Көркем мәтіндегі мәтінтүзуші фоносемантикалық және лексика-семантикалық факторлар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 МӘТІН ЖӘНЕ МӘТІНТҮЗІМ ҰҒЫМДАРЫ
1.1 Мәтін лингвистикасының зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Мәтін түрлері мен типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Мәтінге тән категориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1.4 Көркем мәтіннің құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45

2 КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ МӘТІНТҮЗУШІ ФОНОСЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКА.СЕМАНТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР
2.1 Көркем мәтіндегі мәтінтүзуші фоносемантикалық құралдар ... ... ... ... ...50
2.1.1 Фоносемантикалық доминант . мәтінтүзуші құрылымдық компонент
2.1.2 Дыбыстық қайталамалардың мәтінтүзімдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.1.3 Көркем мәтіндегі дыбыстық символика мәтінтүзуші фактор ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2.2 Қазақ көркем мәтініндегі мәтінтүзуші лексика.семантикалық құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84
2.2.1 Мәтіндегі тірек сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
2.2.2 Сөздік қатарлар мен сөздердің тақырыптық топтары мәтін түзуші бірліктер ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
2.2.3 Синонимиялық парадигманың мәтінтүзімдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... .93
2.2.4 Антонимиялық парадигманың мәтінтүзімдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... .97
2.2.5 Көркем мәтіндегі фразеологизмдер мен символдар . мәтінтүзуші . лексика.семантикалық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...100
2.2.7 Лексикалық қайталамалардың мәтінтүзудегі қызметі ... ... ... ... ... ... ... .122
2.2.8 Мәтіннің мағыналық ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 131

3 КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ МӘТІНТҮЗУШІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР
3.1 Морфологиялық деңгейдегі тілдік бірліктердің мәтінтүзімдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..133
3.1.1 Есімдік . мәтін байласымын жүзеге асырушы тілдік бірлік ... ... ... ... ... .133
3.1. 2 Шылаулардың мәтінтүзімге қатысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..141
3.1.3 Етістікті құрылымдардың мәтінтүзімдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .143
3.1.4 Сан есімдердің мәтінтүзімдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...147
3.2 Көркем мәтіндегі синтаксистік мәтінтүзуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... 149
3.2.1 Сөйлем . мәтінтүзуші тілдік бірлік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 149
3.2.2 Парцелляциялық сөйлемдердің мәтінтүзімдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .153
3.2.3 Сұраулы сөйлемдердің мәтінтүзу қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .159
3.3 Күрделі синтаксистік тұтастық . мәтіннің құрылымдық.семантикалық бөлшегі
3.4 Синтаксистік параллелизмдердің мәтін құрылымындағы қызметі ... ... ... ... ..182

4 МӘТІНТҮЗІМНІҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КОММУНИКАТИВТІК АСПЕКТІЛЕРІ
4.1 Көркем мәтіннің коммуникативтік.прагматикалық ұйымдасуы ... ... ... ... ... 187
4.2 Көркем мәтіндегі субьект категориясы мәтінтүзуші фактор ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...193
4.3 Мәтін астарының имплицитті.коммуникативтік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... 201
4. 4 Көркем мәтіндегі автор сөзі мен кейіпкер сөзінің прагматикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 207
4.5 Көркем мәтіндегі композициялық баяндау формаларының коммуникативтік.прагматикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 237
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 254
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 260

Тілді зерттеу ұзақ жылдар бойы тілдің жеке бірліктері – дыбыс, сөз, сөз тіркестері және сөйлеммен шектелгені белгілі. Қазіргі тіл білімінде сөйлемнен үлкен тілдік бірліктер - күрделі синтаксистік тұтастық, абзац және тұтас мәтінді зерттеу қолға алынды. Кейінгі жылдардағы зерттеулер нәтижесінде мәтін лингвистикасы саласы біршама қарқынды дамып, мәтін ұғымына қатысты зерттеулер нәтижесінде мәтіннің ерекше құрылымға ие екендігі анықталды. Мәтіннің өзіндік белгілері, сондай-ақ мәтінаралық байланыстар түрлері мен мәтіннің байласымдық, тұтастық, аяқталғандық сияқты қасиеттері ашылды. Сондай ақ мәтін құрылымындағы байланыстар тек шылаулар мен шылау мәндес сөздермен ғана жүзеге аспайтындығы, мәтін бөліктерін байланыстырушы басқа да тәсілдер бар екендігі белгілі болды. Мәтін лингвистикасы саласының кейінгі уақытта қарқынды дамып келеді, соған қарамастан, мәтінге қатысты әлі де анықталмаған, бірізге түсірілмеген мәселелер де жеткілікті.
Тілдің сатылық құрылымында мәтін семантика - синтаксистік құрылым ретінде жоғары деңгей болып есептеледі. Кез келген мәтін тілдік жүйеге бағынады. Сонымен қатар әрбір мәтіннің белгілі бір тұрғыда қайталанбайтын өзіндік ерекшеліктері болады. Тіл деңгейінің құрамы ретіндегі мәтін концепциясында, мәтін төмендегідей қасиеттерге ие:
1 Мәтін байласымдылығы. Мәтіннің байласымы алдын ала жоспарланған болады, яғни, алдын ала ойластырылған мәселе ретінде іске асады.
2 Мәтін тұтастығы. Тұтастық – мәтінде пайдаланылған бірліктердің интеграциалану қасиетін іске асыратын мәтіндік категория. Мәтін, әдетте, бөлшектері ескерілмей, бүтіндік ретінде қабылданады. Сонымен қоса, мәтін тұтастығы бір біріне қарама қайшы келетін логикалық негізге келіп тіреледі – үзіліссіздік және дискреттік. Бұл екі тұтастық қасиеттердің арасындағы басымы - үзіліссіздігі, өйткені мәтінді дискреттеу арқылы, ішінен бөлек компоненттерді белгілей отырып, оған барлық мәтінді телімейміз. Мәтіннің тұтастығы мен оның үзіліссіздігі тікелей байланысты. Мәтін тұтастығы кілт сөздердің қайталануы арқылы іске асады.
3 Жағдаяттылық. Мәтін тұтастығында (ситуативный) жағдаяттылық қасиет міндетті түрде көрініс табады. Осы жағдаяттылық арқасында тұтастық мағыналық категорияға айналады. Зерттеушілердің пікірінше, мәтін мен жағдаяттылық арақатынасы жеткілікті деңгейде еркіндікке ие.
4 Мәтін денотаттық бірлестікке ие: ол басқа мәтіндерден бөлектенген және шектелген. Мәтін арасындағы шекара салыстырмалы.
5 Салыстырмалылық. Мәтіннің салыстырмалы болуымен оның тағы бір антиномиясы байланысты – аяқталу антиномиясы. Оның аяқталмауы кездейсоқтық және лингвистикадан тыс факторларға байланысты.

1 Пропп В.Я. Морфология сказки. –М., 1928. – 163 с.
2 Байтұрсынов А Ақ жол. – Алматы, 1991. – 460 б.
3 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966.
– 581 б.
4 Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Санат, 1995. – 208 б.
5 Шалабаев Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми теориялық негіздері: филол. ғыл. д-ры... дисс. –Алматы, 1999, – 340 б.
6 Жұбанов А. Основные принципы формализации содержания казахского текста. – Алматы, 2002. – 246 б
7 Смағұлова Г. Мәтін лингвистикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2002. – 111 б.
8 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол.ғыл.д-ры... дисс. – Алматы, 2007. – 357 б.
9 Әзімжанова Г. Қазақ көркем проза мәтінінің прагматикалық әлеуеті: филол.ғыл. д-ры… дисс. – Алматы, 2007. – 263 б.
10 Әділова А. Қазіргі қазақ көркем шығармаларындағы интертекстуалдылықтың репрезентациясы, семантикасы, құрылымы. филол.ғыл.д-ры...дисс.автореф. – Алматы, 2009. – 49 б.
11 Жақыпов Ж. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі (контекст мәселесі): филол. ғыл.д-ры... дисс. – Алматы, 1998. – 325 б.
12 Мұстафина С. Текстообразующие средства казахского языка. автореф. канд. филол. наук. – Алматы, 1989. – 24 с.
13 Құнанбаева С. Темпоральные отношения в казахском художественном тексте: автореферат д-ра.филол.наук. – Алматы, 1991. – 43 с.
14 Қайшығұлова Ж. Қазақ мәтінінің күрделі фразалық тұтасым / абзац деңгейінде мүшеленуі: филол.ғыл.канд...дисс. – Алматы, 2001. – 109 б.
15 Кеншінбаева Ж. Қазақ мәтінінің семантика-интонациялық мүшеленуі: филол.ғыл.канд...дисс. – Алматы, 2005. – 132 б.
16 Ахметова М. Суреттеу мәтінінің құрылымы: филол.ғыл.канд...дисс. автореф. – Алматы, 2002. – 24 б.
17 Маретбаева М. Әңгімелеу мәтінінің тілдік-стилистикалық сипаты: филол.ғыл.канд...дисс. автореф. – Алматы, 2008. – 24 б.
18 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. – Алматы, 1987. – 269 б.
19 Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 265 б.
20 Серғалиев М. Көркем әдебиет тілі. – Астана, 2006. – 369 б.
21 Кәрімов Х. Көркем әдебиет тілін зерттеудің мәселелері. – Алматы, 1986. – 165 б.
22 Момынова Б. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). – Алматы, 1999. – 152 б.
23 Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде): филол.ғыл.д-ры... дисс. – Алматы, 2007. – 345 б.
24 Алдашева А. Қазіргі баспасөз тілі: жанрлық-стильдік ерекшеліктер // Мемлекеттік тіл: терминология, ісқағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі. – Астана, 1999. – 364-370 б.б.
25 Әлісжанов С.Қ. Ғылыми тіл синтаксисінің құрылымдық-комммуникативтік негіздері: филол.ғыл.д-ры...дисс.автореф. – Алматы, 2007. – 43 б.
26 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. – М., 1968. Т.3.
– 551 с.
27 Откупщикова М.И. Синтаксис связного текста. Ленинград: ЛГУ, 1982. – 244 с.
28 Тураева З.Я. Лингвистика текста. –М.: Просвещение, 1986. – 107 с.
29 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – М.: Наука, 1981. – 183 с.
30 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 606 с.
31 Москальская И.О. Грамматика текста. – .: Высшая школа, 1981. –215 с.
32 Лосева Л.М. Как строится текст. – М.: Просвещение, 1980. – 94 с.
33 Одинцов В.В. Стилистика текста. – М.: Наука, 1980. – 264 с.
34 Әзімжанова Г. Мәтінді өзекті бөлшектеу теориясы // Академик Р.Сыздық және тіл білімі мәселелері. – Алматы: Арыс, 2004. – 43-46 б.б.
35 Солганик Г.Я. Лингвистика текста. – М., 2000. – 318 б.
36 Ахмедьяров К. Лингвистика текста. – Алматы, 2000. – 423 б.
37 Мұратова Г.Ә. Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау мен концептуалды жүйесі: филол.ғыл.д-ры...дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 62 б.
38 Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. – Алматы: Зият-Пресс, 2007. – 243 б.
39 Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксистінің прагмалингвистикалық аспектісі: филол.ғыл.д-ры...дисс. – Алматы, 2001. – 215 б.
40 Момынова Б.Шәкәрім поэзиясының тілі. – Алматы, 2008. - 256 бет.
41 Глушко М.М. Система и структура научного текста. – М., 1982. – 263 с.
42 Фуко М. Порядок дискурса // Воля к истине. – М., 1996. – С 47-56.
43 Арутюнова Н.Д. Дискурс. Лингвистический энциклопедический словарь. Под ред. В.Н. Ярцевой. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – 682 с.
44 Т.А. ван Дейк, В. Кинч. Стратегии понимания связанного текста // Новое в зарубежной лингвистике. – М., 1988. Вып. 23. С – 153-212.
45 Дымарский М.Я. Проблемы русского текстообразования: сверхфразовый уровень организации художественного текста: автореф. дисс... д-ра филол. наук. – СПб., 1999. – 55 c.
46 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М., 1987.
47 Гиздатов Г.Г. Когнитивные модели в речевой деятельности. – Алматы: Ғылым, 1997. – 176 с.
48 Буркитбаева Г.Г. Текст и дискурс. Типы дискурса: учебное пособие. – Алматы: Дайк-Пресс, 2006. – 379 с.
49 Чернейко Л.О. Базовые понятия когнитивной лингвистики в их взаимосвязи // Текст и дискурс. - Konqro4@phild.msu.ru
50 Садирова К.Қ. Қазақ тіліндегі көп пропозициялы дискурстың құрылымдық негіздері: филол.ғыл.д-ры...дисс.автореф. – Алматы, 2008. – 61 б.
51 Звегинцев В.А. Предложение и его отношение к языку и речи. – М., 1976. – 160 с.
52 Букейханова Р.К. Субъектный аспект когнитивного механизма обработки дискурса // Актуальные проблемы лингвистики и методики преподавания иностранных языков: Материалы международной научно- практической конференций, посвященной 10-летию независимости РК и 60-летию КазГУМО и МЯ. им.Абылай хана. – Алматы, 2001. Ч.1. – С. 72-75.
53 Имашева Г.Е. Міржақып Дулатұлы шығармаларындағы «Ғаламның тілдік бейнесі»: филол.ғыл.канд...дисс.автореф. – Алматы, 2007. – 32 б
54 Садирова Қ.Қ. Дискурс және оның құрылымына қатысты мәселелер // Тілтаным. – Алматы, 2007. №2. – 19-25 б.б.
55 Пешковский А.М. Избранные труды. – М., 1959. – 174 с.
56 Сильман Т.И. Проблемы синтаксической стилистики. – Ленинград, 1967. – 345 с.
57 Шалабай Б. Мәтін лингвистикасы // Ұлағат. – Алматы, 2007. №10. – 80-87 б.б.
58 Брандес М. Стилистический анализ (на материале немецкого языка).
– М., 1971. – 190 с.
59 Болотнова Н.С. Основы теории текста. – Томск: Издательство Томского университета, 1999. – 205 с.
60 Бабенко Л.Г., Васильева И.Е., Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста. – Екатеринбург: Деловая книга, 2000. – 345 с.
61 Ахманова О.С., Гюббенет И.В. «Вертикальная контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. – М., 1977. №2, – С.91-149.
62 Гальперин И. Р. О понятии «текст» // Вопросы языкознания. 1974. № 6.
63 Қордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы: Дәуір, 2004. –240 б.
64 Лотман Ю.М. Анализ поэтического текста: Структура стиха. – М.: Искусство, 1972.
65 Валгина Н.С. Теория текста. – М., 2004. – 129 с.
66 Бахтин М.М. Проблема текста в лингвистике, филологии и других гуманитарных науках. Опыт филологического анализа // Эстетика словесного творчества. – М., 1986. – С. 135-141.
67 Сорокин Ю.А. Психолингвистические аспекты изучения текста. –М., 1985. – 197 с.
68 Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – М., 1997. –325 с.
69 Москальчук Г.Г. Структурная организация и самоорганизация текста. – Барнаул, 1998. – 215 с.
70 Алефиренко Н.Ф. Смысловая структура текста // Семантика языка и текста: ғылыми мақалалар жинағы. Под ред.Ф. П. Сергеева. Волгоград, 1998. – С. 65-74.
71 Ковтунова И.И. Вопросы структуры текста в трудах акад. В.В. Виноградова // Текст как целое и компоненты текста. Виноградовские чтения – XI. – М., 1982. – С.4 –9.
72 Кожевникова К. Об аспектах связности в тексте как целом // Синтаксис текста. – М., 1979. – С. 56-63.
73 Бухбиндер В.А., Розанов Е. Д. О целостности и структуре текста // Вопросы языкознания. – М., 1975. № 6. – С. 73-76.
74 Котюрова М.П. О связи предложений и абзацев в научной речи // Лингвостилистические исследования научной речи. – М., 1979. – С. 177-179.
75 Бондарко А.В. Лингвистика текста в системе функциональной грамматики. Текст. Структура и семантика. –М., 2001. Т. 1 – С. 4-13.
76 Воронин С. В. Основы фоносемантики / С. В. Воронин. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1982. – 244 с.
77 Балаш М.А. О роли звуковой организации поэтического текста в его понимании (на материале стихотворения А.Ахматовой) // Текст: структура и функционирование. Барнаул: Изд-во Алт. ун-та, 1994. С. 28-42.
78 Фадеева Е.Н. Фоносемантическая характеристика индивидуального стиля автора: На примере поэтической речи XX века: Дис. … канд. филол. наук: 10.02.01 Тула, 2004.
79 Воронин С. В. Английские ономатопы: фоносемантическая классификация / 2-е изд. Под ред. О. И. Бродович / С. В. Воронин. – СПб.: Геликон Плюс, 2004. – 192 с.
80 Шадрина, И.Н. Фоносемантическая доминанта как структурообразующий компонент текста перевода: Экспериментальное исследование на материале русского и английского языков: Дис.... канд. филол. наук: 10.02.19 Горно-Алтайск, 2001
81 Кулешова О.Д. Фоносемантическая структура текста. (экспериментальное исследование на материале англ. языка). Автореф. дис. ...канд. филол. наук. М., 1985. 19 с.
82 Журавлев А. П. Звук и смысл / А. П. Журавлев. – М.: Просвещение, 1991. – 160 с.
83 Михалев А.Б. Теория фоносемантического поля: Дис.... д-ра филол. наук: 10.02.19 Пятигорск, 1995
84 Михайловская Н. Г. Звукоподражания и повторы в детской поэзии // Материалы семинара по проблеме мотивированности языкового знака. – Л., 1969. – С. 74-76.
85 Павловская Ю. И. Фоносемантический анализ речи. СПб. ГУ, 2001. – 292 с.
86 Исаева Ж.А. Қазіргі қазақ тіліндегі сегментті бірліктердің фоностилистикасы. Филол.ғыл.канд... дисс.автореф. –Алматы, 2000. -32 б.
87 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. Алматы, 1998, 304 б.
88 Бүркітов О. Қазақ тіліндегі қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі: филол.ғыл.д-ры...дисс. – Алматы, 2002. – 277 б.
89 Минаева Л.В., Феденев В.Б. Паронимия в языке и речи // Вопросы языкознания. М, 1983-2. № 2. –С. 90-95.
90 Григорьев В.П. Поэтика слова. –М.: Наука, 1979. -344 с.
91 Брик О.
92 Северская И.О. Паронимическая аттракция как явление поэтического языка и как явление индивидуального стиля ( семантическая преобразования). Автореф.дисс.канд. филол. Наук. – М., 1987.
93 Вольская Н.Н. Стилистические функции звукового и морфологического повтора в автобиографической прозе М.И.Цветаевой // Филологические науки. – 1999. № 2. – С. 45-53.
94 Хусаинов К.Ш. Звукоизобразительность в казахском языке. – Алма – Ата: Наука, 1988 – 232с.
95 Өткелбаева С.А. Қазақ тіліндегі дыбыстық символика құбылысы: филол.ғыл.канд...дисс.автореф. – Алматы, 1994. – 139 б.
96 Карпухин С. А. Звукоподражательные слова в русском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук / С. А. Карпухин. – Саратов, 1979. – 19 с.
97 Степанова, Светлана Вячеславовна Характер проявления фоносемантических особенностей звуков в различных стилях речи: Дис.... канд. филол. наук: 10.02.01 Калуга, 1998
98 Санжаров Л.Н. Современная фоносемантика. Тула, 1996. 36 с.
99 Прокофьева Л.П. Цветовая символика звука как компонент идиостиля поэта (на материале поэтических произведений А.Блока, К.Бальмонта, А.Белого, В.Набокова) Дис. ... канд. филол. наук.- Саратов: СГУ, 1995. - 256с.
100 Балаш М.А. Фонографический инвариант как базовая единица фоносемантики // Человек - коммуникация - текст. Вып. 2. Ч.1. Барнаул: Изд-во АГУ. С.25-27.
101 Газов-Гинзберг А. Был ли язык изобразителен в своих истоках? - М., 1965.
102 Корнилов Г.Е. Имитативы в чувашском языке. – Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1984. – 184 с.
103 Панов М. В. О восприятии звуков // Развитие фонетики современного русского языка. – М.: Наука, 1966. – С. 160-165.
104 Воронин С.В. Этимология и фоносемантика (на материале тюркских и некоторых других языков)//Проблемы этимологии тюркских языков. – Алма-Ата: Ғылым, 1990.- С.62-70.
105 Балаш М.А. Фоносемантическое содержание художественного текста как фактор регуляции восприятия смысла // Текст: структура.
106 Шляхова С. С. Типы и функции ономатопов в русской речи: дис. … канд. филол. наук / С.С.Шляхова. – Л., 1991. – 262 с.
107 Левицкий В.В. Звукосимволизм в лингвистике и психолингвистике// Филологические науки. 1975. №4.-С-47-52
108 Павловская И.Ю. Фоносемантические аспекты речевой деятельности: Дис. ... д-ра филол. наук: 10.02.04 СПб., 1999.
109 Балаш М.А. Фоносемантическая структура текста как фактор его понимания Экспериментальное исследование: Дис. … канд. филол. наук: 10.02.19 Горно-Алтайск, 1999.
110 Будагов Р.А. История слов в истории общества. – М.: Просвещение, 1974. – 136 с.
111 Жұбанов А. Мәтін абзацтарын заттық-логикалық мазмұн тұрғысынан зерделеу // ҚР ҰҒА Хабарлары. – 2004. –№4, – 21-28 б.б.
112 Әзімжанова Г. Көркем мәтіндегі стилистикалық доминант // Тілтаным.
– Алматы, 2003. – №4, – 30-34 б.б.
113 Виноградов В.В. О языке художественной литературы. – М.: Наука, 1959. – 368 с.
114 Ховаев В.И. Текстообразующая роль ассоциативных рядов слов в художественных текстах малого жанра. – Воронеж, 1987. – 245 с.
115 Гончарова Е.А. Роль лексических единиц в создании композиционно-сюжетного единства текста // Лексика и текст. – Калинин, 1983. – С. 79-87.
116 Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М., 1976. – 367 с.
117 Лотман Ю.М. Структура художественного текста. – М.: Искусство, 1975. – 384 б.
118 Спиркин А.Г. Сознание и самознание. – М., 1972. – 333 с.
119 Юнг К. Архетип и символ. – М., 1991, – 304 с.
120 Қабдолов З. Сөз өнері. ІІ томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы, 1983. 2-том. – 456 б.
121 Ахметов З. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы, 1993.
122 Дүсіппаева С. Қазақ ескіліктеріндегі сандар жүйесі: филол.ғыл.канд...дисс. – Алматы, 1991. – 128 б.
123 Авакова Р. Фразеологиялық семантика. –Алматы, 2002. – 150 б.
124 Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алматы, 1989. – 177 б
125 Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы: фил.ғыл.д-ры... дисс. – Алматы, 1997. – 314 б.
126 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, 1998. – 304 б.
127 Уәлиұлы Н. Фразеология және тілдік норма. – Алматы: Республикалық баспа кабиенті, 1998. – 128 б.
128 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.
129 Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық тұжырымдар: филол. ғыл. канд... дисс. – Алматы, 2002. – 146 б.
130 Сейілхан А. Қазақ тіліндегі этнографизмдер лингвомәдениеттанымдық мәні: филол. ғыл. канд... дисс.автореф. – Алматы, 2001.
131 Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: «Ғылым», 1998. – 140 б.
132 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. – М., 1993. – 185 с.
133 Мелетинский Е.М. О литературных архетипах. – М., 1994. – 164 с.
134 Тіл білімі сөздігі. – Алматы, 1998. – 544б.
135 Мокиенко В.М. Образы в русской речи. – М., 1986. – 278 с.
136 Чернышева И.И. Текстообразующие потенции фразеологических единиц // Лингвистика текста. – М., 1974. – 159 с.
137 Қалабаева Т.Б. Лексико-грамматическая структура повторов в казахском языке. Автореф.дис.канд.филол.наук. – Алматы, 1980. – 26 с.
138 Уринбаев З.Б. Лингвистическая природва редупликации в современном узбекском языке. Автореф.дис.канд.филол.наук. - Ташкент, 1982. – 18 с.
139 Қожабергенова Повторы: их организация и употребление в казахском языке. –Алматы, 1985. – 23 с.
140 Чебаевская Е.Н. Повтор как стилистический прием и как принцип выдвижения // Система языка и речевая реализация его категории. Сб.научных трудов. –Л., 1978. –С. 107-109.
141 Леонтьев А.А. Признаки связности и цельности текста // Лингвистика текста. Материалы научной конференции. МГПИИЯ им. М:Тореза. – М., 1974. Ч. 1 – С.168-172.
142 Кудлаева А.Н. Типы текстов в структуре дискурса: дисс... канд. филол.наук.- Пермь, 2006.- 329 с.
143 Бондарко А.В. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. – Ленинград, 1983. – 208 с
144 Мещанинов И.И. Структура предложения. – М., 1963. – 216 с.
145 Алисова Т.Б. Очерки синтаксиса современного итальянского языка. – М., 1971. – 462 с.
146 Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 210 б.
147 Сыздық Р. Сөз сазы. Сөздерді дұрыс айту нормалары. – Алматы: Ғылым, 1983. – 250 б.
148 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
149 Ванников Ю.В. Синтаксические особенности русской речи (явление парцелляций). – М., 1969. – 168 с.
150 Балақаев М, Сайрамбаев Т. Парцелляция және оны аудару // Аударманың стилистикалық мәселелері. – Алматы, 1987.
151. Тәсібекқызы. Парцелляция құбылысының грамматикалық болмысы мен тілдік табиғаты // Қазақ тілі мен әдебиеті. –№ 7-8. –1994.
152 Ақыжанова А. Қазіргі қазақ тіліндегі парцелляция құбылысы: филол.ғыл.канд... дисс. – Астана, 2000. – 110 б.
153 Бекмағамбетов Ш. Қазақ тіліндегі түсіндірмелі конструкциялы сөйлемдердің негізгі типтері мен олардың құрылымдық-мағыналық сипаттамасы: филол.ғыл.канд...дисс. – Алматы, 1993. – 194 б.
154 Әбдуова Б. Тарихи романдар тілінің көріктеуіш амалдары (І.Есенберлин шығармалары бойынша.): филол.ғыл.канд...дисс. – Алматы, 1998. – 156 б.
155 Сыздықова Р., Шалабаев Б., Әділова А. Көркем тексті лингвистикалық талдау. – Алматы, 2002. –182 б.
156 Кәрімов Х. Қосүнді сөз. – Алматы: Санат, 1995. – 120 б.
157 Серғалиев М. Қазақ әдеби тілі. – Алматы: Мектеп, 1995. – 172 б.
158 Байтұрсынұлы А. Тіл құрал. Сөйлем жүйесі мен түрлері. – Қызылорда, 1925. – 310 б.
159 Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы, 1964. – 243 б.
160 Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1995. – 68 б.
161 Шалабаев Б. Күрделі синтаксистік тұтастық // Қазақ филологиясы. –Алматы, 1975. – ІІ –кітап. – 75-78 б.б.
162 Серғалиев М. Мүсірепова Б. Күрделі синтаксистік тұтастық. – Алматы, 1989. – 26 б.
163 Құрманова Н. Текст теориясы және тексті талдау әдістемесі. –Алматы, 2000. – 150 б.165 Қазақ грамматикасы, – Астана, 2002. – 784 б.
164 Серғалиев М. Стилистика негіздері. – Астана, 2006. – 273 б.
165 Ахметов З. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. – Алматы, 1993.
166 Монтень М. Опыты. Избранные произведения в 3-х томах. М., 1992. – 315
167 Арутюнова Н.Д., Падучева Е.В. Лингвистическая прагматика.//Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 16, под ред. Е.В. Падучевой, М., 1985, с. 3 – 42.
168 Столнейкер Р.С. Прагматика. //Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 16,
с. 419 – 438.
169 Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений. Л.. 1988, 388с.
170 Тарасов Е.Ф. Деятельность, общение, речь ( к формированию деятельностной концепции речи). //Всесоюзная конф. «Коммуникативные единицы языка.» – М., 1984, с. 23 – 41
171 Виноградов В.В. Избранные труды. О языке художественной прозы. – М.: Наука, 1980. – 360 с.
17 Сыздықова Р. Сөз құдіреті. – Алматы: Санат, 2005. – 272 б.
173 Виноградов В. Проблемы русской стилистики. – М., 1981. – 319 с.
174 Шоқым Г. Жүсіпбек Аймауытов романдарындағы қосүнді сөз: филол.ғыл.канд…дисс. – Алматы, 1997. – 120 б.
175 Торсуева И.Г. Подтекст и средства его выражения // Материалы V Всесоюзного симпозиума по психолингвистике и теории коммуникации – Москва, 1975, ч.І. ,60
176 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы – Алматы: Рауан, 1991 – 216 б.,109
177 Филиппов А.В. К проблеме лексической коннотации // Вопросы языкознания, 1978, № 1 – С.57-63.
178 Тетюхин Е.П. Образ автора в выборе и комбинаторике стилистических приемов (на материале творчества Чарльза Диккенса): дисс...канд.филол.наук. – Алматы, 1999. – 133 с.
179 Кәрімов Х. Қосүнді сөз. – Алматы: Санат, 1995. – 120 б.
180 Имангалиева Г.С. Типология диалога: дисс...канд.филол.наук. – Алматы, 1999. – 138 с.
181 Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. Л., 1974, с. 428
182 Макаров, М.Л. Основы теории дискурса. М.: Гнозис, 2003. –149 с.
183 Сыров И.А. Cинтаксические факторы текстообразования в современном художественном литературе: дисс...канд.филол.наук. –М, 1998. – 236 с.
184 ван Дейк, Т.А. Вопросы прагматики текста // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 8. М.: Прогресс, 1978. С. 259–336.
185 Дементьев, В.В., Седов, К.Ф. Социопрагматический аспект теории речевых жанров. Саратов, 1998.
186 Карабан, В.И. Сложные речевые единицы: прагматика английских асиндетических полипредикативных образований. Киев: Вища школа, 1989.
187 Карасик, В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. Волгоград: Перемена, 2002.
188 Макаров, М.Л., Жуков, И.В. Критический анализ дискурса в начале XXI века // Материалы междунар. конф., посв. 60-летию ф-та ин. яз. Ч. 2. Тверь: ТГУ, 2003. С. 89–102.
189 Матюхина, Ю.В. Развитие системы фатической метакоммуникации в английском дискурсе XVI–XX вв.: Дисс. … канд. филол. наук. – Харьков, 2004.
190 Остин, Дж. Л. Слово как действие // Новое в зарубежной лингвистике. Вып. 17. М., 1986. С. 22–130.
191 Почепцов, Г.Г. О коммуникативной типологии адресата // Речевые акты в лингвистике и методике. Пятигорск, 1986. С.10–17.
19 Сусов, И.П. Коммуникативно-прагматическая лингвистика и ее единицы // Прагматика и семантика синтаксических единиц. Калинин, 1984. С. 3–12.
193 Филипс, Л., Йоргенсен, М.В. Дискурс-анализ. Теория и метод. –Харьков: ИГЦ, 2004. –146 c.
194 Чернявская, В.Е. Интертекстуальность и интердискурсивность // Текст – Дискурс – Стиль. Проблемы экономического дискурса. СПб.: Изд-во СПбГУ экономики и финансов, 2003. С. 11–22.
195 Шевченко, И.С. Историческая динамика прагматики предложения: английское вопросительное предложение 16 – 20 вв. Харьков: Константа, 1998.
196 Гак В.Г. О семантической организации повествовательского текста // Научные труды МГПИИЯ. – М., 1976. – 158 с.
197 Гусева Текстообразующие фекторы в эпистолярном дискурсе А.П.Чехова: дисс...канд.филол.наук.
198 Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
199 Шалабаев Б. Көркем әдебиет тілі және оны мектепте оқыту. – Алматы: Білім, 1982. – 91 б.
200 Омарова Р.А. Прагмалингвистический анализ дискурса прессы на материале немецкоязычных газет: автореферат канд.дисс.филол.наук. – Караганда, 2003. – 23с.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 247 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 МӘТІН ЖӘНЕ МӘТІНТҮЗІМ ҰҒЫМДАРЫ
1.1 Мәтін лингвистикасының
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Мәтін түрлері мен
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .15
1.3 Мәтінге тән
категориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..29
1.4 Көркем мәтіннің құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..45

2 КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ МӘТІНТҮЗУШІ ФОНОСЕМАНТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ
ФАКТОРЛАР
2.1 Көркем мәтіндегі мәтінтүзуші фоносемантикалық
құралдар ... ... ... ... ...50
2.1.1 Фоносемантикалық доминант - мәтінтүзуші құрылымдық компонент
2.1.2 Дыбыстық қайталамалардың мәтінтүзімдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.1.3 Көркем мәтіндегі дыбыстық символика мәтінтүзуші фактор
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
2.2 Қазақ көркем мәтініндегі мәтінтүзуші лексика-семантикалық
құралдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
2.2.1 Мәтіндегі тірек сөздер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..84
2.2.2 Сөздік қатарлар мен сөздердің тақырыптық топтары мәтін түзуші
бірліктер ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .88
2.2.3 Синонимиялық парадигманың мәтінтүзімдік қызметі
... ... ... ... ... ... ... .93
2.2.4 Антонимиялық парадигманың мәтінтүзімдік қызметі
... ... ... ... ... ... ... .97
2.2.5 Көркем мәтіндегі фразеологизмдер мен символдар - мәтінтүзуші –
лексика-семантикалық
бірліктер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 100
2.2.7 Лексикалық қайталамалардың мәтінтүзудегі
қызметі ... ... ... ... ... ... ... .122
2.2.8 Мәтіннің мағыналық
ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 131

3 КӨРКЕМ МӘТІНДЕГІ МӘТІНТҮЗУШІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ФАКТОРЛАР
3.1 Морфологиялық деңгейдегі тілдік бірліктердің мәтінтүзімдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..133
3.1.1 Есімдік – мәтін байласымын жүзеге асырушы тілдік бірлік
... ... ... ... ... .133
3.1. 2 Шылаулардың мәтінтүзімге
қатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .141
3.1.3 Етістікті құрылымдардың мәтінтүзімдік қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..143
3.1.4 Сан есімдердің мәтінтүзімдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...147
3.2 Көркем мәтіндегі синтаксистік мәтінтүзуші
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ..149
3.2.1 Сөйлем - мәтінтүзуші тілдік бірлік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .149
3.2.2 Парцелляциялық сөйлемдердің мәтінтүзімдік
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .153
3.2.3 Сұраулы сөйлемдердің мәтінтүзу
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .159
3.3 Күрделі синтаксистік тұтастық – мәтіннің құрылымдық-семантикалық
бөлшегі
3.4 Синтаксистік параллелизмдердің мәтін құрылымындағы
қызметі ... ... ... ... ..182

4 МӘТІНТҮЗІМНІҢ ПРАГМАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КОММУНИКАТИВТІК АСПЕКТІЛЕРІ
4.1 Көркем мәтіннің коммуникативтік-прагматикалық
ұйымдасуы ... ... ... ... ... 187
4.2 Көркем мәтіндегі субьект категориясы мәтінтүзуші фактор
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...193
4.3 Мәтін астарының имплицитті-коммуникативтік
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . .. 201
4. 4 Көркем мәтіндегі автор сөзі мен кейіпкер сөзінің прагматикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 207
4.5 Көркем мәтіндегі композициялық баяндау формаларының коммуникативтік-
прагматикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 237
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 254
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 260

КІРІСПЕ

Тілді зерттеу ұзақ жылдар бойы тілдің жеке бірліктері – дыбыс, сөз,
сөз тіркестері және сөйлеммен шектелгені белгілі. Қазіргі тіл білімінде
сөйлемнен үлкен тілдік бірліктер - күрделі синтаксистік тұтастық, абзац
және тұтас мәтінді зерттеу қолға алынды. Кейінгі жылдардағы зерттеулер
нәтижесінде мәтін лингвистикасы саласы біршама қарқынды дамып, мәтін
ұғымына қатысты зерттеулер нәтижесінде мәтіннің ерекше құрылымға ие
екендігі анықталды. Мәтіннің өзіндік белгілері, сондай-ақ мәтінаралық
байланыстар түрлері мен мәтіннің байласымдық, тұтастық, аяқталғандық сияқты
қасиеттері ашылды. Сондай ақ мәтін құрылымындағы байланыстар тек шылаулар
мен шылау мәндес сөздермен ғана жүзеге аспайтындығы, мәтін бөліктерін
байланыстырушы басқа да тәсілдер бар екендігі белгілі болды. Мәтін
лингвистикасы саласының кейінгі уақытта қарқынды дамып келеді, соған
қарамастан, мәтінге қатысты әлі де анықталмаған, бірізге түсірілмеген
мәселелер де жеткілікті.
Тілдің сатылық құрылымында мәтін семантика - синтаксистік құрылым
ретінде жоғары деңгей болып есептеледі. Кез келген мәтін тілдік жүйеге
бағынады. Сонымен қатар әрбір мәтіннің белгілі бір тұрғыда қайталанбайтын
өзіндік ерекшеліктері болады. Тіл деңгейінің құрамы ретіндегі мәтін
концепциясында, мәтін төмендегідей қасиеттерге ие:
1 Мәтін байласымдылығы. Мәтіннің байласымы алдын ала жоспарланған
болады, яғни, алдын ала ойластырылған мәселе ретінде іске асады.
2 Мәтін тұтастығы. Тұтастық – мәтінде пайдаланылған бірліктердің
интеграциалану қасиетін іске асыратын мәтіндік категория. Мәтін, әдетте,
бөлшектері ескерілмей, бүтіндік ретінде қабылданады. Сонымен қоса, мәтін
тұтастығы бір біріне қарама қайшы келетін логикалық негізге келіп тіреледі
– үзіліссіздік және дискреттік. Бұл екі тұтастық қасиеттердің арасындағы
басымы - үзіліссіздігі, өйткені мәтінді дискреттеу арқылы, ішінен бөлек
компоненттерді белгілей отырып, оған барлық мәтінді телімейміз. Мәтіннің
тұтастығы мен оның үзіліссіздігі тікелей байланысты. Мәтін тұтастығы кілт
сөздердің қайталануы арқылы іске асады.
3 Жағдаяттылық. Мәтін тұтастығында (ситуативный) жағдаяттылық қасиет
міндетті түрде көрініс табады. Осы жағдаяттылық арқасында тұтастық
мағыналық категорияға айналады. Зерттеушілердің пікірінше, мәтін мен
жағдаяттылық арақатынасы жеткілікті деңгейде еркіндікке ие.
4 Мәтін денотаттық бірлестікке ие: ол басқа мәтіндерден бөлектенген
және шектелген. Мәтін арасындағы шекара салыстырмалы.
5 Салыстырмалылық. Мәтіннің салыстырмалы болуымен оның тағы бір
антиномиясы байланысты – аяқталу антиномиясы. Оның аяқталмауы кездейсоқтық
және лингвистикадан тыс факторларға байланысты.
6 Аяқталғандық.
7 Модальділік.
Мәтін – сөйлеу барысында қалыптасып, сұрыпталған, тұрақталған айрықша
типтік сигналдардың жиынтығы болып табылады. Оған айрықша форма мен
композиция, құрылым тән болып келеді. Мәтін әр түрлі тілдік бірліктер мен
олардың арасындағы қатынастардың күрделі құрылымы болып табылады. Мәтін
құрамындағы тілдік бірліктер өзара әр түрлі лексикалық, стилистикалық,
логикалық байланысқа түседі.
Мәтіннің негізгі сипаттарының бірі – мағыналық тұтастығы. Мәтінді
тұтастай алғанда бір ғана мазмұнға ие, өзара логикалық және грамматикалық
байланыстағы әр түрлі тілдік бірліктерден құралған көп деңгейлі құрылым деп
тануға болады. Мәтіннің мағыналық тұтастығы оның бойында кездесетін кейбір
тірек сөздермен тікелей байланысты. Мәтін сөйлеудің сыртқа шыққан,
материалданған көрінісі. Ал сөйлеу психологиялық әрекет нәтижесі болып
табылатын жоғары психикалық қызметтің күрделі түрі. Сөйлеу әрекетіне көп
деңгейлі, көп қырлы құрылым мен өзге де психикалық қызметпен тікелей
байланыстағы күрделі жүйе тән. Осымен байланысты мәтінге тән күрделі
психикалық құрылым оның мағыналық, құрылымдық және композициялық
тұтастығынан, грамматикалық ерекшелігінен көрінеді. К
Көркем мәтінді нақты бір ақпаратты өз бойына жиған, әрі өзгеге
жеткізе отырып, белгілі бір уақыт пен кеңістіктен ақпарат беретін, жеке
тұлғаның рухани әлемін ашатын, коммуникативтік бағыттағы, күрделі тілдік
таңба деп танимыз. Көркем мәтіннің коммуникативтік-прагматикалық ұйымдасуы
мәтінтүзімнің коммуникативтік-прагматикалық аспектісін айқындайды. Көркем
мәтіндегі субьект категориясының мәтінтүзушілік қызметіне, мәтін астарының
имплицитті-коммуникативтік сипатына талдау жасау мәтінтүзімнің
коммуникативтік-прагматикалық аспектісін айқындауға көмектеседі. Көркем
мәтіннің коммуникативтік прагматикалық сипатын айқындауда автор сөзі мен
кейіпкер сөзінің, композициялық баяндау формаларының коммуникативтік-
прагматикалық қызметіне талдау жасаудың мәні зор.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мәтіннің өзіне тән болмыс-қасиетін
зерттеу сан ғасырлардан бері зерттеушілер назарынан түспей келе жатса да,
мәтіннің бүгінгі күн талабынан зерттеуді қажет етіп жатқан тұстары әлі де
көп. Бұл бағытта қазақ мәтіні лингвистикасында соңғы он жылдың ішінде
біршама мәселелер анықталып, құнды зерттеулер жарық көрді. Мәтін
лингвистикасының өзекті мәселелері бойынша бірнеше кандидаттық және
докторлық диссертациялар қорғалды. Бұл зерттеулер қазақ мәтін
лингвистикасының дамуына, мәтіннің басқа да қырларының зерттелуіне негіз
болғаны анық.
Мәтін лингвистикасында зерттеуді аса қажет ететін маңызды мәселелердің
бірі – мәтінтүзуші тілдік бірліктерді анықтау. Көркем мәтіндегі
фоносемантикалық доминант, дыбыстық қайталамалар мен дыбыстық символика,
мәтіндегі тірек сөздер, сөздердің тақырыптық топтары мен және ассоциативтік
қатарларының, фразеологизмдер мен сөз-символдар, сондай-ақ синтаксистік
құрылымдар белгілі бір дәрежеде мәтінтүзімдік сипатқа ие. Қазақ тіліндегі
мәтінтүзімнің фоносемантикалық, лексика-семантикалық, морфологиялық және
синтаксистік факторлары және олардың мәтінтүзудегі қызмет ерекшеліктері кең
көлемде тереңірек зерттеуді, жүйелеуді қажет етеді. Себебі, тіл білімінде
бұрыннан бар дәстүрлі құрылымдық зерттеулерде аңғарыла бермейтін кейбір
тілдік құбылыстардың қызметі мен ерекшеліктері тілдің мәтінтүзушілік
қызметін зерттеуде айқындала түседі.
Осы орайда зерттеу жұмысының қажеттілігі және өзектілігі көрінеді.
Зерттеу тақырыбы сонымен қатар, мәтінтүзімнің прагматикалық және
коммуникативтік аспектілерін, көркем мәтіннің коммуникативтік-
прагматикалық ұйымдасуы, көркем мәтіндегі субьект категориясы мәтінтүзуші
фактор ретінде, мәтін астарының имплицитті-коммуникативтік сипаты мен
көркем мәтіннің прагматикалық ерекшеліктерін қарастыруымен өзекті болып
табылады. Аталған мәселелер қазақ мәтін лингвистикасының толыға түсуіне
үлес қосады.
Зерттеудің мақсаты.
Қазақ тіліндегі мәтінтүзуші мағыналық құрылымдық компоненттерді
анықтап, олардың мәтін құрылымындағы мәтінтүзушілік қызметін талдауп,
мәтінтүзімнің коммуникативтік-прагматикалық аспектілерін анықтау. Осыған
байланысты мынадай міндеттерді шешуді көзделді:
- мәтіннің зерттелуіне шолу жасау;
- Мәтін категорияларын саралап, мәтінтүзуші категорияларды анықтау;
- Көркем мәтіндегі мәтінтүзуші фоносемантикалық және лексика-
семантикалық факторларды анықтау;
- Фоносемантикалық доминант, дыбыстық қайталамалар мен дыбыстық
символиканың мәтінтүзушілік қызметіне талдау жасау;
- Қазақ көркем мәтініндегі мәтінтүзуші лексика-семантикалық
құралдарды саралау;
- көркем мәтіндегі мәтінтүзуші грамматикалық факторлар мен
олардың мәтінтүзімдік қызметін анықтау;
- Мәтінтүзімнің прагматикалық және коммуникативтік аспектілерін
анықтау;
- Көркем мәтіннің коммуникативтік-прагматикалық ұйымдасуын
мәтінтүзімдік фактор ретінде айқындау;
- Көркем мәтіндегі субьект категориясының мәтінтүзушілік қызметін
дәлелдеу;
- Мәтін астарының имплицитті-коммуникативтік сипатын көрсету.
Зерттеудің нысанына қазақ тіліндегі мәтінтүзуші мағыналық-құрылымдық
компоненттер және олардың мәтінтүзушілік қызметі алынды.
Зерттеудің әдістері. Жұмыста мәтін лингвистикасына арналған
зерттеулердегі ой-пікірлерді түсіндіру, жинақтау, салыстыру, талдау,
топтастыру, жүйелеу, сипаттау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде ХХ ғасыр қазақ көркем прозасының
көрнекті өкілдері Ж. Аймауытов, Ғ. Мүсірепов, М. Әуезов М. Мағауин, Қ.
Жұмаділов, О. Бөкей, С. Мұратбеков, С. Шаймерденов шығармалары алынды.
Зерттеудің теориялық-әдістанымдық негізін мәтін лингвистикасы, мәтін
стилистикасы мен прагматикасы, тіл білімінің жекелеген мәселелерін
зерттеуші А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов, М. Балақаев, Ә.Т.
Қайдар, Р. Сыздық, Т. Қордабаев, Е. Жанпейісов, С. Құнанбаева, Б. Шалабай,
С. Мұстафина, Г.Смағұлова, Г. Әзімжанова, Ж. Қайшығұлова, В.В. Виноградов,
В.В. Одинцов, И.Р. Гальперин, Г.Я. Солганик, З. Тураева, И.О. Москальская,
Е.А. Реферовская, М.П. Брандес, сынды қазақ және шетел тіл білімі
ғалымдарының мәтін теориясына, мәтінтүзім мәселелеріне қатысты айтқан ой-
пікірлері құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері.
-Жалпы тіл біліміндегі және қазақ тіл біліміндегі мәтін
лингвистикасының
зерттелуіне шолу жасалды;
- Мәтін категориялары сараланып, жіктелді;
- Көркем мәтіндегі мәтінтүзуші фоносемантикалық және лексика-
семантикалық факторларды анықталды;
- Фоносемантикалық доминант, дыбыстық қайталамалар мен дыбыстық
символика мәтінтүзуші фактор ретіндегі қызметі сараланды;
- Қазақ көркем мәтініндегі мәтінтүзуші лексика-семантикалық
құралдар ретінде мәтіндегі тірек сөздер, сөздердің тақырыптық топтары мен
және ассоциативтік қатарларының, фразеологизмдер мен сөз-символдардың,
синонимиялық, антонимиялық парадигманың мәтінтүзімдік қызметі ашылды;
- көркем мәтіндегі мәтінтүзуші грамматикалық факторлар мен
олардың мәтінтүзу және мәтіндегі ойды дамыту қызметтері ашылды;
- Мәтінтүзімнің прагматикалық және коммуникативтік аспектілері
айқындалды;
- Көркем мәтіннің коммуникативтік-прагматикалық ұйымдасуы
мәтінтүзуші фактор ретіндегі қырынан айқындалды;
- Көркем мәтіндегі субьект категориясының мәтінтүзушілік қызметі
талданды;
- Мәтін астарының имплицитті-коммуникативтік сипаты анықталды.
Зерттеудің теориялық мәні. Қазақ тіліндегі мәтінтүзуші мағыналық-
құрылымдық және стилистикалық компоненттерді зерттеу барысында алынған
нәтижелер мен тұжырымдар мәтінтүзуші тілдік-стильдік құралдарды айқындауда
және олардың мәтін құрылымындағы қызметін тануда жалпы мәтін лингвистикасы
мәселелерінің толығуына үлес қосады. Сонымен бірге қазақ мәтінін оқытудың
лингвистикалық-теориялық негіздерін анықтауға үлес қосады.
Зерттеудің практикалық мәні. Жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінде мәтін лингвистикасы, қазақ тілінің стилистикасы, тіл
мәдениеті, көркем мәтінді лингвистикалық талдау бойынша оқылатын дәрістерде
және арнайы курстарда қосымша құрал ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Мәтін – негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз байланыстылық болып
табылатын, ең жоғары тілдік жүйе.
- Фоносемантикалық доминант - мәтінтүзуші құрылымдық компонент
- Көркем мәтіннің дыбыстық ұйымдастырылуы акустико-артикуляттық ассоциация
(ой байланысы) мен бейнелік ассоциация арқылы мәтіннің мағыналық
ұйымдасуына жағдай жасайды;
- Фоносемантикалық құралдарды талдау дыбыстың ассоциативті-бейнелі уәжделуі
негізінде мәтіндегі имплициттік-коммуникативті астарды анықтауға мүмкіндік
береді.
- Мәтіннің дыбыстың жағынан бірыңғай үйлесімді берілуі қайталамалармен
тығыз байланысты. Ассонанс пен аллитерация — көркем мәтіннің дыбыстық
құрылымын күшейтіп, стильдік бояуын әрлендіріп қана қоймайды, сонымен қатар
мәтіннің құрылымдық компоненттерін байланыстыру қызметін атқарады.
- Көркем мәтіндегі дыбыстық символикалық сөздер мәтін семантикасына қызмет
етеді;
- Мәтіндегі тірек сөздер, сөздердің тақырыптық топтары мен және
ассоциативтік қатарларының, фразеологизмдер мен сөз-символдар - көркем
мәтінтүзуші лексика-семантикалық құралдар.
- көркем мәтінтүзуші грамматикалық факторлар мен олардың мәтінтүзу және
мәтіндегі ойды дамыту қызметтері ашылды
- Мәтіннің мағыналық ұйымдастырылуы – мәтін тұтастығын қамтамасыз ететін
мәтінтүзімнің негізгі лексика-семантикалық факторы. Мәтіннің мағыналық
компоненттерін орталық (негізгі ой) және перифирициялық (қосалқы ой) деп
бөлуге болады.
- Лексикалық қайталамалар көркем шығарманың сюжет желісін түзу, дамыту,
оқиғаны бір-бірімен байланыстыру, мәтін композициясы мен архитектоникасының
бір бүтін болуына қызмет етеді.
- Көркем мәтіндегі етістік тұлғалары, есімдік, шылаулар мен үстеу сөздер
белгілі бір дәрежеде мәтінтүзімдік қасиетке ие.
- Мәтіндегі сұраулы, лепті, хабарлы сөйдлемдер де мәтіннің композициялық
құрылымын түзуде, мәтін бөліктерін бір-бірімен байланыстыруда, мәтіндегі
ойды дамытуда белгілі бір қызмет атқарады.
- Күрделі синтаксистік тұтастық – мәтіннің құрылымдық-семантикалық бөлшегі

- Мәтінтүзімнің коммуникативтік-прагматикалық аспектісі - көркем мәтіннің
коммуникативтік-прагматикалық ұйымдасуына негізделеді.
- субъектоценнтризм - көркем мәтінді тілдік жүйе ретінде анықтайтын аспект
және мәтін дербестігі категориясының тілдесім талабы ретіндегі
репрезентациясы.
- Көркем мәтіндегі автор сөзі көркем туындының тілдік арқауын құрудың
күрделі саласы;
- Көркем мәтіндердегі антропоморфизмдер - автор модальдылығы аясын
қалыптастырушы тұлға. Автор модальдылығы мен антропоморфизмдердің
әрекеттесуі нәтижесінде кейіпкер өміріндегі автордың ойы бойынша жасалған
фактілер мен құбылыстар бейнелік тұрғыдан қайта ұғынылады.
- Мәтін астары - реципиент пен автордың бірлескен шығармашылығының
нәтижесінде қалыптасқан, имплицитті-коммуникативтік сипатқа ие ақпарат.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы.
Зерттеу жұмысының мазмұны мен нәтижелері М.О.Әуезов шығармашылығы
және мәдени мұра мәселелері республикалық ғылыми-теориялық
конференциясында (Семей, 2006), М.О.Әуезов шығармашылығы және мәдениеттер
диалогы халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Семей, 2007),
Жаһандану жағдайында тілдердің дамуы және қазақ тілінің көкейкесті
мәселелері атты республикалық ғылыми-практикалық конференциясында
(Павлодар, 2009), Профессор Құдайберген Жұбановтың 110 жылдығына арналған
Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференциясында (Алматы, 2009), Әуезов оқулары – 2009 республикалық
ғылыми-тәжірибелік конференциясында (Семей, 2009) республикалық ғылыми-
практикалық конференцияда (Павлодар 2009), Жұбанов тағылымы VІІ атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференциясында (Ақтөбе, 2009) баяндалды.
Диссертациялық жұмыстың негізгі тұжырымдары мен нәтижелері ҚР БжҒМ Білім
және Ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті тізіміндегі
басылымдарда және түрлі ғылыми жинақтарда жарияланды. Барлығы ғылыми жұмыс
бойынша 30 мақала, 1 оқу құралы жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспеден, төрт тараудан және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.

1 МӘТІН ЖӘНЕ МӘТІНТҮЗІМ ҰҒЫМДАРЫ

1.1 Мәтін лингвистикасының зерттелуі
Мәтінді зерттеу өте көне замандардан бастау алады. Алғашқы зерттеулер
діни кітаптар мәтінін қарастырудан басталса, кейіннен заң және әдеби
мәтіндер, мәтіннің басқа да түрлері ғалымдардың назарына ілікті. ХІХ
ғасырдың аяғына қарай мәтінді зерттеумен этнологтар айналыса бастады. Ал
мәтінді тілдік құрылым ретінде арнайы қарастыру 19-20 ғасырларда басталды.
Мәтін туралы алғашқы мәліметтер қатарында орыс фольклористі, әдебиеттанушы
ғалым В.Я. Пропптың 1928 жылы жарық көрген Морфология сказки еңбегін
атауға болады [1].
1950-60 жылдары В.Я. Пропптың бұл кітабы ағылшын және француз
тілдерінде жарық көрді. 1960 жылдары Чех лингвистикалық мектебінің
ықпалымен мәтіннің лингвистикалық теориясы қалыптаса бастады. Бұл бағытта
П. Хартманн, Р. Харверг, З. Шмидт, Т. ван Дейк, В. Дресслер, Я. Петефи, К.
Гаузенблаз, П. Сгалл, И. Беллерт, Н. Энквист және т.б. ғалымдардың
еңбектерін атауға болады.
Бұл кезеңдердегі зерттеулерге тән ортақ сипат мәтіннің құрылымдық
әдіспен зерттелуі болды. 1970 жылдардың ортасына қарай мәтінді
коммуникативтік үрдіс ретінде қарастыру қолға алынды. Кеңестік дәуірдегі
мәтін лингвистикасына қатысты мәліметтер И.А. Фигуровский, Н.С. Поспелов
еңбектерінен басталады.
Қазақ тіл біліміндегі мәтін теориясы жөніндегі зерттеулер соңғы уақытта
кеңірек қолға алына бастады. Алайда, мәтін лингвистикасына қатысты, кейбір
ойлар қазақ тіл білімінің негізін қалаушылар Ахмет Байтұрсынұлы мен
Құдайберген Жұбанов еңбектерінде де кездеседі.
А.Байтұрсынұлы мәтінді шығарма сөз деп атайды: Сөз өнерінен жасалып
шығатын нәрсенің жалпы аты шығарма сөз, ол аты қысқартылып шығарма деп
аталады. Ауыз шығарған сөз болсын, жазып шығарған сөз болсын бәрі шығарма
болады [2, 344 б]. Құдайберген Жұбанов сөз бұйымы деп атайды [3].
Кейінгі жылдары мәтін лингвистикасы кеңінен зерттеле бастады. Мәтін
лингвистикасы мәселелері Р. Сыздық [4], Б. Шалабай [5], А. Жұбанов [6], Г.
Смағұлова [7], Н. Уәли [8], Г. Әзімжанова [9], А. Әділова [10], Ж. Жақыпов
[11], С. Мұстафина [12], С. Құнанбаева [13], Ж. Қайшығұлова [14], Ж.
Кеншінбаева [15], М. Ахметова [16], М. Маретбаева [17] т.б. ғалымдардың
зерттеулеріне нысан болса, М. Балақаев [18], Е. Жанпейісов [19], М.
Серғалиев [20], Х. Кәрімов [21] еңбектерінде көркем мәтіннің ерекшеліктері
сараланады. Б. Момынова [22], Қ. Есенова [23], А. Алдашева [24],
еңбектерінде газет мәтінінің, С.Әлісжанов [25] зерттеуінде ғылыми мәтіннің
ерекшеліктері қарастырылады. Мәтін теориясына қатысты мәселелер орыс тіл
білімі тарихында А.А. Потебня еңбектерінен бастау алады [26]. 1950-60
жылдары мәтін құрылымы туралы тұжырымдар Н.Ю. Шведова, Т.Г. Винокур, Е.В.
Подучева, Ю.С. Мартемьянов зерттеулерінде кездеседі. Бұл еңбектерде абзац
құрылымы, мәтіндегі фразааралық қатынастар семантикасы туралы мәселелер
көтерілді. Орыс тіл білімінде 1970-80 жылдары мәтін лингвистикасының өзекті
мәселелері Т.М. Николаева, С.И. Гиндин, И.И. Ревзин, М.И. Откупщикова, В.Г.
Гак, Б.М. Гаспаров, З.Я. Тураева, Е.А. Реферовская, И.И. Ковтунова, В.А.
Бухбиндер, Г.В. Ейгер, Ю.А. Здоровов т.б. ғалымдар еңбектерінде көрініс
тапты. Бұл зерттеулерде мәтіндегі интонация мен просодия, мәтін
құрылымындағы ең кіші тілдік бірліктердің көрінісі (фонема, морфема)
мәтіннің жалпы құрылымы, мәтіндегі уақыт пен модальдылық, мәтін
референциясы, мәтін типологиясы туралы сараланады. Мәтін құрылымы, мәтін
түзуші бірліктер және олардың бір-бірімен байланысуы сияқты мәселелер А.М.
Пешковский, Н.С. Поспелов, И.О. Москальская, И. Гальперин, Г.Я. Солганик,
Л. Ельмслев, т.б. ғалымдар қарастырған.
Мәтін лингвистикасы туралы маңызды еңбектердің бірі М.И.
Откупщикованың Синтаксис связного текста атты оқу құралы болды [27].
Ғалым мәтін бірліктері, мәтін байласымы, мәтінді өзекті бөлшектеу сияқты
ұғымдар мен олардың зерттелуіне тоқталады.
Мәтінді зерттеу оның қолданбалылық сипатына да байланысты жүргізілді.
Компьютерлік лингвистикада У.Манн мен С.Томпсонның риторикалық құрылым
теориясы бастапқыда мәтіндегі байланыс типтерін анықтауға бағытталған
қолданбалы зерттеу ретінде қалыптасты.
ХХ ғасырдың екінші жартысында кеңестік тіл білімінде мәтін грамматикасы
(лингвистикасы) бағыты қалыптаса бастады. И.Р. Гальперин, О.И. Москальская,
З.Я. Тураева және т.б. ғалымдар мәтінді ұйымдастырудың лингвистикалық
заңдылықтарын қарастырып, сөйлем мен айтылымның ара жігі, мәтін және оның
бірліктері мәселелерін зерттеуде қолданылып жүрген әдістердің
жеткіліксіздігін, терминдік аппаратты бірізге түсіру және нақтылау
қажеттігін анықтады. Сонымен қатар, дәстүрлі құрылымдық-семантикалық әдіс
мәтіннің тұтастығы және байласымдылығы сияқты басты ерекшеліктерін
зерттеуде әлсіздік танытты.
Қазіргі уақытта мәтін әр қырынан, әр түрлі бағытта жан-жақты зерттелу
үстінде. Онтологиялық тұрғыда – мәтіннің болмысы, алатын орны, ауызекі
сөйлеуден айырмашылығы қарастырылса, гносеологиялық тұрғыда мәтіндегі
объективті шындық бейнесінің берілуі сипатталады. Лингвистикалық тұрғыда –
мәтіннің тілдік ұйымдасуы, психологиялық тұрғыда – мәтіннің қабылдануы,
прагматикалық тұрғыда – мәтін авторының объективті болмысқа және мазмұнға
деген қатысы анықталады. Бүгінгі таңда мәтін тіл білімі ғылымы саласында
лингвоцентристік, текстоцентристік, антропоцентристік, когнитивтік сияқты
бірнеше бағыттар бойынша зерттелуде. Мәтін лингвистикасы мәтіннің түрлі
аспектілеріне кешенді талдау жүргізеді. З.Я. Тураева оның қазірде белгілі
болған онтологиялық, гносеологиялық аспект, жеке лингвистикалық,
психологиялық, прагматикалық аспектілерін көрсетеді [28].
Бүгінгі таңда мәтін лингвистикасындағы маңызды мәселелері ретінде
мыналарды көрсетуге болады: негізгі қасиеттері тұтастық пен тығыз
байланыстылық болып табылатын, ең жоғары жүйе ретіндегі мәтіндік
зерттеулер; мәтін типологиясының коммуникативтік көрсеткіштері және соларға
қатысты лингвистикалық белгі-қасиеттерімен бірге қарастыру; мәтінді
құрайтын бірліктерді, ерекше мәтіндік категорияларды анықтау; мәтін
әсерінен болатын тілдік бірліктердің сапалық дәрежелерінің жүзеге
асырылуының әртүрлі деңгейлерін айқындау; фразааралық байланыстар мен қарым-
қатынастарды зерттеу.
Мәтін ұғымының көптеген анықтамалары бар, ол ұғымның күрделі болуына
және білімнің басқа салаларында қарастырылуына, басқа да түрлі
аспектілерге байланысты. Солардың бірқатарында мәтін тек жазба формадағы
сөз туындысы ретінде сипатталады. Алайда, мәтін деп кез келген форма
түріндегі ауызша және жазбаша айтылымдарды айтамыз. Мәтін (лат. тілінен
textus – ткань, өрілім, қосылым) – негізгі қасиеттері бүтіндік пен
байланыстылық болып табылатын, бірізді мағыналық байланыс арқылы белгілер
бірліктерінің ұйымдасуы. И.Р. Гальперин мәтін - сөйлеу шығармашылығының
туындысы ретінде анықтайды. Аяқталған, объективтелген жазба құжаты ретінде,
құжаттың түріне қарай әдеби тұрғыдан өңделген, бірқатар ерекше бірліктері
(фразадан тыс бірліктер) мен атауы бар, түрлі лексикалық, грамматикалық,
логикалық, стилистикалық байланыстармен біріктірілген, белгілі бір мақсат
пен прагматикалық бағыты бар сөйлеу шығармашылығының туындысы деп
сипаттайды [29].
Лингвистикалық терминдер сөздігінде Текст – это реально высказанное
(написанное) предложение или совокупность предложений, ... могущее ...
служить материалом для наблюдения фактов данного языка [30, 365 б.] деген
анықтама беріледі.
Мәтіннің тілдік тұрғыда зерттелуіне О.И. Москальская да зор үлес
қосты, ол коммуникативтік маңыздылық пен мазмұндық бірлестіктің екі
крийтериін ұсынды. Соның нәтижесінде төмендегідей тұжырымдар жасайды: бір
немесе бірнеше сөйлемнен құралған кез келген айтылған пікірді мәтін сөзінің
тар мағынасында мәтін деп айтуға болады, ал кең мағынасында мәтін бір кітап
формасында болуы да мүмкін. Ол: мәтін деп бір жағынан, бір немесе
бірнеше сөйлемдерден тұратын, сөйлеушінің ойы аяқталған, кез келген
айтылған пікірді түсінсек, екінші жағынан, повесть, роман, газет немесе
журнал мақалалары, ғылыми мақалалар, түрлі құжаттар тағы басқа осы сияқты
тілдесім туындылары [31]. Л.М. Лосева мәтінге құрылымдық және мағыналық
жағынан аяқталған және хабарламаға автордың белгілі көзқарасы берілген,
жазба түріндегі хабарлама ретінде [32] анықтама береді.
Синтаксистік тұрғыдан мәтін өзара лексика-грамматикалық құралдар
арқылы байланысқан, сөйлемдер бірлестігін (бір сөйлем сирек кездеседі)
құрайды. В.В. Одинцовтің пікірінше, мәтін, сапасы мен элементтер қасиеті
жағынан айырмашылықтары бар, түрлі қатынастар арқылы жасалатын күрделі
құрылым [33, 42 б]. Мәтінде айтушының ойы ашылады. Мәтін сөзжұмсам
қызметінің нәтижесі. Сөз қызметінің себебі мен мақсаты бар. Оның тақырыбы
мақсат пен себепті айқындайды. Мәтін – өзіндік сипаттарға ие күрделі тілдік
құрылым.
Мәтіннің құрылымы мен мәтінтүзуші мағыналық-құрылымдық бірліктер,
олардың өзара байласым ерекшеліктері – мәтін лингвистикасының негізгі
зерттеу нысаны. Мәтін танушылар мәтінді әдеби-филологиялық жағынан, стилист
ғалымдар көркем мәтіндегі тілдік бірліктерді автордық стильдік мақсаттарға
орай шебер қолдануы тұрғысынан қарастырып келді. Бұл зерттеулер дайын
мәтінді талдауға бағытталды. Ал мәтінтүзім және мәтінтүзуші бірліктер
туралы мәселелерді зерттеу кейінгі жылдары ғана қолға алынды. Бұл мәселені
тіл білімінің жаңа саласы болып табылатын мәтін лингвистикасы қарастырады.
Қазақ тіл біліміндегі мәтінтүзім мәселелері Р. Сыздық еңбектерінен бастау
алады. Ғалым мәтінтүзім жөнінде мынадай пікір айтады: Текст түзілісінің
өзіне тән шарттары болады. Кез келген көркем шығармада немесе оның кез
келген тұсында текст түзіле бермейді. Қазақ көркем сөзінде текст түзудің
айқын көрінісі Абай өлеңдерінен басталады деуге болады. Текст түзілісінің
бір белгісі – шығарманың бір бөлігінде немесе бір өлеңнің өн бойында
мағыналары бірін-бірі айқындайтын, модальдық реңктері біртектес сөздерді
шоғырлап беру. Модальдық реңк дегеніміз сөйлеушінің (жазушының, ақынның)
айтылған ойға жағымды, жағымсыз көзқарасын білдіретін мағыналық реңк жеке
сөздердің өн бойларында (лексикалық мағынасында) да болады, немесе шылау,
одағай, көмекші есім, етістік, етістіктің рай тұлғалары, сын есімнің шырай
тұлғалары, дауыс әуені (интонация) сияқты лексика-грамматикалық құралдар
арқылы да беріледі [4, 74 б]. Сонымен қатар ғалым Абай өлеңдеріндегі
мәтінтүзім мәселелеріне тоқтала келіп, мынадай қорытынды жасайды:
Текст түзу жетілген жазба әдебиетінің көрінісі. Және ол қаламгердің
зор талантын талап ететін құбылыс, өйткені текст түзу үшін сөз топтарын,
грамматикалық амалдарды таңдай білу керек, әр сөздің лексикалық мағынасы
мен модальдық өңін тап баса білу керек [4, 79 б].
Мәтінтүзуші тілдік бірліктерді қазақ тіл білімінде зерттеуші
ғалымдардың бірі – С. Мұстафина. Текстообразующие средства казахского
языка атты зерттеуінде ғалым мәтінтүзуші тілдік бірліктерді қарастырады
[12]. Мәтін лингвистикасының шетелдік тіл білімінде және кеңестік
лингвистикада зерттелуіне шолу жасайды, мәтінді талдаудың грамматикалық,
семантикалық, прагматикалық және психолингвистикалық бағыттарын көрсетеді.
Ғалым қазақ тіліндегі мәтінтүзуші бірліктерді фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық және синтаксистік-стилистикалық фразааралық байланыс
құралдары деп жіктейді. С. Мұстафина мәтінтүзуші тілдік бірліктер ретінде
шылауларды, есімдіктер мен етістіктің шақ көрсеткіштерін атайды. Сондай-ақ,
ғалымның пікірінше қазақ мәтіндері түзілімінде морфологиялық гетерогендік
лексемалар мен фразалық тіркестер ерекше рөл атқарады. Оларға қыстырма
сөздер, есімдік, үстеу, шылау, одағайлар жатады. Мәтін бөліктерінің
байланысын жүзеге асырушы тілдік бірліктерді С. Мұстафина мәтінтүзуші
құралдар (текстообразующие средства) деп атайды. Мәтінтүзуші құрал ұғымын
кең мағынада және тар мағынадағы деп қарастырып, кең мағынадағы мәтінтүзуші
құралдарға интонация, сөздердің орын тәртібі, қайталамалар, етістіктің шақ
көрсеткіштерінің қатысы, синтаксистік-стилистикалық тәсілдерді жатқызады.
Тар мағынадағы мәтінтүзуші құралдар деп мәтінтүзуші аналитикалық
бірліктерді атайды. Тар мағынадағы мәтінтүзуші бірліктер құрылымдық
ерекшеліктерімен айқындалады. Оларды біртұтас құрылымды (демек, яғни,
айталық) және тұтас емес құрылымды (не үшін десең, олай болса, содан бері,
кім білсін т.б.) деп жіктейді. Мәтінтүзуші тілдік бірліктердің
синтагматикалық ерекшеліктеріне олардың жалғаулықтармен (бірақ, сонда да),
септеуліктермен (аздан соң), демеуліктермен (шынымен-ақ) тіркесе келуін
жатқызады. Олар сөйлемнің басқы позициясында келіп алдыңғы фразадан тыс
бірлікпен байланыстырып тұрады. С. Мұстафинаның зерттеуінде мәтіннің
реляциялық құрылымы яғни фразадан тыс бірліктер компоненттері арасындағы
мағыналық қатынастың түрлері көрсетіледі. Ғалым мұндай логика-семантикалық
байланыстың мынадай түрлерін анықтайды: жалғаулықты, түсіндірмелі,
санамалылық, өтпелілік, каузальды, темпоралды. Құрмалас сөйлемдердің өзара
байланыстарынан тыс мәтінтүзуші құралдар арқылы жүзеге асатын басқа да жаңа
ақпараттардың қосылуы, айтылым бөліктерінің мазмұнын жалпылау сияқты
байланыс түрлерін айқындайды.
Фразааралық байланысты жүзеге асырушы лексикалық бірліктер ретінде зат
есімдер, есімді тіркестер, синоним, антоним, етістіктер, есімдіктер, үстеу,
сын есімдердің мәтінтүзу қызметін талдайды. Морфологиялық тұлғалардың
мәтінтүзу қызметін төмендегіше көрсетеді:
1) етістіктің шақ және етіс тұлғалары мәтіннің семантикалық және
құрылымдық тұтастығына қызмет ететіндігін дәлелдейді;
2) есімдік және үстеулердің сөйлемдер арасындағы байланысты қамтамасыз
ететіндігін анықтайды. Олар алдыңғы сөйлемде айтылған ойды нұсқайды немесе
айтылған ойды қайталай бермеу үшін қолданылады.
3) реттік сан есімдердің мәтіннің композициялық құрылымын ұйымдастыруда
белсенді қызмет атқаратындығын көрсетеді. Олар айтылған хабардың ақпараттық
кеңістігін бөлшектеуді, сипатталатын оқиға немесе фактілерді санамалау,
материалды маңыздылығына байланысты ретімен беру сияқты қызметтерімен
ерекшеленеді.
Фразааралық байланыстың грамматикалық құралдары ретінде шылау және
шылау мәндес сөздердің, қыстырма сөздердің, синтаксистік парллелизмдердің,
ақпараттың тема-ремалық берілуін, деривациялық және меншіктілік аффикстерді
қарастырады.
Жалғаулықтардың мен, бен, пен, да, де, та, те, я, яки, егер деген
түрлерінен басқа барлық түрлері мәтінтүзуге қатысады. Қыстырынды
құрылымдардың мәтінтүзушілік қызметі және психологиялық параллелизмнің
мәтін құрылымын түзудегі қызметтері ескеріледі. Фразааралық байланыстың
синтаксистік-стилистикалық бірліктеріне анафора, эпифора, градацияны
жатқызады.
С. Мұстафинаның ойынша, фразадан жоғары тұтастыққа – әрі
синтагматикалық, әрі функционалды ұғым, оған байланыстылық, тұтастық тән.
Оның құрылымдық тұтастығы анафоралық қайталаулардан және есімдіктерден,
етістіктердің шақтық тұлғаларынан, жалғаулықтардан т.б. көрінеді. Ал
байланыстылығы мазмұнның мағыналық бір тұйық тұтастыққа бірігуінен
көрінетінін айтады [12, 24 б]. Ғалым қазақ мәтінінің құрылымындағы логика-
семантикалық қатынастардың эксплицитті құрамдары, т.б. мәселелерге
тоқталады.
Мәтін лингвистикасы ширек ғасырға жуық тарихы болса да, үздіксіз даму
үстінде. Мәтін лингвистикасына қатысты зерттеулердің көптігіне қарамастан,
қазақ мәтінінің құрылымдық ерекшеліктері бүгінгі таңда әлі де зерттеуді
қажет ететін күрделі мәселелердің бірі.
Мәтіннің басты сипаты – оның тұтастығы. Мәтін тұтастығы туралы Г.
Әзімжанова мынадай пікір білдіреді: Мәтін тұтастығы былай сипатталады: 1)
айқындауыштық, яғни мәтіннің өзіндік шекарасы бар (басы және соңы);
2) байланыстырушылық, барлық мәтін компоненттері белгілі бір құрылымға
өзара бірігеді. Осы өзінің бөліктері арасындағы байланыс нәтижесінде
мәтіннің қол жеткізген үрдісі ерекше, бұл жай компоненттердің қосындысы
емес [34, 43 б].
Мәтіннің бұл белгісі оны сөйлем мен күрделі синтаксистік тұтастықтан
ерекшелейді. Кей жағдайда көркем шығармаларды автор белгілі бір стильдік
мақсатқа орай аяқтамай бітіруі мүмкін. Мәтіннің аяқталғандығы белгілі бір
дәрежеде салыстырмалы ұғым. Себебі автордың мәтінді қалай аяқтауы, қай
жерде аяқтауы оның өз қалауына байланысты.
Мәтіннің келесі бір белгісі – оның байласымы. Г.Я. Солганик мәтін
байласымының екі түрін көрсетеді: тізбекті және параллельді байласым [35].
Л.М. Лосева мәтін ішіндегі сөйлемдер байласымын екі топқа бөліп
көрсетеді:
1 аралықдистантныйбайласым – сөйлемдердің алшақ тұрып байланысуы;
2 жанаспалы контактный байласым – мәтін ішіндегі сөйлемдердің қатар
тұрып байланысуы [32, 49 б].
Мәтіннің құрылымы мен мәтін түзуші мағыналық-құрылымдық бірліктер,
олардың өзара байласым ерекшеліктері - мәтін лингвистикасының бүгінгі
таңдағы өзекті мәселелері. Мәтіннің өзіне тән болмысы мен табиғатын
зерттеудің өзектілігі мен қажеттілігі күн санап артып келеді. Себебі ол
қолданыстағы, қоғамдық өмірдің барлық саласына белсене араласқан, қоғамдық
қарым-қатынас барысында сұрыпталған, шыңдалған, қалыптасқан, сол қатынас
нәтижесінде өмір сүруге бейімделген тіл болып табылады. Шынайы тіл тілдік
қарым-қатынастың барлық түрлері арқылы жүзеге аса алатын, эмоциялық көңіл-
күй сезімдер, ақиқат өмір туралы ақпарат бере алатын тіл болып табылады.
Қ. Ахмедияровтың еңбегінде [36] мәтін – коммуникативтік-когнитивтік
ақиқат ретінде түсіндіріледі.
Г.Ә. Мұратованың Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау мен
концептуалды жүйесі атты докторлық диссертациясында мәтін лингвистикасына
қатысты бірқатар мәселелер сөз болады. Зерттеуші Абайдың тілдік тұлғасының
көркемдік әлемін бейнелеуші мәтінді тіл біліміндегі антрополингвистикалық,
когнитивтік лингвистика теориясы тұрғысынан талдайды. Еңбекте Абай
шығармалары мәтініндегі концептілердің танымдық ерекшелігі, семантикалық
өрісі талданады. Көркем мәтіндегі тіл арқылы танылатын концептілер, мәтін
дискурсындағы әлемнің индивидуалды көркем тілдік бейнесі, Абай
дискурсындағы метафораның қызметі анықталады. Сонымен қатар тілдік тұлға
дискурсында қолданылу жиілігі жоғары бірліктерді концептуалды деңгейде
жүйелеп, когнитивтік мәнін, көркем мәтінде қолданылған этномәдени лексика
мазмұнын, қолданылу уәжі мен сипатын антропоцентристік ұстаным негізінде
айқындайды. Г. Мұратова мәтінді: ұлт тілінен, оның әлеуметтік-қоғамдық
өмірінен, ұлт мәдениетінен құнды ақпарат беретін семиотикалық тілдік таңба
деп танып, оған мынадай анықтама береді: Мәтін - коммуникативтік
бағыттағы, нақты бір ақпаратты өз бойына жиған, әрі өзгеге жеткізе отырып,
белгілі бір уақыт пен кеңістіктен мәлімет (дерек) беретін, жеке тұлғаның
рухани әлемін ашуға ықпал зор күрделі тілдік таңба [37]. Сонымен қатар
ғалым бұл тілдік тұлғаны мәтіндік деңгейден биіктеп, мәдениет деңгейіне
дейін көтерілді деп есептейді.
Мәтін лингвистикасы жеке ғылым саласы ретінде ХХ ғасырдың екінші
жартысынан негізі қаланып, бірнеше ғылымдар тоғысынан пайда болған ғылым
саласы. Мәтін лингвистикасы – тіл көркемдігін сипаттайтын дәстүрлі
стилистикадан бастап, адам танымына жетелейтін когнитивтік лингвистика,
философияға дейінгі аралықты қамтиды. Мәтіннің сан алуан қырларын ашуды
мақсат ететін мәтін стилистикасы, мәтін прагматикасы бойынша зерттеулер,
мәтіннің танымдық қырларын зерттеу мәтін лингвистикасының қарқынды дами
түсуіне ықпал етті. Кейінгі уақытта мәтіннің прагматикалық қызметі туралы
зерттеу мәтін лингвистикасындағы маңызды мәселелер қатарынан орын алады.
Бұл бағытта Әлкебаева Д.А. [38], Ерназарова З. [39] зерттеулерін атауға
болады.
Ғалым Б.Момынова Шәкәрім поэзиясының тілі атты еңбегінде поэзия
тілінің мәтінтүзімдік ерекшеліктеріне тоқталады [40].
Қорыта келгенде, мәтін - тіл жүйесіндегі ең жоғары бірлік. Мәтін –
сөйлеу барысында қалыптасып, сұрыпталған, тұрақталған айрықша типтік
сигналдардың жиынтығы болып табылады. Оған айрықша форма мен композиция,
құрылым тән болып келеді. Мәтінге қатысты зерттеулердің сан алуандығы оның
күрделі құбылыс екендігін дәлелдейді.

1.2 Мәтін түрлері мен типтері
Мәтін - лингвистикалық тұрғыдан сипатталуы өте қиын, күрделі нысан,
өйткені оның мазмұны оны құрайтын абзац немесе күрделі синтаксистік
тұтастықтардың жай ғана қосындысы емес. Оның мән-мағынасы тек
лингвистикалық нақты бірліктер ғана емес, солармен қатар сол кезеңдегі
түрлі экстралингвистикалық факторлармен де байланыста болады. Ол белгілі
бір мақсатты көздейтін, белгілі бір адресатқа арналған ақпардан тұрады.
Сондықтан оның қалыптасқан формасы, қабылдап, түсінуге лайықталған тілдік
құрылымы болады, яғни мәтін құрайтын немесе түзетін кез келген элемент
қалай болса солай орналаспайды, олардың арасында белгілі бір байланыс
болады да, әрқайсысы мәтіннің тұтастығын қамтамасыз етуде арнаулы қызмет
атқарады.
Мәтін – күрделі құрылымдар мен әдістердің бірлігінен құралатын
категория. Мәтінге тән өзіндік көркемдегіш құралдар тобы бар. Олар
мәтіннің композициялық жағынан бір бірбүтіндігін, оның архитектоникасы мен
семантикасының байланысын қамтамасыз етеді. Оларға микормәтін, макромәтін,
абзац, фразадан тыс бірлік, күрделі синтаксистік тұтастық, прозалық строфа
сияқты категориялар жатады. Бірақ оларға осы күнге дейін толық түсінік
берілмей келеді. Қазақ тіл білімінде осы терминдердің кейбірі әлі күнге
жарыспалы түрде қолданылып келеді.
Тілді зерттеу ұзақ жылдар бойы тілдің жеке бірліктері – дыбыс, сөз,
сөз тіркестері және сөйлеммен шектелді. Қазіргі тіл білімінде сөйлемнен
үлкен тілдік бірліктер бар екендігі анықталып, күрделі синтаксистік
тұтастық, абзац және тұтас мәтінді зерттеу қолға алынды. Кейінгі жылдардағы
зерттеулер нәтижесінде мәтін лингвистикасы саласы біршама қарқынды дамып,
мәтін ұғымына қатысты зерттеулер нәтижесінде мәтіннің ерекше құрылымға ие
екендігі анықталды. Мәтіннің өзіндік белгілері, сондай-ақ мәтінаралық
байланыстар түрлері анықталды. Мәтіннің байласымдық, тұтастық, аяқталғандық
сияқты қасиеттері ашылды. Сондай ақ мәтін құрылымындағы байланыстар тек
шылаулар мен шылау мәндес сөздермен ғана жүзеге аспайтындығы, мәтін
бөліктерін байланыстырушы басқа да тәсілдер бар екендігі белгілі болды.
Оларға қайталаулар, сондай-ақ сөздердің ассоциативтік қатарлары да жатады.
И.Г. Ольшанский мәтін элементтерінің төмендегідей иерархиясын ұсынады:
макромәнмәтін (тұтас тілдік шығарма), субтекст(бөлім, тарау т.б.), абзац,
күрделі синтаксистік тұтастық, микромәтін (бір сөйлем) немесе бұл жүйенің
ең төменгі шегі – сөйлем. М.М. Глушко осы жүйеге лексикалық және
морфологиялық деңгейлерді жатқызады [41]. И.Р. Гальперин мәтінді
көлемді-прагматикалық және контексті вариативті болып мүшеленеді деп
көрсетеді. Көлемді-прагматикалық түрі том, кітап, бөлім, тарау, абзац,
күрделі фразалық тұтасым деген бөлшектерге мүшеленеді. Контексті-вариативті
түрі автор сөзі, баяндау, пайымдау, диалог, дәйексөз, төл сөз, табиғат,
кейіпкер бейнесін, қимыл-әрекет жағдайы мен орнын суреттеу сияқты
бірліктерге ажыратылады [29].
Т. Қордабаев, Р. Сыздық, Б. Шалабай, Ж. Жақыпов, А. Жұбанов т.б.
ғалымдардың еңбектерінде мәтіннің мүшеленуіне қатысты бірталай құнды ойлар
айтылған.
Бірқатар зерттеушілер мәтін деңгейіндегі ең кіші бірлік – күрделі
синтаксистік тұтастық (Г. Смағұлова, Ж. Қайшығұлова т.б.) деп есептейді. Ал
кейбір ғалымдардың пікірінше мәтінтүзуші ең кіші бірлік – сөйлем (Г.
Әзімжанова, т.б.). З. Ерназарова мәтінді сөйлеуші мақсатына сай аяқталған
ойды білдіретін бір немесе бірнеше сөйлемдер тізбегі деп таниды. Тілдің
иерархиялық құрылымында мәтін семантика - синтаксистік құрылым ретінде
жоғары деңгей болып есептеледі. Ал, сөйлеу бірлігі ретінде мәтін
сөйлесіммен салыстырғанда бүтіндік сипатқа ие. Ол ортақ мақсаттағы бірнеше
сөйлесім тізбегі болуы мүмкін [39]. И.О. Москальская Грамматика текста
атты еңбегінде: Тиянақты ойды білдіретін сөйлеудің негізгі бірлігі –
сөйлем емес, мәтін; мәтін – синтаксис деңгейінің жоғары бірлігі деген
тұжырымдама жасайды [31].
Мәтін латынша - байланысу, бірігу – тілдік таңбалардың мағыналық және
тұлғалық байланыстығы негізінде түзілген ізбі-ізділігі [7, 4 б].
Мәтін сөйлеу процесінің жемісі. Ол тілді жүйелі қолданудың барысында
ғана пайда болады. Ғалым Б. Шалабай: Мәтінді зерттеу тұрақты күйдегі тілді
емес, әрекетті тілді зерттеуден барып пайда болады [35, 131 б] -дейді.
Мәтін – ойды жеткізудің құралы. Мәтін арқылы қоршаған ортадағы шындықты
танып біле аламыз. Мәтін – адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасын
білдіретін ең жоғарғы коммуникативтік бірлік. Сөйлеу процесі сырт қарағанда
игерілмеген құбылыс сияқты көрінгенімен шындығында, тіл жүйесі оған әсерін
тигізіп отырады. Мәтіннің тақырыбы болады. Көбінесе ол міндетті мәтіннің
бірінші сөйлемі атқарып тұрады
Мәтіннің өзіндік мазмұны және соған байланысты өзіндік құрылу моделі
болады. Мәтіннің құрылуы мен қабылдануы сөйлеуші мен тыңдаушының мәтінді
әрқайсысының өзінше тұжырымдап, түсіндіруіне сәйкес берілген мазмұнды толық
әрі терең түсінуге мүмкіндік береді. Қандай болмасын мәтін бір ойдың жемісі
болғандықтан ол адам санасымен, сөз мәдениетімен тығыз байланысты.
Мәтіндегі біртұтас тиянақты ойды оқырманға түсінікті етіп жеткізуде
автордың өзі ұсынып отырған ақпаратқа қатысын, пікірін, көзқарасын, көңіл-
күй сезімдерін білдіретін әр түрлі тілдік тұлғалар мен әдіс-тәсілдер
қолданылады.
Тіл білімінде бұрыннан бар дәстүрлі құрылымдық зерттеулерде аңғарыла
бермейтін кейбір тілдік құбылыстардың қызметі мен ерекшеліктері тілдің
мәтін түзушілік қызметін зерттеуде айқындала түседі.
Мәтін әр түрлі тілдік бірліктер мен олардың арасындағы қатынастардың
күрделі құрылымы болып табылады. Мәтін құрамындағы тілдік бірліктер өзара
әр түрлі лексикалық, стилистикалық, логикалық байланысқа түседі. Мәтін –
абзацтар, параграфтар, бөлімдер, тараулар т.б. өзара қатынасқа түсетін
сөйлемдер жиынтығының іріленген бірлігі. Бұлар коммуникативтік мақсатқа
сәйкес аяқталған мазмұнды жеткізуге қызмет етеді. Сөйлемнің мағынасы оның
құрамындағы сөздер мағыналарының жиынтығы болмайтыны сияқты, мәтіннің
мазмұны да оны түзетін сөйлемдердің мағынасынан құрылмайды. Мәтіннің толық
мағынасы оның мазмұнын жалпылап, қорытындылап, түйіндеу арқылы іске асады.
Мәтіннің негізгі сипаттарының бірі – мағыналық тұтастығы. Мәтінді
тұтастай алғанда бір ғана мазмұнға ие, өзара логикалық және грамматикалық
байланыстағы әр түрлі тілдік бірліктерден құралған көп деңгейлі құрылым деп
тануға болады. Мәтіннің мағыналық тұтастығы оның бойында кезесетін кейбір
тірек сөздермен тікелей байланысты. Мұндай сөздер орыс тіл білімінде
опорные слова, дескрипторы т.б. деп аталып жүр. Тірек сөз бүкіл контекстегі
тұтас шоғырланған өзекті сөздер ретінде автордың идеялық көзқарас жүйесі,
пікірін танытады. Мұндай тірек сөздер құрылымында белгілі бір иерархия
болады. Мәтіндегі негізгі тірек сөздерді мәтінде көзделген ойдың ықшам түрі
деп тануға болады. Зерттеушілердің пікірінше, мәтін ішіндегі тірек сөздерді
мынадай белгілеріне қарап анықтауға болады: сөздің мәтін ішінде ең көп
қолданылуы және сол сөздердің ең көп абзацта кездесуі.
Мәтіннің өзіне тән сипаттарын төмендегі кестеден көруге болады:

Мәтінді айтылым ретінде анықтаудың екі түрлі қыры бар: оның мағынасы
және оның жүзеге асуы. Кез келген мәтін тілдік жүйеге бағынады. Сонымен
қатар әрбір мәтіннің белгілі бір тұрғыда қайталанбайтын өзіндік
ерекшеліктері болады. Қазіргі лингвистикада дискурсты көптеген ғалымдар
мәтіннің динамикалық күйдегі түрі деп түсіндіреді. Ал мәтінді оған қарама-
қарсы статикалық күйдегі тілдік қарым-қатынас нәтижесі деп есептейді. Кейде
дискурс екі бірдей ұғымды - тілдік қызметтің динамикалық үрдісі мен оның
нәтижесі дегенді білдіреді.
Мәтін лингвистикасының негізін қалаушылардың бірі, голландиялық
лингвист ғалым Т.ван.Дейк дискурс терминін алғаш қолданып, мәтіннің
статикалық күйінен динамикалық күйін зерттеуге ауысты [44].
1950 жылдары Эмиль Бенвенист айтылым теориясын қалыптастыра отырып,
француз лингвистикасында дәстүрлі түрде қолданылып жүрген дискурс терминін
жаңа мағынада – сөйлеушіге тән айтылымның сипаттамасы ретінде қолданады.
1960 жылдары Мишель Фуко Эмиль Бенвенист пікірін жалғастырып, дискурсивтік
талдаудың мақсат-міндеттері жөніндегі өз көзқарасын білдіреді. Ғалымның
дискурс жөніндегі пікірі бойынша және француз лингвистикалық мектебі үшін
дискурс – белгілі бір саяси-әлеуметтік топқа немесе дәуірге тән айтылым
типі (коммунистік дискурс) болып танылды [42]. М. Фуконың дискурс туралы
тұжырымы кеңестік тіл білімі ғылымында қолдау тапқан жоқ.
Мы предлагаем понимать дискурс как совокупность речемыслительных
действий коммуникантов, связанную с познанием, осмыслением и презентацией
мира говорящим и осмыслением, реконструкцией языковой картины мира
продуцента рецепиентом. Такое представление лежит в русле динамического (on-
line) подхода к языку; ключевые для определения девербативы (действие,
познание, презентация, реконструкция) достаточно полно отражают
многообразие операций самой высокой степени сложности, совершаемых
участниками коммуникации [42]
Дискурсқа Н.Д. Арутюнова "речь, погружённая в жизнь"деген сипаттама
береді [43].
ХХІ ғасыр лингвистикасындағы антропоцентрлік бағыттың өрістеуіне
байланысты адам танымы мен ой құрылымын тіл арқылы және керісінше, ой
құрылымынан тілге қарай бағытталған зерттеулер қарқынды сипат алуда. Тілдік
субъектінің дүниетаным ерекшеліктерінің тілдің барлық деңгейлерінде көрініс
табуын зерттейтін жаңа бағыттар пайда болды. Лингвистикалық бірліктерді
когнитивтік, прагматикалық т.б. аспектілерде зерттеу қажеттілігі туындады.
ХХІ ғасырда қарқынды дами бастаған мәтін лингвистикасымен қатар, дискурс
аталатын осы динамикалық мәтінді зерттеуге де назар аударылуда. Соның
нәтижесінде мәтін лингвистикасы мен дискурс теориясы деген екі басқа, бірақ
бір-бірімен тығыз байланы екі бағыт айқындалып отыр. Бірақ күні бүгінге
дейін мәтін лингвистикасы мен дискурс теориясының зерттеу нысандарының
айырмасы ажыратылып, мәтін мен дискурс белгілері сараланып болған жоқ,
соған байланысты оған түрліше анықтамалар беріліп жүр Отандық тіл
білімінде дискурс пен мәтіннің айырмашылығын көрсетіп, мәтін талдау мен
дискурс талдаудың ортақ белгілері мен ерекшеліктерін анықтайтын бірқатар
ғылыми еңбектер бар. Соған қарамастан, дискурстық бірліктердің
лингвистикалық табиғаты әлі де толық зерттелмеген деуге болады.
Дискурс байланысқан пікірлер мен сөйлеу барысындағы нақты мәтіндердің
туындауына ықпал етеді. Мәтіннің авторға қатысты немесе түрлендірушінің
қалауымен болған жағдайда ғана, дискурс аясында түрлену мүмкіндігі бар.
Дискурс ұғымы langue-parole деген соссюрлік қарсы қоюдың дамуы мен
жалпылануы болып табылады. Мәтін мен дискурс ұғымдары синоним ретінде
қолданылып жүрсе де олар әр түрлі құбылыстар болып табылады. Дискурс
терминінінің түрлі анықтамаларының ішінде, дискурсті толық түсіндіретіні,
оны пікірталас барысында қалыптасқан, менталды үдерістермен байланысты
ойлау-сөйлеу комуниканттарының әрекеттер жиынтығы ретінде алынуы.
Дискурс – бұл қолданыстағы тілдесім. Бұл прагматикалық, әлеуметтік,
мәдени, психологиялық және т.б. экстралингвистикалық факторлармен бірге,
оқиғалар аспектісінде алынған байланысқан мәтін; әлеуметтік мақсатқа
бағытталған, әрекет ретінде қарастырылған тілдесім; адамдар қарым-
қатынастарына қатысатын, олардың сана механизміне (когнитивтік үдерістерге)
қатысатын компонент ретінде қарастырылады. Дискурс мәтінмен салыстырғанда
ұғымы кең. Бірақ мәтін дискурсқа қарағанда күрделі келеді, өйткені оның
ішінде коммуникация элементтерімен оның мәнін ашуға арналған белгілер бар.
Мұнда хабардың орны ғана көрсетіледі, бірақ дискурстағыдай хабар алмасу
жүрмейді. Автор мәтінді қалың көпшілікке арнап бағыттайды, онымен өзі еш
қарым-қатынасқа түспейді.
Көркем мәтінді дискурс нәтижесі деуге болады. Дискурстың бүгінгі ұғымы
мәдени-әлеуметтік, тарихи факторлардың қарастырылуы болып табылады,
сондықтан ғалымдар ғылыми, мемуарлық, феминистік, саяси, әлеуметтік
идеологиялық, діни, кәсіби, (медициналық, педагогикалық) және т.б.
дискурстар жөнінде сөз қозғап жүр. Дискурс тіл мүмкіншіліктері аясында
әлеуметтік және мәдени институттар қалыптастыратын, ағымды сөйлеу ретінде
қарастырылады. Оның құрастырылуына мәтін авторының ықпалы тимей қоймайды.
Осыған байланысты жанрлар мен стильдерге, тіркелімдер мен нақты мәдени
кодтарға, тіл тасымалдаушылар репертуарына зор қызығушылықтың пайда болады.
Осы құралдар арқылы автор орныққан дискурс аясында түсінікті болуды
қамтамасыз етеді. Дискурс ұғымы әлеуметтік институттар мен білім беру
салаларымен бірге тілдің әрекеттесуін ашады деуге болады. Олар дара
әрекеттер мен түсініктердің, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.