері үшін, негізгі байыту әдісі – флотация. Молибденит өте жұмсақ
болғандықтан және оңай жағылатындықтан, гравитацияны қолдануға болмайды.
Флотация арқылы, молибденит құрамын 10%-дан 80%-ға дейін жеткізуге
мүмкіндік бар. Өз молибден кеңдерінен молибденитті флотациялау қиындықсыз
жүреді, себебі молибденит флотореагенттермен оңай флотацияланады. Мыс-
молибденді кеңдерде молибдениттің құрам мөлешері мыңдаған пайыз мөлшерде.
Алдымен, мыс-молибденді концентратты бөлу арқылы коллективті флотация
жүргізеді. Ол әрі қарай, мыс және молибден концентраттарын бөледі. Ол үшін,
молибденит флотацияланады, мыс минералдары күкіртті натриймен немесе калий
цианидімен басады.
Молибденді бөлудің және концентратқа мол молибденді алудың рационалды
әдісі, флотацияның гидрометаллургиямен комбинирлеуі болуы керек.
Молибденнің аналитикалық сипаттамасы.
Молибден тотықтар қатарын түзеді. Олардың ішіндегі тұрақтысы-
молибденнің үштотығы немесе қиын балқитын ақ ұнтақ, қыздыру барысында
сарғаятын, молибденді ангидрид. Молибденнің үштотығы суда нашар, ал тұз
және азот қышқылдарында, сілтілерде, аммиакта жақсы ериді. Сонымен қатар,
балқытқыш және концентрленген күкірт қышқылында да ериді. 4000С тан жоғары
температурада молибден үштотығы айдала бастайды.
Сілтілі молибдаттарды қышқылдаса, молибденді қышқыл түзіледі, оның
екі формасы белгілі- ақ және сары. Молибден қышқылының екі формасада
сілтілерде, сілті металлдарының карбонаттарында, аммиакта және минерал
қышқылының артық мөлшерінде ерігіш болып келеді.
Молибдаттар әр түрлі болып келеді. Сілтінің артық мөлшерінде M2MoO4
сияқты қалыпты молибдаттар түзіледі де, сілтінің артық мөлшерінсіз
mM2O*nMoO3. Бұлардың ішінде ең тұрақтысы - 3M2O*7MoO3*nH2O, мұндай
парамолибдат ретінде молибденқышқылды аммоний (NH4)6Mo7O24*4H2O;
Сілтілік металдар мен аммоний молибдаттары суда ерігіш те, қалғандары
ерімейді. Анализде топырақ түсті кристаллды тұнба, сұйытылған сірке
қышқылында ерімейтін қорғасын молибдаты кең қолданылады. Қорғасын және
кальций молибдаттары қатты қыздыруға төзімді болып келеді.
Сынап нитратының тотығы бейтарап ерітіндіде молибденді тұнбаға
түсіреді ( ванадий, вольфрам және алтывалентті хроммен және т.б. бірге)
Күкіртті сутек қоңыр түсті молибден сульфидін MoS3 тұндырады.
Молибденнің тұнуы толығымен жүрмейді, себебі оның қалпына келуі біртіндеп
жүреді. Молибден сульфиді сілті металдарының және аммоний сульфидтерінде
ериді де, тиотұздың қызыл ерітіндісін түзеді.
Молибденге гетерополиқышқыл түзу қасиеті тән, олардың көбісін
аналитикалық тәжіребиеде қолданылады. Мысалға: фосформолибденді,
кремнемолибденді [9,10].
Әлсіз қалпына келтіргіштер қатысында молибден көгілдір коллоидты
ерітінділер түзілуімен бесваленттіге дейін тотығады: одан күшті қалпына
келтіргіштер оны үшваленттіге дейін тотықтырады. Молибденнің көлемдік
әдісі, осы реакцияларда қолданыс табады.
Қалпына келтіргіштер қатысында роданидтермен молибден бесвалентті,
қызғылт-сары түске боялған комплексті қосылыс түзеді. Қалпына келтіргіштің
артық мөлшерінде, молибден қатты қышқыл ортада ашық сары түсті үшвалентті
молибденге дейін тотығады. Роданидтермен реакцияның негізі молибденнің
колориметрлік анықтауынан бастау алады. Тұз қышқылына қаныққан, эфир,
ерітіндіден темір роданидімен бірге роданидті молибденді қосылысты бөліп
алады.
Калий ксантогенаты әлсіз қышқыл ерітіндіде молибденмен қызғылт-күлгін
түсті комплексті қосылыс түзеді. Осы жағдайларда басқа металдармен боялған
ксантогенаттар ерітіндісі алынады.
Молибденге арналған сапалы үлгі ретінде концентрлі күкірт қышқылымен
реакция анықтылынады. Егерде осындай қышқылмен молибден кенінің ұнтағын
дымқылдатып, қышқылды құрғағанша буландырып, сосын 1-2 тамшы күкірт
қышқылын қосып, тағы буландырса, қара-көгілдір тұнба түзіледі [11].
Анықтау әдістері:
Молибденді анықтаудың бірнеше әдістері бар.
Молибденді анықтау үшін сенімді әдістері: колориметриялық, көлемдік
және таразылық.
Минерал шикізаттарын анализдеуде колориметриялық әдіс кең қолданылды.
Бұл әдіс аз уақыттың кететіне қарамастан, жоғары сезімталдық және қайта
өндіргіштікпен сипатталады.
Көлемдік анықтау әдісі шикізат анализдеріне қарағанда, металлдардың
және кең байыту өнімдерінің анализінде кең қолданылады, себебі молибден
көлемі көп болатын үлгілер айтарлықтай аз.
Молибденді қорғасын молибдаты ретінде анықтайтын таразылық әдіс, бай
кеңдерде және стандартты ерітінділердің титрін дайындауда жиі пайданылады.
Бұған қарағанда, тотық ретінде молибденді анықтау аз қолданысқа ие. Бұл
әдістің кемшіліктері де бар [46].
Сонымен қатар, молибденді анықтаудың басқа да әдістері де бар:
Тиосульфатпен анықтау
Тұзқышқылды молибден қышқылының ерітіндісі уксусэтилді эфирмен және
25% тиосульфат ерітіндісінің артықшылығымен ол анық қызыл түсті бояу
береді. Тәжіребиеде 5 мл молибден қышқылының ерітіндісін 11000000
араластырғанда органикалық фазаның қызыл түске боялуы байқалған. Бұл бояу
сілті немесе қышқылды қосқанда жойылады.
Tl2MoO4 формасында анықтау
Егер 0,1 % MoO3 бар, KOH қатысында жүретін ерітіндіні қыздырсақ әр
түрлі кристаллдар тұнады, яғни әр түрлі формадағы кристалдар. Түсі
ерітіндінің жарық түсіргенде өзгереді, әр түрлі, бірақ сары-жасыл түстері
басымырақ. Кристаллдар екіосьті, шектік концентрациясы 133000.
Роданидтер көмегімен анықтау.
Роданидтің молибденге деген реакциясы 1803 жылдан белгілі. Молибден
қышқылына зерттелген ерітіндіге таза цинктің бөліктерін қосса және калий
роданидін, тұз немесе күкірт қышқылын тамшылап қосса сутек бөліне бастайды.
Молибден қатысында қызыл немесе қызғылт бояу пайда болады. Осы әдіспен
0,016 мг MoO3 5 мл-де анықтауға болған. Кейін молибден қышқылын SnCl2
ерітіндісімен анықталған. Мұнда молибден қышқылына қалайы хлоридін
артығымен қосып, қайнағанша қыздырып, сосын суытады. Одан кейін KSCN
ерітіндісін қосып, диэтил эфирімен өңдейді. Сол кезде молибден болса
ерітінді қызғылт-сары немесе қатты қызыл түске боялады. Молибденді роданид
көмегімен қалайы хлоридінің қатысында анықтау-әдістердің ең тиімдісі және
эффективтісі. Осы роданидті әдіс молибденді кендерде анықтауда кең
қолданылады.
Морин немесе кварцетин көмегімен анықтау
Алтывалентті молибденді моринмен анықтағанда кедергі жасайтын иондар
комплекс III-пен натрий фторидін қосыылуын көрсетпейді.
5 мл зерттелетін ерітіндіге 0,1-0,5 тұз қышқылы, 3 мл 2,5 %
комплексон III, натрий фторидінің қаныққан ерітіндісінің 0,5 мл-н, 2 мл
бутанол және 0,5 мл 0,33 % морин ерітіндісін қосып, араластырады. VI
валентті молибден болса бутанолды фаза қызғылт-сары түске боялады.
5 мл зерттелетін ерітіндіден 0,05 мг молибденді анықтауға болады.
Моринді флуросцентті әдіспен молибденді анықтауда қолданған.
Кварцетинді VI валентті молибденді қағазда хроматограммалар ретінде
анықтауда қолданған. Осы реакциядағы сезімталдық рD-5,40, шектік қосу-
183000;
Фосформолибдат формасымен анықтау
Алтывалентті молибденді анықтау үшін микрокристаллоскопия калий
фосформолибдат, аммоний және триэтанол амин кристалдарына сай түзіледі.
Фосфорлы молибден қышқылының экстракциясы кезінде вольфрамның көп мөлшерде
қатысуы молибден алуда жақсы көрсеткіш алуды көрсетеді. Анықтауға ванадат
иондары кедергі келтіреді, көптеген иондар кедергі келтірмейді.
Экстракцияға дейін алты валентті хром этанолмен тотықсызданады [15-16].
Молибденнің қышқылды қосылыстары
МоО3 балқыту температурасы 7950С, қайнау температурасы 11510С.
Молибден үштотығының түзілуіне қажет, жылу мөлшері 180,4 ккал. Ол суда
нашар ериді. Ыстық су үшін, ерігіштігі 21,06 гл.
Молибден үштотығы сумен әрекеттесіп, молибден қышқылын түзеді.
Молибдат ерітіндісіне қышқылмен әсер етсе де, молибден қышқылы түзіледі.
Молибден қышқылы екі гидрат түзеді: сары түсті дигидрат МоО3*2Н2О немесе
Н2МоО4*Н2О, моногидрат МоО3*Н2О немесе ақ түсті Н2МоО4. Шамамен 600С-та
қыздырсақ дигидрат моногидратқа, ал моногидрат молибден ангидридіне өтеді.
Ангидрид қышқыл сияқты сілті мен аммиак ерітінділерінде жақсы еритін
амфотерлі қасиетке ие. Сонымен қатар, олар минерал қышқылдарында ерігіш
болып келеді.
1. Сулы ерітінділердегі молибденнің иондық күйі
Молибден иондарының полимерленуі немесе координациялық қосылыстар
түзуіне байланысты молибденнің химиясы түзілетін қосылыстардың
көптүрлігімен және күрделілігімен сипатталады. Сулы ерітінділердегі
молибденнің иондық формаларын анықтауға негізделген негізгі жұмыстар ХХ
ғасырдың 50 - 60-жылдарында жүргізілген.
Молибденнің ерітінділердегі иондық формаларын білу экстракцияның
оптимальды шартын, сонымен қатар эффективті экстракциялық реагенттерді
таңдауға мүмкіндік береді.
Молибден құрамды иондардың түзілу сипаттамасын, табиғатын және
құрамын зерттеуге негізделген көптеген жұмыстар жинақталған [16-33].
Сулы ерітінділердегі және минералды қышқылдардың ерітінділеріндегі
молибден иондарының күйі металл және сутек иондарының концентрациясына,
қышқыл табиғатына, сонымен бірге экспериментті жүргізу шартына
(температура, иондық күш, фондық тұздың табиғаты) байланысты анықталады
[17].
Сұйытылған ерітінділерде (СМо ≤ 1·10-3 мольл кезінде) молибденнің
қышқылдық ортаға тәуелсіз тек мономерлі күйде болатыны анықталған [24;26-
28]. Молибден иондарының концентрациясы 1·10-4 мольл- ден төмен болғанда
полимерлі иондардың мөлшері (яғни НМо2О7-) молибден иондарының жалпы
мөлшерінен 106 аспайтыны [33] жұмыста көрсетілген. Молибдат – иондарын
протондау сызба-нұсқасын оның мономерлі формасының болу аймағында мына
түрде көрсетуге болады [33]:
+H+ +H+
+H+ +H+
MoO42+——→HMoO4-——→H2MoO40——→HMoO3+— —→MoO22+
↓+Н2O ↓+2H2O
↓+H2O (pH0,2)
MoO2(OH)3- Mo(OH)6
H3MoO4+
↓+H2O
MoO(OH)5- (рН 1,0-4,5)
Молибден қышқылының қышқылдық және негізгі диссоциациялану константалары
[24] жұмысында анықталған КаНМоО4- = (3,4±1,0 )·10-3 ; KaMoO42- =
(1,6±0,5)·10-4; KbMoO22+ = (7,7±2,0)·10-14; KbHMoO3+ = (7,2±2,0)·10-13.
Молибденнің (VI) гидролизі әлсіз қышқылды ортады сатылап жүреді [19]:
МоО22+ + H2O = MoO2(OH)+ + H+
MoO22+ + 2H2O = MoO2(OH)2 + 2H+ = H2MoO4 + 2H+
MoO22+ + 3H2O = MoO2(OH)3- + 3H+ = HMoO4- + 3H+ + H2O
Сұйытылған ерітінділердегі молибденнің әртүрлі мономерлі формадағы
иондарының рН- қа тәуелді таралу диаграммасы Сурет 2-де көрсетілген [24].
Суретте көрсетілгендей 6 ≥ рН 2,5 аймақта молибден анион түрінде болады.
рН тың 2,5 - 1 интервалында ерітіндіде анионды, бейтарап, катионды формалар
болады, рН 1 болғанда молибденнің тек катионды формалары бола алады. рН
-тың белгілі мәніндегі аймақта ерітіндіде молибденнің әртүрлі иондары болуы
мүмкін, бірақ олардың бір немесе екеуі ғана доминирлеуші бола алады.
Сурет 2 . Молибденнің әртүрлі формасының рН қа тәуелді таралу диаграммасы
(СМо ≤ 2·10-4 мольл).
1.3 Молибденнің ҚР қоры, қолданылуы
2007 жылдың соңына қарай, АҚШ геологиялық санауы бойынша
молибденнің әлемдік табиғи қоры 19 млн т болған. Негізгі қоры Қытай, АҚШ,
Чили, Канада, Қазақстан, Армния, Ресей, Перу және Мексика елдерінде
шоғырланған.
Кесте 3. Әлемдік молибден қоры.
Қоры Базасы
Барлығы 7970 19000
Қытай 3300 8300
АҚШ 2700 5400
Чили 1100 2500
Канада 450 910
Қазақстан 250 1000
Армения 200 400
Ресей 240 360
Перу 140 230
Мексика 90 230
Қырғызстан 100 180
Өзбекстан 60 150
Иран 50 140
Молибденнің қоры бойынша Қазақстан дүниежүзі бойынша төртінші, Азия
елдері арасында бірінші орынды алады. Молибден қорының басым бөлігі Орталық
Қазақстанда орналасқан. Молибден кені қорлары 34 жерден табылған, олар тек
молибденді немесе молибден - вольфрамды кендер. Олар – Итасбұлақ,
Дрожиловское, Смирновское, Шалгия, Батыстау, Көктенкөл , Қараоба, Саран,
Июльское, Жанет, Шығыс-Қоңыраттық, Қаратас IV, Саяқ I, Байтал, Шорское. Бұл
жерлердегі молибден кеңдерінің ерекшілігі, олар вольфрам қоспаларынан бос
болып келеді. Молибденді кен қорларының 60%-ын молибден құрайды. Ең ірі
табылған жері – Көктенкөл. Табылған кен қорларының 16-сы молибден ілеспелі
мысты кендер. Олардың ішіндегі ірілері Айдарлы және Ақтоғай болып табылады
[18;19].
Қазақстанда таза молибденді кендерді өңдеу жүргізілмейді. Молибден
Қараоба және Ақшатау вольфрамды кен орындарын, сонымен қатар Саяқ топтары
және Қоңырат мыс кен орындарын өңдеу кезінде жанама түрде алынады.
Құрамында молибдені бар кендерді (0,01-0,5% Мо) ашу процесі кезінде
құрамына қарай стандартты (47-56% Мо), стандартты емес (30-35% Мо),
кондиционды емес (10-15% Мо) және кедей (10% Мо) молибденді концентраттар
алынады.
Молибденнің әлемдік табысы өсуде. 2010 жылы оның мөлшері 234 мың т
жеткен.
Кесте 4. Әлемдік молибден табысы (мың т.).
Жылдар 2002 2003 2004 2005
Тонна 1520 1031,7 - 245,2
Мың долл. 28551,5 24252,2 - 2770,9
Ғылыми-өңдірістік Флога өнеркәсібінің ғалымдарымен молиденді мұнай
крекингісінің өңделген катализаторларының қайта өңдірісі барысында
ферромолибденнен бөліп алудың СВС-технологиясы өңдірілген. Әл-Фараби
аиындағы ҚазҰУ-нің физика-химиялық анализ әдістерінің орталығында таза
молибден алу технологиясы жасалынған (М.К. Наурызбаев) [12].
ТМД елдерінде металдық молибден және оның қосылыстарын өндіретін
өндіріс орындары: Жирендік молибденАҚ (РФ), Молибден АҚ (Сорскі
молибден комбинаты) (РФ), Қаджаран және Ақарақ мыс-молибден комбинаты,
Алмалық ГМК (Өзбекстан), Тырныауыз вольфрамды-молибден комбинаты (РФ),
Балқаш ГМК (ҚР) [22].
Молибденді инструментальды шойын мен болатты қаптау үшін (өндірілген
молибденнің 80-85%), авияциялық, ракеталық, атомдық техникалар, отқа
төзімді құймалар, химиялық машина жасау және мұнай-газ өндірістеріне
қажетті антикоррозиялық құймалар жасау үшін қолданады [23].
Молибденнің шамамен 80 % қара металлургияда легирленген болат жасауда
кең қолданылады. Молибденді болатқа ферромолибден (50% Мо) немесе кальций
молибдаты (CaMoO4) түрінде еңгізеді.
Қаттылық арту үшін молибденді кобальт пен хром балқымаларына қосады.
Таза молибденді 16000С температурада, сутек атмосферасында жұмыс
істейтін электропештердегі жылыту элементтерін, лента мен сым алуда
қолданылады. Ал ондай молибденді лента мен сым радиоэлектрлі өнеркәсіпте
және электрлі трубалар, рентгенді трубалар және т.б. вакуумды приборлар
дайындауда қолданылады.
Молибденнің үлкен кірпіштерін реактивті двигательдер мен ракеталардағы
детальдарды жасауда пайдаланады.
Жоғары беріктілігімен ерекшелінетін молибден энергетикалық ядерлық
реакторларда қолданыла алады.
Шыны өндірісінде молибденді электродтар, араластырғыштар және т.б.
шыны пісіруіне қажетті детальдар жасауда қолданылады.
Салыстырмалы мөлшерде молибденнің химиялық қосылыстары ауыл
шарушалығында өз қолданысын тапқан. Молибденнің диосульфиді мен диселенидін
-450С пен +4000С-та жұмыс істейтін жарылған детальдарға жақпа ретінде
қолданылады.
Пигменттер ретінде молибденнің химиялық қосылыстарының кейбір қатарын
пайдаланады.
Өндірілген молибденнің 6,5%-ға дейіні электротехникада қолданылады.
Одан рентген түтікшелерінің антикатодтарын, қуатты қыздырғыш пештердің
спиральдарын, анодтар, катодтар, қысқыштар, тігуші жіптер және
электролампалар мен электровакуумдық приборларға қажетті басқа да тетіктер
жасап шығарады [26,27].
Молибденнің қосылыстары катализаторлар ретінде химиялық препараттар
дайындау үшін, сонымен қатар керамикада және шыны жасауда қолданылады
(өндірілген молибденнің 4-5%-ы) [29;30].
Біріншілік молибденнің 52%-ға жуығы оксид түрінде, 17%-ы
ферромолибден түрінде, 6%-ы тұздар түрінде, 25%-ы басқа формада жұмсалады
[28].
АҚШ та машина жасауда - 35%, транспортта - 15%, химия өндірісінде -
10%, мұнай-газ саласында-10%, басқа облыстарда-30% молибден пайдаланылады.
Metal Bulletin Research зерттеу фирмасының мәліметі бойынша әлемде
молибденді пайдалану келесі түрде бөлінеді: Солтүстік Америка-25%, Батыс
Европа-35%, Жапония-17% және қалған аудандар-23%. Молибденді әлемдік
рынокқа басты шығарушы ел АҚШ болып табылады, осыған байланысты 1996 жылы
молибден кенінің өнімділігі 54,5 мың т құрады [31].
Молибденнің практикалық қолданылуы оның ашылуынан бұрын пайда
болған. Молибденитті графитке тән хатта қолданған.
4. Молибден кендері мен минералдарының ыдырау әдістері
Үлгінің ыдырау әдісін тандау
Молибденді колориметриялық анықтау үшін, қышқылмен өңдеуді және
балқытуды қолдануға болады. Балқытуды құрамында органикалық заттары бар
материалдарға және темір мен никельдің көп мөлшерінде қолданған дұрыс.
Қалған жағдайларда үлгінің ыдырау әдістері тең бағалы.
Молибденді таразылық және көлемдік әдіспен анықтауда аммиакты
қолданып, анықтаудың келесідей түрін қолданған дұрыс. Молибденді сулы
балқыма сығындысына аударумен үлгінің ыдырауы орында емес, себебі сығындыға
молибденмен бірге анықтауға кедергі келтіретін элементтер де (вольфрам,
ванадий, хром.) өтеді.
Қорғасын мен кальциидің көп көлемінде, олардың негізгі массасын,
анықтау басында күкірт қышқылымен буландыру керек.
Молибденді ерітіндіге ауыстыру үшін , күйдіргіш сілтімен балқыту
немесе сынамаларды қышқылдық ыдырату арқылы жүзеге асыруға болады. Үлгіні
алдын-ала қыздыруға болмайды, себебі бұл кезде молибденнің қомақты мөлшері
жоғалуы мүмкін.
1. Балқыту немесе пісіру арқылы ыдырату
Балқытқыш ретінде күйдіргіш натрий, күйдіргіш сілті және олардың
карбонаттары қолданылады. Балқыманы сумен оңдегенде, молибден су
сығындысына өтеді. Егер балқыту тотықтырғышсыз өңделсе, молибден
алтываленттіге дейін тотықтыру үшін, су сығындысын ерімейтін қалдықпен
сутек пероксидімен қыздырады, себебі молибденнің төмен валенттілігі сілті
ерітіндісінде нашар ериді [28].
2. Қышқылдар көмегімен ыдырату
Тотыққан молибден минералдары араласқан қышқылдарда ериді;
молибденит концентрлі азот қышқылымен ыдырайды. Молибденит бар кенді
ыдырату, молибденит бөлшектері ыдыстың бетіне шығуымен, сосын сол ыдыстың
қабырғасымен көтерілуімен қиындатылады.
3. Микротолқындарды автоклавты ыдырату
Микротолқынды пештерде сынама даярлау заманауи лабораторияларда
қолданылатын жетілген әдістердің бірі болып келеді. Бұл әдістің қолданылу
ерекшелігі үлгінің деструкциясының экспресстілігі. Бірақ микротолқынды
жүйені қолданумен сынама даярлаудың барлық проблемаларын шешу мүмкін емес.
40атм аз болмайтын жұмысшы қысымды автоклавты жүйесін қолдана отырып,
белгілі бір қатаң температуралық режимді қажет етпейтін аналитикалық
мәселелерді шешуге болады. Себебі , микротолқынды пеш нақты температураны
қолданбай-ақ жұмыс істейді.
2 Химиялық талдау әдістері
2.1 Табиғи және өндірістік объектілерде молибденді анықтау әдістері
Селективтілігімен, тезділігімен, концентрациялардың кең ауқымында
металды анализдеу мүмкіншілігімен ерекшеленетін молибденді анықтаудың жаңа
әдістерін жасау молибденнің аналитикалық химиясында маңызды мәселелердің
бірі болып табылады. Ғылым мен техникада молибденнің рөлінің артуы, жаңа
кен орындарын өңдеу қажеттілігі, құймалардағы, қоршаған орта
объектілеріндегі, биологиялық материалдардағы, азық-түліктегі молибден
мөлшерін қадағалау, жақсы метрологиялық сипаттамаларға ие молибденді
анықтаудың бірқатар әдістемелеріне қажеттілік тудырады.
Анализ әдісін таңдау тәжірибенің мақсатына, молибденнің мөлшеріне,
объектінің шығу тегіне, оның құрамына байланысты мәліметтерге, сыртқы
жағдайларға (дала немесе зертханалық анализ), зерттеушінің
квалификациясына, зертхананың құрылғылар және реактивтермен жабдықталуына,
анықтаудың тезділігіне, анализденетін объектінің мөлшеріне, сынаманы
дайындаудың қандай да бір әдісінің жүргізілу мүмкіндігіне байланысты.
Молибденді анықтаудың әр алуан әдістерінің болуы оның физико-химиялық
қасиеттері мен атом құрылысының ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Молибденді
анықтау үшін барлық реакция түрлерін қолдануға болады. Олар: қышқылды-
негізді, комплекс түзу, тұндыру, тотығу-тотықсыздану рекциялары. Көптеген
белгілі әдістемелерде молибденді әлсіз негізді ортада Мо (VI) түрінде
тұрақтандырады.
Молибден органикалық және бейорганикалық реагенттермен тек
гравиметриялық әдістердің ғана емес, сонымен қатар экстракция және
хроматография сияқты концентрлеу мен бөлу әдістерінің негізін құрайтын аз
еритін қосылыстар түзеді [34].
Молибденнің жоғары координациялық саны, оның хелаттар мен ионды
ассоциаттар тәрізді комплекс түзуге қабілеттілігі, молибденнің түсті
қосылыстарының әр алуандығын анықтайды.
Молибден (VI) электролиттік концентрлеуге жарамсыз элементтерге
жатады, бірақ ол сынап электродында электроактивті болып табылады.
Молибденнің каталитикалық қасиеттеріне негізделген бірқатар өте
сезімтал анықтау әдістері белгілі [35].
Молибденді анықтау әдістеріне шолу [36] жұмыста келтірілген. Мақалада
соңғы жиырма жыл аралығына қатысты зерттеулер қарастырылған.
Берілген бөлімде молибденді анықтаудың қазіргі әдістеріне тән негізгі
тенденциялары қарастырылған. Соңғы он жыл ішінде басылып шығарылған
жұмыстарға анализ жүргізілген.
Анықталатын оьъектіде молибденнің мөлшері 1-50 % болса, оны
гравиметриялық, 0,2-5 % болса, титриметриялық, 0,1 % аз болғанда физико-
химиялық және алдын-ала концентрлеумен үйлестірілген физикалық әдістермен
анықтайды.
Басқа әдістерге қарағанда молибденді анықтауда жиі спектрофотометрия
(СФМ) қолданылады, ол қазірге дейін сенімді, әрі қол жететін әдістердің
бірі болып табылады.
Молибден (VI) құрамында донорлы атом ретінде көбіне оттек атомы
болатын органикалық реагенттермен, ал молибден (V) – құрамында күкірт бар
реагенттермен тұрақты комплекстер түзеді. Молибден (V) пен жүретін
реакциялардың сезімталдығы төмен, бірақ селективтілігі жоғары.
СФМ-да молибденнің екі және үш компонентті комплекстері қолданылады.
Гидроксо қышқылдары, флуорондар, пирокатехиндер, альдегидтердің
гидразондары, моно- және бисазотуындыларының кластарына жататын
реагенттермен молибден ионды ассоциаттар мен аралас лигандты комплекс
түрінде түсті қосылыстар түзеді.
Молибденді әр түрлі табиғи және өнеркәсіптік объектілерде анықтаудың
сезімталдығы мен селективтілігін арттыру үшін түсті комплекстерді
фотометриялық анықтауда алдын-ала экстракция әдісімен үйлестіреді.
Зертханалық анализді зерттелетін объекті орналасқан жерде жүргізу
маңызды рөлге ие болуда. "Орнында", on site анализдеу қажеттілігінің
маңыздылығы жоғары, оның қажеттілігі тұрақты түрде артуда. Сондықтан
қозғалмалы зертханалар практикасында молибденді табу мен анықтаудың тез,
қарапайым, әрі арзан жолы – тест-әдістер кеңінен енгізілуде [37]. Тест-
әдістердің негізгі принципі – бұл визуалды байқалатын эффекті қамтамасыз
ететін жағдайлар мен формаларда хромогенді реагенттермен реакцияларды
қолдану. Тест - әдістер сынаманы айтарлықтай дайындауды, үлкен құрылғыларды
және күрделі зертханалық қондырғыларды, сонымен қатар арнайы дайындығы бар
маманды қажет етпейді.
Молибденді электрохимиялық, оның ішінде вольтамперометриялық анықтау
әдістерінің үлесі үлкен. Молибден (VI) тек қышқылды ортада сынап
электродында электроактивті [38]. Тотықсыздану екі сатыда Мо (VI)→Мо(V)
және Мо (V) →Мо(III) өтеді, және қайтымсыз болып табылады.
Молибденнің анықталу шегін төмендету үшін тотықтырғыштар қатысында
каталитикалық топтарды қолдану ұсынылған. Бұл потенциалды сызықты өзгерту
[38] мен дифференциалды импульсті вольтамперометрия сияқты
вольтамперометрия үшін оптималды болып табылды.
Молибденнің көптеген органикалық реагенттермен комплексті қосылыстары
беттік активті. Олар сынап тамшысының бетінде сорбциялануға қабілетті. Бұл
молибденннің микро мөлшерін концентрлеу мен оның әрі қарай анықтау
процестерін үйлестіруге мүмкіндік береді [37].
Ультрамикроэлектродтарды жасаумен, электроника мен компьютерді
қолданумен қазіргі электрохимиялық әдістер жаңа аппаратуралық
мүмкіндіктермен ерекшеленеді.
Атомды-эмиссионды спектроскопия (АЭС) мен атомды-абсорбциялық
спектроскопия (ААС) молибденді анықтаудың кеңінен таралған әдістерінің
біріне жатады.
Молибденді атомды-абсорбционды спектроскопиялық анықтауда көптеген
жағдайларда электротермиялық [39] және графит пішінде атомизация
қолданылған. Молибден концентрациясының өте аз мөлшерін оны әр түрлі
коллекторларда қосатұндырудан немесе экстракциялық концентрлеуден кейін
анықтау ұсынылған.
АЭМС әдісінде де сынама даярлау сатысында молибденді концентрлеу үшін
экстракция мен сорбция қолданылды.
АЭМС-ның индуктивті плазмамен (ИНП) [40] және масспектроскопияның
индуктивті байланысқан плазмамен гибридті әдістері адам ағзасының
биологиялық сұйықтықтарында, азық-түлікте, молибденнің ультраізді мөлшерін
анықтауға мүмкіндік береді. Соңғы он жылда жарық көрген ғылыми зерттеу
материалдары бойынша молибденді әр түрлі өнеркәсіптік және табиғи үлгілерде
анықтау әдістерінің пайыздық қатынасы сурет 4-те гистограмма түрінде
көрсетілген.
Сурет 4. Табиғи және өндірістік объектілерден молибденді анықтаудың негізгі
әдістерінің пайыздық көрсеткіштері.
Талдау әдістері
1 – спектрофотометрия
2 – электрохимиялық әдістер
3 – атомды-эмиссионды спектроскопия
4 – атомды-абсорбциялық спектроскопия
5 – масс-спектрометрия
6 – кинетико-каталитикалық әдістер
7 – хроматография
8 – рентгеноспектральды әдістер
9 – тест-әдістер
10 – нейтронды-активациондық анализ
11 – басқа әдістер
Қазіргі кезде анализдің физикалық әдістерінің рөлі зор болып табылады.
Молибденді нейтронды-авиациялық және рентгенофлуоресцентті анықтауға
байланысты жұмыстар көлемі артқан. Бұл әдістерді әдетте молибденді
концентрлеп, оны матрицадан бөлгеннен кейін қолданады. Бұл әдістердің
қолданылуы әдістің ұзақтылығына, аппаратураның үлкенділігіне, қауіпсіздік
техникасының ерекше талаптарына, қызмет көрсететін маманның жоғары
квалификациясының болуының талап етілуіне байланысты шектелген. Анықтаудың
экспрессивтілігін қамтамасыз етуде зертханалық анализдің ағынды, соның
ішінде ағынды - инжекциялық анализ (АИА) маңызды болып табылады. Мұндай
жүйелерде сынама даярлаудың әр түрлі сатылары автоматты режимде іске
асырылады. Молибденді анықтауда ағынды-инжекторлық талдау СФМ, ААС, МС
әдістерімен комбинацияланады.
Молибденді анықтаудың жаңа әдістемелерін құруға байланысты ғылыми
зерттеу жұмыстарына анализ соңғы он жылда зерттеу объектілерінің қатарының
өзгергенін көрсетті. Шамамен 80-жылдардың аяғына дейін молибденді минералды
шикізат пен өнеркәсіптік объектілерде анықтау қызығушылық тудырып келді.
Қазіргі кезде көптеген жұмыстар қоршаған орта объектілерінде, суда, азық –
түлікте, адам мен жануарлардың терілерінде молибденді анализдеуге
бағытталған. Бірақ болатта, құймалар мен геологиялық объектілерде
молибденді анықтау әдістемелерін жасау әлі де маңызды болып табылады.
Минералды шикізатта, өнеркәсіптік өнімдерде, қоршаған орта
объектілерінде молибденді анализдеуге байланысты қазақстандық аналитикалық
зертханаларға молибденді заман талабына сай анықтау әдістемелерін жасау
және енгізу ерекше маңызды. Қазіргі кезде азық – түліктегі молибден
мөлшерін бақылау міндетті болып табылады.
Табиғи және ағынды сулардағы молибден концентрациясын анықтауды
негізінен фотометриялық әдіспен жүргізеді. Мемлекеттік стандарт бойынша
ұсынылған роданидті әдістің селективтілігі мен сезімталдығы жеткіліксіз
[40].
2.2 Рентген құрылымды талдау әдісі
Рентген сәулесінің затпен әрекеттесуі. Рентген сәулесі үлгіден өту
кезінде жұтылу және қатты дененің электрон атомдарының берік,берік емес
шашырауы барысында әлсірейді. Бірақ негізгі әлсіреуі жұтылуға байланысты.
Рентген сәулеленуі экспоненциалды заң бойынша материалмен жұтылады:
I1 = I0exp(-µpl) ,
Мұндағы, I1 – өтіп кеткен түйіннің белсенділігі;
I0 - бастапқы түйіннің белсенділігі;
µ - жұтылудың массалық коэффициенті;
p – материал тығыздығы;
l – жұтылу қабатының қалыңдығы. Толқын ұзындығының өсуімен,
жұтылудың массалық коэффициенті өсе бастайды:
µ= CNAZ4λ2,5-3,0 Ar ,
мұндағы, C - белгілі бір диапазондағы толқын ұзындығының материалға
тұрақты коэффициенті;
NA – Авогадро саны;
Z- элементтің атомдық нөмірі;
λ- толқын ұзындығы;
Ar –элементтің атомдық массасы.
Белгілі бір толқын ұзындығына жеткен кезде, жұтылудың массалық
коэффициенті күрт төмеңдейді. Мұндай процесс толқын ұзындығының барлық
диапазонында бірнеше рет қайталанады. Жұтудың шекті энергиясы электронды
атом деңгейінің ионизация энергиясымен бірдей болып келеді.
Рентген спектрі - рентген сәулеленуінің белсенділігін болдыру. Рентген
спектрінде бірнеше спектральды сызықтар мәні (эмиссионды спектр) және
жұтылудың секірмелі мәндері (абсорбциялы спектр) болады. Рентгендік эмиссия
атомдардың ішкі деңгейлерінің электрондық ауысуында түзіледі. Рентген
спектрінің қарапайымдылығы электронды ауысулардың шекті мәніне
негізделген [41].
2.3 Атомды – абсорбциялы спектроскопия
Атомды – абсорбциялы спектроскопия (ААС) қоздырылмаған бос атомдармен
оптикалық диапазонның сәулеленуін жұтуға негізделген. Атомды – абсорбциялы
спектроскопияда атомды эмиссионды спектроскопия (АЭС) секілді алдын-ала
үлгінің атомизациясы қажет. Атом буының оптикалық тығыздығы, жарықжұтудың
негізгі ережесіне сай, атомизатордағы анықталатын элемент атомдарының
концентрациясына пропорционалды:
A=kaтlcaт
Мұндағы, kaт – бос атомдармен жарықжұту коэффициенті;
l – оптикалық жол ұзындығы;
Атомизацияның тұрақты шарты мен аппараттың берілген жұмыс
режимінде, атомизатордағы атом концентрациясы үлгідегі анықталатын
элементтің концентрациясына тура пропорционал. Сонда, мұны былайша жазуға
болады:
A=klc,
Мұндағы, k – жұтылудың өзіндік коэффициенті мен ауысу коэффициентін
біріктіретін коэффициент.
Адсорбция процесінде электрон фотонды қозу нәтижесінде бастапқы деңгейден
жоғары деңгейге ауысады, яғни белгілі бір жиілікте жарық шағылу
нәтижесінде, қанағаттандырарлық жағдай; Е*-Ео= hν. Осы кезде берілген
жиілікте қозған жарықтың интенсивтілігі төмендейді – деп молекулалы
адсорбциялық спектроскопия сияқты атомды-адсорбциялық спектроскопияда
Лемберт-Бугер–Бер заңы орындалады:
А=1g﴾ІоІ﴿=kbC
Мұндағы, А-жарық жұтылуын сипаттайтын шама (оптикалық тығыздық, адсорбция);
I0 – қозған сәуленің бастапқы интенсивтілігі;
I – жарық өткендегі интенсивтілк;
h – қабат жұтылатын коэффициент;
b – жұтылған қабаттың қалыңдығы;
с – анықталатын элементтің концентрациясы.
Жарық жұтқыш пен концентрация арасындағы тәуелділік сызықты екенін
формуладан көруге болады, ал атомизатордың температурасы жутылуға әсер
етпейді. Жұтылу коффициенті К берілген ауысудың ықтималдылығына тәуелді.
Әдетте К-ның жоғарғы мәні электронның бастапқыдан оған жақын деңгейге
ауысуына сәйкес келеді ( бұл резонансты сызық деп аталады).
Пробаны атомизациялау үшін, яғни атомды жұптарға ауысуы үшін температура
2000-30000С болуы керек. Бұл температуралық аралықта атомдардың 90%-і
қозбаған күйде болады, сондай-ақ атомдарын қоршап тұратын атомды жұтылу
шамасы да жоғары болады. Бұл факт, аз мөлшерде жұтылу сызығынан қатар
атомды–адсорбциялық әдістің жоғары бағалануына сүйенген.
Атомды жұтылу шамасын А өлшеу үшін екі шарт орындалуы қажет.
Уолштың тұжырымдаған ережесі λЕ =λA, яғни атомды жұптардың λA максималды
жұтылуына сәйкес келетін толқын ұзындығы cәуле шығару көзінің λЕ максималды
интенсивті толқын ұзындығына тең болу керек. SA≥2SЕ яғни атомды жұптардың
SA жұтылу сызығының жарты көлемі сәулену көзінің түсіп келе жатқан
сызығының жарты көлемінен SЕ кем дегенде екі есе үлкен болуы керек [37].
Егер Уолштың екінші шарты орындалмаса, онда атомдармен сәулелену көздерінің
аз бөлшегі ғана жұтылады. Бұл атомды адсорбциялық анықтауды
сезімталдылығының тез нашарлауына әкеп соғады.
Түсіп келе жатқан жолаққа сәйкес атомды сызықтың жарты көлемі 0,005нм – ден
төмен болуы керек.
Жарық монохроматизацияның белгілі әдістемесі (призма, дифракциялық тор,
интерференциялық сүзгіш) тар сызықты қамтамасыз етпейді. Сондықта, атомды-
адсорбциялық анализде ленталы деп аталатын көзді қолдануға тура келеді,
яғни спектрдің тар жолағын сәулелейтін көздер.
Бұндай көздерге газоразрядты шам, сынық колодты шам, жиілігі жоғары
электродсыз шам жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1. ӘДЕБИ 8
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
1.1 МОЛИБДЕННІҢ ЖАЛПЫ 8
СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Сулы ерітінділердегі молибденнің иондық 15
күйі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1.3 Молибденнің ҚР қоры, 16
қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 20
Молибден кендері мен минералдарының ыдырау
әдістері ... ... ... ... ...
2 ХИМИЯЛЫҚ ТАЛДАУ 22
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1
22
Табиғи және өндірістік объектілерде
молибденді анықтау
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
2.2 Рентген құрылымды талдау 25
әдісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.3 Атомды – абсорбциялы 26
спектроскопия ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4 Молекулярлы абсорбциялы 29
спектроскопия ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
3 ТӘЖІРИБЕЛІК 31
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
3.1 Бастапқы заттар және реагенттер, қондырғы,
эксперимент 31
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
3.2 Кендер мен молибденді концентраттардың
құрамын 32
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Табиғи кен мен концентратты қышқылдық ыдырату арқылы
ерітіндіге 36
ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
3.4 Табиғи кен мен концентратты балқытып ыдырату арқылы
ерітіндіге 38
ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
3.5 Табиғи кен мен концентратты микротолқынды пеште автоклавты ыдырату
арқылы ерітіндіге 39
3.6 ауыстыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Құрамында молибден бар кендер мен концентраттарды ыдырату
3.7 жолдарының салыстырмалы 41
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Молибденді анықтауда градуирлеу графигін
тұрғызу ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 43
... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
КЕЙБІР ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 46
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде ғылым мен техникадағы молибденнің ролінің артуы оның
жаңа кендерін өңдеу қажеттілігін туғызып отыр. Молибденнің әртүрлі
құймалардағы, қоршаған орта объектілеріндегі, биологиялық материалдардағы,
сонымен қатар азық-түлік өнімдеріндегі құрамын бақылау, басқа әдістерге
қарағанда металды концентрацияның кең диапазонында анализдеуге мүмкіндік
беретін, қолайлылығымен, тез әрі селективтілігімен ерекшеленетін анықтау
әдісін қажет етеді.
Алдын-ала концентрлеу арқылы молибденді анықтаудың сезімталдығын
жоғарылатуға болады. Концентрлеу әдістерінің ішінде ең кең таралған әдіс -
экстракция әдісі болып табылады. Молибденнің сулы ерітінділердегі
формасының көптүрлілігі оның экстракциясын анионалмастырғыш, бейтарап және
катионалмастырғыш - органикалық реагенттердің барлық түрлерімен жүргізуге
мүмкіндік береді. Жоғары сапалы молибден өнімдерін алу үшін ионалмасу және
экстракция процестерінің қолданылуы қажет. Сондықтан молибден
экстракциясының заңдылықтарын зерттеу маңызды, әрі теориялық және
практикалық қызығушылық тудырады. Соңғы он жылда молибденнің аналитикалық
химиясы айтарлықтай өзгерді. Мысалы, талдау объектілерінің барынша
әртүрлілігі байқалды, физикалық әдістердің маңыздылығы артты, сонымен қатар
тест-әдістер үлкен мәнге ие болды. Әртүрлі табиғат объектілеріндегі
молибденді анықтау кезіндегі үлгі дайындауда экстракциялық концентрлеу және
бөлу операциялары маңызды болып қалады. Молибденнің сұйықты экстракциясына
қарағанда оңай балқитын экстрагенттерді қолданудың артықшылығы басым.
Молибденнің химиясы оның түзетін қосылыстарының күрделілігімен
сипатталады. 50-70-жылдары А.К.Бабко, К.Ж. Яцимирский, М.В.Мохосоев,
Н.С.Шариповалар молибденнің ерітінділердегі иондық формаларын зерттеу
жұмыстарын жасаған. Кейінірек зерттеулер шет елдік авторлармен Y.Bal,
G.Coteмен жүргізілді.
Анализ әдісін таңдау тәжірибенің мақсатына, молибденнің мөлшеріне,
объектінің шығу тегіне, оның құрамына байланысты мәліметтерге, сыртқы
жағдаларға (дала немесе зертханалық анализ), зерттеушінің квалификациясына,
зертхананың құрылғылар және реактивтермен жабдықталуына, анықтаудың
тезділігіне, анализденетін объектінің мөлшеріне, сынаманы дайындаудың
қандай да бір әдісінің жүргізілу мүмкіндігіне байланысты. Анализденетін
объектілерді ыдыратудың оптималды әдістері ретінде: қышқылдық ыдырату,
балқытып ыдырату және микротолқынды пеште автоклавты ыдырату арқылы
ерітіндіге ауыстыру таңдалынды. Әдеби шолу нәтижесінде әр ыдыратудың өзінше
артықшылығы мен кемшілігі бар. Атап айтатын болсақ, қышқылдық ыдырату
өнеркәсіпте кеңінен қолданылады, дегенмен ыдырату барысында концентрлі
қышқылдар қолданылатын болғандықтан қауіпсіздік техника ережесіне және
экономикалық жағынан тиімді емес. Ал балқытып ыдырату тез орындалғанмен,
сілтісіздендіру барысында бөгде элементтермен бірге анықталатын элемент
қосарланып бөлінуі мүмкін. Микротолқынды автоклавты ыдырату орындалу
жағынан уақытты анағұрлым үнемдейді, дегенмен анықтауды орындау үшін кез-
келген зерттеушіге қол жетімді емес.
1. ӘДЕБИ ШОЛУ
4 МОЛИБДЕННІҢ ЖАЛПЫ СИППАТТАМАСЫ
Молибден (от греч. molybdos-қорғасын; лат. Molybdae-num)
Д.И.Менделеев периодтық жүйесінің VI-шы тобының қосымша топшасының химиялық
элементі. Табиғатта жеті тұрақты массалық үлесі 92 (15,86%), 94 (9,12%), 95
(15,70%), 96 (16,50%), 97 (9,45%), 98 (23,75%), 100 (9,62%) болатын изотопы
бар. Ішкі атомдық электрондық бұлттарының конфигурациясы 4d55s1. Ионизация
энергиясы Мо-нен Моб+ ке шартты ауысуында сәйкесінше 7,10, 16,155, 27,13,
40,53, 55,6 и 71,7 эВ; электронның шығу жұмысы 4,3 эВ; Полинг бойынша
электротерістілігі 1,8; атомдық радиусы 0,14 нм, иондық сандары (нм;
жақшада координациялық сандары көрсетілген) Мо3+ 0,083 (6), Мо4+ 0,079 (6),
Мо5+ 0,075 (6), Мо6+ 0,055 (4), 0,064 (5), 0,073 (6) и 0,087 (7).
Молибден көптеген қосылыстарда +6 тотығу дәрежесін көрсетеді.
Сонымен бірге +5, +4, +3, +2 тотығу дәрежесін көрсететін қосылыстары
белгілі [1].
Молибден - сирек, шашыраңқы, қатты, көлемді орталықты кристалл
торлары бар, түсі - ақ-жылтыр, қиын балқитын металл. Молибден ұнтақ түрінде
қара-сұр түсті. Тығыздығы 10,2 гсм 3 . Балқу температурасы 2623 оС, ал
қайнау температурасы 4830 оС. Молибден парамагнитті, магнитті қабылдауы
+9•10-5. Жоғары өткізгіштік қасиетіне өту температурасы 0,916 К.
Молибденнің механикалық қасиеттері металдың тазалығы мен алдын-ала
механикалық және термиялық өңдеуге байланысты. Бриннелл бойынша тығыздығы
1,5-1,6 ГПа. Молибденнің вольфрамға қарағанда пластикалық қасиеті жоғары
[2;3].
Молибденнің электротерістілігі мысқа қарағанда төмен, бірақ темірден
жоғары. Механикалық қаттылығы жағынан вольфрамнан төмен, қысым қатысында
жақсы өңделеді.
Молибденге жоғары коррозиялық қасиеті сай. Сілтілі, күкіртті және тұз
қышқылының көп бөлігінде әр түрлі температурамен, әр түрлі жағдайларда
тұрақты [4].
Бөлме температурасында молибден тұз және күкірт қышқылдарының әсеріне
тұрақты, қыздырған кезде баяу әрекеттеседі. 400 °С температурада
тотықсыздана бастайды. 600 °С температурадан бастап тез МоО3-ке дейін
тотыға бастайды. Су буымен 700 °С-тан жоғары температурада тез әрекеттесе
бастап, МоО2і диоксидін береді. Бөлме температурасында молибден кукірт пен
тұз қышқылы әсеріне тұрақты Патша сұйығы, НNOЗ, Н2О2 молибденмен суықта
баяу әсерлеседі, ал қыздырғанда әрекеттесуі жылдамдайды. Молибден НNOЗ және
Н2SО4 қоспасымен жақсы реакцияласады. Сілтілердің суық ерітінділерінде
молибден тұрақты, ал ыстық ерітінділерінде коррозирленеді. Ауада немесе
тотықтырғыштар қатысында молибден қышқыл тұздарын түзе отырып, сілтілерде
оңай ериді. Сутекпен молибденді ( 1000 °С 0,5 см3 Н2 100 г молибденде
сіңіріледі) қыздырғанда қатты ерітінділер алынады [2].
Молибден - ондаған биологиялық активті химиялық элементтердің бірі.
Ол көптеген ферменттердің құрамына кіреді, биохимиялық процестерге
қатысады, ақуыздар мен нуклеин қышқылдарының биосинтезін стимулдайды және
бүкіл өмір бойына қажетті элемент. Адамдарда молибденнің тәуліктік
қажеттілігі ересек адамдар үшін 0,075-0,250 мг және балалар үшін 0,06мг-ды
құрайды.
Сонымен қатар молибден адам үшін потенциалды қауіпті элементтер
тобына жатады. Кесте 1 молибденнің әртүрлі объектілердегі кейбір ШРЕК-сы
берілген [5].
Кесте 1. Молибденнің әртүрлі объектілердегі ШРЕК-сы.
Объекті ШРЕК,мкгл Әдебиет
Табиғи су 500 [4]
Ауыз су 70 Дүниежүзілік Денсаулық
Сақсау ұйымының
нормативі.
Жапония ДС министрлігі
70 нормативі.
ГОСТ 18308
Санитарлық ережелер және
нормалар,гигиеналық
250 норматив 2.1.4.559-96
Балық шаруашылық сулары 1,2 Санитарлық ережелер және
нормалар,гигиеналық
норматив2.1.4.559-96
Топырақ 4мгкг [5]
Молибденнің жер қыртысындағы мөлшері 1,1·10-4%-ті құрайды. Молибден
халькофильді қасиет көрсететіндіктен, табиғатта оның сульфидті минералдары
көптеп таралған. Тотыққан қосылыстарының жеке кездесетін жерлері жоқ.
Монометалды молибденді рудалардың ішінде молибденнің мыспен немесе
вольфраммен, висмутпен, сонымен бірге уранмен ассоцирленген комплексті
рудалары таралған. Әртүрлі типтегі молибденді кендердің максималды және
жоғары концентрациялары О, Сu, Fe, Pb, Zn, As, Sb, Bi, Re, Se,Te, Ge, Ga,
Cd, In, Ag, Au және т.б үшін тән [6].
Молибденнің шамамен 20-ға жуық минералдары белгілі. Кеңінен таралған
минералдарының кейбір сипаттамалары 2 - кестеде берілген [3-6].
Молибден минералдарының кейбір суреттері сурет 1 көрсетілген.
Молибден қосылыстары жер шарының көптеген аймақтарында кездеседі,
олар АҚШ, Чили, Мексика, Норвегия, Канада, Австралия, ТМД (Ресей,
Қазақстан, Өзбекстан, Армения) елдерінде бар [2;3].
Молибденит Вульфенит
Повеллит Молибдит
Сурет 1. Молибденнің негізгі минералдары.
Молибден минералдарының ішінде кең таралғаны және өнеркәсіптік маңызы
бар-молибденит немесе молибденді жылтыр MoS2. Молибденнің әлемдік табысы
мен қорының 99%-ы молибдениттің үлесіне тиеселі. Молибденит – жұмсақ,
жылтыр, галенитке ұқсас минерал. Ол гексагоналды тор құру арқылы
кристаллданады.
Молибденнің шамамен 20-ға жуық минералдары белгілі. Кеңінен таралған
минералдарының кейбір сипаттамалары кесте 2-де берілген [3-6].
Молибден қосылыстары жер шарының көптеген аймақтарында кездеседі,
олар АҚШ, Чили, Мексика, Норвегия, Канада, Австралия, ТМД (Ресей,
Қазақстан, Өзбекстан, Армения) елдерінде бар [7].
Кесте 2. Молибденнің негізгі минералдарының сипаттамалары.
Минералдың аты Құрамы Тығыздығы, гсмЗ Моос бойынша
қаттылығы
Молибденит MoS2 4,7-4,8 1-1,5
Повеллит CaMoO4 4,35-4,52 3,5
Молибдо-шеелит Ca(Mo,W)O4 5,8-6,2 4,5
Вульфенит PbMoO4
Молибденитті күйдіру кезінде ақ-сары молибденнің үштотығына айналімен
оңай тотығады.
Молибдениттің меншікті салмағы 4,7-4,8. Минералдағы молибденнің
теориялық құрамы 60%. Табиғатта құрамында қоспалар болмайтын таза
молибденитті көп кездестіруге болады. Оның балқу температурасы 11850С.
Минерал қыздыру барысында, азот қышқылының қатысында молибденді қышқыл түзе
отырып ыдырайды. Молибден кендерінде күрделі минералдық құрамы болады.
Молибденит көбінесе вольфраммен вольфрамитті және шеелитті кең орындарында
кездеседі.
Молибденнің басқа минералдырының өнеркәсіптік маңызы жоқ. Соған
қарамастан, олар үлкен қызығушылыққа ие.
Молибдит, MoO3 немесе Fe2O3*3MoO3*7H2O ферромолибдат, молибдениттің
тотығы болып келетін, жіңішке инелі ашық сары түсті кристалл. Молибдит кең
таралған, бірақ аз мөлшерде кездеседі. Флотация арқылы кеңді байытқан кезде
молидиттің біраз мөлшері жоғалуы мүмкін. Молибдиттің меншікті салмағы 4,5.
Минерал қышқылдармен және аммиакпен жақсы ыдырайды.
Повеллит, СаМоО4 шеелит тобына жататын минерал. Повеллиттің қаттылығы
3,5; меншікті салмағы 4,25-4,52.
Повеллит молибденитте екіншілік минерал ретінде дамиды, ультракүлгін
сәулеленуде флуоресцентті қасиеті бар.
Вульфенит, PbMoO4 тотыққан қорғасынды кең орындарда кездеседі. Өте
кең тараған, бірақ олардың қорлары шекті, және қазіргі уақытта өнеркәсіптік
маңызы жоқ. Жалпы, вульфенит – қызылдан сарыға дейінгі түрлі реңді минерал.
Оның меншікті салмағы 6,7-7,0, сондықтан олардың кеңдері жа шаюмен жақсы
байытылады.
Молибденнің басқа минералдары – чиллагит 3PbWO4*PbMoO4, ильземаннит
MoO2*MoO3(SO3*H2O), кехлинит Bi2O3*MoO3, линдгренит 2CuMoO4*Cu(OH)2 және
т.б. [4-8].
Кеңдердегі молибден құрамы әдетте аз болып келеді, сондықтан
жоғарыпайызды кеңді концентраттарды ала отырып, кеңді байытады. Әр түрлі
типтегі молибден кеңдерін байыту-өте қиын және маңызды мәселелердің бірі.
Әр кеңді байыту үшін, өзіне тән жағдайлар жасалынады. Бірақ молибден
кеңдері үшін, негізгі байыту әдісі – флотация. Молибденит өте жұмсақ
болғандықтан және оңай жағылатындықтан, гравитацияны қолдануға болмайды.
Флотация арқылы, молибденит құрамын 10%-дан 80%-ға дейін жеткізуге
мүмкіндік бар. Өз молибден кеңдерінен молибденитті флотациялау қиындықсыз
жүреді, себебі молибденит флотореагенттермен оңай флотацияланады. Мыс-
молибденді кеңдерде молибдениттің құрам мөлешері мыңдаған пайыз мөлшерде.
Алдымен, мыс-молибденді концентратты бөлу арқылы коллективті флотация
жүргізеді. Ол әрі қарай, мыс және молибден концентраттарын бөледі. Ол үшін,
молибденит флотацияланады, мыс минералдары күкіртті натриймен немесе калий
цианидімен басады.
Молибденді бөлудің және концентратқа мол молибденді алудың рационалды
әдісі, флотацияның гидрометаллургиямен комбинирлеуі болуы керек.
Молибденнің аналитикалық сипаттамасы.
Молибден тотықтар қатарын түзеді. Олардың ішіндегі тұрақтысы-
молибденнің үштотығы немесе қиын балқитын ақ ұнтақ, қыздыру барысында
сарғаятын, молибденді ангидрид. Молибденнің үштотығы суда нашар, ал тұз
және азот қышқылдарында, сілтілерде, аммиакта жақсы ериді. Сонымен қатар,
балқытқыш және концентрленген күкірт қышқылында да ериді. 4000С тан жоғары
температурада молибден үштотығы айдала бастайды.
Сілтілі молибдаттарды қышқылдаса, молибденді қышқыл түзіледі, оның
екі формасы белгілі- ақ және сары. Молибден қышқылының екі формасада
сілтілерде, сілті металлдарының карбонаттарында, аммиакта және минерал
қышқылының артық мөлшерінде ерігіш болып келеді.
Молибдаттар әр түрлі болып келеді. Сілтінің артық мөлшерінде M2MoO4
сияқты қалыпты молибдаттар түзіледі де, сілтінің артық мөлшерінсіз
mM2O*nMoO3. Бұлардың ішінде ең тұрақтысы - 3M2O*7MoO3*nH2O, мұндай
парамолибдат ретінде молибденқышқылды аммоний (NH4)6Mo7O24*4H2O;
Сілтілік металдар мен аммоний молибдаттары суда ерігіш те, қалғандары
ерімейді. Анализде топырақ түсті кристаллды тұнба, сұйытылған сірке
қышқылында ерімейтін қорғасын молибдаты кең қолданылады. Қорғасын және
кальций молибдаттары қатты қыздыруға төзімді болып келеді.
Сынап нитратының тотығы бейтарап ерітіндіде молибденді тұнбаға
түсіреді ( ванадий, вольфрам және алтывалентті хроммен және т.б. бірге)
Күкіртті сутек қоңыр түсті молибден сульфидін MoS3 тұндырады.
Молибденнің тұнуы толығымен жүрмейді, себебі оның қалпына келуі біртіндеп
жүреді. Молибден сульфиді сілті металдарының және аммоний сульфидтерінде
ериді де, тиотұздың қызыл ерітіндісін түзеді.
Молибденге гетерополиқышқыл түзу қасиеті тән, олардың көбісін
аналитикалық тәжіребиеде қолданылады. Мысалға: фосформолибденді,
кремнемолибденді [9,10].
Әлсіз қалпына келтіргіштер қатысында молибден көгілдір коллоидты
ерітінділер түзілуімен бесваленттіге дейін тотығады: одан күшті қалпына
келтіргіштер оны үшваленттіге дейін тотықтырады. Молибденнің көлемдік
әдісі, осы реакцияларда қолданыс табады.
Қалпына келтіргіштер қатысында роданидтермен молибден бесвалентті,
қызғылт-сары түске боялған комплексті қосылыс түзеді. Қалпына келтіргіштің
артық мөлшерінде, молибден қатты қышқыл ортада ашық сары түсті үшвалентті
молибденге дейін тотығады. Роданидтермен реакцияның негізі молибденнің
колориметрлік анықтауынан бастау алады. Тұз қышқылына қаныққан, эфир,
ерітіндіден темір роданидімен бірге роданидті молибденді қосылысты бөліп
алады.
Калий ксантогенаты әлсіз қышқыл ерітіндіде молибденмен қызғылт-күлгін
түсті комплексті қосылыс түзеді. Осы жағдайларда басқа металдармен боялған
ксантогенаттар ерітіндісі алынады.
Молибденге арналған сапалы үлгі ретінде концентрлі күкірт қышқылымен
реакция анықтылынады. Егерде осындай қышқылмен молибден кенінің ұнтағын
дымқылдатып, қышқылды құрғағанша буландырып, сосын 1-2 тамшы күкірт
қышқылын қосып, тағы буландырса, қара-көгілдір тұнба түзіледі [11].
Анықтау әдістері:
Молибденді анықтаудың бірнеше әдістері бар.
Молибденді анықтау үшін сенімді әдістері: колориметриялық, көлемдік
және таразылық.
Минерал шикізаттарын анализдеуде колориметриялық әдіс кең қолданылды.
Бұл әдіс аз уақыттың кететіне қарамастан, жоғары сезімталдық және қайта
өндіргіштікпен сипатталады.
Көлемдік анықтау әдісі шикізат анализдеріне қарағанда, металлдардың
және кең байыту өнімдерінің анализінде кең қолданылады, себебі молибден
көлемі көп болатын үлгілер айтарлықтай аз.
Молибденді қорғасын молибдаты ретінде анықтайтын таразылық әдіс, бай
кеңдерде және стандартты ерітінділердің титрін дайындауда жиі пайданылады.
Бұған қарағанда, тотық ретінде молибденді анықтау аз қолданысқа ие. Бұл
әдістің кемшіліктері де бар [46].
Сонымен қатар, молибденді анықтаудың басқа да әдістері де бар:
Тиосульфатпен анықтау
Тұзқышқылды молибден қышқылының ерітіндісі уксусэтилді эфирмен және
25% тиосульфат ерітіндісінің артықшылығымен ол анық қызыл түсті бояу
береді. Тәжіребиеде 5 мл молибден қышқылының ерітіндісін 11000000
араластырғанда органикалық фазаның қызыл түске боялуы байқалған. Бұл бояу
сілті немесе қышқылды қосқанда жойылады.
Tl2MoO4 формасында анықтау
Егер 0,1 % MoO3 бар, KOH қатысында жүретін ерітіндіні қыздырсақ әр
түрлі кристаллдар тұнады, яғни әр түрлі формадағы кристалдар. Түсі
ерітіндінің жарық түсіргенде өзгереді, әр түрлі, бірақ сары-жасыл түстері
басымырақ. Кристаллдар екіосьті, шектік концентрациясы 133000.
Роданидтер көмегімен анықтау.
Роданидтің молибденге деген реакциясы 1803 жылдан белгілі. Молибден
қышқылына зерттелген ерітіндіге таза цинктің бөліктерін қосса және калий
роданидін, тұз немесе күкірт қышқылын тамшылап қосса сутек бөліне бастайды.
Молибден қатысында қызыл немесе қызғылт бояу пайда болады. Осы әдіспен
0,016 мг MoO3 5 мл-де анықтауға болған. Кейін молибден қышқылын SnCl2
ерітіндісімен анықталған. Мұнда молибден қышқылына қалайы хлоридін
артығымен қосып, қайнағанша қыздырып, сосын суытады. Одан кейін KSCN
ерітіндісін қосып, диэтил эфирімен өңдейді. Сол кезде молибден болса
ерітінді қызғылт-сары немесе қатты қызыл түске боялады. Молибденді роданид
көмегімен қалайы хлоридінің қатысында анықтау-әдістердің ең тиімдісі және
эффективтісі. Осы роданидті әдіс молибденді кендерде анықтауда кең
қолданылады.
Морин немесе кварцетин көмегімен анықтау
Алтывалентті молибденді моринмен анықтағанда кедергі жасайтын иондар
комплекс III-пен натрий фторидін қосыылуын көрсетпейді.
5 мл зерттелетін ерітіндіге 0,1-0,5 тұз қышқылы, 3 мл 2,5 %
комплексон III, натрий фторидінің қаныққан ерітіндісінің 0,5 мл-н, 2 мл
бутанол және 0,5 мл 0,33 % морин ерітіндісін қосып, араластырады. VI
валентті молибден болса бутанолды фаза қызғылт-сары түске боялады.
5 мл зерттелетін ерітіндіден 0,05 мг молибденді анықтауға болады.
Моринді флуросцентті әдіспен молибденді анықтауда қолданған.
Кварцетинді VI валентті молибденді қағазда хроматограммалар ретінде
анықтауда қолданған. Осы реакциядағы сезімталдық рD-5,40, шектік қосу-
183000;
Фосформолибдат формасымен анықтау
Алтывалентті молибденді анықтау үшін микрокристаллоскопия калий
фосформолибдат, аммоний және триэтанол амин кристалдарына сай түзіледі.
Фосфорлы молибден қышқылының экстракциясы кезінде вольфрамның көп мөлшерде
қатысуы молибден алуда жақсы көрсеткіш алуды көрсетеді. Анықтауға ванадат
иондары кедергі келтіреді, көптеген иондар кедергі келтірмейді.
Экстракцияға дейін алты валентті хром этанолмен тотықсызданады [15-16].
Молибденнің қышқылды қосылыстары
МоО3 балқыту температурасы 7950С, қайнау температурасы 11510С.
Молибден үштотығының түзілуіне қажет, жылу мөлшері 180,4 ккал. Ол суда
нашар ериді. Ыстық су үшін, ерігіштігі 21,06 гл.
Молибден үштотығы сумен әрекеттесіп, молибден қышқылын түзеді.
Молибдат ерітіндісіне қышқылмен әсер етсе де, молибден қышқылы түзіледі.
Молибден қышқылы екі гидрат түзеді: сары түсті дигидрат МоО3*2Н2О немесе
Н2МоО4*Н2О, моногидрат МоО3*Н2О немесе ақ түсті Н2МоО4. Шамамен 600С-та
қыздырсақ дигидрат моногидратқа, ал моногидрат молибден ангидридіне өтеді.
Ангидрид қышқыл сияқты сілті мен аммиак ерітінділерінде жақсы еритін
амфотерлі қасиетке ие. Сонымен қатар, олар минерал қышқылдарында ерігіш
болып келеді.
1. Сулы ерітінділердегі молибденнің иондық күйі
Молибден иондарының полимерленуі немесе координациялық қосылыстар
түзуіне байланысты молибденнің химиясы түзілетін қосылыстардың
көптүрлігімен және күрделілігімен сипатталады. Сулы ерітінділердегі
молибденнің иондық формаларын анықтауға негізделген негізгі жұмыстар ХХ
ғасырдың 50 - 60-жылдарында жүргізілген.
Молибденнің ерітінділердегі иондық формаларын білу экстракцияның
оптимальды шартын, сонымен қатар эффективті экстракциялық реагенттерді
таңдауға мүмкіндік береді.
Молибден құрамды иондардың түзілу сипаттамасын, табиғатын және
құрамын зерттеуге негізделген көптеген жұмыстар жинақталған [16-33].
Сулы ерітінділердегі және минералды қышқылдардың ерітінділеріндегі
молибден иондарының күйі металл және сутек иондарының концентрациясына,
қышқыл табиғатына, сонымен бірге экспериментті жүргізу шартына
(температура, иондық күш, фондық тұздың табиғаты) байланысты анықталады
[17].
Сұйытылған ерітінділерде (СМо ≤ 1·10-3 мольл кезінде) молибденнің
қышқылдық ортаға тәуелсіз тек мономерлі күйде болатыны анықталған [24;26-
28]. Молибден иондарының концентрациясы 1·10-4 мольл- ден төмен болғанда
полимерлі иондардың мөлшері (яғни НМо2О7-) молибден иондарының жалпы
мөлшерінен 106 аспайтыны [33] жұмыста көрсетілген. Молибдат – иондарын
протондау сызба-нұсқасын оның мономерлі формасының болу аймағында мына
түрде көрсетуге болады [33]:
+H+ +H+
+H+ +H+
MoO42+——→HMoO4-——→H2MoO40——→HMoO3+— —→MoO22+
↓+Н2O ↓+2H2O
↓+H2O (pH0,2)
MoO2(OH)3- Mo(OH)6
H3MoO4+
↓+H2O
MoO(OH)5- (рН 1,0-4,5)
Молибден қышқылының қышқылдық және негізгі диссоциациялану константалары
[24] жұмысында анықталған КаНМоО4- = (3,4±1,0 )·10-3 ; KaMoO42- =
(1,6±0,5)·10-4; KbMoO22+ = (7,7±2,0)·10-14; KbHMoO3+ = (7,2±2,0)·10-13.
Молибденнің (VI) гидролизі әлсіз қышқылды ортады сатылап жүреді [19]:
МоО22+ + H2O = MoO2(OH)+ + H+
MoO22+ + 2H2O = MoO2(OH)2 + 2H+ = H2MoO4 + 2H+
MoO22+ + 3H2O = MoO2(OH)3- + 3H+ = HMoO4- + 3H+ + H2O
Сұйытылған ерітінділердегі молибденнің әртүрлі мономерлі формадағы
иондарының рН- қа тәуелді таралу диаграммасы Сурет 2-де көрсетілген [24].
Суретте көрсетілгендей 6 ≥ рН 2,5 аймақта молибден анион түрінде болады.
рН тың 2,5 - 1 интервалында ерітіндіде анионды, бейтарап, катионды формалар
болады, рН 1 болғанда молибденнің тек катионды формалары бола алады. рН
-тың белгілі мәніндегі аймақта ерітіндіде молибденнің әртүрлі иондары болуы
мүмкін, бірақ олардың бір немесе екеуі ғана доминирлеуші бола алады.
Сурет 2 . Молибденнің әртүрлі формасының рН қа тәуелді таралу диаграммасы
(СМо ≤ 2·10-4 мольл).
1.3 Молибденнің ҚР қоры, қолданылуы
2007 жылдың соңына қарай, АҚШ геологиялық санауы бойынша
молибденнің әлемдік табиғи қоры 19 млн т болған. Негізгі қоры Қытай, АҚШ,
Чили, Канада, Қазақстан, Армния, Ресей, Перу және Мексика елдерінде
шоғырланған.
Кесте 3. Әлемдік молибден қоры.
Қоры Базасы
Барлығы 7970 19000
Қытай 3300 8300
АҚШ 2700 5400
Чили 1100 2500
Канада 450 910
Қазақстан 250 1000
Армения 200 400
Ресей 240 360
Перу 140 230
Мексика 90 230
Қырғызстан 100 180
Өзбекстан 60 150
Иран 50 140
Молибденнің қоры бойынша Қазақстан дүниежүзі бойынша төртінші, Азия
елдері арасында бірінші орынды алады. Молибден қорының басым бөлігі Орталық
Қазақстанда орналасқан. Молибден кені қорлары 34 жерден табылған, олар тек
молибденді немесе молибден - вольфрамды кендер. Олар – Итасбұлақ,
Дрожиловское, Смирновское, Шалгия, Батыстау, Көктенкөл , Қараоба, Саран,
Июльское, Жанет, Шығыс-Қоңыраттық, Қаратас IV, Саяқ I, Байтал, Шорское. Бұл
жерлердегі молибден кеңдерінің ерекшілігі, олар вольфрам қоспаларынан бос
болып келеді. Молибденді кен қорларының 60%-ын молибден құрайды. Ең ірі
табылған жері – Көктенкөл. Табылған кен қорларының 16-сы молибден ілеспелі
мысты кендер. Олардың ішіндегі ірілері Айдарлы және Ақтоғай болып табылады
[18;19].
Қазақстанда таза молибденді кендерді өңдеу жүргізілмейді. Молибден
Қараоба және Ақшатау вольфрамды кен орындарын, сонымен қатар Саяқ топтары
және Қоңырат мыс кен орындарын өңдеу кезінде жанама түрде алынады.
Құрамында молибдені бар кендерді (0,01-0,5% Мо) ашу процесі кезінде
құрамына қарай стандартты (47-56% Мо), стандартты емес (30-35% Мо),
кондиционды емес (10-15% Мо) және кедей (10% Мо) молибденді концентраттар
алынады.
Молибденнің әлемдік табысы өсуде. 2010 жылы оның мөлшері 234 мың т
жеткен.
Кесте 4. Әлемдік молибден табысы (мың т.).
Жылдар 2002 2003 2004 2005
Тонна 1520 1031,7 - 245,2
Мың долл. 28551,5 24252,2 - 2770,9
Ғылыми-өңдірістік Флога өнеркәсібінің ғалымдарымен молиденді мұнай
крекингісінің өңделген катализаторларының қайта өңдірісі барысында
ферромолибденнен бөліп алудың СВС-технологиясы өңдірілген. Әл-Фараби
аиындағы ҚазҰУ-нің физика-химиялық анализ әдістерінің орталығында таза
молибден алу технологиясы жасалынған (М.К. Наурызбаев) [12].
ТМД елдерінде металдық молибден және оның қосылыстарын өндіретін
өндіріс орындары: Жирендік молибденАҚ (РФ), Молибден АҚ (Сорскі
молибден комбинаты) (РФ), Қаджаран және Ақарақ мыс-молибден комбинаты,
Алмалық ГМК (Өзбекстан), Тырныауыз вольфрамды-молибден комбинаты (РФ),
Балқаш ГМК (ҚР) [22].
Молибденді инструментальды шойын мен болатты қаптау үшін (өндірілген
молибденнің 80-85%), авияциялық, ракеталық, атомдық техникалар, отқа
төзімді құймалар, химиялық машина жасау және мұнай-газ өндірістеріне
қажетті антикоррозиялық құймалар жасау үшін қолданады [23].
Молибденнің шамамен 80 % қара металлургияда легирленген болат жасауда
кең қолданылады. Молибденді болатқа ферромолибден (50% Мо) немесе кальций
молибдаты (CaMoO4) түрінде еңгізеді.
Қаттылық арту үшін молибденді кобальт пен хром балқымаларына қосады.
Таза молибденді 16000С температурада, сутек атмосферасында жұмыс
істейтін электропештердегі жылыту элементтерін, лента мен сым алуда
қолданылады. Ал ондай молибденді лента мен сым радиоэлектрлі өнеркәсіпте
және электрлі трубалар, рентгенді трубалар және т.б. вакуумды приборлар
дайындауда қолданылады.
Молибденнің үлкен кірпіштерін реактивті двигательдер мен ракеталардағы
детальдарды жасауда пайдаланады.
Жоғары беріктілігімен ерекшелінетін молибден энергетикалық ядерлық
реакторларда қолданыла алады.
Шыны өндірісінде молибденді электродтар, араластырғыштар және т.б.
шыны пісіруіне қажетті детальдар жасауда қолданылады.
Салыстырмалы мөлшерде молибденнің химиялық қосылыстары ауыл
шарушалығында өз қолданысын тапқан. Молибденнің диосульфиді мен диселенидін
-450С пен +4000С-та жұмыс істейтін жарылған детальдарға жақпа ретінде
қолданылады.
Пигменттер ретінде молибденнің химиялық қосылыстарының кейбір қатарын
пайдаланады.
Өндірілген молибденнің 6,5%-ға дейіні электротехникада қолданылады.
Одан рентген түтікшелерінің антикатодтарын, қуатты қыздырғыш пештердің
спиральдарын, анодтар, катодтар, қысқыштар, тігуші жіптер және
электролампалар мен электровакуумдық приборларға қажетті басқа да тетіктер
жасап шығарады [26,27].
Молибденнің қосылыстары катализаторлар ретінде химиялық препараттар
дайындау үшін, сонымен қатар керамикада және шыны жасауда қолданылады
(өндірілген молибденнің 4-5%-ы) [29;30].
Біріншілік молибденнің 52%-ға жуығы оксид түрінде, 17%-ы
ферромолибден түрінде, 6%-ы тұздар түрінде, 25%-ы басқа формада жұмсалады
[28].
АҚШ та машина жасауда - 35%, транспортта - 15%, химия өндірісінде -
10%, мұнай-газ саласында-10%, басқа облыстарда-30% молибден пайдаланылады.
Metal Bulletin Research зерттеу фирмасының мәліметі бойынша әлемде
молибденді пайдалану келесі түрде бөлінеді: Солтүстік Америка-25%, Батыс
Европа-35%, Жапония-17% және қалған аудандар-23%. Молибденді әлемдік
рынокқа басты шығарушы ел АҚШ болып табылады, осыған байланысты 1996 жылы
молибден кенінің өнімділігі 54,5 мың т құрады [31].
Молибденнің практикалық қолданылуы оның ашылуынан бұрын пайда
болған. Молибденитті графитке тән хатта қолданған.
4. Молибден кендері мен минералдарының ыдырау әдістері
Үлгінің ыдырау әдісін тандау
Молибденді колориметриялық анықтау үшін, қышқылмен өңдеуді және
балқытуды қолдануға болады. Балқытуды құрамында органикалық заттары бар
материалдарға және темір мен никельдің көп мөлшерінде қолданған дұрыс.
Қалған жағдайларда үлгінің ыдырау әдістері тең бағалы.
Молибденді таразылық және көлемдік әдіспен анықтауда аммиакты
қолданып, анықтаудың келесідей түрін қолданған дұрыс. Молибденді сулы
балқыма сығындысына аударумен үлгінің ыдырауы орында емес, себебі сығындыға
молибденмен бірге анықтауға кедергі келтіретін элементтер де (вольфрам,
ванадий, хром.) өтеді.
Қорғасын мен кальциидің көп көлемінде, олардың негізгі массасын,
анықтау басында күкірт қышқылымен буландыру керек.
Молибденді ерітіндіге ауыстыру үшін , күйдіргіш сілтімен балқыту
немесе сынамаларды қышқылдық ыдырату арқылы жүзеге асыруға болады. Үлгіні
алдын-ала қыздыруға болмайды, себебі бұл кезде молибденнің қомақты мөлшері
жоғалуы мүмкін.
1. Балқыту немесе пісіру арқылы ыдырату
Балқытқыш ретінде күйдіргіш натрий, күйдіргіш сілті және олардың
карбонаттары қолданылады. Балқыманы сумен оңдегенде, молибден су
сығындысына өтеді. Егер балқыту тотықтырғышсыз өңделсе, молибден
алтываленттіге дейін тотықтыру үшін, су сығындысын ерімейтін қалдықпен
сутек пероксидімен қыздырады, себебі молибденнің төмен валенттілігі сілті
ерітіндісінде нашар ериді [28].
2. Қышқылдар көмегімен ыдырату
Тотыққан молибден минералдары араласқан қышқылдарда ериді;
молибденит концентрлі азот қышқылымен ыдырайды. Молибденит бар кенді
ыдырату, молибденит бөлшектері ыдыстың бетіне шығуымен, сосын сол ыдыстың
қабырғасымен көтерілуімен қиындатылады.
3. Микротолқындарды автоклавты ыдырату
Микротолқынды пештерде сынама даярлау заманауи лабораторияларда
қолданылатын жетілген әдістердің бірі болып келеді. Бұл әдістің қолданылу
ерекшелігі үлгінің деструкциясының экспресстілігі. Бірақ микротолқынды
жүйені қолданумен сынама даярлаудың барлық проблемаларын шешу мүмкін емес.
40атм аз болмайтын жұмысшы қысымды автоклавты жүйесін қолдана отырып,
белгілі бір қатаң температуралық режимді қажет етпейтін аналитикалық
мәселелерді шешуге болады. Себебі , микротолқынды пеш нақты температураны
қолданбай-ақ жұмыс істейді.
2 Химиялық талдау әдістері
2.1 Табиғи және өндірістік объектілерде молибденді анықтау әдістері
Селективтілігімен, тезділігімен, концентрациялардың кең ауқымында
металды анализдеу мүмкіншілігімен ерекшеленетін молибденді анықтаудың жаңа
әдістерін жасау молибденнің аналитикалық химиясында маңызды мәселелердің
бірі болып табылады. Ғылым мен техникада молибденнің рөлінің артуы, жаңа
кен орындарын өңдеу қажеттілігі, құймалардағы, қоршаған орта
объектілеріндегі, биологиялық материалдардағы, азық-түліктегі молибден
мөлшерін қадағалау, жақсы метрологиялық сипаттамаларға ие молибденді
анықтаудың бірқатар әдістемелеріне қажеттілік тудырады.
Анализ әдісін таңдау тәжірибенің мақсатына, молибденнің мөлшеріне,
объектінің шығу тегіне, оның құрамына байланысты мәліметтерге, сыртқы
жағдайларға (дала немесе зертханалық анализ), зерттеушінің
квалификациясына, зертхананың құрылғылар және реактивтермен жабдықталуына,
анықтаудың тезділігіне, анализденетін объектінің мөлшеріне, сынаманы
дайындаудың қандай да бір әдісінің жүргізілу мүмкіндігіне байланысты.
Молибденді анықтаудың әр алуан әдістерінің болуы оның физико-химиялық
қасиеттері мен атом құрылысының ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Молибденді
анықтау үшін барлық реакция түрлерін қолдануға болады. Олар: қышқылды-
негізді, комплекс түзу, тұндыру, тотығу-тотықсыздану рекциялары. Көптеген
белгілі әдістемелерде молибденді әлсіз негізді ортада Мо (VI) түрінде
тұрақтандырады.
Молибден органикалық және бейорганикалық реагенттермен тек
гравиметриялық әдістердің ғана емес, сонымен қатар экстракция және
хроматография сияқты концентрлеу мен бөлу әдістерінің негізін құрайтын аз
еритін қосылыстар түзеді [34].
Молибденнің жоғары координациялық саны, оның хелаттар мен ионды
ассоциаттар тәрізді комплекс түзуге қабілеттілігі, молибденнің түсті
қосылыстарының әр алуандығын анықтайды.
Молибден (VI) электролиттік концентрлеуге жарамсыз элементтерге
жатады, бірақ ол сынап электродында электроактивті болып табылады.
Молибденнің каталитикалық қасиеттеріне негізделген бірқатар өте
сезімтал анықтау әдістері белгілі [35].
Молибденді анықтау әдістеріне шолу [36] жұмыста келтірілген. Мақалада
соңғы жиырма жыл аралығына қатысты зерттеулер қарастырылған.
Берілген бөлімде молибденді анықтаудың қазіргі әдістеріне тән негізгі
тенденциялары қарастырылған. Соңғы он жыл ішінде басылып шығарылған
жұмыстарға анализ жүргізілген.
Анықталатын оьъектіде молибденнің мөлшері 1-50 % болса, оны
гравиметриялық, 0,2-5 % болса, титриметриялық, 0,1 % аз болғанда физико-
химиялық және алдын-ала концентрлеумен үйлестірілген физикалық әдістермен
анықтайды.
Басқа әдістерге қарағанда молибденді анықтауда жиі спектрофотометрия
(СФМ) қолданылады, ол қазірге дейін сенімді, әрі қол жететін әдістердің
бірі болып табылады.
Молибден (VI) құрамында донорлы атом ретінде көбіне оттек атомы
болатын органикалық реагенттермен, ал молибден (V) – құрамында күкірт бар
реагенттермен тұрақты комплекстер түзеді. Молибден (V) пен жүретін
реакциялардың сезімталдығы төмен, бірақ селективтілігі жоғары.
СФМ-да молибденнің екі және үш компонентті комплекстері қолданылады.
Гидроксо қышқылдары, флуорондар, пирокатехиндер, альдегидтердің
гидразондары, моно- және бисазотуындыларының кластарына жататын
реагенттермен молибден ионды ассоциаттар мен аралас лигандты комплекс
түрінде түсті қосылыстар түзеді.
Молибденді әр түрлі табиғи және өнеркәсіптік объектілерде анықтаудың
сезімталдығы мен селективтілігін арттыру үшін түсті комплекстерді
фотометриялық анықтауда алдын-ала экстракция әдісімен үйлестіреді.
Зертханалық анализді зерттелетін объекті орналасқан жерде жүргізу
маңызды рөлге ие болуда. "Орнында", on site анализдеу қажеттілігінің
маңыздылығы жоғары, оның қажеттілігі тұрақты түрде артуда. Сондықтан
қозғалмалы зертханалар практикасында молибденді табу мен анықтаудың тез,
қарапайым, әрі арзан жолы – тест-әдістер кеңінен енгізілуде [37]. Тест-
әдістердің негізгі принципі – бұл визуалды байқалатын эффекті қамтамасыз
ететін жағдайлар мен формаларда хромогенді реагенттермен реакцияларды
қолдану. Тест - әдістер сынаманы айтарлықтай дайындауды, үлкен құрылғыларды
және күрделі зертханалық қондырғыларды, сонымен қатар арнайы дайындығы бар
маманды қажет етпейді.
Молибденді электрохимиялық, оның ішінде вольтамперометриялық анықтау
әдістерінің үлесі үлкен. Молибден (VI) тек қышқылды ортада сынап
электродында электроактивті [38]. Тотықсыздану екі сатыда Мо (VI)→Мо(V)
және Мо (V) →Мо(III) өтеді, және қайтымсыз болып табылады.
Молибденнің анықталу шегін төмендету үшін тотықтырғыштар қатысында
каталитикалық топтарды қолдану ұсынылған. Бұл потенциалды сызықты өзгерту
[38] мен дифференциалды импульсті вольтамперометрия сияқты
вольтамперометрия үшін оптималды болып табылды.
Молибденнің көптеген органикалық реагенттермен комплексті қосылыстары
беттік активті. Олар сынап тамшысының бетінде сорбциялануға қабілетті. Бұл
молибденннің микро мөлшерін концентрлеу мен оның әрі қарай анықтау
процестерін үйлестіруге мүмкіндік береді [37].
Ультрамикроэлектродтарды жасаумен, электроника мен компьютерді
қолданумен қазіргі электрохимиялық әдістер жаңа аппаратуралық
мүмкіндіктермен ерекшеленеді.
Атомды-эмиссионды спектроскопия (АЭС) мен атомды-абсорбциялық
спектроскопия (ААС) молибденді анықтаудың кеңінен таралған әдістерінің
біріне жатады.
Молибденді атомды-абсорбционды спектроскопиялық анықтауда көптеген
жағдайларда электротермиялық [39] және графит пішінде атомизация
қолданылған. Молибден концентрациясының өте аз мөлшерін оны әр түрлі
коллекторларда қосатұндырудан немесе экстракциялық концентрлеуден кейін
анықтау ұсынылған.
АЭМС әдісінде де сынама даярлау сатысында молибденді концентрлеу үшін
экстракция мен сорбция қолданылды.
АЭМС-ның индуктивті плазмамен (ИНП) [40] және масспектроскопияның
индуктивті байланысқан плазмамен гибридті әдістері адам ағзасының
биологиялық сұйықтықтарында, азық-түлікте, молибденнің ультраізді мөлшерін
анықтауға мүмкіндік береді. Соңғы он жылда жарық көрген ғылыми зерттеу
материалдары бойынша молибденді әр түрлі өнеркәсіптік және табиғи үлгілерде
анықтау әдістерінің пайыздық қатынасы сурет 4-те гистограмма түрінде
көрсетілген.
Сурет 4. Табиғи және өндірістік объектілерден молибденді анықтаудың негізгі
әдістерінің пайыздық көрсеткіштері.
Талдау әдістері
1 – спектрофотометрия
2 – электрохимиялық әдістер
3 – атомды-эмиссионды спектроскопия
4 – атомды-абсорбциялық спектроскопия
5 – масс-спектрометрия
6 – кинетико-каталитикалық әдістер
7 – хроматография
8 – рентгеноспектральды әдістер
9 – тест-әдістер
10 – нейтронды-активациондық анализ
11 – басқа әдістер
Қазіргі кезде анализдің физикалық әдістерінің рөлі зор болып табылады.
Молибденді нейтронды-авиациялық және рентгенофлуоресцентті анықтауға
байланысты жұмыстар көлемі артқан. Бұл әдістерді әдетте молибденді
концентрлеп, оны матрицадан бөлгеннен кейін қолданады. Бұл әдістердің
қолданылуы әдістің ұзақтылығына, аппаратураның үлкенділігіне, қауіпсіздік
техникасының ерекше талаптарына, қызмет көрсететін маманның жоғары
квалификациясының болуының талап етілуіне байланысты шектелген. Анықтаудың
экспрессивтілігін қамтамасыз етуде зертханалық анализдің ағынды, соның
ішінде ағынды - инжекциялық анализ (АИА) маңызды болып табылады. Мұндай
жүйелерде сынама даярлаудың әр түрлі сатылары автоматты режимде іске
асырылады. Молибденді анықтауда ағынды-инжекторлық талдау СФМ, ААС, МС
әдістерімен комбинацияланады.
Молибденді анықтаудың жаңа әдістемелерін құруға байланысты ғылыми
зерттеу жұмыстарына анализ соңғы он жылда зерттеу объектілерінің қатарының
өзгергенін көрсетті. Шамамен 80-жылдардың аяғына дейін молибденді минералды
шикізат пен өнеркәсіптік объектілерде анықтау қызығушылық тудырып келді.
Қазіргі кезде көптеген жұмыстар қоршаған орта объектілерінде, суда, азық –
түлікте, адам мен жануарлардың терілерінде молибденді анализдеуге
бағытталған. Бірақ болатта, құймалар мен геологиялық объектілерде
молибденді анықтау әдістемелерін жасау әлі де маңызды болып табылады.
Минералды шикізатта, өнеркәсіптік өнімдерде, қоршаған орта
объектілерінде молибденді анализдеуге байланысты қазақстандық аналитикалық
зертханаларға молибденді заман талабына сай анықтау әдістемелерін жасау
және енгізу ерекше маңызды. Қазіргі кезде азық – түліктегі молибден
мөлшерін бақылау міндетті болып табылады.
Табиғи және ағынды сулардағы молибден концентрациясын анықтауды
негізінен фотометриялық әдіспен жүргізеді. Мемлекеттік стандарт бойынша
ұсынылған роданидті әдістің селективтілігі мен сезімталдығы жеткіліксіз
[40].
2.2 Рентген құрылымды талдау әдісі
Рентген сәулесінің затпен әрекеттесуі. Рентген сәулесі үлгіден өту
кезінде жұтылу және қатты дененің электрон атомдарының берік,берік емес
шашырауы барысында әлсірейді. Бірақ негізгі әлсіреуі жұтылуға байланысты.
Рентген сәулеленуі экспоненциалды заң бойынша материалмен жұтылады:
I1 = I0exp(-µpl) ,
Мұндағы, I1 – өтіп кеткен түйіннің белсенділігі;
I0 - бастапқы түйіннің белсенділігі;
µ - жұтылудың массалық коэффициенті;
p – материал тығыздығы;
l – жұтылу қабатының қалыңдығы. Толқын ұзындығының өсуімен,
жұтылудың массалық коэффициенті өсе бастайды:
µ= CNAZ4λ2,5-3,0 Ar ,
мұндағы, C - белгілі бір диапазондағы толқын ұзындығының материалға
тұрақты коэффициенті;
NA – Авогадро саны;
Z- элементтің атомдық нөмірі;
λ- толқын ұзындығы;
Ar –элементтің атомдық массасы.
Белгілі бір толқын ұзындығына жеткен кезде, жұтылудың массалық
коэффициенті күрт төмеңдейді. Мұндай процесс толқын ұзындығының барлық
диапазонында бірнеше рет қайталанады. Жұтудың шекті энергиясы электронды
атом деңгейінің ионизация энергиясымен бірдей болып келеді.
Рентген спектрі - рентген сәулеленуінің белсенділігін болдыру. Рентген
спектрінде бірнеше спектральды сызықтар мәні (эмиссионды спектр) және
жұтылудың секірмелі мәндері (абсорбциялы спектр) болады. Рентгендік эмиссия
атомдардың ішкі деңгейлерінің электрондық ауысуында түзіледі. Рентген
спектрінің қарапайымдылығы электронды ауысулардың шекті мәніне
негізделген [41].
2.3 Атомды – абсорбциялы спектроскопия
Атомды – абсорбциялы спектроскопия (ААС) қоздырылмаған бос атомдармен
оптикалық диапазонның сәулеленуін жұтуға негізделген. Атомды – абсорбциялы
спектроскопияда атомды эмиссионды спектроскопия (АЭС) секілді алдын-ала
үлгінің атомизациясы қажет. Атом буының оптикалық тығыздығы, жарықжұтудың
негізгі ережесіне сай, атомизатордағы анықталатын элемент атомдарының
концентрациясына пропорционалды:
A=kaтlcaт
Мұндағы, kaт – бос атомдармен жарықжұту коэффициенті;
l – оптикалық жол ұзындығы;
Атомизацияның тұрақты шарты мен аппараттың берілген жұмыс
режимінде, атомизатордағы атом концентрациясы үлгідегі анықталатын
элементтің концентрациясына тура пропорционал. Сонда, мұны былайша жазуға
болады:
A=klc,
Мұндағы, k – жұтылудың өзіндік коэффициенті мен ауысу коэффициентін
біріктіретін коэффициент.
Адсорбция процесінде электрон фотонды қозу нәтижесінде бастапқы деңгейден
жоғары деңгейге ауысады, яғни белгілі бір жиілікте жарық шағылу
нәтижесінде, қанағаттандырарлық жағдай; Е*-Ео= hν. Осы кезде берілген
жиілікте қозған жарықтың интенсивтілігі төмендейді – деп молекулалы
адсорбциялық спектроскопия сияқты атомды-адсорбциялық спектроскопияда
Лемберт-Бугер–Бер заңы орындалады:
А=1g﴾ІоІ﴿=kbC
Мұндағы, А-жарық жұтылуын сипаттайтын шама (оптикалық тығыздық, адсорбция);
I0 – қозған сәуленің бастапқы интенсивтілігі;
I – жарық өткендегі интенсивтілк;
h – қабат жұтылатын коэффициент;
b – жұтылған қабаттың қалыңдығы;
с – анықталатын элементтің концентрациясы.
Жарық жұтқыш пен концентрация арасындағы тәуелділік сызықты екенін
формуладан көруге болады, ал атомизатордың температурасы жутылуға әсер
етпейді. Жұтылу коффициенті К берілген ауысудың ықтималдылығына тәуелді.
Әдетте К-ның жоғарғы мәні электронның бастапқыдан оған жақын деңгейге
ауысуына сәйкес келеді ( бұл резонансты сызық деп аталады).
Пробаны атомизациялау үшін, яғни атомды жұптарға ауысуы үшін температура
2000-30000С болуы керек. Бұл температуралық аралықта атомдардың 90%-і
қозбаған күйде болады, сондай-ақ атомдарын қоршап тұратын атомды жұтылу
шамасы да жоғары болады. Бұл факт, аз мөлшерде жұтылу сызығынан қатар
атомды–адсорбциялық әдістің жоғары бағалануына сүйенген.
Атомды жұтылу шамасын А өлшеу үшін екі шарт орындалуы қажет.
Уолштың тұжырымдаған ережесі λЕ =λA, яғни атомды жұптардың λA максималды
жұтылуына сәйкес келетін толқын ұзындығы cәуле шығару көзінің λЕ максималды
интенсивті толқын ұзындығына тең болу керек. SA≥2SЕ яғни атомды жұптардың
SA жұтылу сызығының жарты көлемі сәулену көзінің түсіп келе жатқан
сызығының жарты көлемінен SЕ кем дегенде екі есе үлкен болуы керек [37].
Егер Уолштың екінші шарты орындалмаса, онда атомдармен сәулелену көздерінің
аз бөлшегі ғана жұтылады. Бұл атомды адсорбциялық анықтауды
сезімталдылығының тез нашарлауына әкеп соғады.
Түсіп келе жатқан жолаққа сәйкес атомды сызықтың жарты көлемі 0,005нм – ден
төмен болуы керек.
Жарық монохроматизацияның белгілі әдістемесі (призма, дифракциялық тор,
интерференциялық сүзгіш) тар сызықты қамтамасыз етпейді. Сондықта, атомды-
адсорбциялық анализде ленталы деп аталатын көзді қолдануға тура келеді,
яғни спектрдің тар жолағын сәулелейтін көздер.
Бұндай көздерге газоразрядты шам, сынық колодты шам, жиілігі жоғары
электродсыз шам жатады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz