Жұмыссыздық және оның әлеуметтік - экономикалық салдары туралы ақпарат
Мазмұны
I тарау.
1.1.
1.2.
1.3.
II тарау.
2.1.
2.2.
2.3.
III тарау.
3.1.
3.2.
Кіріспе
Жұмыссыздық және оның әлеуметтік- 5 экономикалық салдары
Жұмыссыздық туралы түсінік. 5
Жұмыссыздыкгың экономикага әсері
Жұмыссыздыктың түрлері 9
Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын 20
көрсеткіштер және оның есептеу әдістері
Жұмыссыздықгы талдау (Шымкент 21
қаласының материалдары негізінде)
Қаланың жалпы әлеуметтік экономикалық 21
жағдайы
Жұмыссыздықгы талдау және оның негізгі 27
себептерін аныктау
Жұмыссыз адамның әлеуметтік суреті 31
Жұмыссыздықгы қысқарту жолдары 35
Жұмыссыздықты кысқартудағы мемлекет 35
тарапынан колданылатын шаралар
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау 47
мәселелері
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Кіріспе
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 10 жыл болып қалды.
Алайда Қазақстанның бірінші күндерінде алдынан шыккан мәселелер әлі де
толық жетілген жоқ. Сондай мәселелердің бірі жұмыссыздық болып табылады.
Осыған орай бұл жұмыссыздық туралы тақырыпты зерттеу өте қажет болып
табылады.
Бұл бітіру жұмыстың мақсаты еңбек нарығын, оның
коньюнктурасын талдау және жұмыссыздықгың әлеуметтік экономикалық
қоғамның жағдайына тигізетін әсерін зерттеу.
Осыған орай бұл жұмыстың алдында келесідей мәселелер қойылады:
* Шымкент қаласының әлеуметтік-экономикалық жағдайын
талдау.
* Жұмыссыздықгың сандық және сапалық құрамын талдау.
* Жұмыссыздыкден күресудегі мемлекеттік шаралардың
тиімділігін бағалау.
* Жұмыссыздық деңгейінің қозғалу тенденциясына болжам
жасау.
* Жұмыссыздықпен күресу саясатында ұсынысты өндеу және
енгізу.
Бұл жұмыстың құрылымы 3 тараудан, 8 тақырыпшадан және қорытындыдан турады.
Осы жұмыстың бірінші тарауында жұмыссыздыктың әлеуметтік-экономикалық
салдары қарастырылады.
Ал екінші тарауында Шымкент қаласының материалдары негізінде
жұмыссыздықталданады.
Сонымен бірге үшінші тарауда жұмыссыздықты қысқарту жолдары
қарастырылады.
Осы бітіру жұмысының қорытындысында жалпы зерттелген тақырып бойынша
нәтижелер шығарылады.
Сонымен қатар бұл бітіру жұмыстың карастырылуында келесідей әдебиеттер
қолданылған: арнайы кітаптар, журналдар мен газеттер, азаматтық кодекс пен
басқа да құқыкдық актілер және Шымкент қаласының жұмыспен қамтамасыз ету
басқармасына есеп беру материалдары арқылы зерттелген.
I тарау. Жұмыссыздық және оның әлеуметтік
экономикалық салдары
1.1. Жұмыссыздық туралы түсінік. Жұмыссыздықтың
экономикаға әсері
Экономикалық балансталған (тепе тендік) экономикалық
өсуі бұл шаруашылық жүйесінің барлық элементтерінің,
өндіріске қатысушылардың барлығының тұрмысының үдемелі өсуін қамтамасыз ете
отырып, келісімді түрде жұмыс жасайтын дамудың идеалды варианты (нұсқасы).
Макроэкономикалық үйлесімсіздік кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігін
күшейтіп, экономикалық тұрақсыздық жағдайын туғызады. Экономикалық
тұрақсыздықгың өсуін өндірістің құлдырауын терендетеді, осының нәтижесінде
жұмыссыздық өседі. Жұмыссыздыктың өсуі жұмыссыздар мен жұмысбастылардың
өмір деңгейінің нашарлауымен байланысты, өйткені, жұмыс күшінің ұсынысының
артықшылығы еңбек бағасының төмендеуіне әкеледі. Әлеуметтік жаюқалдардың
туу қауіп қатері көбееді, бұл іскерлік белсенділіктің төмендеуіне әкеледі.
Бұндай кезенде капиталдағы бос құралдар неғүрлым тұракты экономикалық
дамумен сипатталатын аудандарға ауысады. Осылай жұмыссыздық капиталдың
кемуіне әкеледі, ал бұл экономикалык конъюнктураның төмендеуіне және
балансталған өсудің шегін ығыстырады.
Халықың өмір сүру деңгейінің төмендеуі тұтынушы сұранысының азаюына
жинактау денгейінің төмендеуіне, өвдірістің қыскаруына әкеледі. Жұмыссыздык
өндірістің құлдырауы нәтижесінде пайда болып және осы құлдырауды терендете
түседі. Тұрақсыздықтың өсуін төмендегі схема түрінде көрсетуге болады.
Өндірістің күлдырауы —
Персонал көлемінің кысқаруынан немесе кәсіпорын 19,0
жүмысының токтатылуына байланысты жұмыстан
босағандар
Өз еркімен жқмыстан кеткендер 50,0
Еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан 1,0
кысқарғандар
Ұзақ үзілістен соң қайтадан жұмыска 19,0
тұруга тырысушылар
Алғаш рет жұмыс іздеушшер 11,0
Таблицадан байқағандай, жұмыстан босағандардың жартысы өз еркімен
кеткендер. Бірак, бәріне белгілі болғандай, кетекендердің көбісі өз еркімен
емес, ол, әкімшіліктің нұсқауымен болады.
Егер, нарық жүйесіне дейінге кезеңде, кәсіпорын жұмысының токтатылуы
немесе кадрлар бөлімімінің қысқаруына байланысты жұмыстан кету сирек
кездесетін болса, ол казір мейлінше өсті. Бұл нарык шарттарына байланысты ,
мысалы, Қазақстанда күн сайын бірнеше кәсіпоръш немесе фирма ашылып,
жабылуда. Әсіресе, қалалық өндіріс кәсіпорындарында немесе қауытта көп жыл
бойы жұмыс істеген адам, иелік статусы немесе өндірістің банкроттығына
байланысты жүмысын жоғалтуы қайғылы. Еңбекпен әлеуметтік қамсыздадыру
органдарының мәліметтеріне сүйенсек, 2000 жылдың 1 ақпаны жағдайында,
әртүрлі экономикалық себептерге байланысты 538 кәсіпорын толық түрде
токтатылып, 885 жекелей кәсіпорындар жүмысы токталынып, 311 кәсіпорын толық
емес жұмыс режимне көшті. Мәжбүрлі түрде демалықа шығушылар 132,2 мың адам
болып, оның 105,4 мың адамының демалыс ақысыз немесе мәжбүрлі түрде
демалушылардың 79,7%. 2000 жылы қаңтар айының соңына қарай, экономикалық
активті жалық арасында жасырын жүмыссыздық - 3,3% болды.
Институционадды жұмыссыздық еңбек рыногының ұйымдастырылуы мейлінше
аз тиімді болған жағдайда пайда болды. Мәселен, бос жұмыс орны туралы
акпарат толық емес деліе. Ақпарат жүйесінің жұмысының реттелуі болса, ода
жұмыссыздық деңгейі төмен болар еді. Дәл осындай әсермен тым көтереліп
берілетін жұмыссыздық жәрдемаақысымен табысқа тым аз салық та жұмыс
жасайды. Өйткені, тезірек жұмыс іздеу ынтасын өшіреді.
Циклдік жұмыссыздқыты, өндіріс дағдарысы, яғни, жалпы немесе
жиынтыкталған шығыстардың жетіспеушілігімен анықталатын экономикалык цикл
кезінде, өндіріс тоқырауыда пайда болатын құбылыстар тудырады. Егер, тауар
және кызметтерге жиынтықталған сұраныс азайған уақытта жұмысбастылық
азайып, жұмыссыздық өседі, Осы себепке байланысты, циклдік жұмыссыздықгы
кейде сұраныс деффицитімен байланысты құбылыс ретінде қарастырады. Көтерілу
және дамуға көшкен сайын жұмыссыздыр мөлшері азайяды.
Ерікті жұмыссыздық - әр қоғамда, өзінің психикалық формациясына
байланысты немесе басқа себептерге айланысты жұмыс істегісі келмейтін
адамдар тобы болады.
Жұмысын жоғалту, жұмыс іздеу және жұмыссыздықгың табиғи
деңгейі. Жұмысшы күшін Ь—деп белгілейік, Е жұмысбастылар саны, ал - И -
жұмыссыздар саны. Әрбір еңбекке жарамды адам не жұмысбасты, не жұмыссыз
болатындакган:
Ь=Е+И
Осылай жиынтық жұмысшы күші жұмысбастылар саны мен жұмыссыздар санының
қосындысынан түрады. Жұмыссыздар
деңгейіге тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларды қарастыру үшін жиынтық
жұмысшы күші өзгеріссіз деп аламыз. Индивидтін жұмысбастыдан жұмыссызға
және керісінше айналуы төменде көрсетілген:
жұмысшылардың жүмыстан босау деңгейінің көрсеткіші яғни, әр ай сайын
жүмыстан босайтын жұмысбастылардың үлесі;
жұмыска орналасу деңгейінің көрсеткіші, яғни, әр ай сайын жұмыскд
орналасатын жұмыссыздардың үлесі. Осы 2 көрсеткіш түрақгы деп алсақ, онда
оның жүмыссыздық деңгейін анықтайтынына көз жеткіземіз. Егер жұмыссыздық
деңгейі өзгермейтін болса, яғни, еңбек нарығы тұрақты болған жағдайда
болса, онда жұмысқа орналасқандар саны мен жұмыстан босағандар саны тең
болуы керек:
Жұмыссыздықгың тұрақгы деңгейін табу үшін берілген
тендікті түрлендіреміз. Е=Ь-ІІ; яғни, жұмысбасты саны жалпы
жұмысшы күшінен жұмыссыздар санын алғанға тең болады.
Жұмыстан босатылу деңгейі қаншалықгы жоғары болса, жұмыссыздық
соншалықты жоғары болады. Жұмысқа орналасу деңгейі қаншалыкгы жоғары болса,
жұмыссыздық соншалықты төмен болады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің келтірілген моделінен маңызды
қорытынды шығады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге бағытталған
кез келген экономикалық саясат, не жұмыстан босатылу деңгейін азайтуға, не
жұмысқа орналасу деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік жасау керек.
1.2. Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және
оның есептеу әдістері
Экономикалық жағдайды қолда бар ресурстарды қаншалыкды тиімді
қолданылуына байланысты сипатталады.. Экономиканың негізгі ресурсы жұмысшы
күші болғандықтан жұмысбастылықты сактау бұл экономикалық саясаттың басты
мақсаты болып табылады. Жұмысыздық деңгейі жұмыс істегісі келетіндердің
жалпы санындағы жұмысы жоқтардың үлесін (% түрінде) көрсететін
статистикалық көреткіш. Статистика органдары жұмыссыздық деңгейін және
экономистер мен экономикалық саясаттың авторына еңбек нарығының жағдайын
бағалауға мүмкіндік беретін бсқа да көрсеткіштерді мерімді түрде есептеп
отырады.
Жұмысшы күші бұл жұмысбастылар мен жұмыссыздардың жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі жұмысшы күшінің жалпы санындағы жұмыссыздық үлесі
ретінде анықталады.
Жұмыссыздық күші = жұмысбастылар саны + жұмыссыздар саны
Жұмыссыздық деңгейі=жұмыссыздар саны жұмысшы күшінің жалпы саны* 100
%
Басқа статистикалық көрсеткіш ересек халықтың жалпы санындағы, %
түрінде берілген, жұмысшы күшінің үлесі,
Ересек халыктың жалпы санындағы жұмысшы күшінің жалпы үлесі=жұмысшы
күшінің жалпы саныересек халық саны х 100%
Бұл статистикалық көрсеткіштер бүтіндей халық үшін де, сондай-ақ оның
жеке топтары: ер адам мен әйел, жасөспірімдер мен ересек адамдар үшін де
есептелінеді.
Жұмыссыздықтың көрсеткіштері. Енді жұмыссыздықты, сонымен қатар
жұмыссыздықгы қысқартуға бағытталған мемлекеттік саясаттың шараларын
бақылауға көмектесетін, жұмыссыздықгы сипаттайтын косымша мәліметтерді
қарастырамыз.
Жұмыссыздықгың ұзактылығы.
Егер адамды жұмысынан айрылды деп есептесек, онда оның ұзақ уақыт бойы
жұмыссыз қалу ықтималдығы қаншалықты?
Бұл сүраққа жауап өте маңызды, себебі ол жұмыссыздыкгың себебін және
мемлекеттік саясаттың неғұрлым сәйкес келетін шараларын көрсетеді. Бір
жағынан егер жұмыссыздық қысқа мерзімді сипатқа ие болса, оны уақытша деп
есептегу болады. Адамдарға өздерінің біліктілігі менқалауына сәйкес келетін
жаңа жұмыс табы үшін қандай да бір уакыт керек. Екінші жағынан ұзақ
мерзімді сипатқа ие жұмыссыздық - ол сәйкес жұмысты іздестіру процесі
көптеген айларға созыла коймайтындыктан, бүл негізінде басқа қүбылыс. Ұзақ
мерзімді жұмыссыздық негізінен күту жұмыссыздығы болып табылады, осылай
жұмыссыздық туралы мәлеметтер біздің жұмыссыздыктың себептері туралы
түсінігімізге әсер ете алады.
Жоғарыда койылған сұраққа жауап беру онай емес. Көрсетілгендер
көптеген адамдар үшін жұмыс табу соылмайтынын көрсете алады, бірақ сонымен
қатар жұмыссыздықгың жиынтылық ұзықтылығын. ұзақ уакыт бойы жұмыссыз жүрген
адам құрайды. Бұны түсіну үшін келесі мысалды қарастырамыз. Берілген жылдың
қандай дабір бөлігінде!4 адам жұмыссыз деп есептелік. Осылардың ішінде 12
адам 1 айдың ішінде жұмыс табады, ал екеуі бір жыл бойы жұмыс істемейді.
Сонда, жалақы алғанда бұл адамдар 36 ай бойы жұмыс істемейді. Берілген
мысалда жұмыссыздардың көп бөлігі кысқа мерзім бойы жұмыссыз болады. 14
адамнан 12 адам үшін яғни, жалпы жұмыссыздардың 86 %-ті үшін жұмыссыздық 1
айдан аспайды. Сонымен қатар жұмыссыздықтың жиынтық ұзақтылығы ұзақ уақыт
бойы жұмыс істемеген жұмыссыздардың үлесіне келеді. Яғни, 36 айдың 24 айы
немесе 67%-ті бір жыл бойы жұмыс істеген екі адамның үлесіне келеді.
Қарастыру тақырыбына не жататынынан байланысты, яғни, жұмыссыздықгың жеке
немесе жалпы үзақтығына байланысты жұмссыздық не қысқа не ұзақ мерзімді
болуы мүмкін.
Жұмыссыздықгың ұзактылғы туралы мәліметтер мемлекеттік саясатты
жүргізу үшін үлкен мәнге ие болады. Егер жұмыссыздық деңгейін қысқарту
мәселесі қойылса, онда саясат ұзақ мерзімді жұмыссыздыққа қарсы бағытталған
болуы тиіс. Себебі, ұзақ мерзімді жұмыссыздықгың жалпы ұзақгылығның көп
бөлігін құрайды. Бірақ бұндай саясат барлық жұмыссыздардың аз бөлігін
құрайтын ұзақ уақыт бойы жұмыссыз жүрген адамдарға бағытталған болуы тиіс.
Жұмыссыз калған адамдардың көп бөлігі жұмысты тезірек табады.
Әр түрлі демографиялық топтар арасындағы жұмыссыздық деңгейінің
айырмашылығы.
Жұмыссыздық деңгейі халықгың әр түрлі топтары бойынша бөлінеді. Жас
жұмысшылар үшін жұмысыздықгың неғұрлым жоғары деңгейі тән. Бұны түсіндіру
үшін жұмыссыздыкдың кәдімгі деңгейінің моделін қарастырамыз. Бұл модель
бойынша ұмыссыздықтың жоғары деңгейінің екі себебі болады: жұмысқа
орналастыру деңгейінің төмен көрсеткіші және жұмыстан босатудың жоғары
деңгейі. Жеке индивидтің жұбысбастыдан жұмыссызға жіне жұмыссыздан
жұмысбастығы айналуы туралы мәліметтерді зерттейтін экономисттер,
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі деңгейіне ие топтардың жұмысын жоғалту
ықтималдығы жоғары көрсеткішке ие болатынын тапты. Жұмысқа орналасу
көрсеткішіне катысты топтар арасындағы айырмашылык аз болды. Мысалы,
жұмысшының жұмыссызға айналу ықтималдығы орта жастағы адамға қарағандағы
жасөспірім үшін 4 есе жоғары, ал жұмыссызға жұмыс табу ықтималдығы оның
жасымен тығыз байланысты емес.
Осыған байланысты жасөсіпімдер арасндағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
дұрыс келеді деп есептеуге болады. Жас жұмысшылар еңбек нарығына шыққанда
өздерінің мамандықты тандаудағы дұрыстығына сенімсіз болады. Сондықтан бұл
жастағы топтарға жұмыстан босаудың жоғары көрсеткіші және уакытша
жұмыссыздықгың жоғары деңгейі тән болады.
II тарау. Жұмыссыздық(Шымкент қаласының материалдары негізінде) пен
кедейшілікті талдау
2.1. Қаланың жалпы әлеуметтік экономикалық жағдайы
Шымкент қаласы 34261 га территорияны алып жатыр, соның ішінде 14630 га
ауылшаруашылық жерлері. Шымкент қаласы бойынша халық саны 419,3 мың адамды
кұрайды, соның ішінде қала халқы — 379,0 мың адам.
Экономикалық активті халық - 134,7 мың адам, еңбекке жарамды жастағы
жұмыс істемейтін халық - 55,2 мың адам, экономикалық активті емес халық
(көп балалы ана, үй шаруашылығы мен айналысатындар, оқитындар) - 101,7 мың
адам. Пенсионерлер саны 42,1 мың адам. Шағын кәсіпорындарда (соның ішінде
мемлекеттік мекемелерде, банктерде, сактандыру ұйымдарында) жұмыс
істейтіндерді қоса есептегенде жалдау бойынша жұмыс істеушілер саны 90,2
мың адамды құрайды, сонын ішінде ірі және орта кәсіпорындарда - 79,5 мың
адам, шағын мемлекеттік мекемелерде, банктерде, сақтандыру ұйымдарында -
3,7 мың адам, кәсіпкерлікпен айналысатын шағын кәсіпорындарда - 7,0 мың
адам. Ірі және орта кәсіпорыңдардағы облыстың мекемелері мен ұйымдарындағы
жұмысбастылардың жалпы санында Шымкент каласының үлес салмағы көп,
сәйкесінше 39,2 %. Жұмысшылардың орташа айлық жалақысы 11750 теңге құрайды.
Шымкент қаласы индустриалды мамандандыруға ие. Оңтүстік Қазақстан
облысының өндіріс көлемінде, қала бойынша шығарылған өндірістік өнім
көлемінің үлесі — 71,8% -ды құрайды.
Рынокта маңызды бағыттар бойынша жүргізілген реформаның негізгі
нәтижелері келесілер арқылы сипатталады:
Өнеркәсіп. Шымкент қаласы Республикадағы халық шаруашылығы бойынша
алдыңғы катардағы орынға ие, өнеркәсіпті - индустриалдық орталық. 2003
жылғы қаланың өнеркәсіптік саясаты позитивті нәтиже береді, тұрақтылық пен
экономикалық өсудің белгілері пайда болды, өнеркәсіптік өндірістің өсуі
байқалды,
Өнеркәсіп жұмыстарын талдау, жүргізілген шаралардың нәтижесінде,
өнеркәсіп секторының қорытындысы бойынша дағдарыстан және өндірістің
құлдырауынан шығып, қала бойынша 88 өнеркәсіптік кәсіпорындардың ішінде 29
кәсіпорынның өндіріс көлемін ұлғайтқанын көрсетеді. Соның ішінде:
"ШНОС" - 85,4%
ЖШС "Шымкент сүт" - 164,1%
АҚ "Шымкентмай" - 183,0%
АҚ "Шымкентцемент" - 3,3, %
АҚ "Шымкет мақга" - 104,4%
АҚ "Су ресурстары" ~ 87,5%
ААҚ "Шымкенттепло" - 2,0 есе.
2000 ж. 58403,9 млн теңге шығарылды, бұл 1999 жыл деңгейімен (48076,1
млн теңге) салыстырғанда 100,1% құрады.
Облыста мұнайды өндіру мен айырып шығарудан 1999 ж. 33534,6 млн
теңгеге өнеркәсіптік өнім өндірілді. Бұл 1997 жылдағы деңгейінің 155,6%-ін,
1998 жылдағы деңгейдің 118,2 %-ін, 2000 жылдағы деңгейдің 85,4 %-ын
құрайды. 2003 жылы көлемі 38059,5 млн теңгені кұрады.
Химия өнеркәсібінде өнеркәсіптік өнім 629,1 млн теңгеге өндірілді, бұл
2002 жылдағы деңгеймен салыстырғанда 44,8%-ға аз, 2003 жылдағы деңгеймен
салыстырғанда 73,7 %- ға төмен.
Қаржылық бюджетті саясат. 2004 жылдың 1 қантарына жалпы континент
бойынша салықтық төлеімдер мен алымдардын түскен түсім 21251,0 млн теңгені
құрады немесе жоспардың 118 % -ті, соның ішінде калалық бюджетке 3363,3 млн
теңге немесе жоспардың 102%-і.
Түсімнің жалпы көлеміндегі реттелетін табыстан түскен түсімнің үлес
салмағы 78,2%-ті құрады.
2003. жылмен салыстырғанда, қалалық бюджетке түскен түсім
1844 мың теңгеге өскен (2003ж-1518,8 мың теңге).
2004. жылға бюджеттің шығындары 3393,7 млн теңгені құрады,
соның ішінде жалақыға 1709,1 млн теңге бөлінді, бұдан басқа
меекмелердегі педагогикалық жұмысшыларға жалақыларына үстеме
және қосымша төлем ретінде 16,6 млн теңге төленді, балалардың
жәрдемақысын төлеуге 51,4 млн теңге бөлінді. Жалақы және
әлеуметтік төлем бойынша қарыз жоқ.
2.2. Жұмыссыздықты талдау және оның негізгі
себептерін анықтау
Шымкент Республикамыздың тығыз орналасқан қалаларының бірі және мұнда
әлеуметтік қорғау мәселелері кешенді шешімдерді талап етеді. Қаланың
тұрақты тұрғындарының саны -419, 3 мың адам. Еңбек ресурстары
- 292,4 мың адам, экономикалық белсенді халық 190,6
мың адым және жұмыссыздыкдың саны 56 мың адам.
Осы жылдын 12 ай аралығында 34 кәсіпорын мен ұйымдар 2 мыңнан аса
адамды қысқартып, экономика саласында жұмыспен қамтылғандар саны 1,5 %-ға
кеміді.
Әйелдер арасында тұрақгы жұмыссыздық байқалуда. Олардын
негізгі бөлігі өндірістің әлеуметтік салада, жеңіл және тамақ
өнеркәсіптерінде, кәсіпорындарда жұмыс істейді. 5% кысқартылғандар
қатарында және жұмыспен камту қызметіне тірелгендердің 52% - ын
әйелдер құрайды.
Кәсіпорындардың еңбек потенциалының өндіріс көлемінің құлдырау жақтары
сақталынып қалуы жасырын жұмысыздыктың барын түсіндіруде. Мәжбүрлеген
демалыста жүрген жұмыссыздар саны ай сайын 6000 адамға дейін жетіп отырады.
Бұдан баска есеппен реттеуге бой бермейтін формалары емес жұмыссыздық етек
алып отыр.
Ағымдағы жылы ҚР "Банкроттықтуралы" заңын жүзеге асыру барысында бес
кәсіпорындардың конкурстық өндірісі аяқталды, бұл "Ақ бидай" АҚ, "Южтеис"
Ак, "Шымкент Қаратал' Ақ, "Казтепломонтаж" АҚ, "Гидролизинг" АҚ.
Қазіргі уақытта конкурстық өндіріс стадиясында 23 кәсіпорын бар.
2003 жылы түрғындарды қызметпен қамту бағдарламасында 14000 азамат
еңбекрен қамтылуы тиіс еді, ал фактілі түрде 13253 адам немесе болжамдаумен
90% тіркелді.
Бір жылдан астам жұмыссыз жүрген тұлғалардың 477 адамы, ұзақ жылдар
жұмыс істемегендер 1237 адам және жалақы алғашқы рет жұмыс іздеген
азаматтар (573 адам) саны тіркелді.
Ұсынылған жұмысшы күші жоғары емес білім деңгейімен ұсынылады.
Бұрынғысынша жұмысшы күшіне деген сұраныс төлем деңгейінде қалып отыр. 2000
жылдың қаңтарында бос жұмыс орнымен вакантты кызмет саны 729 бірлік құрып,
бұл бір вакантты орын әрбір он үш тіркелген жұмыссыздарға сай келеді. 2003
жылғы ресми тіркелген саны 2,1% тіркелген саны (2003 жылы 2,9%), жасырын
жұмыссыздық 4,5% (2003 жылы 5%), яғни, жалпы экономикалық белсенді
тұрғындар осыншама пайыз құрайды. Жасырын жұмыссыздыкгың кемуі
кәсіпорындардың несие ақшаларының саясатының қатандығымен түсіндіріліп,
жұмысшылар санының кысқаруына әкеледі.
2003 жылы жұмыспен қамтылған азаматтар негізінен өндіру
құлдырауының жоюылуына, немесе шағын және орта бизнес
сфераларындағы жаңа жұмысшы орнын кұруға, сыртка инвестиция
тарту арқылы өз айналасын құралдарының модернизациялануына
және толықтыруына жұмысшы қорлар. Өнеркәсіпті кәсіпорын
қаржы жағдайын жақсартуға байланысты болады. Кәсіпорында
жұмыстан босату процесі еңбек нарығындагы жағдайды
қиындатады. Бұдан басқа Орталық Қазақстандық кәсіпорындарды
қайта ұймдастыру немесе жою туралы агенттілігінің өткізіп отырған
жұмысшыларды орналастыру жалпы қысқаруына алып келетін,
мұндағы жасырын жұмыссыздық негізгі жұмыссыздыққа айналады.
Бюджеттік ұйымдарды қаржыландыруды қысқарту.
Білім мекемелерінің тізбегінің оптимизация, денсаулық сақтау,
мәдениет және әр түрлі басқаруға алып келеді. Мұнда сонымен қатар
босатылған жұмыссыздық құрылымының бірлігін қысқартуға мүмкіндік туады.
Жұмысшы өсүіне сұраныс кәсіпорындар мен ұйымдардың босатылған кадр орнына
қосымша қажеттілігі туған жағдайда, жаңа жұмыс орындарына кедергі қажет
болған жағдайда барлық меншік органына қалыптасатын жаңа жұмыс орындары
қалыптаскан вакансияға тәуелді болады.
Статистикалық мәліметтерді зерттеу республиканың демографиялық
потенциалының төмендей бастағанын көрсетеді. Соңғы 2000-2001 жылдары және
2002 = 2003 жылдар ішінде туу коэффициенті 3400 адамға 19,1-ден 14,73-ке
бүтіндей төмендеді, ал ОҚО және Алматы қаласы сияқты региондарда халықтың
табиғи азаюы орын алып отыр. (2001-2003 жылдарға туылғандар санынан
өлгендер саны көп).
2003 жылга Қазақстанның тұрғындарының жалпы санының 31,7%-ін балалар
мен жасөспірімдер құрайды, 55,8%-н еңбекке жарамды жастағы халық, 12,5%-н
зейнет жасындағы халық құрайды. Еңбекке жарамды жасқа дейінгі тұлғалардың
санының еңбекке жарамды жастан кейінгі тұлғалардың санына 4 есе көп болуы
келешектегі жұмысшы күшінің үлесінің ұлғаюына деген сенімді нығайтады.
Бірақ регион бойынша еңбекке жарамды халықтың жастық құрылымын зерттеу
өндіргіш күштердің дамуына табиғи әлеуметтік-экономикалық және баска да
факторлардың әсер етуінен олардың жұмысшы күшімен біркелкі қамтамасыз
етілмегенін көрсетеді. Облыс бойынша еңбекке жарамды халықгың жастық
құрамын талдау оңтүстік және Батыс Қазақстан сиякты еңбекартықшылыкты
облыстарда кіші жастағы халыктың үлесінің жоғарылығын көрсетеді (16-35
жас), және бұл регионда жастардың жұмысбастылық мәселесінің шиеленісуі
байқалады. Мысалы, ОҚО-
да көрсетілген жастағы контингент барлық еңбекке жарамды
халыктың 46,9%-н кұрайды, Жамбыл облысында 44,3%, Қызылорда облысында
45%, Атырау және Маңғыстау облыстарында 44%-ін
кұрайды. Қостанай, Солт-Қазақстан, Шығыс Қазақстан (40,2%) және
Карағанды, Ақмола (38,5%) сияқты облыстарда деңгейі біраз төмендеу
Республикалық Ауылдық жерлерде қалалаық жерлерге қарағанда еңбекке
жарамды халықтың үлесі едәуір төменірек. Еңбекке жарамды халықтың өте төмен
үлес салмағы ОҚО-да барлық халықтың 50%-і, Қызылорда облысында— 50,1%,
Атырау облысында 53,2% байкалады. Регион бойынша еңбекке жарамды
халықгың үлес салмағының жылжу себептері әртүрлі. Олар халықгың
табиғи және механикалық қозғалысыныдағы өзгерістермен байланысты. Мысалы,
егер ҚР-ң Оңтүстік және Батыс региондарында бұл халықтың құрамындағы кіші
жастағы топтардың үлесінің басымдылығымен түсіндірілсе: -ОҚО-да - 40%,
Қызылорда - 39,3%, Атырау - 36,9%, Жамбыл-35,3%, ал Солтүстік, Орталык,
Шығыс Қазақстан облыстарында -еңбекке жарамды халықгың кетуі себебімен
түсіндіріледі.
2.3. Жұмыссыз адамның әлеуметтік суреті
Қазіргі кезде қоғамда әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету өркениетінің дамуына тән ерекшелік болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде үкімет тек экононмикалық өсуге жетуге ғана
емес, жұмыссыздық деңгейін төмендету, әлеуметтік қорғау жүйесін
құруға күш салады. Адам ресурстарының даму саласындағы
мемлеекттік саясаттың әлсіздігі келешекте кымбатқа түсуі мүмкін.
Бұл бағыттағы сәйкес шеідімдердің жоктығы әлеуметтік
тұрақсыздыкка әкеледі, яғни, туудың азаюы, ауру, қылмыстың өсуі,
өлімнің көбеюі және бүтіндей халыктың өмір сүру деңгейінің
төмендеуі. Жұмыссыздық қоғам өмірінің әртүрлі жағынан әсер
етеді: оны жою үшін оның негізгі пайда болу себептерін қарастыру
керек. Әлеуметтік теңсіздік, әлеуметтік жанжалдар, қылмыстық,
кемсітушілік осының барлығы халықтың жаппай жұмыссыздығынан туындайды.
Жалпы алғанда орта статистикалық қазақстандык жұмыссыз адамның
бейнесін келесі белгілер арқылы сипаттауға болады:
1. 10 жыл ішіндегі түбегейлі өзгерістерге байланысты халықтың көп
бөлігін жұмыссыздар кұрайтын аз қамтамасыз етілген топтарының
трансформациялануына алып келеді;
2. Республиканың ірі қалаларына ауыл тұрғындарының жаппай көшуі және
жұмыссыздар қатарын толқтыруы, яғни, жұмыссыздардың 37 %-ін ауыл
тұрғындары құрайды;
Статистикалық есеп беру бойынша жұмыстардың 38 %-ін астамын әйелдер
құрайды.
Ресми статистиканың мәліметтері бойынша (бұнда мәліметтер бірнеше есе
азайтып беріледі) 2003 жылды март айының соңына жұмыссыздар саны 100Д мың
адамды құрады. Оның 47,6%-і 6 айдан астам жұмыссыз болған, 70,5% 3 айдан
астам жұмыссыз болған. Ресей социологы А.Гармошев жұмыссыздардың жағдайын
оның жұмыссыз жүру ұзактығына байланысты келесі фазаларға бөледі.
1. Оптимизм фазасы, бұнда 3-4 ай беріледі және
жағдайға
субьекгивті бейімдеу фазасы ретінде түзетіледі.
2. Пессимизм фазасы бұл жүмыссыздық 4 айдан астам
уақытқа созылса басталады.
3. Фатализм фазасы бұл 7-8 айдан кейін, жұмысты көп,
мұқият іздегеннен кейін басталады және қалыптасқан жағдайға
көндігуімен сипатталады. Селқостық жағдайы әр ай сайын
күшейеді. Психологтардың мәліметі бойынша индивидтің 3 ай
жұмыссыз жүргеннен кейін, онда негативті процестер пайда
болады. Әлеуметтік қатынастардың әлсізденуі жұмыссыздыктың
ұзаққа созылмауына типтік болып келеді.
Еңбек ұжымымен кәсібі немесе жұмысының типі бойынша байланыс жойылады.
Бұрынғы қоршаған ортадан ығыстыруы пайда болады. Жұмыстан тыс, ол пайда
болған жағдайды сүшейте түсетін жұмыссыздардың ортасымен ауысады. Бұл
мемлекеттік және басқа қоғамдық институттармен қатынастың азаюына әкеледі.
Жұмыссыздың әлеуметтік жағдайының субъективті көрсеткіштеріне
жағдайының субъеюгивті көрсеткіштеріне: әлеуметтік көңіл күйі, адаптация,
жеке басының әлеуметтендірілуі, мобилділік.
Әлеуметтік көңіл-күйі адамның өзінің өмірін, өзінің бар
болуын қалай бағалайды, өзін жеке әлеуметтік статусымен қалай
салыстырарады, соның субьективті көрсеткіші болып табылады. Ол
адамның материалдық, кәсіпкерлік және экзистенциональді
кажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесіне қарай аныкдалады,
сонымен қатар оның социумының ортаға бейімделу және
комфорттылык дәрежесімен де анықталады. Шын мәнінде,
әлеуметтік көңіл күй бұл қоғамда өтетін нақты процестердің
индикаторы. Әлеуметтік ұқсастық бұл адамның әлеуметтік
категорияға жатуымен және онымен ұқсастығынан (өмір жолы, дін, жұмысы)
туындайтын жеке сана сезімнің аспектілері.
60-шы жылдардың аяғында социологтардың үлкен тобы жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы алатын Нью-Йорк тұрғындарынан интервью алады, бірінші әрқайсысына
мынадай сұрақ қойылады: Сіз өзіңіздің денсаулығыңызды қалай ойлайсыз? Өте
жақсы, жақсы, канағаттандырарлық деп ойлайсыз ба? деп. Кейін әрбір әйелге
жұмысқа жаюында орналасамын деп ойлайсыз ба? деп сұрақ қойылады. Сонда
тұрақты жәрдемақы алушы әйелдер өздерінің денсаулығын жақында жұмысқа
орналасатын әйелдерге қарағанда төмен бағалайды. Осы зерттеу нәтижесінде
американдық ғалымдар Каул және Лежон мынадай қорытындыға келеді:
Өзін өзі қамтамасыз ететін адамдар өздерін жолы болмайтын деп санайды.
Сөйтіп олар осыған ақталу жолдарын қарастырады және денсаулығын нығайтады.
Осыдан зерттеу авторлары мынадай гипотеза жасады:
"Егер адам өзін неғұрлым жолы болмайтын, яғни сәтсіз деп есептесе онда
ол соғұрлым өзінің моральдық психологиялық және физиологиялық денсаулығын
төмен санайды.
III тарау. Жұмыссыздыкды қысқарту жолдары
3.1. Жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан
қолданылатын шаралар
Жұмыссыздықпен күресу әдістерін нақты бір ел ұсынатын концепциялар
анықтайды. Әлемде жұмыссыздыкден күрес туралы бай тәжірибе жинақталған. Бұл
мәселені шешу жолдары, 70-ші жылдарының аяғында қарастырыла бастаған, яғни
мұнай дағдарысы кезеңінде, онша да үлкен мерзім емес. Бұдан әрі,
жұмыссыздықпен күрес туралы екі экономикалық мектептің монетарлық және
кейнсиандық көзқарастары карастырылады. 1950 жылдары мемлекеттік реттеу
саясатында, кейнсиандық әдіс колданылып келген. Кейнсиандықтардың
пікірінше, өзін-өзі реттейтін экономика еш уақытта жұмыссыздықты жеңе
алмайды деп ойлайды. Жұмысбастылық деңгейі, тиімді сұранысқа тәуелді ( жай
тілмен; инвестиция және тұтыну деңгейіне). Дж. М. Кейнс айтуынша "Қазіргі
қоғамдағы толық емес жұмысбастылық деңгейі, қоғамның тауар мен қызметтерді
дұрыс, жеткілікті түтынбауынан", "Жеткілікті тұтынбау", бұл тұтынушы табысы
өскен сайын, кейбір психологиялық факторлардың әсерінен қорлануга
бейімділік, инвестицияға жасау сезімінен артық болады. Осылайша,
кейнсиандықтар, өзін-өзі реттейтін экономиканың мәжбүрлік дағдарысын
дәлелдей отырып, толық жұмысбастылыққа жету үшін мемлекеттің экономикаға
араласуы керек дегенді айтты. Ең алдымен, ссудалық пайыз деңгейін азайтып,
инвестиция мөлшерін көбейту арқылы тиімді сұранысты арттыру керек.
Неокейнсиандыкгар, жұмысбастылық мультипликаторы ұғымын енгізеді, ол
бастапқы жұмысбастылық, салалардағы, деңгейінің
жалпы өсімі, инвестициялар жасалған. Жалпы теорияның авторының пікірінше,
нағыз инфляция, мемлекет, толық жұмысбастылық деңгейіне жеткен кезде
болады, ал оған инфляция, баға деңгейіне емес, өндіріс көлеміне әсер етеді.
Үлкен мөлшердегі емес инфляция, кейнсиандықтардың пікірінше, өндіріс пен
табыстың өсуіне пайдалы әсерін тигізеді. 60-шы жылдары, кейнсиандык
көзқарастың жақтаушылары, жұмыссыздық пен инфляцияның ұзақ мерзімдегі
әсерін бакылау үшін Филипс қисығын қолданды. Монетаристер,
кейнсиандықгардьщ ФИЛИПС қисығын талқылауын қабылдамады, олар мұны
экономикалық саясат мақсаттарын тандау үшін жай ғана шешім деп ойлады.
Инфляция, олар үшін, толық жұмысбастылыққа жетуде бір міндет емес. 1967
жылы, М.Фридман, табиғи жұмыссыздық деңгейі туралы ой айтты, яғни, ол,
рыноктың қатаң шарттары шеңберінде бекітіліп, мемлекеттік шаралар аркылы
өзгертіпмейді. Егер де, үкімет жұмысбастылықты, оның табиғи деңгейінен
жогары ұстатысы келсе, сұранысты дәстүрлі бюджеттік және несиелік
әдістердің көмегімен көбейтуге тырысса, онда бұл шаралар, кысқа мерзім ғана
әсер етіп, тек бағалардың өсуіне әкеледі.
Монетаристер тұрғысынан, инфляция қарқыны неғүрлым жоғары болса, ұдайы
өндірістің қатысушылары да соғүрлым өз іс-әрекеттерінде болатын баға өсімін
ескеріп, оны еңбек келісім-шарттарында арнайы пунклтермен алдын алуға
тырысады. Әрі қарай, кейнсиандықтардың сүйенген инфляцияның ынталардыру
әсері әлсірей бастайды. Енді, өндірістің белсенді жұмыс жасауы үшін, үкімет
қосымша инфляциялық өсім жасауга мәжбүр болады, бұл өз кезегінде бюджеттен
онсыз да тапшы қаржы көзінің жетіспеуіне әкеледі. Фридман, сұранысты
ынталандыру саясатының мағынасыздығын көріп, толық жұмысбастылыкқа жетудің
рационалды емес екенін айтты. Монетаристердің айғақтары арасында, бұл
шаралардың әсерінің ұзақ болуы, және мемлеекттік араласудың күтпеген
жағдайларға душар етуі мүмкін дегенді айтып Кейнсиандык, саясаты
болмайтындығын түсіндіруге тырысты. Кейіннен монетаристер мемлекеттік
операциялар негізінде акшалай матеиралдық ресурстардың сол санаға ағымы,
шаруашылыққа мемлекет инвестициясының өсуі, онда жеке сектор инвестициясын
ығыстырып шығарады. Шаруашылық бір жағынан ұтса екінші жағынан ұтылады.
Бірақта жұмыссыздықтың табиғи нормасы теориясының онды сипаттарына
қарамастан олар миллиондар жұмыссыздар тағдырына жауапкершілікті
капитализмге жүктемей бос жұмыс орындарының себебін, еңбек процесіне
қатысқысы келмейтін адамдардың еркін таңдауымен байланыстырады.
Жұмысбастылықты реттеуде монитаристік әдістер жеткілікті түрде ақылқа қонды
бірақта тиісті тиімділікті көрсете алмайды. Монитаристерге жұмысшыларға
жұмыстан бас тартып жұмыссыздық жәрдем ақысын алуын кінәләйді. Осыдан олар
адамдарға жұмыс істеу үшін жәрдем ақыны бермеу керек теп ойлайды.
Монитаристер, экономикалық өсімді ынталандыру арқылы сұранысты арттыру
жолын қабылдамауды ұсынады. Біракта сұранысты ілектеу ауыл немесе халық
шаруашылығына орасан зор зиян әкелуі мүмкін.
Нарыктық экономика шарттарында, жұмысбасты халықты әлеуметті қорғаудың
тиімді құралы жұмыссыздықтан сактандыру болып табылады, іс жүзіндегі
зандарға сәйкес, мемлекет өз азаматтарына кепілдеме береді:
* жұмыс түрін таңдау еркіндігі, соның ішінде әртүрлі еңбек
тәртібінде жұмыс жасауда;
* еңбекті қорғау, негізсіз еңбектең құылу немесе негізсіз жұмысқа
алмаудан құқықтық қорғау;
• жұмыспен камтамасыз ету органдарының көмегімен, сәйкес
жұмысты таңдауда ақысыз кызмет көрсету;
Жұмыссыздық мәртебесіне ие болған азаматтарға мемлекет мынандай
кепілдеме береді:
* жұмыспен қамтамасыз ету органдарының нұсқауы бойынша
кәсіби бағыт, кәсіби даярлық, қайта даярлық және мамандық
дәрежесін көтеруге ақысыз көмек беру;
* жұмыссыздык жәрдемі секілді әлеуметтік қолдау және басқалай
материалдық көмек және басқалай әлеуметтік төлемдерді
қамтамасыз ету;
* азаматгардың жас және баска ерекшеліктеріне байланысты
ұйымдастырылған жалақы төленетін қоғамдық жұмыстар үшін
жедел еңбек келісім шарттарына отыру мүмкіндігі.
Еңбек рыногінде және жұмыс орнын іздеуде қосымша қиыншылықтармен
кездескен, және ерекеше әлеуметтік қорғаута мұқтаж азаматтарға (мектеп
бітіруші және басқа оку орындарын бітіруші жастар, үй шаруасындағы әйелдер,
зейнетке шығар тұлғалар, бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан
кісілер, зейнеткерлер және басқалар), мемлекет қосымша кепілдемелер
қамтамасыз етеді, әсіресе жұмысбастылықты қолдау үшін мақсатты
бағдарламалар ойластырып іс жүзіне асыру арқылы мамандандырылған қосымша
жұмыс орындарын ашу, кәсіби бағыт тандауда қызметтер ұсыну, арнайы
бағдарламаларды оқытуды ұйымдастыру аркылы көмек беру.
Мемлекеттің жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік қолдаудың маңызды кұрамдас
бөлігі болуға, жұмыспен қамтамасыз ету органдарын жүзеге асыратын жәрдем
ақы болып табылады.
Жұмыссыз қалған кісілерді қолдаудың әлеуметтік перспективті жолы,
жүйелі түрде халықты кәсіби білікгіқылу, яғни жұмысбастылык саясатының
белсенді құрамдас бөлігі болып табылады. Еңбек рыногіндегі жағдайларды
ескере отырып кең ауқымда кәсіби даярлық шаралар ұйымдастыру, жұмысшылардың
сапасын жақсартып, жұмыс істемемейтін халық арасында мамандық дәрежесін,
жаңа мамандыққа үйрету арқылы бәсекелестікті дамыту. Өндіріс дамыған
елдерде жұмыссыздық жәрдем ақысының шарттарын зерттеу мынандай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді, яши нарыктық экономика елдердің 80 пайызынан көбі
жұмыссыздарға қаржылай көмек, жұмыссыздықтан сақтандыру жүйелері арқылы
жүзеге асырылады. Бұл МОТ №67 кұжатында айтылғандай сақтандырылған
жұмыссыздык жалақысынан айырылган жағдайда жұмыссыздық жәрдем ақысы төленуі
керек, яғни қандай да болсын кәсіп бойынша жүйелі түрде жұмыс істеп
үйренген немесе уақытша жұмыссыз қалған жағдайда.
Ереже бойынша, әртүрлі мемлекеттердің ұлттық заңдылықтары жұмыссыздық
жәрдем ақысын алуға құқық беретін келесі шарттарды қарастырады:
жұмыссыздыкдың мәжбүрлік сипаты, аталған тұлғаның еңбекпен айналысу
қабілеттілігі, ұсынылған жұмыс орнымен келісуге дайындығы, белсенді жұмыс
іздеу. Бұрынғы сактандыру жүйелі тек жалдамалы еңбек тұлғаларының қамтыса
қазіргі уақытта ауқымды халық категорияларын қамтуға бағыт ұстана бастады,
тек жалдамалы еңбекпен айнылсатындар емес, сонымен қатар жеке тұлғалық
еңбек жұмыстармен де айналысатындарды қамтиды.
Дамыған мемлекеттердің көбінде, жұмыссыздық сактандыру
корлары негізінен кәсіпорын салымдарынан (еңбек төлем корынан)
және жұмысшы жалақысанан кұралады. Соңғы уақытқа дейін
Германияда екі қайнардан 3,15%, Канадада 3,29% кәсіпорындардың айлық төлем
қорынан 2,35% жұмысшылар жалақысынан, Францияда айлық кордан кәсіпорындар
4,2% жұмысшылар 2,31%, Швеция және Италияда жұмысбастылық қоры кәсіпорын
есебінен құрылып, 2,18% және 1,6% шамасында болды. Жұмыссыздықган қорғау
қорларының қалыптасуында белсенді қатысып отырған ел Жапония мемлекет
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығыстарының 25-33% жабады. Басқа елдерде
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығысын жабуда мемлекет келесі орындарда: Швеция
40 %, Франция 35%, АКДІ -18%, Ұлыбритания - 13%19.
Ал Қазақстанда жұмыссыздарға әлеуметтік қолдау көмек көрсетілуде ?
2002 жыл үшін жұмыссыздық жәрдем ақысының орта шамасы 3651 тенге, немесе
2002 жылда жалақының орта көрсеткішінің - 28,4% құрады. Жұмыспен қамтамасыз
ету органдарында, 2003 жылдың қантар айының аяғына таман тіркелген
жұмыссыздар саны 127,9 мың адамды құрады. Соның ішіне ауыл тұрғындары 90,2
мың (36,4%). 361,1 мың адамға жұмыссыздық жәрдем ақысы бекітілген.
Сегіз жыл бұрын қабылданған халыкты жұмыспен қамтамасыз ету тұралы 15
желтоқсан 1991 жыл №413 XII заңға (Қазақ ССР) (Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығымен, 1995 жыл 5 қазан заңының күші бар, өзгерістер
еңгізілді (№2488), №2488 1995 жылдың 30 қазан заңының күші бар №2088 --
XII, 1993 жыл 8 сәуірдің ҚР заңының күші, №259 -1 1998 жылы 1 шілде ҚР заңы
бойынша) жұмыссыздарға көмек жүйесін ұйысдастырды, әлеметтік
кепілдемелермен жәрдем акы ұсынылды. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы
№341-1 жұмысбастылық туралы (ҚР №361-1, 5.04.99 заңы бойынша өзгерістермен)
30 желтоқсан 2003 жыл заңы бойынша жұмыспен қамтамасыз ету саласында
қоғамды қатынастарды реттеуге шақырады, сонымен қатар жұмыссыздарды
әлеуметтік корғауда бар, ескі заң өзгеріс еңгізілуі жұмыссыздарға
әлеуметтік одан әрі қиындатып жіберді. Ескі заң 20 рет түзетулермен
өзгерістерге ұшыратылды. Бұл заңдың әлеуметтік саяси-экономикалық
жағдайларды ескермей жасалғандығы түсінікті.
Жаңа заң бойынша қалалык жұмыспен қамтамасыз ету орталықтары жабылып,
олар мемлекетті қазыналық коммуналды кәсіпорындары деп атала басталды
(МҚКК), ал ең бастысы жұмыссыздық жәрдем акысы деген ұғым жойылып кетті.
Жұмыссыздар материалдық көмек алады, онын әлі деңгейі анықталмаған: басында
оны 3,5 есепті көрсеткіш деп анықтаған, артынан 1,5 есепті көрсеткіш деп,
ал енді мемлекет жергілікті бюджетте ақша жоқтығын сылтауратып 1 есепті
көрсеткішке түсірді.
Ескі заң бойынша егер жұмысшы штаттан қысқарылған немес кәсіпорынның
тоқтатылуынан босалған болса, онда ол жарты жыл ай сайын бұрынғы айлығының
50% алып отырды. Басқа себептерге байланысты жұмыстан куылған және еңбекпен
қамсыздандыру қызметіне тіркелгендер, 3 есепті көрсеткіш алып, оның көлемі
инфляциялық процестерге де байланысты өсіп отыратын. Қазіргі мұндай
материалды көмекті отбасы мүшелеріне жан басына шаққанда 2 есепті
көрсеткіштен аспайтын (табыс мөлшері) жұмыссыздар отбасының құкығы бар.
Үкімет ескі жәрдем ақыны 3 аймен әлі есептескен жоқ (тек Алматы қаласының
жұмыссыздарына үкімет 30 млн. тенге қарыз). Сондықтан жұмыссыздардың
материалдық көмекгі ерте мерзімде алады деу, деңгейі аныкталмай
жұмыссыдықтарға қашан берілетіні белгісіз.
Егер жұмысбастылық туралы ескі заңда жұмыссызға кәсіби даярлық кезеңде
стипендия берілсе, қазір олда алынған. Кейбіп енбек биржаларында
жұмыссыздарға жұмыс іздеу былай жасалады: белгілі журнал бойынша, яғни онда
калаған жұмыс беруші өзіндегі жұмыс орындарына тіркеп жұмыссыздар
кәсіпорындағы бос орындарын ақпаратын әр құн қарастырады.
Штаттың қысқаруымен қалған жұмыссыздар, еңбек құқығының басқа нормалары
бойынша кеткендерден тәуір. Қысқартумен кеткен тұлға, бұрынғы жұмыс орнынан
екі орта айлық жалақы мөлшерінде жалақы алады. Егер тұлға босағаннан кейін
жұмысбастылық орталығына тіркелсе, онда бұл тұлға үшінші айдада жұмыс
таппаса, онда тағы бір орта айлық жалақы көлемін алуга мүмкіндігі бар. Үш
ай біткенсоң еңбек биржасындағы түлға ресми түрдегі жұмыссыздық деп табылып
жәрдем ақыға құкығы бар. Еңбекпен камсыздандыру орталығы тұрғын үйлік
жәрдем ақы бекітілгенде, коммуналды қызметтің белгілі бір бөлігін өтеуге
көрсету үшін анықтама қағазын береді.
Шымкент қаласында 67 өнеркәсіптік кәсіпорындар оптималды шығындармен
айналысады. 2004 жылы тұрақты және өндіріс көлемін 198 кәсіпорынға
көбейтіп, мерзім бойынша және тұрасты емес 188 кәсіпорын жұмыс істейді.
Толығымен 9 кәсіпорын тоқтап тұрса, өнеркәсіптік кәсіпорын банкроттықта
болып қайта құрылу стадиясында екі кәсіпорын басқа кала экономикасын
дағдарыстан шығу үшін тоқтап тұрған кәсіпорынды жүргізуді қамтамасыз ету,
қайта құру және жаңа оптималды шығындар үшін қайта кәсіптендіру
инвестициялар тарту қажет болды. Өнеркәсіптік саясаттың басты мақсаты қала
экономикасына әсер ететін кәсіпорында іске қосу болып табылады.
Индивидуалдық кәсіпкерлік дамып, шағын және орта бизнес дамыды. Жалпы
тіркелген шағын брізнес субъектілерінің саны — 6616, соның ішінде 4495-і
жеке тұлғалар. Индивидуалды кәсіпкерлік қызметімен айналысушы субъектілер
саны патенттер мен куәліктер бойынша 18966 бірлікке жетті. Бағдарламада
этапты түрде шағын және орта бизнестің ролін жақстарту идеялары ескертіліп,
жұмыскерліктің кәсіпкерлік инициативаға белсенді қатысуы жұмыссыздарды
қысқартуға әкелді. Алдағы уақытта жоспарланады:
әрдайым жұмыссыздармен өз жеке ісін ұйымдастырғысы келетін тұлғалар мен
жеке кызметін жүзеге асырғысы келетін тұлғалар мен кеңес өткізу;
азаматтардың кәсіпкерлік пен өзін - өзі жұмыспен қамту
қабілеттілігін анықтау үшін тесттер жүргізу;
* өз бетінше жалпы ақпарат құраладры аркылы жұмысқа
орналасқан кәсіпкер мен тұтыну жұмысшылар тәжірибесін
жариялау;
* несие ұсыну арқылы шағын және орта бизнес теориясында
қосымша жаңа жұмыс орнын 2005 жылы 2004 орынға кенейту
жоспарлануда;
Батыста негізгі макроэкономикалық дамудың жалпы бағыты жұмыспен қамтамасыз
етуді қолдау көрсететін, бірақ еңбек нарығында өз әсерін көрсетіп отыр:
банкротты кәсіпорындарда жұмыссыздарды босатуда сонымен қатар толық емес
жұмыспен қамтылған кәсіпорындар, экономикалык құрылыстардың қайта
құрылуы; инвестициялық мүмкіндіктер, яғни олардан экономикалық тиімділік
және жаңа жұмыс орындарын кұрумен сақтау тәуеклділігі;
- миграциондық процестердің жалғасуы әсіресе, түрғындардың-
қаладан және республикадан тыс жерлерге көшіп кетуі.
Осы процестердің экономикалық белсенді тұрғындар санына әсері жанама түрде,
сондықтан есеп бойынша экономика саласында жұмыспен қамтамасыз ету саны
қала экономикасының құрылысының өзгерістерін есепке ала отырып төмендейді.
Қалыптасқан экономикалық жағдайларды ескере отырып кез келген уақытта жалпы
қоғамға бірдей міндет қалыптастырады косіпорындарды максималды түрде сақтап
қалу және олармен өте қызмет ету, яғни шаруашылық жүргізуші субъект ретінде
(салық төлеушілер мен жұмыс берушілер), сонымен қатар олардың активтерімен,
яғни өндіріспен жұмыс орнын құруға жұмсалатын шаралар.
2004ж. еңбек нарығында қалалық жұмыспен
қамту байланыстарының жобасы бойынша төмендегі кесте түрінде болуы тиіс:
Кесте 1.
№ Болжамдық берілгендер Болжам Нақтылы Жоспар
2003 жыл 2003 жыл 2004 жыл
1 Жұмыссыздықгың орта ж-қ 2,52 2,1 3,0
көрстеткіші
2 Жұмыспен қамту қызметіне 6000 5377 6000
тіркелген адамдар саны
3 Жұмыссыз адамдардың саны 5960 5326 5960
4 Экономикада жұмыспен камт-р саны142,5 134,7 144
5 Жұмыспен қамсыздандыру (адамдар 2500 900 2503 925 2500 900
саны) оның ішінде квота бойынша
6 Кәсіби оку және кәсіби дайындық 90 220 120
өткендер
7 қоғамдық жүмысқа кдъысқандар 1225 1519 1450
8 Жұмыссыздарға материалды көмек 1500 2587 1500
көрсету (адам саны)
9 Жүмыссыздарды жерлеуге кететін 17 17 17
материалды көмек
2004 жылғы жұмыспен қамту сферасының негізгі бағыттары
тұрғындарды жұмыспен қамту және әлеуметтік сферасының
мақсаты, міндеті және принциптері оның жүзеге асырылуының негізгі
бағытыны аныктайды:
қала халқының өмір сүру деңгейінің әлеуметтік қорғау жүйесін
жақсарту;
* экономикалық жеке сектордағы тиімді жұмыспен қамту үшін
қажетті қолайлы жағдай жасау;
* еңбекке қабілетсіз адамдардың және тұрғындардың нашар тобы
үшін өмір сүру деңгейінің ары қарай құлдырауын токтату;
мемлекеттік секторда экономикалық даму міндетімен оны қайта
құру кұрылыстарын ескере отырып, жұмыссыздарды қамтуды
қамтамасыз ету;
* Қазақстан Республикасы еңбек қатынасы аясында және
тұрғындарды әлеуметтік аясында заңдылықтың орындалуына
байланысты бакылау жүргізу;
әлеуметтік сферада тиімді құкықтық катынастарды жоғарылату, адамдардың
құқықтық қатынастарды жоғарылату, адамдардың кұқықтары мен заңды
қызығушылықтарын практика жүзінде жүзеге асыру, әлеуметтік қамтамасыз
етуде нормативті реттеулердің механизмін нактыландыру;
өмір сүру деңгейінің ең төменгі минимумы есебінің актуалдығы бойынша
бағыттарды өндеу, көмек көрсетілетін тұлғаларға бағдарламаны
нақтыландыру;
- жергілікті өзін өзі реттеуоргандары мен әрекеттерді
координациялау, ұйым басшылары мен кәсіпорындардың және
басқа да төменгі өмір сүру деңгейін қамтамасыз етудегі шарттар
және каланың әлеуметтік экономикалық даму процестерінің
әлеуміеттік ролін ұйымдастыру сферасында, экономикалық
тиімді шараларды дамыту және енгізу, әлеуметтік қызмет
көрсету банкін құру;
жұмыссыздар азаматтық тиімді кәсіби білімді арттыру, жұмыстан босатқан
жұмыссыздарды оқыту және қайта даярлауды ұйымдастыру және өткізу;
* жұмыссыздарды әлеуметтік әлеуметгік қорғауды қамтамасыз
ететін мемлекеттік кепілдеме немесе нормативтер жүйесін
дамыту;
* еңбек нарығындағы басты қатысушыларын әлеуметтік
серіктестігін жақсатру (мемлекет, жұмыс беруші азамат), еңбек
ақы төлеу туралы мәселе еңбек режимін және жағдайы туралы
мәселелерді шешу;
Қазақстан халқына "тәуелсіз тиімді және қауіпсіз коғамға" мемлекет
басшысының үндеуінде " ... біздің басты инвестициямыз —бұл, адам
инвестициясы" деп атап көрсетілген.
Кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы
төмендегідей жағдайларға негізделген: микронесие жүйесін енгізу;
- шағын және орта бизнесті дамыту;
еңбек сиымдысы көп салаларға белсенді шет елдік инвестиция мен ұлттық
капиталды тартуды дамыту;
жұмыспен қамту кезінде келісім — шарт және контрактілер мәселелеріне
катаң көзқарас;
- қоғамдық жұмыссыздықтарды дамыту ең алдымен жол салу және орман
отырғызу;
- жеке кәсіпкерліктің даму жолында кездесетін қажеті жоқ
әкімшілік барьерлердің барлығын алып тастау;
қызмет көрсету сферасын белсенді дамыту, әсіресе, туризмді. Бағдарламада
"жұмыспен қамту туралы заңның жүзеге асуына жауапты
органдардың болашақтағы іс - әрекеттері әсіресе, тұрғындарды
ақпаратпен қамту, жұмыспен қамтуға көмек көрсету және азаматтарға
реабилитация жасау, әсіресе әлеуметтік қолдауды қажет ететіндерге (квота
бойынша) кәсіби қамтамасыз ету мен жұмыссыздарды кайта даярлау әсіресе
кәсіпкерлік бастаманы дамыту мақсатымен құрылатын кәсіпкерлердің негізін
үйрету, жұмысшы және үйрету органдарына "жәрмеңке" өткізу. Осы берілген
бағдарламаларды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I тарау.
1.1.
1.2.
1.3.
II тарау.
2.1.
2.2.
2.3.
III тарау.
3.1.
3.2.
Кіріспе
Жұмыссыздық және оның әлеуметтік- 5 экономикалық салдары
Жұмыссыздық туралы түсінік. 5
Жұмыссыздыкгың экономикага әсері
Жұмыссыздыктың түрлері 9
Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын 20
көрсеткіштер және оның есептеу әдістері
Жұмыссыздықгы талдау (Шымкент 21
қаласының материалдары негізінде)
Қаланың жалпы әлеуметтік экономикалық 21
жағдайы
Жұмыссыздықгы талдау және оның негізгі 27
себептерін аныктау
Жұмыссыз адамның әлеуметтік суреті 31
Жұмыссыздықгы қысқарту жолдары 35
Жұмыссыздықты кысқартудағы мемлекет 35
тарапынан колданылатын шаралар
Жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау 47
мәселелері
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер 60
Кіріспе
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 10 жыл болып қалды.
Алайда Қазақстанның бірінші күндерінде алдынан шыккан мәселелер әлі де
толық жетілген жоқ. Сондай мәселелердің бірі жұмыссыздық болып табылады.
Осыған орай бұл жұмыссыздық туралы тақырыпты зерттеу өте қажет болып
табылады.
Бұл бітіру жұмыстың мақсаты еңбек нарығын, оның
коньюнктурасын талдау және жұмыссыздықгың әлеуметтік экономикалық
қоғамның жағдайына тигізетін әсерін зерттеу.
Осыған орай бұл жұмыстың алдында келесідей мәселелер қойылады:
* Шымкент қаласының әлеуметтік-экономикалық жағдайын
талдау.
* Жұмыссыздықгың сандық және сапалық құрамын талдау.
* Жұмыссыздыкден күресудегі мемлекеттік шаралардың
тиімділігін бағалау.
* Жұмыссыздық деңгейінің қозғалу тенденциясына болжам
жасау.
* Жұмыссыздықпен күресу саясатында ұсынысты өндеу және
енгізу.
Бұл жұмыстың құрылымы 3 тараудан, 8 тақырыпшадан және қорытындыдан турады.
Осы жұмыстың бірінші тарауында жұмыссыздыктың әлеуметтік-экономикалық
салдары қарастырылады.
Ал екінші тарауында Шымкент қаласының материалдары негізінде
жұмыссыздықталданады.
Сонымен бірге үшінші тарауда жұмыссыздықты қысқарту жолдары
қарастырылады.
Осы бітіру жұмысының қорытындысында жалпы зерттелген тақырып бойынша
нәтижелер шығарылады.
Сонымен қатар бұл бітіру жұмыстың карастырылуында келесідей әдебиеттер
қолданылған: арнайы кітаптар, журналдар мен газеттер, азаматтық кодекс пен
басқа да құқыкдық актілер және Шымкент қаласының жұмыспен қамтамасыз ету
басқармасына есеп беру материалдары арқылы зерттелген.
I тарау. Жұмыссыздық және оның әлеуметтік
экономикалық салдары
1.1. Жұмыссыздық туралы түсінік. Жұмыссыздықтың
экономикаға әсері
Экономикалық балансталған (тепе тендік) экономикалық
өсуі бұл шаруашылық жүйесінің барлық элементтерінің,
өндіріске қатысушылардың барлығының тұрмысының үдемелі өсуін қамтамасыз ете
отырып, келісімді түрде жұмыс жасайтын дамудың идеалды варианты (нұсқасы).
Макроэкономикалық үйлесімсіздік кәсіпкерлік қызметтің тәуекелділігін
күшейтіп, экономикалық тұрақсыздық жағдайын туғызады. Экономикалық
тұрақсыздықгың өсуін өндірістің құлдырауын терендетеді, осының нәтижесінде
жұмыссыздық өседі. Жұмыссыздыктың өсуі жұмыссыздар мен жұмысбастылардың
өмір деңгейінің нашарлауымен байланысты, өйткені, жұмыс күшінің ұсынысының
артықшылығы еңбек бағасының төмендеуіне әкеледі. Әлеуметтік жаюқалдардың
туу қауіп қатері көбееді, бұл іскерлік белсенділіктің төмендеуіне әкеледі.
Бұндай кезенде капиталдағы бос құралдар неғүрлым тұракты экономикалық
дамумен сипатталатын аудандарға ауысады. Осылай жұмыссыздық капиталдың
кемуіне әкеледі, ал бұл экономикалык конъюнктураның төмендеуіне және
балансталған өсудің шегін ығыстырады.
Халықың өмір сүру деңгейінің төмендеуі тұтынушы сұранысының азаюына
жинактау денгейінің төмендеуіне, өвдірістің қыскаруына әкеледі. Жұмыссыздык
өндірістің құлдырауы нәтижесінде пайда болып және осы құлдырауды терендете
түседі. Тұрақсыздықтың өсуін төмендегі схема түрінде көрсетуге болады.
Өндірістің күлдырауы —
Персонал көлемінің кысқаруынан немесе кәсіпорын 19,0
жүмысының токтатылуына байланысты жұмыстан
босағандар
Өз еркімен жқмыстан кеткендер 50,0
Еңбек тәртібін бұзғаны үшін жұмыстан 1,0
кысқарғандар
Ұзақ үзілістен соң қайтадан жұмыска 19,0
тұруга тырысушылар
Алғаш рет жұмыс іздеушшер 11,0
Таблицадан байқағандай, жұмыстан босағандардың жартысы өз еркімен
кеткендер. Бірак, бәріне белгілі болғандай, кетекендердің көбісі өз еркімен
емес, ол, әкімшіліктің нұсқауымен болады.
Егер, нарық жүйесіне дейінге кезеңде, кәсіпорын жұмысының токтатылуы
немесе кадрлар бөлімімінің қысқаруына байланысты жұмыстан кету сирек
кездесетін болса, ол казір мейлінше өсті. Бұл нарык шарттарына байланысты ,
мысалы, Қазақстанда күн сайын бірнеше кәсіпоръш немесе фирма ашылып,
жабылуда. Әсіресе, қалалық өндіріс кәсіпорындарында немесе қауытта көп жыл
бойы жұмыс істеген адам, иелік статусы немесе өндірістің банкроттығына
байланысты жүмысын жоғалтуы қайғылы. Еңбекпен әлеуметтік қамсыздадыру
органдарының мәліметтеріне сүйенсек, 2000 жылдың 1 ақпаны жағдайында,
әртүрлі экономикалық себептерге байланысты 538 кәсіпорын толық түрде
токтатылып, 885 жекелей кәсіпорындар жүмысы токталынып, 311 кәсіпорын толық
емес жұмыс режимне көшті. Мәжбүрлі түрде демалықа шығушылар 132,2 мың адам
болып, оның 105,4 мың адамының демалыс ақысыз немесе мәжбүрлі түрде
демалушылардың 79,7%. 2000 жылы қаңтар айының соңына қарай, экономикалық
активті жалық арасында жасырын жүмыссыздық - 3,3% болды.
Институционадды жұмыссыздық еңбек рыногының ұйымдастырылуы мейлінше
аз тиімді болған жағдайда пайда болды. Мәселен, бос жұмыс орны туралы
акпарат толық емес деліе. Ақпарат жүйесінің жұмысының реттелуі болса, ода
жұмыссыздық деңгейі төмен болар еді. Дәл осындай әсермен тым көтереліп
берілетін жұмыссыздық жәрдемаақысымен табысқа тым аз салық та жұмыс
жасайды. Өйткені, тезірек жұмыс іздеу ынтасын өшіреді.
Циклдік жұмыссыздқыты, өндіріс дағдарысы, яғни, жалпы немесе
жиынтыкталған шығыстардың жетіспеушілігімен анықталатын экономикалык цикл
кезінде, өндіріс тоқырауыда пайда болатын құбылыстар тудырады. Егер, тауар
және кызметтерге жиынтықталған сұраныс азайған уақытта жұмысбастылық
азайып, жұмыссыздық өседі, Осы себепке байланысты, циклдік жұмыссыздықгы
кейде сұраныс деффицитімен байланысты құбылыс ретінде қарастырады. Көтерілу
және дамуға көшкен сайын жұмыссыздыр мөлшері азайяды.
Ерікті жұмыссыздық - әр қоғамда, өзінің психикалық формациясына
байланысты немесе басқа себептерге айланысты жұмыс істегісі келмейтін
адамдар тобы болады.
Жұмысын жоғалту, жұмыс іздеу және жұмыссыздықгың табиғи
деңгейі. Жұмысшы күшін Ь—деп белгілейік, Е жұмысбастылар саны, ал - И -
жұмыссыздар саны. Әрбір еңбекке жарамды адам не жұмысбасты, не жұмыссыз
болатындакган:
Ь=Е+И
Осылай жиынтық жұмысшы күші жұмысбастылар саны мен жұмыссыздар санының
қосындысынан түрады. Жұмыссыздар
деңгейіге тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларды қарастыру үшін жиынтық
жұмысшы күші өзгеріссіз деп аламыз. Индивидтін жұмысбастыдан жұмыссызға
және керісінше айналуы төменде көрсетілген:
жұмысшылардың жүмыстан босау деңгейінің көрсеткіші яғни, әр ай сайын
жүмыстан босайтын жұмысбастылардың үлесі;
жұмыска орналасу деңгейінің көрсеткіші, яғни, әр ай сайын жұмыскд
орналасатын жұмыссыздардың үлесі. Осы 2 көрсеткіш түрақгы деп алсақ, онда
оның жүмыссыздық деңгейін анықтайтынына көз жеткіземіз. Егер жұмыссыздық
деңгейі өзгермейтін болса, яғни, еңбек нарығы тұрақты болған жағдайда
болса, онда жұмысқа орналасқандар саны мен жұмыстан босағандар саны тең
болуы керек:
Жұмыссыздықгың тұрақгы деңгейін табу үшін берілген
тендікті түрлендіреміз. Е=Ь-ІІ; яғни, жұмысбасты саны жалпы
жұмысшы күшінен жұмыссыздар санын алғанға тең болады.
Жұмыстан босатылу деңгейі қаншалықгы жоғары болса, жұмыссыздық
соншалықты жоғары болады. Жұмысқа орналасу деңгейі қаншалыкгы жоғары болса,
жұмыссыздық соншалықты төмен болады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің келтірілген моделінен маңызды
қорытынды шығады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге бағытталған
кез келген экономикалық саясат, не жұмыстан босатылу деңгейін азайтуға, не
жұмысқа орналасу деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік жасау керек.
1.2. Жұмыссыздық деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер және
оның есептеу әдістері
Экономикалық жағдайды қолда бар ресурстарды қаншалыкды тиімді
қолданылуына байланысты сипатталады.. Экономиканың негізгі ресурсы жұмысшы
күші болғандықтан жұмысбастылықты сактау бұл экономикалық саясаттың басты
мақсаты болып табылады. Жұмысыздық деңгейі жұмыс істегісі келетіндердің
жалпы санындағы жұмысы жоқтардың үлесін (% түрінде) көрсететін
статистикалық көреткіш. Статистика органдары жұмыссыздық деңгейін және
экономистер мен экономикалық саясаттың авторына еңбек нарығының жағдайын
бағалауға мүмкіндік беретін бсқа да көрсеткіштерді мерімді түрде есептеп
отырады.
Жұмысшы күші бұл жұмысбастылар мен жұмыссыздардың жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі жұмысшы күшінің жалпы санындағы жұмыссыздық үлесі
ретінде анықталады.
Жұмыссыздық күші = жұмысбастылар саны + жұмыссыздар саны
Жұмыссыздық деңгейі=жұмыссыздар саны жұмысшы күшінің жалпы саны* 100
%
Басқа статистикалық көрсеткіш ересек халықтың жалпы санындағы, %
түрінде берілген, жұмысшы күшінің үлесі,
Ересек халыктың жалпы санындағы жұмысшы күшінің жалпы үлесі=жұмысшы
күшінің жалпы саныересек халық саны х 100%
Бұл статистикалық көрсеткіштер бүтіндей халық үшін де, сондай-ақ оның
жеке топтары: ер адам мен әйел, жасөспірімдер мен ересек адамдар үшін де
есептелінеді.
Жұмыссыздықтың көрсеткіштері. Енді жұмыссыздықты, сонымен қатар
жұмыссыздықгы қысқартуға бағытталған мемлекеттік саясаттың шараларын
бақылауға көмектесетін, жұмыссыздықгы сипаттайтын косымша мәліметтерді
қарастырамыз.
Жұмыссыздықгың ұзактылығы.
Егер адамды жұмысынан айрылды деп есептесек, онда оның ұзақ уақыт бойы
жұмыссыз қалу ықтималдығы қаншалықты?
Бұл сүраққа жауап өте маңызды, себебі ол жұмыссыздыкгың себебін және
мемлекеттік саясаттың неғұрлым сәйкес келетін шараларын көрсетеді. Бір
жағынан егер жұмыссыздық қысқа мерзімді сипатқа ие болса, оны уақытша деп
есептегу болады. Адамдарға өздерінің біліктілігі менқалауына сәйкес келетін
жаңа жұмыс табы үшін қандай да бір уакыт керек. Екінші жағынан ұзақ
мерзімді сипатқа ие жұмыссыздық - ол сәйкес жұмысты іздестіру процесі
көптеген айларға созыла коймайтындыктан, бүл негізінде басқа қүбылыс. Ұзақ
мерзімді жұмыссыздық негізінен күту жұмыссыздығы болып табылады, осылай
жұмыссыздық туралы мәлеметтер біздің жұмыссыздыктың себептері туралы
түсінігімізге әсер ете алады.
Жоғарыда койылған сұраққа жауап беру онай емес. Көрсетілгендер
көптеген адамдар үшін жұмыс табу соылмайтынын көрсете алады, бірақ сонымен
қатар жұмыссыздықгың жиынтылық ұзықтылығын. ұзақ уакыт бойы жұмыссыз жүрген
адам құрайды. Бұны түсіну үшін келесі мысалды қарастырамыз. Берілген жылдың
қандай дабір бөлігінде!4 адам жұмыссыз деп есептелік. Осылардың ішінде 12
адам 1 айдың ішінде жұмыс табады, ал екеуі бір жыл бойы жұмыс істемейді.
Сонда, жалақы алғанда бұл адамдар 36 ай бойы жұмыс істемейді. Берілген
мысалда жұмыссыздардың көп бөлігі кысқа мерзім бойы жұмыссыз болады. 14
адамнан 12 адам үшін яғни, жалпы жұмыссыздардың 86 %-ті үшін жұмыссыздық 1
айдан аспайды. Сонымен қатар жұмыссыздықтың жиынтық ұзақтылығы ұзақ уақыт
бойы жұмыс істемеген жұмыссыздардың үлесіне келеді. Яғни, 36 айдың 24 айы
немесе 67%-ті бір жыл бойы жұмыс істеген екі адамның үлесіне келеді.
Қарастыру тақырыбына не жататынынан байланысты, яғни, жұмыссыздықгың жеке
немесе жалпы үзақтығына байланысты жұмссыздық не қысқа не ұзақ мерзімді
болуы мүмкін.
Жұмыссыздықгың ұзактылғы туралы мәліметтер мемлекеттік саясатты
жүргізу үшін үлкен мәнге ие болады. Егер жұмыссыздық деңгейін қысқарту
мәселесі қойылса, онда саясат ұзақ мерзімді жұмыссыздыққа қарсы бағытталған
болуы тиіс. Себебі, ұзақ мерзімді жұмыссыздықгың жалпы ұзақгылығның көп
бөлігін құрайды. Бірақ бұндай саясат барлық жұмыссыздардың аз бөлігін
құрайтын ұзақ уақыт бойы жұмыссыз жүрген адамдарға бағытталған болуы тиіс.
Жұмыссыз калған адамдардың көп бөлігі жұмысты тезірек табады.
Әр түрлі демографиялық топтар арасындағы жұмыссыздық деңгейінің
айырмашылығы.
Жұмыссыздық деңгейі халықгың әр түрлі топтары бойынша бөлінеді. Жас
жұмысшылар үшін жұмысыздықгың неғұрлым жоғары деңгейі тән. Бұны түсіндіру
үшін жұмыссыздыкдың кәдімгі деңгейінің моделін қарастырамыз. Бұл модель
бойынша ұмыссыздықтың жоғары деңгейінің екі себебі болады: жұмысқа
орналастыру деңгейінің төмен көрсеткіші және жұмыстан босатудың жоғары
деңгейі. Жеке индивидтің жұбысбастыдан жұмыссызға жіне жұмыссыздан
жұмысбастығы айналуы туралы мәліметтерді зерттейтін экономисттер,
жұмыссыздықтың жоғары деңгейі деңгейіне ие топтардың жұмысын жоғалту
ықтималдығы жоғары көрсеткішке ие болатынын тапты. Жұмысқа орналасу
көрсеткішіне катысты топтар арасындағы айырмашылык аз болды. Мысалы,
жұмысшының жұмыссызға айналу ықтималдығы орта жастағы адамға қарағандағы
жасөспірім үшін 4 есе жоғары, ал жұмыссызға жұмыс табу ықтималдығы оның
жасымен тығыз байланысты емес.
Осыған байланысты жасөсіпімдер арасндағы жұмыссыздықтың жоғары деңгейі
дұрыс келеді деп есептеуге болады. Жас жұмысшылар еңбек нарығына шыққанда
өздерінің мамандықты тандаудағы дұрыстығына сенімсіз болады. Сондықтан бұл
жастағы топтарға жұмыстан босаудың жоғары көрсеткіші және уакытша
жұмыссыздықгың жоғары деңгейі тән болады.
II тарау. Жұмыссыздық(Шымкент қаласының материалдары негізінде) пен
кедейшілікті талдау
2.1. Қаланың жалпы әлеуметтік экономикалық жағдайы
Шымкент қаласы 34261 га территорияны алып жатыр, соның ішінде 14630 га
ауылшаруашылық жерлері. Шымкент қаласы бойынша халық саны 419,3 мың адамды
кұрайды, соның ішінде қала халқы — 379,0 мың адам.
Экономикалық активті халық - 134,7 мың адам, еңбекке жарамды жастағы
жұмыс істемейтін халық - 55,2 мың адам, экономикалық активті емес халық
(көп балалы ана, үй шаруашылығы мен айналысатындар, оқитындар) - 101,7 мың
адам. Пенсионерлер саны 42,1 мың адам. Шағын кәсіпорындарда (соның ішінде
мемлекеттік мекемелерде, банктерде, сактандыру ұйымдарында) жұмыс
істейтіндерді қоса есептегенде жалдау бойынша жұмыс істеушілер саны 90,2
мың адамды құрайды, сонын ішінде ірі және орта кәсіпорындарда - 79,5 мың
адам, шағын мемлекеттік мекемелерде, банктерде, сақтандыру ұйымдарында -
3,7 мың адам, кәсіпкерлікпен айналысатын шағын кәсіпорындарда - 7,0 мың
адам. Ірі және орта кәсіпорыңдардағы облыстың мекемелері мен ұйымдарындағы
жұмысбастылардың жалпы санында Шымкент каласының үлес салмағы көп,
сәйкесінше 39,2 %. Жұмысшылардың орташа айлық жалақысы 11750 теңге құрайды.
Шымкент қаласы индустриалды мамандандыруға ие. Оңтүстік Қазақстан
облысының өндіріс көлемінде, қала бойынша шығарылған өндірістік өнім
көлемінің үлесі — 71,8% -ды құрайды.
Рынокта маңызды бағыттар бойынша жүргізілген реформаның негізгі
нәтижелері келесілер арқылы сипатталады:
Өнеркәсіп. Шымкент қаласы Республикадағы халық шаруашылығы бойынша
алдыңғы катардағы орынға ие, өнеркәсіпті - индустриалдық орталық. 2003
жылғы қаланың өнеркәсіптік саясаты позитивті нәтиже береді, тұрақтылық пен
экономикалық өсудің белгілері пайда болды, өнеркәсіптік өндірістің өсуі
байқалды,
Өнеркәсіп жұмыстарын талдау, жүргізілген шаралардың нәтижесінде,
өнеркәсіп секторының қорытындысы бойынша дағдарыстан және өндірістің
құлдырауынан шығып, қала бойынша 88 өнеркәсіптік кәсіпорындардың ішінде 29
кәсіпорынның өндіріс көлемін ұлғайтқанын көрсетеді. Соның ішінде:
"ШНОС" - 85,4%
ЖШС "Шымкент сүт" - 164,1%
АҚ "Шымкентмай" - 183,0%
АҚ "Шымкентцемент" - 3,3, %
АҚ "Шымкет мақга" - 104,4%
АҚ "Су ресурстары" ~ 87,5%
ААҚ "Шымкенттепло" - 2,0 есе.
2000 ж. 58403,9 млн теңге шығарылды, бұл 1999 жыл деңгейімен (48076,1
млн теңге) салыстырғанда 100,1% құрады.
Облыста мұнайды өндіру мен айырып шығарудан 1999 ж. 33534,6 млн
теңгеге өнеркәсіптік өнім өндірілді. Бұл 1997 жылдағы деңгейінің 155,6%-ін,
1998 жылдағы деңгейдің 118,2 %-ін, 2000 жылдағы деңгейдің 85,4 %-ын
құрайды. 2003 жылы көлемі 38059,5 млн теңгені кұрады.
Химия өнеркәсібінде өнеркәсіптік өнім 629,1 млн теңгеге өндірілді, бұл
2002 жылдағы деңгеймен салыстырғанда 44,8%-ға аз, 2003 жылдағы деңгеймен
салыстырғанда 73,7 %- ға төмен.
Қаржылық бюджетті саясат. 2004 жылдың 1 қантарына жалпы континент
бойынша салықтық төлеімдер мен алымдардын түскен түсім 21251,0 млн теңгені
құрады немесе жоспардың 118 % -ті, соның ішінде калалық бюджетке 3363,3 млн
теңге немесе жоспардың 102%-і.
Түсімнің жалпы көлеміндегі реттелетін табыстан түскен түсімнің үлес
салмағы 78,2%-ті құрады.
2003. жылмен салыстырғанда, қалалық бюджетке түскен түсім
1844 мың теңгеге өскен (2003ж-1518,8 мың теңге).
2004. жылға бюджеттің шығындары 3393,7 млн теңгені құрады,
соның ішінде жалақыға 1709,1 млн теңге бөлінді, бұдан басқа
меекмелердегі педагогикалық жұмысшыларға жалақыларына үстеме
және қосымша төлем ретінде 16,6 млн теңге төленді, балалардың
жәрдемақысын төлеуге 51,4 млн теңге бөлінді. Жалақы және
әлеуметтік төлем бойынша қарыз жоқ.
2.2. Жұмыссыздықты талдау және оның негізгі
себептерін анықтау
Шымкент Республикамыздың тығыз орналасқан қалаларының бірі және мұнда
әлеуметтік қорғау мәселелері кешенді шешімдерді талап етеді. Қаланың
тұрақты тұрғындарының саны -419, 3 мың адам. Еңбек ресурстары
- 292,4 мың адам, экономикалық белсенді халық 190,6
мың адым және жұмыссыздыкдың саны 56 мың адам.
Осы жылдын 12 ай аралығында 34 кәсіпорын мен ұйымдар 2 мыңнан аса
адамды қысқартып, экономика саласында жұмыспен қамтылғандар саны 1,5 %-ға
кеміді.
Әйелдер арасында тұрақгы жұмыссыздық байқалуда. Олардын
негізгі бөлігі өндірістің әлеуметтік салада, жеңіл және тамақ
өнеркәсіптерінде, кәсіпорындарда жұмыс істейді. 5% кысқартылғандар
қатарында және жұмыспен камту қызметіне тірелгендердің 52% - ын
әйелдер құрайды.
Кәсіпорындардың еңбек потенциалының өндіріс көлемінің құлдырау жақтары
сақталынып қалуы жасырын жұмысыздыктың барын түсіндіруде. Мәжбүрлеген
демалыста жүрген жұмыссыздар саны ай сайын 6000 адамға дейін жетіп отырады.
Бұдан баска есеппен реттеуге бой бермейтін формалары емес жұмыссыздық етек
алып отыр.
Ағымдағы жылы ҚР "Банкроттықтуралы" заңын жүзеге асыру барысында бес
кәсіпорындардың конкурстық өндірісі аяқталды, бұл "Ақ бидай" АҚ, "Южтеис"
Ак, "Шымкент Қаратал' Ақ, "Казтепломонтаж" АҚ, "Гидролизинг" АҚ.
Қазіргі уақытта конкурстық өндіріс стадиясында 23 кәсіпорын бар.
2003 жылы түрғындарды қызметпен қамту бағдарламасында 14000 азамат
еңбекрен қамтылуы тиіс еді, ал фактілі түрде 13253 адам немесе болжамдаумен
90% тіркелді.
Бір жылдан астам жұмыссыз жүрген тұлғалардың 477 адамы, ұзақ жылдар
жұмыс істемегендер 1237 адам және жалақы алғашқы рет жұмыс іздеген
азаматтар (573 адам) саны тіркелді.
Ұсынылған жұмысшы күші жоғары емес білім деңгейімен ұсынылады.
Бұрынғысынша жұмысшы күшіне деген сұраныс төлем деңгейінде қалып отыр. 2000
жылдың қаңтарында бос жұмыс орнымен вакантты кызмет саны 729 бірлік құрып,
бұл бір вакантты орын әрбір он үш тіркелген жұмыссыздарға сай келеді. 2003
жылғы ресми тіркелген саны 2,1% тіркелген саны (2003 жылы 2,9%), жасырын
жұмыссыздық 4,5% (2003 жылы 5%), яғни, жалпы экономикалық белсенді
тұрғындар осыншама пайыз құрайды. Жасырын жұмыссыздыкгың кемуі
кәсіпорындардың несие ақшаларының саясатының қатандығымен түсіндіріліп,
жұмысшылар санының кысқаруына әкеледі.
2003 жылы жұмыспен қамтылған азаматтар негізінен өндіру
құлдырауының жоюылуына, немесе шағын және орта бизнес
сфераларындағы жаңа жұмысшы орнын кұруға, сыртка инвестиция
тарту арқылы өз айналасын құралдарының модернизациялануына
және толықтыруына жұмысшы қорлар. Өнеркәсіпті кәсіпорын
қаржы жағдайын жақсартуға байланысты болады. Кәсіпорында
жұмыстан босату процесі еңбек нарығындагы жағдайды
қиындатады. Бұдан басқа Орталық Қазақстандық кәсіпорындарды
қайта ұймдастыру немесе жою туралы агенттілігінің өткізіп отырған
жұмысшыларды орналастыру жалпы қысқаруына алып келетін,
мұндағы жасырын жұмыссыздық негізгі жұмыссыздыққа айналады.
Бюджеттік ұйымдарды қаржыландыруды қысқарту.
Білім мекемелерінің тізбегінің оптимизация, денсаулық сақтау,
мәдениет және әр түрлі басқаруға алып келеді. Мұнда сонымен қатар
босатылған жұмыссыздық құрылымының бірлігін қысқартуға мүмкіндік туады.
Жұмысшы өсүіне сұраныс кәсіпорындар мен ұйымдардың босатылған кадр орнына
қосымша қажеттілігі туған жағдайда, жаңа жұмыс орындарына кедергі қажет
болған жағдайда барлық меншік органына қалыптасатын жаңа жұмыс орындары
қалыптаскан вакансияға тәуелді болады.
Статистикалық мәліметтерді зерттеу республиканың демографиялық
потенциалының төмендей бастағанын көрсетеді. Соңғы 2000-2001 жылдары және
2002 = 2003 жылдар ішінде туу коэффициенті 3400 адамға 19,1-ден 14,73-ке
бүтіндей төмендеді, ал ОҚО және Алматы қаласы сияқты региондарда халықтың
табиғи азаюы орын алып отыр. (2001-2003 жылдарға туылғандар санынан
өлгендер саны көп).
2003 жылга Қазақстанның тұрғындарының жалпы санының 31,7%-ін балалар
мен жасөспірімдер құрайды, 55,8%-н еңбекке жарамды жастағы халық, 12,5%-н
зейнет жасындағы халық құрайды. Еңбекке жарамды жасқа дейінгі тұлғалардың
санының еңбекке жарамды жастан кейінгі тұлғалардың санына 4 есе көп болуы
келешектегі жұмысшы күшінің үлесінің ұлғаюына деген сенімді нығайтады.
Бірақ регион бойынша еңбекке жарамды халықтың жастық құрылымын зерттеу
өндіргіш күштердің дамуына табиғи әлеуметтік-экономикалық және баска да
факторлардың әсер етуінен олардың жұмысшы күшімен біркелкі қамтамасыз
етілмегенін көрсетеді. Облыс бойынша еңбекке жарамды халықгың жастық
құрамын талдау оңтүстік және Батыс Қазақстан сиякты еңбекартықшылыкты
облыстарда кіші жастағы халыктың үлесінің жоғарылығын көрсетеді (16-35
жас), және бұл регионда жастардың жұмысбастылық мәселесінің шиеленісуі
байқалады. Мысалы, ОҚО-
да көрсетілген жастағы контингент барлық еңбекке жарамды
халыктың 46,9%-н кұрайды, Жамбыл облысында 44,3%, Қызылорда облысында
45%, Атырау және Маңғыстау облыстарында 44%-ін
кұрайды. Қостанай, Солт-Қазақстан, Шығыс Қазақстан (40,2%) және
Карағанды, Ақмола (38,5%) сияқты облыстарда деңгейі біраз төмендеу
Республикалық Ауылдық жерлерде қалалаық жерлерге қарағанда еңбекке
жарамды халықтың үлесі едәуір төменірек. Еңбекке жарамды халықтың өте төмен
үлес салмағы ОҚО-да барлық халықтың 50%-і, Қызылорда облысында— 50,1%,
Атырау облысында 53,2% байкалады. Регион бойынша еңбекке жарамды
халықгың үлес салмағының жылжу себептері әртүрлі. Олар халықгың
табиғи және механикалық қозғалысыныдағы өзгерістермен байланысты. Мысалы,
егер ҚР-ң Оңтүстік және Батыс региондарында бұл халықтың құрамындағы кіші
жастағы топтардың үлесінің басымдылығымен түсіндірілсе: -ОҚО-да - 40%,
Қызылорда - 39,3%, Атырау - 36,9%, Жамбыл-35,3%, ал Солтүстік, Орталык,
Шығыс Қазақстан облыстарында -еңбекке жарамды халықгың кетуі себебімен
түсіндіріледі.
2.3. Жұмыссыз адамның әлеуметтік суреті
Қазіргі кезде қоғамда әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз
ету өркениетінің дамуына тән ерекшелік болып табылады. Әлемнің
көптеген елдерінде үкімет тек экононмикалық өсуге жетуге ғана
емес, жұмыссыздық деңгейін төмендету, әлеуметтік қорғау жүйесін
құруға күш салады. Адам ресурстарының даму саласындағы
мемлеекттік саясаттың әлсіздігі келешекте кымбатқа түсуі мүмкін.
Бұл бағыттағы сәйкес шеідімдердің жоктығы әлеуметтік
тұрақсыздыкка әкеледі, яғни, туудың азаюы, ауру, қылмыстың өсуі,
өлімнің көбеюі және бүтіндей халыктың өмір сүру деңгейінің
төмендеуі. Жұмыссыздық қоғам өмірінің әртүрлі жағынан әсер
етеді: оны жою үшін оның негізгі пайда болу себептерін қарастыру
керек. Әлеуметтік теңсіздік, әлеуметтік жанжалдар, қылмыстық,
кемсітушілік осының барлығы халықтың жаппай жұмыссыздығынан туындайды.
Жалпы алғанда орта статистикалық қазақстандык жұмыссыз адамның
бейнесін келесі белгілер арқылы сипаттауға болады:
1. 10 жыл ішіндегі түбегейлі өзгерістерге байланысты халықтың көп
бөлігін жұмыссыздар кұрайтын аз қамтамасыз етілген топтарының
трансформациялануына алып келеді;
2. Республиканың ірі қалаларына ауыл тұрғындарының жаппай көшуі және
жұмыссыздар қатарын толқтыруы, яғни, жұмыссыздардың 37 %-ін ауыл
тұрғындары құрайды;
Статистикалық есеп беру бойынша жұмыстардың 38 %-ін астамын әйелдер
құрайды.
Ресми статистиканың мәліметтері бойынша (бұнда мәліметтер бірнеше есе
азайтып беріледі) 2003 жылды март айының соңына жұмыссыздар саны 100Д мың
адамды құрады. Оның 47,6%-і 6 айдан астам жұмыссыз болған, 70,5% 3 айдан
астам жұмыссыз болған. Ресей социологы А.Гармошев жұмыссыздардың жағдайын
оның жұмыссыз жүру ұзактығына байланысты келесі фазаларға бөледі.
1. Оптимизм фазасы, бұнда 3-4 ай беріледі және
жағдайға
субьекгивті бейімдеу фазасы ретінде түзетіледі.
2. Пессимизм фазасы бұл жүмыссыздық 4 айдан астам
уақытқа созылса басталады.
3. Фатализм фазасы бұл 7-8 айдан кейін, жұмысты көп,
мұқият іздегеннен кейін басталады және қалыптасқан жағдайға
көндігуімен сипатталады. Селқостық жағдайы әр ай сайын
күшейеді. Психологтардың мәліметі бойынша индивидтің 3 ай
жұмыссыз жүргеннен кейін, онда негативті процестер пайда
болады. Әлеуметтік қатынастардың әлсізденуі жұмыссыздыктың
ұзаққа созылмауына типтік болып келеді.
Еңбек ұжымымен кәсібі немесе жұмысының типі бойынша байланыс жойылады.
Бұрынғы қоршаған ортадан ығыстыруы пайда болады. Жұмыстан тыс, ол пайда
болған жағдайды сүшейте түсетін жұмыссыздардың ортасымен ауысады. Бұл
мемлекеттік және басқа қоғамдық институттармен қатынастың азаюына әкеледі.
Жұмыссыздың әлеуметтік жағдайының субъективті көрсеткіштеріне
жағдайының субъеюгивті көрсеткіштеріне: әлеуметтік көңіл күйі, адаптация,
жеке басының әлеуметтендірілуі, мобилділік.
Әлеуметтік көңіл-күйі адамның өзінің өмірін, өзінің бар
болуын қалай бағалайды, өзін жеке әлеуметтік статусымен қалай
салыстырарады, соның субьективті көрсеткіші болып табылады. Ол
адамның материалдық, кәсіпкерлік және экзистенциональді
кажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесіне қарай аныкдалады,
сонымен қатар оның социумының ортаға бейімделу және
комфорттылык дәрежесімен де анықталады. Шын мәнінде,
әлеуметтік көңіл күй бұл қоғамда өтетін нақты процестердің
индикаторы. Әлеуметтік ұқсастық бұл адамның әлеуметтік
категорияға жатуымен және онымен ұқсастығынан (өмір жолы, дін, жұмысы)
туындайтын жеке сана сезімнің аспектілері.
60-шы жылдардың аяғында социологтардың үлкен тобы жұмыссыздық бойынша
жәрдемақы алатын Нью-Йорк тұрғындарынан интервью алады, бірінші әрқайсысына
мынадай сұрақ қойылады: Сіз өзіңіздің денсаулығыңызды қалай ойлайсыз? Өте
жақсы, жақсы, канағаттандырарлық деп ойлайсыз ба? деп. Кейін әрбір әйелге
жұмысқа жаюында орналасамын деп ойлайсыз ба? деп сұрақ қойылады. Сонда
тұрақты жәрдемақы алушы әйелдер өздерінің денсаулығын жақында жұмысқа
орналасатын әйелдерге қарағанда төмен бағалайды. Осы зерттеу нәтижесінде
американдық ғалымдар Каул және Лежон мынадай қорытындыға келеді:
Өзін өзі қамтамасыз ететін адамдар өздерін жолы болмайтын деп санайды.
Сөйтіп олар осыған ақталу жолдарын қарастырады және денсаулығын нығайтады.
Осыдан зерттеу авторлары мынадай гипотеза жасады:
"Егер адам өзін неғұрлым жолы болмайтын, яғни сәтсіз деп есептесе онда
ол соғұрлым өзінің моральдық психологиялық және физиологиялық денсаулығын
төмен санайды.
III тарау. Жұмыссыздыкды қысқарту жолдары
3.1. Жұмыссыздықты қысқартудағы мемлекет тарапынан
қолданылатын шаралар
Жұмыссыздықпен күресу әдістерін нақты бір ел ұсынатын концепциялар
анықтайды. Әлемде жұмыссыздыкден күрес туралы бай тәжірибе жинақталған. Бұл
мәселені шешу жолдары, 70-ші жылдарының аяғында қарастырыла бастаған, яғни
мұнай дағдарысы кезеңінде, онша да үлкен мерзім емес. Бұдан әрі,
жұмыссыздықпен күрес туралы екі экономикалық мектептің монетарлық және
кейнсиандық көзқарастары карастырылады. 1950 жылдары мемлекеттік реттеу
саясатында, кейнсиандық әдіс колданылып келген. Кейнсиандықтардың
пікірінше, өзін-өзі реттейтін экономика еш уақытта жұмыссыздықты жеңе
алмайды деп ойлайды. Жұмысбастылық деңгейі, тиімді сұранысқа тәуелді ( жай
тілмен; инвестиция және тұтыну деңгейіне). Дж. М. Кейнс айтуынша "Қазіргі
қоғамдағы толық емес жұмысбастылық деңгейі, қоғамның тауар мен қызметтерді
дұрыс, жеткілікті түтынбауынан", "Жеткілікті тұтынбау", бұл тұтынушы табысы
өскен сайын, кейбір психологиялық факторлардың әсерінен қорлануга
бейімділік, инвестицияға жасау сезімінен артық болады. Осылайша,
кейнсиандықтар, өзін-өзі реттейтін экономиканың мәжбүрлік дағдарысын
дәлелдей отырып, толық жұмысбастылыққа жету үшін мемлекеттің экономикаға
араласуы керек дегенді айтты. Ең алдымен, ссудалық пайыз деңгейін азайтып,
инвестиция мөлшерін көбейту арқылы тиімді сұранысты арттыру керек.
Неокейнсиандыкгар, жұмысбастылық мультипликаторы ұғымын енгізеді, ол
бастапқы жұмысбастылық, салалардағы, деңгейінің
жалпы өсімі, инвестициялар жасалған. Жалпы теорияның авторының пікірінше,
нағыз инфляция, мемлекет, толық жұмысбастылық деңгейіне жеткен кезде
болады, ал оған инфляция, баға деңгейіне емес, өндіріс көлеміне әсер етеді.
Үлкен мөлшердегі емес инфляция, кейнсиандықтардың пікірінше, өндіріс пен
табыстың өсуіне пайдалы әсерін тигізеді. 60-шы жылдары, кейнсиандык
көзқарастың жақтаушылары, жұмыссыздық пен инфляцияның ұзақ мерзімдегі
әсерін бакылау үшін Филипс қисығын қолданды. Монетаристер,
кейнсиандықгардьщ ФИЛИПС қисығын талқылауын қабылдамады, олар мұны
экономикалық саясат мақсаттарын тандау үшін жай ғана шешім деп ойлады.
Инфляция, олар үшін, толық жұмысбастылыққа жетуде бір міндет емес. 1967
жылы, М.Фридман, табиғи жұмыссыздық деңгейі туралы ой айтты, яғни, ол,
рыноктың қатаң шарттары шеңберінде бекітіліп, мемлекеттік шаралар аркылы
өзгертіпмейді. Егер де, үкімет жұмысбастылықты, оның табиғи деңгейінен
жогары ұстатысы келсе, сұранысты дәстүрлі бюджеттік және несиелік
әдістердің көмегімен көбейтуге тырысса, онда бұл шаралар, кысқа мерзім ғана
әсер етіп, тек бағалардың өсуіне әкеледі.
Монетаристер тұрғысынан, инфляция қарқыны неғүрлым жоғары болса, ұдайы
өндірістің қатысушылары да соғүрлым өз іс-әрекеттерінде болатын баға өсімін
ескеріп, оны еңбек келісім-шарттарында арнайы пунклтермен алдын алуға
тырысады. Әрі қарай, кейнсиандықтардың сүйенген инфляцияның ынталардыру
әсері әлсірей бастайды. Енді, өндірістің белсенді жұмыс жасауы үшін, үкімет
қосымша инфляциялық өсім жасауга мәжбүр болады, бұл өз кезегінде бюджеттен
онсыз да тапшы қаржы көзінің жетіспеуіне әкеледі. Фридман, сұранысты
ынталандыру саясатының мағынасыздығын көріп, толық жұмысбастылыкқа жетудің
рационалды емес екенін айтты. Монетаристердің айғақтары арасында, бұл
шаралардың әсерінің ұзақ болуы, және мемлеекттік араласудың күтпеген
жағдайларға душар етуі мүмкін дегенді айтып Кейнсиандык, саясаты
болмайтындығын түсіндіруге тырысты. Кейіннен монетаристер мемлекеттік
операциялар негізінде акшалай матеиралдық ресурстардың сол санаға ағымы,
шаруашылыққа мемлекет инвестициясының өсуі, онда жеке сектор инвестициясын
ығыстырып шығарады. Шаруашылық бір жағынан ұтса екінші жағынан ұтылады.
Бірақта жұмыссыздықтың табиғи нормасы теориясының онды сипаттарына
қарамастан олар миллиондар жұмыссыздар тағдырына жауапкершілікті
капитализмге жүктемей бос жұмыс орындарының себебін, еңбек процесіне
қатысқысы келмейтін адамдардың еркін таңдауымен байланыстырады.
Жұмысбастылықты реттеуде монитаристік әдістер жеткілікті түрде ақылқа қонды
бірақта тиісті тиімділікті көрсете алмайды. Монитаристерге жұмысшыларға
жұмыстан бас тартып жұмыссыздық жәрдем ақысын алуын кінәләйді. Осыдан олар
адамдарға жұмыс істеу үшін жәрдем ақыны бермеу керек теп ойлайды.
Монитаристер, экономикалық өсімді ынталандыру арқылы сұранысты арттыру
жолын қабылдамауды ұсынады. Біракта сұранысты ілектеу ауыл немесе халық
шаруашылығына орасан зор зиян әкелуі мүмкін.
Нарыктық экономика шарттарында, жұмысбасты халықты әлеуметті қорғаудың
тиімді құралы жұмыссыздықтан сактандыру болып табылады, іс жүзіндегі
зандарға сәйкес, мемлекет өз азаматтарына кепілдеме береді:
* жұмыс түрін таңдау еркіндігі, соның ішінде әртүрлі еңбек
тәртібінде жұмыс жасауда;
* еңбекті қорғау, негізсіз еңбектең құылу немесе негізсіз жұмысқа
алмаудан құқықтық қорғау;
• жұмыспен камтамасыз ету органдарының көмегімен, сәйкес
жұмысты таңдауда ақысыз кызмет көрсету;
Жұмыссыздық мәртебесіне ие болған азаматтарға мемлекет мынандай
кепілдеме береді:
* жұмыспен қамтамасыз ету органдарының нұсқауы бойынша
кәсіби бағыт, кәсіби даярлық, қайта даярлық және мамандық
дәрежесін көтеруге ақысыз көмек беру;
* жұмыссыздык жәрдемі секілді әлеуметтік қолдау және басқалай
материалдық көмек және басқалай әлеуметтік төлемдерді
қамтамасыз ету;
* азаматгардың жас және баска ерекшеліктеріне байланысты
ұйымдастырылған жалақы төленетін қоғамдық жұмыстар үшін
жедел еңбек келісім шарттарына отыру мүмкіндігі.
Еңбек рыногінде және жұмыс орнын іздеуде қосымша қиыншылықтармен
кездескен, және ерекеше әлеуметтік қорғаута мұқтаж азаматтарға (мектеп
бітіруші және басқа оку орындарын бітіруші жастар, үй шаруасындағы әйелдер,
зейнетке шығар тұлғалар, бас бостандығынан айыру орындарынан шыққан
кісілер, зейнеткерлер және басқалар), мемлекет қосымша кепілдемелер
қамтамасыз етеді, әсіресе жұмысбастылықты қолдау үшін мақсатты
бағдарламалар ойластырып іс жүзіне асыру арқылы мамандандырылған қосымша
жұмыс орындарын ашу, кәсіби бағыт тандауда қызметтер ұсыну, арнайы
бағдарламаларды оқытуды ұйымдастыру аркылы көмек беру.
Мемлекеттің жұмыссыз азаматтарды әлеуметтік қолдаудың маңызды кұрамдас
бөлігі болуға, жұмыспен қамтамасыз ету органдарын жүзеге асыратын жәрдем
ақы болып табылады.
Жұмыссыз қалған кісілерді қолдаудың әлеуметтік перспективті жолы,
жүйелі түрде халықты кәсіби білікгіқылу, яғни жұмысбастылык саясатының
белсенді құрамдас бөлігі болып табылады. Еңбек рыногіндегі жағдайларды
ескере отырып кең ауқымда кәсіби даярлық шаралар ұйымдастыру, жұмысшылардың
сапасын жақсартып, жұмыс істемемейтін халық арасында мамандық дәрежесін,
жаңа мамандыққа үйрету арқылы бәсекелестікті дамыту. Өндіріс дамыған
елдерде жұмыссыздық жәрдем ақысының шарттарын зерттеу мынандай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді, яши нарыктық экономика елдердің 80 пайызынан көбі
жұмыссыздарға қаржылай көмек, жұмыссыздықтан сақтандыру жүйелері арқылы
жүзеге асырылады. Бұл МОТ №67 кұжатында айтылғандай сақтандырылған
жұмыссыздык жалақысынан айырылган жағдайда жұмыссыздық жәрдем ақысы төленуі
керек, яғни қандай да болсын кәсіп бойынша жүйелі түрде жұмыс істеп
үйренген немесе уақытша жұмыссыз қалған жағдайда.
Ереже бойынша, әртүрлі мемлекеттердің ұлттық заңдылықтары жұмыссыздық
жәрдем ақысын алуға құқық беретін келесі шарттарды қарастырады:
жұмыссыздыкдың мәжбүрлік сипаты, аталған тұлғаның еңбекпен айналысу
қабілеттілігі, ұсынылған жұмыс орнымен келісуге дайындығы, белсенді жұмыс
іздеу. Бұрынғы сактандыру жүйелі тек жалдамалы еңбек тұлғаларының қамтыса
қазіргі уақытта ауқымды халық категорияларын қамтуға бағыт ұстана бастады,
тек жалдамалы еңбекпен айнылсатындар емес, сонымен қатар жеке тұлғалық
еңбек жұмыстармен де айналысатындарды қамтиды.
Дамыған мемлекеттердің көбінде, жұмыссыздық сактандыру
корлары негізінен кәсіпорын салымдарынан (еңбек төлем корынан)
және жұмысшы жалақысанан кұралады. Соңғы уақытқа дейін
Германияда екі қайнардан 3,15%, Канадада 3,29% кәсіпорындардың айлық төлем
қорынан 2,35% жұмысшылар жалақысынан, Францияда айлық кордан кәсіпорындар
4,2% жұмысшылар 2,31%, Швеция және Италияда жұмысбастылық қоры кәсіпорын
есебінен құрылып, 2,18% және 1,6% шамасында болды. Жұмыссыздықган қорғау
қорларының қалыптасуында белсенді қатысып отырған ел Жапония мемлекет
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығыстарының 25-33% жабады. Басқа елдерде
жұмыссыздық жәрдем ақысы шығысын жабуда мемлекет келесі орындарда: Швеция
40 %, Франция 35%, АКДІ -18%, Ұлыбритания - 13%19.
Ал Қазақстанда жұмыссыздарға әлеуметтік қолдау көмек көрсетілуде ?
2002 жыл үшін жұмыссыздық жәрдем ақысының орта шамасы 3651 тенге, немесе
2002 жылда жалақының орта көрсеткішінің - 28,4% құрады. Жұмыспен қамтамасыз
ету органдарында, 2003 жылдың қантар айының аяғына таман тіркелген
жұмыссыздар саны 127,9 мың адамды құрады. Соның ішіне ауыл тұрғындары 90,2
мың (36,4%). 361,1 мың адамға жұмыссыздық жәрдем ақысы бекітілген.
Сегіз жыл бұрын қабылданған халыкты жұмыспен қамтамасыз ету тұралы 15
желтоқсан 1991 жыл №413 XII заңға (Қазақ ССР) (Қазақстан Республикасының
Президентінің Жарлығымен, 1995 жыл 5 қазан заңының күші бар, өзгерістер
еңгізілді (№2488), №2488 1995 жылдың 30 қазан заңының күші бар №2088 --
XII, 1993 жыл 8 сәуірдің ҚР заңының күші, №259 -1 1998 жылы 1 шілде ҚР заңы
бойынша) жұмыссыздарға көмек жүйесін ұйысдастырды, әлеметтік
кепілдемелермен жәрдем акы ұсынылды. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы
№341-1 жұмысбастылық туралы (ҚР №361-1, 5.04.99 заңы бойынша өзгерістермен)
30 желтоқсан 2003 жыл заңы бойынша жұмыспен қамтамасыз ету саласында
қоғамды қатынастарды реттеуге шақырады, сонымен қатар жұмыссыздарды
әлеуметтік корғауда бар, ескі заң өзгеріс еңгізілуі жұмыссыздарға
әлеуметтік одан әрі қиындатып жіберді. Ескі заң 20 рет түзетулермен
өзгерістерге ұшыратылды. Бұл заңдың әлеуметтік саяси-экономикалық
жағдайларды ескермей жасалғандығы түсінікті.
Жаңа заң бойынша қалалык жұмыспен қамтамасыз ету орталықтары жабылып,
олар мемлекетті қазыналық коммуналды кәсіпорындары деп атала басталды
(МҚКК), ал ең бастысы жұмыссыздық жәрдем акысы деген ұғым жойылып кетті.
Жұмыссыздар материалдық көмек алады, онын әлі деңгейі анықталмаған: басында
оны 3,5 есепті көрсеткіш деп анықтаған, артынан 1,5 есепті көрсеткіш деп,
ал енді мемлекет жергілікті бюджетте ақша жоқтығын сылтауратып 1 есепті
көрсеткішке түсірді.
Ескі заң бойынша егер жұмысшы штаттан қысқарылған немес кәсіпорынның
тоқтатылуынан босалған болса, онда ол жарты жыл ай сайын бұрынғы айлығының
50% алып отырды. Басқа себептерге байланысты жұмыстан куылған және еңбекпен
қамсыздандыру қызметіне тіркелгендер, 3 есепті көрсеткіш алып, оның көлемі
инфляциялық процестерге де байланысты өсіп отыратын. Қазіргі мұндай
материалды көмекті отбасы мүшелеріне жан басына шаққанда 2 есепті
көрсеткіштен аспайтын (табыс мөлшері) жұмыссыздар отбасының құкығы бар.
Үкімет ескі жәрдем ақыны 3 аймен әлі есептескен жоқ (тек Алматы қаласының
жұмыссыздарына үкімет 30 млн. тенге қарыз). Сондықтан жұмыссыздардың
материалдық көмекгі ерте мерзімде алады деу, деңгейі аныкталмай
жұмыссыдықтарға қашан берілетіні белгісіз.
Егер жұмысбастылық туралы ескі заңда жұмыссызға кәсіби даярлық кезеңде
стипендия берілсе, қазір олда алынған. Кейбіп енбек биржаларында
жұмыссыздарға жұмыс іздеу былай жасалады: белгілі журнал бойынша, яғни онда
калаған жұмыс беруші өзіндегі жұмыс орындарына тіркеп жұмыссыздар
кәсіпорындағы бос орындарын ақпаратын әр құн қарастырады.
Штаттың қысқаруымен қалған жұмыссыздар, еңбек құқығының басқа нормалары
бойынша кеткендерден тәуір. Қысқартумен кеткен тұлға, бұрынғы жұмыс орнынан
екі орта айлық жалақы мөлшерінде жалақы алады. Егер тұлға босағаннан кейін
жұмысбастылық орталығына тіркелсе, онда бұл тұлға үшінші айдада жұмыс
таппаса, онда тағы бір орта айлық жалақы көлемін алуга мүмкіндігі бар. Үш
ай біткенсоң еңбек биржасындағы түлға ресми түрдегі жұмыссыздық деп табылып
жәрдем ақыға құкығы бар. Еңбекпен камсыздандыру орталығы тұрғын үйлік
жәрдем ақы бекітілгенде, коммуналды қызметтің белгілі бір бөлігін өтеуге
көрсету үшін анықтама қағазын береді.
Шымкент қаласында 67 өнеркәсіптік кәсіпорындар оптималды шығындармен
айналысады. 2004 жылы тұрақты және өндіріс көлемін 198 кәсіпорынға
көбейтіп, мерзім бойынша және тұрасты емес 188 кәсіпорын жұмыс істейді.
Толығымен 9 кәсіпорын тоқтап тұрса, өнеркәсіптік кәсіпорын банкроттықта
болып қайта құрылу стадиясында екі кәсіпорын басқа кала экономикасын
дағдарыстан шығу үшін тоқтап тұрған кәсіпорынды жүргізуді қамтамасыз ету,
қайта құру және жаңа оптималды шығындар үшін қайта кәсіптендіру
инвестициялар тарту қажет болды. Өнеркәсіптік саясаттың басты мақсаты қала
экономикасына әсер ететін кәсіпорында іске қосу болып табылады.
Индивидуалдық кәсіпкерлік дамып, шағын және орта бизнес дамыды. Жалпы
тіркелген шағын брізнес субъектілерінің саны — 6616, соның ішінде 4495-і
жеке тұлғалар. Индивидуалды кәсіпкерлік қызметімен айналысушы субъектілер
саны патенттер мен куәліктер бойынша 18966 бірлікке жетті. Бағдарламада
этапты түрде шағын және орта бизнестің ролін жақстарту идеялары ескертіліп,
жұмыскерліктің кәсіпкерлік инициативаға белсенді қатысуы жұмыссыздарды
қысқартуға әкелді. Алдағы уақытта жоспарланады:
әрдайым жұмыссыздармен өз жеке ісін ұйымдастырғысы келетін тұлғалар мен
жеке кызметін жүзеге асырғысы келетін тұлғалар мен кеңес өткізу;
азаматтардың кәсіпкерлік пен өзін - өзі жұмыспен қамту
қабілеттілігін анықтау үшін тесттер жүргізу;
* өз бетінше жалпы ақпарат құраладры аркылы жұмысқа
орналасқан кәсіпкер мен тұтыну жұмысшылар тәжірибесін
жариялау;
* несие ұсыну арқылы шағын және орта бизнес теориясында
қосымша жаңа жұмыс орнын 2005 жылы 2004 орынға кенейту
жоспарлануда;
Батыста негізгі макроэкономикалық дамудың жалпы бағыты жұмыспен қамтамасыз
етуді қолдау көрсететін, бірақ еңбек нарығында өз әсерін көрсетіп отыр:
банкротты кәсіпорындарда жұмыссыздарды босатуда сонымен қатар толық емес
жұмыспен қамтылған кәсіпорындар, экономикалык құрылыстардың қайта
құрылуы; инвестициялық мүмкіндіктер, яғни олардан экономикалық тиімділік
және жаңа жұмыс орындарын кұрумен сақтау тәуеклділігі;
- миграциондық процестердің жалғасуы әсіресе, түрғындардың-
қаладан және республикадан тыс жерлерге көшіп кетуі.
Осы процестердің экономикалық белсенді тұрғындар санына әсері жанама түрде,
сондықтан есеп бойынша экономика саласында жұмыспен қамтамасыз ету саны
қала экономикасының құрылысының өзгерістерін есепке ала отырып төмендейді.
Қалыптасқан экономикалық жағдайларды ескере отырып кез келген уақытта жалпы
қоғамға бірдей міндет қалыптастырады косіпорындарды максималды түрде сақтап
қалу және олармен өте қызмет ету, яғни шаруашылық жүргізуші субъект ретінде
(салық төлеушілер мен жұмыс берушілер), сонымен қатар олардың активтерімен,
яғни өндіріспен жұмыс орнын құруға жұмсалатын шаралар.
2004ж. еңбек нарығында қалалық жұмыспен
қамту байланыстарының жобасы бойынша төмендегі кесте түрінде болуы тиіс:
Кесте 1.
№ Болжамдық берілгендер Болжам Нақтылы Жоспар
2003 жыл 2003 жыл 2004 жыл
1 Жұмыссыздықгың орта ж-қ 2,52 2,1 3,0
көрстеткіші
2 Жұмыспен қамту қызметіне 6000 5377 6000
тіркелген адамдар саны
3 Жұмыссыз адамдардың саны 5960 5326 5960
4 Экономикада жұмыспен камт-р саны142,5 134,7 144
5 Жұмыспен қамсыздандыру (адамдар 2500 900 2503 925 2500 900
саны) оның ішінде квота бойынша
6 Кәсіби оку және кәсіби дайындық 90 220 120
өткендер
7 қоғамдық жүмысқа кдъысқандар 1225 1519 1450
8 Жұмыссыздарға материалды көмек 1500 2587 1500
көрсету (адам саны)
9 Жүмыссыздарды жерлеуге кететін 17 17 17
материалды көмек
2004 жылғы жұмыспен қамту сферасының негізгі бағыттары
тұрғындарды жұмыспен қамту және әлеуметтік сферасының
мақсаты, міндеті және принциптері оның жүзеге асырылуының негізгі
бағытыны аныктайды:
қала халқының өмір сүру деңгейінің әлеуметтік қорғау жүйесін
жақсарту;
* экономикалық жеке сектордағы тиімді жұмыспен қамту үшін
қажетті қолайлы жағдай жасау;
* еңбекке қабілетсіз адамдардың және тұрғындардың нашар тобы
үшін өмір сүру деңгейінің ары қарай құлдырауын токтату;
мемлекеттік секторда экономикалық даму міндетімен оны қайта
құру кұрылыстарын ескере отырып, жұмыссыздарды қамтуды
қамтамасыз ету;
* Қазақстан Республикасы еңбек қатынасы аясында және
тұрғындарды әлеуметтік аясында заңдылықтың орындалуына
байланысты бакылау жүргізу;
әлеуметтік сферада тиімді құкықтық катынастарды жоғарылату, адамдардың
құқықтық қатынастарды жоғарылату, адамдардың кұқықтары мен заңды
қызығушылықтарын практика жүзінде жүзеге асыру, әлеуметтік қамтамасыз
етуде нормативті реттеулердің механизмін нактыландыру;
өмір сүру деңгейінің ең төменгі минимумы есебінің актуалдығы бойынша
бағыттарды өндеу, көмек көрсетілетін тұлғаларға бағдарламаны
нақтыландыру;
- жергілікті өзін өзі реттеуоргандары мен әрекеттерді
координациялау, ұйым басшылары мен кәсіпорындардың және
басқа да төменгі өмір сүру деңгейін қамтамасыз етудегі шарттар
және каланың әлеуметтік экономикалық даму процестерінің
әлеуміеттік ролін ұйымдастыру сферасында, экономикалық
тиімді шараларды дамыту және енгізу, әлеуметтік қызмет
көрсету банкін құру;
жұмыссыздар азаматтық тиімді кәсіби білімді арттыру, жұмыстан босатқан
жұмыссыздарды оқыту және қайта даярлауды ұйымдастыру және өткізу;
* жұмыссыздарды әлеуметтік әлеуметгік қорғауды қамтамасыз
ететін мемлекеттік кепілдеме немесе нормативтер жүйесін
дамыту;
* еңбек нарығындағы басты қатысушыларын әлеуметтік
серіктестігін жақсатру (мемлекет, жұмыс беруші азамат), еңбек
ақы төлеу туралы мәселе еңбек режимін және жағдайы туралы
мәселелерді шешу;
Қазақстан халқына "тәуелсіз тиімді және қауіпсіз коғамға" мемлекет
басшысының үндеуінде " ... біздің басты инвестициямыз —бұл, адам
инвестициясы" деп атап көрсетілген.
Кедейлік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы
төмендегідей жағдайларға негізделген: микронесие жүйесін енгізу;
- шағын және орта бизнесті дамыту;
еңбек сиымдысы көп салаларға белсенді шет елдік инвестиция мен ұлттық
капиталды тартуды дамыту;
жұмыспен қамту кезінде келісім — шарт және контрактілер мәселелеріне
катаң көзқарас;
- қоғамдық жұмыссыздықтарды дамыту ең алдымен жол салу және орман
отырғызу;
- жеке кәсіпкерліктің даму жолында кездесетін қажеті жоқ
әкімшілік барьерлердің барлығын алып тастау;
қызмет көрсету сферасын белсенді дамыту, әсіресе, туризмді. Бағдарламада
"жұмыспен қамту туралы заңның жүзеге асуына жауапты
органдардың болашақтағы іс - әрекеттері әсіресе, тұрғындарды
ақпаратпен қамту, жұмыспен қамтуға көмек көрсету және азаматтарға
реабилитация жасау, әсіресе әлеуметтік қолдауды қажет ететіндерге (квота
бойынша) кәсіби қамтамасыз ету мен жұмыссыздарды кайта даярлау әсіресе
кәсіпкерлік бастаманы дамыту мақсатымен құрылатын кәсіпкерлердің негізін
үйрету, жұмысшы және үйрету органдарына "жәрмеңке" өткізу. Осы берілген
бағдарламаларды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz