Нарық жағдайында кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын қалыптастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4
1. Нарыk жағдайында кәсіпорындағы өндірістік
бағдарламаның қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Өндірістік бағдарлама: оның түсінігі, құрылымы
мен көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.13
1.2. Өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... 12.27
1.3. Ұзақ мерзімдік стратегияға сай экономиканың даму
жағдайындағы өндірістік бағдарламаның қалыптасуының
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28.33
2. «КТЗ» АҚ өндірістік бағдарламасын талдау.
2.1. «КТЗ» АҚ экономикалық көрсеткіштерінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.41
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ...42.49
2.3. «КТЗ» АҚ өндірістік бағдарламасының құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.58
3. Кәсіпорын өндірістік бағдарламасын
қалыптастыруды жетілдірудің негізгі бағыттары.
3.1. Қазақстан Республикасы машина жасау саласындағы
өндірістік бағдарламаны қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.66
3.2. «КТЗ»АҚ өндірістік бағдарламаны жетілдіру жолдарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.73
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.76
Қосымшалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
1. Нарыk жағдайында кәсіпорындағы өндірістік
бағдарламаның қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Өндірістік бағдарлама: оның түсінігі, құрылымы
мен көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.13
1.2. Өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... 12.27
1.3. Ұзақ мерзімдік стратегияға сай экономиканың даму
жағдайындағы өндірістік бағдарламаның қалыптасуының
негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28.33
2. «КТЗ» АҚ өндірістік бағдарламасын талдау.
2.1. «КТЗ» АҚ экономикалық көрсеткіштерінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32.41
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін талдау ... ... ... ... ... ... ... ...42.49
2.3. «КТЗ» АҚ өндірістік бағдарламасының құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.58
3. Кәсіпорын өндірістік бағдарламасын
қалыптастыруды жетілдірудің негізгі бағыттары.
3.1. Қазақстан Республикасы машина жасау саласындағы
өндірістік бағдарламаны қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59.66
3.2. «КТЗ»АҚ өндірістік бағдарламаны жетілдіру жолдарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66.70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.73
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74.76
Қосымшалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..77
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып, Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың 2004 жылдың 19 наурызындағы халыққа Жолдауында айтылғандай «елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек»/1/, яғни халықаралық стандарттарға сәйкес келетін кәсіпорындар құрып, өндірістің шикізаттық бағытынан өңдеуші өнеркәсіпке көшудің маңызы зор. Сол арқылы елдің өнеркәсібінде тепе-теңдік орнатуымыз қажет. Мұнайдың шикізат ретінде экспортқа жіберілуін азайтып өз елімізде өңдеу, машина жасау өнеркәсібін дамытып, елдің басты салаларына күрделі қаржы бөлу мәселесі тұр.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет етуіне кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар ғана болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау табылды.
Нарықтық экономикада бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші жағынан кәсіпкерлік іс-әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер, бәселестерді, тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер етуші факторларды ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет етуіне кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар ғана болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау табылды.
Нарықтық экономикада бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші жағынан кәсіпкерлік іс-әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер, бәселестерді, тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер етуші факторларды ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
1. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін.Президенттің Қазақстан халқына жолдауы,Егемен Қазақстан,2004ж, 19 наурыз.
2. Ильин. Планирование на предприятий М.2000 год, 119-123 стр.
3. Егоров В.Н. Варакута С.А. Планирование на предприятий – М инфра 2001год, 118-125 стр
4. Хрипач В.Я. Суша ГЗ « Экономика предприятия» Минск эконом-пресс, 2000г, 233стр.
5. Сергеев И.В. Экономика пердприятия, Москва ,1999г, 293стр.
6. Волкова О.И. Экономика предприятия, Москва ,1998г, 308стр.
7. Бухалков. Внутрифирменное планирование: учебник – М инфра 2000год. 211-213 стр.
8. Есентугелов А. Долгострочное стратегия развития экономики и размещение производственных сил в Казахстане. Аль-Пари 2000г, № 6, 3стр.
9. Абсалямова Н. Индустриально-инновационноая перестройка эко-номики. Байтерек 2003 №1, 33-36 стр.
10.Қазақстан Республикасының Президантi мен Үкiметiнiң Актiлер жинағы – 2003 №30,4-50бет.
11. Стратегический план развития Р.К до 2010года: Собрание актов Президента Р.К и Правительства РК 2001 №43-44 244-453 стр.
12.Есть рост экономики,но есть и эйфория,Каз Правдв2001г.
13.Ж.Туякбай «Бюджетная сфера нуждается в реформах»
Каз Правда 2001г 24 апрель.
14. Программа поддержки и развития малого предпринимательства по городу Алматы на 2001-2002 годы, Аль-Пари 2001, №1-2, 57-67 стр.
15. Н.Назарбаев участникам международной конференций «Наука третьего тысячалетия»Каз Правда 2000г 11мая.
16. Закон Р.К “Об акционерных обществах»
от 13 мая 2003 года,№415-3
17.Дюсембаев К.Ш Анализ финансового положения предпри-ятия,Алматы, 1998г,282стр.
18.Савицкая Г.В Анализ хозяйственной деятельности предприятия Минск 2003г, 360-369стр.
19. Статистический сборник Казахстана 1991-2001гг
20. Қазақстан 2030. Ұзақ мерзімді даму бағдарламасы.
21. М.Б. Кенжегузин Алматы ин-т эконоика МН-АН РК
1998, 272стр
22. Экономист 2000г. №10, 70-75 стр
23. Государственный бюджет на 2005года
24.Сейтказиева А.М., Байкадамова А.Б. Сариева Ж.А.
Инвестиционная деятельность предприятия, Алматы экономика 1999 г. 215 стр.
25.Крылов Э.И. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия, Москва 2001, 211-214 стр.
26. Деловая неделя 2002г. июнь-июль.
27. Мысль. 2003г. 24 октябрь.
28. Аль-Пари 2003г. №6, 19-21 стр.
29. Континет 2002г. №3, 19-14 стр.
30. РЦБ Казахстана 2003г. №10, 1-3 стр.
31. Предпринимательство в РК 1 июля 2003 года.
2. Ильин. Планирование на предприятий М.2000 год, 119-123 стр.
3. Егоров В.Н. Варакута С.А. Планирование на предприятий – М инфра 2001год, 118-125 стр
4. Хрипач В.Я. Суша ГЗ « Экономика предприятия» Минск эконом-пресс, 2000г, 233стр.
5. Сергеев И.В. Экономика пердприятия, Москва ,1999г, 293стр.
6. Волкова О.И. Экономика предприятия, Москва ,1998г, 308стр.
7. Бухалков. Внутрифирменное планирование: учебник – М инфра 2000год. 211-213 стр.
8. Есентугелов А. Долгострочное стратегия развития экономики и размещение производственных сил в Казахстане. Аль-Пари 2000г, № 6, 3стр.
9. Абсалямова Н. Индустриально-инновационноая перестройка эко-номики. Байтерек 2003 №1, 33-36 стр.
10.Қазақстан Республикасының Президантi мен Үкiметiнiң Актiлер жинағы – 2003 №30,4-50бет.
11. Стратегический план развития Р.К до 2010года: Собрание актов Президента Р.К и Правительства РК 2001 №43-44 244-453 стр.
12.Есть рост экономики,но есть и эйфория,Каз Правдв2001г.
13.Ж.Туякбай «Бюджетная сфера нуждается в реформах»
Каз Правда 2001г 24 апрель.
14. Программа поддержки и развития малого предпринимательства по городу Алматы на 2001-2002 годы, Аль-Пари 2001, №1-2, 57-67 стр.
15. Н.Назарбаев участникам международной конференций «Наука третьего тысячалетия»Каз Правда 2000г 11мая.
16. Закон Р.К “Об акционерных обществах»
от 13 мая 2003 года,№415-3
17.Дюсембаев К.Ш Анализ финансового положения предпри-ятия,Алматы, 1998г,282стр.
18.Савицкая Г.В Анализ хозяйственной деятельности предприятия Минск 2003г, 360-369стр.
19. Статистический сборник Казахстана 1991-2001гг
20. Қазақстан 2030. Ұзақ мерзімді даму бағдарламасы.
21. М.Б. Кенжегузин Алматы ин-т эконоика МН-АН РК
1998, 272стр
22. Экономист 2000г. №10, 70-75 стр
23. Государственный бюджет на 2005года
24.Сейтказиева А.М., Байкадамова А.Б. Сариева Ж.А.
Инвестиционная деятельность предприятия, Алматы экономика 1999 г. 215 стр.
25.Крылов Э.И. Анализ эффективности инвестиционной и инновационной деятельности предприятия, Москва 2001, 211-214 стр.
26. Деловая неделя 2002г. июнь-июль.
27. Мысль. 2003г. 24 октябрь.
28. Аль-Пари 2003г. №6, 19-21 стр.
29. Континет 2002г. №3, 19-14 стр.
30. РЦБ Казахстана 2003г. №10, 1-3 стр.
31. Предпринимательство в РК 1 июля 2003 года.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Нарық жағдайында кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
қалыптастыру
(кәсіпорын мысалында)
520830 Экономика (бакалавр) күндізгі бөлімнің 4 курс студенті
Мемлекеттік аттестациялық комиссия алдында қорғауға жіберілді
Мазмұны
Беттер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1. Нарыk жағдайында кәсіпорындағы өндірістік
бағдарламаның қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Өндірістік бағдарлама: оның түсінігі, құрылымы
мен
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...5-13
1.2. Өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .12-27
1.3. Ұзақ мерзімдік стратегияға сай экономиканың даму
жағдайындағы өндірістік бағдарламаның қалыптасуының
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 28-33
2. КТЗ АҚ өндірістік бағдарламасын талдау.
2.1. КТЗ АҚ экономикалық көрсеткіштерінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2-41
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..42-49
2.3. КТЗ АҚ өндірістік бағдарламасының құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-58
3. Кәсіпорын өндірістік бағдарламасын
қалыптастыруды жетілдірудің негізгі бағыттары.
3.1. Қазақстан Республикасы машина жасау саласындағы
өндірістік бағдарламаны
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-66
3.2. КТЗАҚ өндірістік бағдарламаны жетілдіру жолдарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66-70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...71-7 3
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...74-76
Қосымшалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...77
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып, Президентіміз Н.Ә.
Назарбаевтың 2004 жылдың 19 наурызындағы халыққа Жолдауында айтылғандай
елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек1,
яғни халықаралық стандарттарға сәйкес келетін кәсіпорындар құрып,
өндірістің шикізаттық бағытынан өңдеуші өнеркәсіпке көшудің маңызы зор. Сол
арқылы елдің өнеркәсібінде тепе-теңдік орнатуымыз қажет. Мұнайдың шикізат
ретінде экспортқа жіберілуін азайтып өз елімізде өңдеу, машина жасау
өнеркәсібін дамытып, елдің басты салаларына күрделі қаржы бөлу мәселесі
тұр.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір
орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін
болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын
болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып
табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет
етуіне кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар
ғана болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау
табылды.
Нарықтық экономикада бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші
жағынан кәсіпкерлік іс-әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті
болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен
зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер, бәселестерді,
тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер етуші факторларды
ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
Біздің жағдайымызда ол КТЗ АҚ шығаратын трансформатор құрылғылары,
бұл кәсіпорын Қазақстанда біреу ғана болғандықтан онда тұтынушылар өте көп,
бәсекелестер жоқ. Ал жалпы алғанда өндірістік бағдарламаны жасау мәселесі
нарық экономикасы жағдайында маңызды болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсатына болып нарық экономикасы
жағдайында өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда жаңаша ұсыныстарды қарап,
оның теориялық және практикалық негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай міндеттері болып:
– нарық жағдайында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының теориялық
негіздерін ашып көрсету;
– өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістерін қарастыру;
– трансформатор өнімдерін өндіретін кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
жасаудағы ерекшеліктерін анықтау;
– кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау саналады.
Зерттеп отырған тақырыптың мәні болып, нарық жағдайындағы
кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеудің объектісіне трансформатор құралдарын шығаратын Кентау
трансформатор зауыты АҚ табылады.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық маңызы, өндірістік
бағдарламаны қалыптастырудағы ұсыныстар мен жаңалықтарды енгізу жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Дипломдық жұмыстың І тарауында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының
теориялық негіздері қарастырылса, ІІ тарауында өндірістік бағдарламаға
түрлі талдаулар жасалды. Ал ІІІ тарауында өндірістік бағдарламаның
қалыптастыруды жетілдіру жолдары қарастырылды.
1.НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1Өндірістік бағдарлама: оның түсінігі, құрылымы
мен көрсеткіштері
Өндірістік бағдарлама тұтынушылар үшін өнім өндіретін кез келген
кәсіпорында жасалады. Өндірістік бағдарламаны жасаған кезде әртүрлі
факторларды ескеруді қажет етеді. Өндіріс саласына байланысты өнімнің
бірнеше түрлерін анықтайды: материалдық өндіріс (өнеркәсіп, ауылшаруашылық,
құрылыс, тағы басқа) және материалдық емес өндіріс (тасымалдау, сауда,
білім беру, денсаулық сақтау және т.б) кез келген өндірісте өндірілетін
өнімдердің сыныптамалары мен топтамалары болады, сол бойынша мысалға
өнеркәсіпте машина жасау, тігу және тоқыма, аяқ киім тігу өнеркәсіптері
бар. Қызмет те өз кезегінде бөлінеді: темір жол, теңіз, әуе, автомобильдік
және басқа да тасымалдар.
Тауарлар мен қызметтердің әр түрлі түрлері өндірістік бағдарламаның
номенклатурасы деп аталады. Өнім ассортименті өндірісте ерекше бір
тауалардың үлес салмағымен сипатталады.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы – тұтынушылардың тапсырысы мен
келісім-шартқа байланысты өндірілетін өнімдер мен қызметтердің жиынтығы
болып табылады. Өндірістік бағдарламаны жасағанда кәсіпорынның негізгі
мақсаты ескеріледі, яғни өнім табыстылығы мен капитал рентабельділігінің
жоғары деңгейін сақтай отырып өндірісті кеңейту. Осы жоспарларды орындау
үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді даму стратегиясын жасайды.
Ұзақ мерзімді стратегияны жасағанда өндірістік бағдарламада
көрсетілген өнім номенклатурасының өмірлік циклының ұзақтығын ескерген жөн.
Әрбір тауардың өмірлік циклы 4 кезеңнен тұрады: басы, дамуы, жетілуі,
ескіруі. Сатылған өнім көлемі мен тауардың өмірлік циклының фазасы бойынша
келесідей өзгерістерге үшырайды.
Сату басы дамуы жетілуі
ескіруі
көлемі
тауардың өмірлік циклының фазалары
1-сурет
Егер кәсіпорын бір ғана тауар шығарса, оның қаржылық жағдайы, жақсару,
кемелдену және төмендеу кезеңдерінен өтеді. Ал егер де кәсіпорын бірнеше
түрлі өнімдерді өндірсе игіліксіз кезеңдер өзімен өзі тегістеледі.
Қаржылық жағдайды тұрақтылыққа жеткізу үшін тауардың өмірлік циклының
барлық фазаларын жетік меңгеріп, оны дер кезінде басқарып бағытын беру
керек.
Тауардың өмірлік циклының соңғы фазаларын ескеріп, әрқашан өндірістің
диверсификациясын жасау қажет.
Нарықтық жағдайда дамып отырған әрбір кәсіпорынның тактикалық
жоспарының басты бөлімі болып өндірістік бағдарлама табылады. Кәсіпорынның
өндірістік бағдарламасы оның шығаратын өнім ассортименті мен
номенклатурасына сәйкес қажеттіліктерді анықтайды. Сонымен бірге өндірістік
бағдарлама қажетті өндіріс қуатын, жұмысшылар санын, шикізаттар мен
материалдар көлемін және көлік қажеттілігін белгілейді.
Өндірістік бағдарлама көптеген басқа жоспарлармен тығыз байланысты:
еңбек және жалақы бойынша, өндіріс шығындары бойынша, табыс пен
рентабелділік және қаржы жоспарымен.2
Өнеркәсіптік кәсіпорындар біздің жағдайда Кентау Трансформатор
зауыты АҚ өз өндірістік бағдарламасын мемлекеттік тапсырыстар бойынша,
жеке тұтынушылар тапсырысымен және тағы басқа нарықтық қажеттіліктерді
ескере отырып жасайды.
Мемлекеттік тапсырыстар көбінесе халықшаруашылық маңызы бар, сирек
кездесетін өнім өндірушілерге ғана беріледі. Мемлекеттік тапсырыстар
экономикасы дамыған барлық елдерде тараған және оның негізгі қағидаларына
қайшы келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік тапсырыстар алған кәсіпорынның
беделін арттырады және ол көбінесе тендер арқылы беріледі. Мемлекеттік
тапсырыс негізінен оны ең тиімді және сапалы орындайтын кәсіпорындарға
беріледі.3
Сонымен әрбір кәсіпорын өндірістік бағдарламаны қажет етеді және оны
құрау кезінде маркетингтік зерттеулерге сүйену керек. Маркетингтік
зерттеуге сүйену жоспарлауға және өндірістік шешімдерді қабылдауға әсер
етеді және де өз кезегінде өндірістік бағдарламаға да әсер етеді. Осыған
орай өндірістік бағдарламаны жасағанда оның түбінде тауарлық стратегияға,
тауарлық саясатқа және өндіріс стратегиясына сүйенген жөн (2-сурет).
Диверсификация – капитал мен табыстың тиiмдiлiгiн жоғалту тәуекелiмен
инвестицияланған және басқа жолмен кәсiпорынға түскен қаражатты бiрнеше
обьектiлер арасында бөлу.
Өндiрiстiк диверсификация – бiр уақытта бiр-бiрiмен байланыссыз өнiм
түрлерiн шығару және өнiм ассортиментiн кеңейту.
Өндiрiстiк бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс
пен ұсынысты зерттеу қажет, одан кейiн өнiмнiң қай түрiн өндiрудi
жоғарылату керектiгi анықталады.Кейiннен барып өндiрiстiк бағдарламаның
орындалуына қарай диверсификациялау кажеттiлiк деңгейi табылады.
Сонымен кәсіпорынның тиімді жұмысының түбінде тұтынушылардың
қажеттілігін толық қанағаттандыру жатыр. 80-жылдары кәсіпорынның
тиімділікке жеткізетін қағидасы ашылды, ол – ресурсты бағыт. Ол бағыттың
өкілдерінің айтуынша нарық тұтынушының ғана нарығы сипатына иеленгенде,
кәсіпорын сәттілігі оның потенциалымен анықталады. Екі түрлі қағиданың
өкілдерінің бірінікі ғана дұрыс деп айту қате болар еді. Әрине біздің
айтуымызша өндірістік бағдарламаны жасағанда нарықтық қағида басты орын
алғанымен ресурстық қағиданың өз орнын мойындамасқа болмайды, оның себебі
өз ресурстарын жақсырақ меңгеріп,өндірістік бағдарламаны құраған кәсіпорын
сөзсіз бәскеге қабілеті жоғары болатыны бәріне мәлім.
Ресурстық бағыт ең бірінші өндірістік стратегияның жасалуымен тығыз
байланысты, ал ол экономикалық әдебиеттерді қарасақ оның негізгі үш түрін
бөліп қарауға болатынын көрсетті, шығындарды минималдау, сапаға негізделген
және уақыт факторын тиімді пайдалану стиратегиясы. Сондықтан да жетістікке
толық жету үшін екі қағиданы да үйлестірген үлкен көрегендік болады. Біздің
зерттеп отырған кәсіпорын КТЗ ААҚ Қазақстан Республикасында трансформатор
құралдарын өндіретін жалғыз кәсіпорын болып табылады. Сондықтан да
кәсіпорында өндірістік бағдарлама жасағанда үлкен зерттеулерді қажет
етпейді, өйткені оған жасалған тапсырыстар 2005 жылға дейін толық
қамтылған. Негізгі тақырып бойынша толық зеттерулерді келесі тарауларында
қарастыратын боламыз.
Өндірістік бағдарлама екі бөлімнен тұрады: өнім өндірудің натуралды
түрдегі жоспары және құндық түрдегі өндіріс жоспары. Натуралды түрдегі
өндіріс жоспары тауардың белгілі ассортиментіне, номенклатурасына және
сапасына сәйкес өнім өндіру көрсеткіштерінен тұрады. Натуралды түрдегі өнім
көлемінің өлшеуіштері ретінде: дана, тонна, шаршы метр, куб және тағы
басқа. Кейбір кәсіпорындарда екі түрлі өлшеуіштер қолданылады, мысалға:
мата өндірісінде погондық және шаршы метрмен қағазда тонна және шаршы
метрмен, құбырларды тонна және погондық метрмен. Жоспарда екі өлшеуішті
қолдану өндірістің нақты көлемі мен оның тұтынушылық қасиеттерін толығырақ
сипаттауға мүмкіндік береді. Арналуы бойынша бірдей, бірақ тұтынушылық
қасиеттері әр түрлі тауарларды жоспарлау кезінде шартты - натуралды өлшем
бірліктері қолданылады, мысалға: қуаты бойынша әртүрлі отын түрлерін
өндіруде жоспарлау кезінде қуаттылығы тоннасы 7000 Ккалл тең отынды шартты
отын тоннамен өлшейді.
Құрылыс материалдарын өндіруді жоспарлау шартты қуаттылығы миллион
данамен есептелсе, консерві өндіру шартты банкамен. Тауардың бірдей түрін
өндіретін, бірақ қуаттылығында, көлемінде, еңбек сиымдылығында айырмашылығы
бар кәсіпорындарда да шартты және шартты-натуралды көрсеткіштер
қолданылады. Ал біздің зерттеп отырған кәсіпорын КТЗ АҚ өндіретін өнімі
данамен және Квт қуаттылықпен өлшенеді. Өнімді натуралды түрде өндіру мен
өткізу нақты өндірілген өнімді нарық қажеттілігімен, өндірістің
қуатылығымен және қажетті өндіріс ресурстарымен сәйкестендіруге мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді қолдану көп арналымды
диверсификациялық кәсіпорындарда өндірістің жалпы көлемі мен құрылымын
табуды, шығындарды есептеуді, өнім сатудан түскен табыс пен таза табысты
есептеуді қамтамассыз ете алмайды. Оны есептеу үшін ақшалай түрдегі өнім
өндіру жоспарын жасау қажет.
Ақшалай түрдегі өнім өндіру жоспары келесі көсеткіштерді қамтиды.
Өткізілген өнім (жалпы табыс), тауарлық өнім, жалпы өнімдер. Бұл бөлімнің
негізгі бағалық көрсеткіші болып сатылған өнім табылады. Өткізілген өнім
болып құны тұтынушымен немесе өткізуші ұйыммен төленген өнім болып
табылады. Оның көлемі жоспарлау бойынша жабдықтауға арналған өнімдер
бағасының соммасымен тапсырыс берушімен төлеуге арналған дайын өнімдер,
жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер, халық тұтынатын тауарларға,
жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және тағы басқа келісім шарт
бойынша өткізіліп жатқан өнімдер бағасы болып табылады.
Өткізілген өнімнің жоспарлы көлемі (Пр) ақшалай түрде келесі
формуламен есептелінеді.
(1)
мұндағы: Птi - i-лік өнім түрінің тауарлық көлемі, кәсіпорынның
көтерме бағасы бойынша; Оnni - жоспарлы жылдың басы мен аяғына
кәсіпорынның қоймасында i-лік дайын өнімнің қалдығының өзгерісі; Оni
жоспарланған жылдың басы мен аяғына қарай i-лік дайын өнімнің жөнелтілген,
бірақ тапсырыс берушімен әлі төленбеген қалдығының өзгерісі; n – тауарлық
өнімнің түрлер саны (i = 1,2,3, ... , n).
Өткізілген өнім жоспарлы жылғы кәсіпорынның жалпы табысын (Дв)
сипаттайды. Осы сатылған өнім бірлігінің санын бағасына көбейткенге тең.
; Двi= Цi *
Оni ; (2)
мұндағы Двi – i-лік өнім түрін сатқаннан түскен кәсіпорынның жалпы табысы.
Цi- i-лік өнім түрінің бірлігі бағасы (көтерме, келісім бойынша), Оni
– натуралды түрдегі i-лік өнім түрінің сатылуы қажет өнім көлемі. (i =
1,2,3, ... , n).
Жоспарда жалпы табыстан басқа орташа табыста ескерілуі қажет. Бұл
кәсіпорынмен өнімнің бір данасын сатқаннан түсетін ақша қаражаты. Орташа
табыс көлемі (Дсi) i-лік өнім түрін сатқаннан түсетін табыстың сатылған
өнім бірлігіне қатынасымен анықталады.
(3)
Жоспарлы кезеңде өткізу бағасын өзгерту жағдайы болғанда орташа табыс
еріксіз орташа бағаға айналады.
(4)
Тауарлық өнімдер өз құрамына: өндіруге жоспарланған дайын өнім
(техникалық бақылау бөлімімен қабылданып, комплектіленіп дайын өнімдер
қоймасына өткізілген), жартылай фабрикаттар, комплектілік бөлшектер мен
қосалқы бөлшектер, кооперацияланған жабдықтар бойынша басқа жаққа
жіберілуге арналған тауарлар, толықтай жөндеуге, құрал –жабдықтар мен
құрылғылар құнының қосындысынан тұрады. Ол көтерме бағамен және
салыстырмалы бағалармен сипатталады. Алғашқысы қаржылық жоспармен қатыстыру
үшін қолданылса, екіншісі өндіріс құрылымының өзгерісін, өсу қарқынын,
динамикасын есептеу үшін қолданылады.
Тауарлық өнімнің жоспарлық көлемі (Пт) келесі формуламен есептеледі:
(5)
мұндағы: Ani – натуралды түрдегі i-лік өнім түрінің өндіру жоспары;
Ц i- i-лік өнім түрінің қазіргі бағасы; n - тауарлық өнім түрлер саны.
(i = 1,2,3, ... , n); m - өндірістік сипаттағы жұмыстар түрлер саны.
Тауарлық өнім өндірілген дайын өнім көлемін сипаттайды және ол,
өндіріс шығындарын, қаржылық жетістіктерді, рентабелділікті және басқа
өндіріс тиімділік көрсеткіштерін есептеу үшін қолданылады.
Жалпы өнім – барлық шығарылған дайын өнім мен көрсетілген қызметтер
құнының қосындысынан тұрады, соның ішінде аяқталмаған өндіріс. Ол әдетте
салыстармалы бағамен анықталады.
Жалпы өнім көлемі (Пв) келесі формуламен анықталады.
Пв= Пт+(Нк-Нн)+(Ик-Ин); (6)
Мұндағы: Нк, Нн – жоспарлы кезеңдегі жылдың басы мен аяғына
аяқталмаған өндірістің қалдықтары ақшалай түрде. Ик, Ин – жоспарлы кезеңнің
басы мен аяғына өздері жасаған құрылғылар мен құрал-жабдықтар қалдықтары.
Жоспарлы кезеңде есепті жылмен салыстарғанда өндіріс көлемі қомақты
өзгергенде, бөлек тауар түрлерін өндірістен алып тастағанда, тауардың жаңа
түрлерін өндіретін болса, жалпы өнімнің құрамындағы аяқталмаған өндірістің
қалдықтарының өзгеруі жоспарланады.
Ішкі шаруашылық айналым мен аяқталмаған өндірісі жоқ кейбір
кәсіпорындарда, мысалға тамақ өнеркәсібінде өзіндік құрамы бойынша жалпы
өнімдер тауарлықпен сәйкес келеді. Жалпы өнімді жалпы айналымнан ажырата
білу қажет, оның мазмұны – барлық бірліктегі өнімдердің соммасы ретінде
түсіндіріледі. Тауарлық және жалпы өнімнің көрсеткіштері кәсіпорынның іс-
әрекетінде кең өріс алғанымен бір үлкен кемшілігі бар. Олар кәсіпорынның
соңғы жетістіктеріне қосқан өзіндік үлесіне қате мәлімет береді. Ол кейбір
кәсіпорындарда кездесетін шығындар көлемінен 80-90% жететін материалдық
шығындар құнымен түсіндіріледі.
1.2. Өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістері.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы жоспарлы кезеңде өндіріс қуатына
сәйкес өнім шығаруға байланысты қалыптасады. Мұндағы мәселе кәсіпорынның
өндірістік қуаты, өндіруге жоспарланған көлемнен көп немесе аз болуы
мүмкін. Кәсіпорынның мүмкіндігін анықтайтын негізгі фактор ретінде өндіріс
қуаты табылады. Сондықтан да кәсіпорынның өндіріс қуаты өткізу көлемінен
жоғары болса, өндіріс шығындары біршама көп болады. Ал қарама-қарсы
болғанда өнім көлемі өндіріс қуатынан жоғары болса, мұндай жағдайда өндіріс
жоспары орындалмайды. Бұл орайда өндірістік бағдарлама өндіріс қуаты мен
өндіріс көлемі арасындағы ортақ шешімге келтіруші ролін атқарады.
Өндірістік бағдарлама өнім көлемін белгілеп қана қоймай кәсіпорынның
құрылымдық бөлімдерінің жоспарларын есептеудің негізі болып табылады.
Құрылымдық бөлімдердегі өндірістік жоспарды жасағанда тек қана тауарлық
өнімдер ғана ескеріліп қоймай, сонымен бірге аяқталмаған өндірісті есептеу
қажет. Соңғы өнімді өндіру әдетте өндірістік бағдарламамен белгіденеді.
Цехтар бойынша өндіріс көлемі өнімнің жоспарлы өзіндік құнына сәйкес немесе
есепті ішкі өндірісті бағамен есептейді. Кіші-гірім кәсіпорында цехтардың
өндірістік бағдарламасы натуралды және шартты натуралды түрде есептеледі,
ал үлкен кәсіпорындар құнды және натуралды көрсеткіштермен есептелінеді.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы бір жылға есептеледі және ол
кварталдарға бөлінеді, ал кварталдар айлар бойынша көрсетіледі. Құрылымдық
бөлімдерде өндірістік бағдарламаның кішірек кезеңдерге бөлуге болады.
Өндірістік бағдарламаны жасау күрделі процесс болып табылады, өйткені онда
әртүрлі факторлар ескерілуі қажет. Бағдарламаның қалыптасуының типтік
алгоритімі 1-суретте көрсетілген.4
Жоспарлы немесе есепті кезеңдерде, жоспардың орындалуының негізгі
міндеттері болып:
( құндық және натуралды көрсеткіштер бойынша өнімнің шығару мен өткізу
жоспарының орындалуын тексеру;
( жоспарлы көрсеткіштердің оң немесе теріс орындалуына әсері мен себептерін
талдау;
( келешектегі өсу қорын анықтау және өндірістің тиімділігін көтеру;
( талдау барысында анықталған қорларды пайдаланудағы іс шараларды жасау мен
өнім көлемін және оның сапасын арттыру;
( жеке шараларды енгізудің күнтізбелік мерзімін белгілеу, өндірістік
қызметкерлер мен жұмыстардың орындалуына жауаптыларды белгілеу, сонымен
қатар іс-әрекеттердің тиімділігін анықтау.
Өндіріс көлемін талдау тауарлық және жалпы өнімнің динамикасын
зерттеуден, базисті және үзілісті өсу мен өсім қарқынын есептеуден
басталады. Номенклатура бойынша жоспарды талдау нақты және жоспарлық өнім
шығаруды салыстырумен сипатталады.
Мемлекеттік тапсырысты қамтитын өнімдерге көнілді ерекше бөлу қажет.
Ассортимент бойынша жоспардың орындалуын бағалау келесі түрде жүре алады:
( ең кіші пайыздық әдістеме бойынша (жоспардың ең кіші пайыздық орындалуын
қамтыйтын номенклатура қалпы);
( тауардың жалпы тізімінде үлес салмағы бойынша;
( орташа пайыздың көмегімен, ал ол өз кезегінде нақты өндірілген өнімнің
өндіріс көлеміне қатынасымен анықталады (жоспардан тыс немесе өндірістік
бағдарламада қарастырылмаған өнімдерді өндіру ассортименті бойынша жоспарға
кірмейді).
Мұнда сонымен қатар ассортимент бойынша жоспардың орындалуына сыртқы және
ішкі себептер анықталу қажет. Жеке номенклатуралық ұстанымнан қиыс кету
өндірістік бағдарламада өзгерістер туғызады. Өндіріс құрылымындағы өзгеріс
барлық экономикалық көрсеткіштерге әсер етеді.
Өндірістік бағдарламаны жоспарлау 3-сурет
3-сурет
Шығарған өнім құнының өзгерісі өндіріс құрылымының әсерін орташа
бағам әдісімен анықтауға болады. Бұл үшін ең бірінші өнімнің нақты
құрылымындағы өнімнің орташа бағамын анықтау одан соң, жоспарлы
кезеңдегісін анықтайды. Екеуінің айырмасы нақты шығарылған өнім көлемімен
көбейтіледі (натуралдық түрде).5
Дәл осындай жетістікке қарапайым түрде жетуге болады. Өнім өндіру
жоспарындағы құндық және натуралдық түрлерінің айырмасын жоспарланған өнім
өндіруге көбейту керек (құндық түрде). Өндірістік бағдарламаның орындалуын
талдағанда басты орындарының бірін өндірістің ырғақтылығына беруге болады.
Өндіріс ырғақтылығы - өндіріс жоспарымен белгіленген өнімді өндірумен
сипатталады. Өнімді шығару ырғақтылығын есептеу үшін ырғақтылық
коэффициенті қолданылады. Ол нақты шығарылған өнім көлемі соммасының талдап
отырған уақыт кезегіндегі жоспарлы өнім шығаруға қатынасымен анықталады.
Сонымен бірге ырғақтылық бойынша жоспарды орындағанда нақты өндірілген өнім
көлемі есептеледі, бірақ ол жоспардың көлемінен артық болмауы қажет.6
Ырғақтылық коэффициенті (Кр) келесі формуламен есептелінеді.
(7)
мұндағы: Аni- i-лік кезеңде жоспарлы өнім өндірудің натуралды немесе
құндық түрі. Азi – орындалған жоспарда ескерілген нақты өнім шығару. n –
есепті кезең ұзақтығы.
Ырғақтылықты бағалау үшін ырғақсыздық коэффициентін есептеуге болады,
ол жоспар бойынша өндірістегі оңтайлы және теріс ауытқуларының соңғысы
ретінде анықталады. Ырғақсыздық коэффициенті – ырғақтылық коэффициентіне
қарсы көрсеткіш. Кәсіпорын неғұрлым ырғақты жұмыс істесе, соғұрлым
ырғақсыздық коэффициенті төмен болады.
Кәсіпорын ырғақтылық коэффициентін есептеу өнім өндірудің
бірқалыптылығын анықтаумен қатар, кәсіпорынның жіберіп алған мүмкіндіктерін
есептеуге де мүмкіндік береді. Ырғақтылықтың жоғарлауына негізделген
өндіріс көлемі қорының өсуін әртүрлі әдіспен есептеуге болады. Оның ең
қарапайым талданып отырған кезеңде жоспарлы және есепті кезеңдердегі өнім
шығарулардың айырмасы ретінде анықталады. Берілген кезеңдегі талдау өнім
сапасын бағалаумен аяқталады. Өнім сапасын талдау келесі көрсеткіштер
жүйесі бойынша жасалуы мүмкін:
( жалпылама көрсеткіштер (жалпы өндірістегі жаңа өнімнің үлес салмағы,
сертификацияланған өнімнің үлес салмағы, бәсекеқабілетті өнімнің үлес
салмағы);
( өнімнің қасиеттерін сипаттайтын бірретті және кешенді көрсеткіштер
(пайдалылық, сенімділік, технологиялық, эстетикалық);
( жанама көрсеткіштер (ақаудан болған шығындар, сапасыз өнімдер үшін пеня
мен штрафтар, рекламацияны жою үшін шығындар).
Талдау барысында жоғарыдағы көрсеткіштердің динамикасын зерттеу керек,
олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуын, олардың өзгерісінің себебін
анықтап, сапаның бағалық көрсеткіштерінің әсерін анықтау. Өнімнің сапасын
жалпылама бағалау үшін келесі әртүрлі әдістер қолданылады.
Баллдық әдіс: оның мәні өнім сапасының орташа есептелген баллын
анықтау. Сапа бойынша проценттік жоспардың орындалуы нақты және жоспарлы
деңгейін салыстыру арқылы есептелінеді. Біздің зерттеп отырған кәсіпорында
сапаны тексеру өте қарапайым жүреді. Трансформаторлардың қуатына байланысты
ток күшін қосады да оны трансформатор көтере алса сынақтан өтеді. Өнімді
өндіру жоспарының орындалуын жалпылама талдау өндіріс көлемі қорын өсуін
анықтауға септігін тигізеді және оның келесі бөлімдерге топталады.
( өндірілген өнімнің сапасын жоғарлату, жаңа өнімді игеру, жасау;
( прогрессивті технологияны енгізу, өндірістік процесстерді механизациялау
және автоматтизациялау;
( басқаруды жетілдіру, жоспарлау мен өндірісті ұйымдастыру;
( еңбекті ғылыми ұйымдастыру;
( түпкілікті жөндеу және негізгі қорларды модернизациялау;
( шикізат, материалдар, отын мен энергияны үнемдеу іс шаралары;
( ғылыми зерттеушілік және тәжірибе құрастырушылық жұмыстар;
( шығарылған өнім мен өндірістің техникалық – экономикалық деңгейлері;
( іс шараларды енгізуді техникалық-экономикалық қорытындылары.
Сатуды жоспарлау жұмыстары тапсырыстар қоржынының қалыптасуымен немесе
сату жоспарының құрылуымен аяқталады. Сату жоспары бұл деңгейде өндірістік
қуатты алдын ала қарастырмай нарықтың сыйымдылығына негіз етіп жасалады.
Сондықтан да өндірістік бағдарламаны құру кезінде тапсырыстар қоржынын
тыңғылықты зерттеуді талап етеді. Талдауға негізінен өзіндік сауда жүйесі
арқылы өтетін тұтынушылар сұранысы, тұтынушылардың жеке тапсырыстары,
диллерлер тапсырыстары, көтерме сатып алушылардың тапсырысы. Тапсырыс
қоржынына өтінімдер мен жасалған келісім шарттар негізінде тапсырыс
портфелінің номенклатурасы мен ассортименті қалыптасып талданады. Соңынан
жабдықтауға арналған өнімнің жалпы көлемі, өнімнің әр түрінің жалпы өнім
көлеміндегі үлесі, өнімнің тұтынушыларға жеткізу кестесі жаңа және
өндірістен алынып тасталынған өнімдердің үлес салмағы, экспорттық өнімнің
үлес салмағы, қоймадағы дайын өнімдердің қорлары, тапсырыс берушілерге
жеткізілген бірақ әлі төленбеген өнім көлемі, жоспардан тыс қалдықтар мен
тұтынушылардан алынған тауарға дер кезінде төлемеу себептері, тапсырыс
портфелінің қаржылық көрсеткіштері, жоспарланған табыс, рентабелділік,
салықтық төлемдер мен түсімдер көлемін және басқа да сату тиімділігіне әсер
ететін факторларды қалыптастырады.
Маркетинг қызметінің жасаған талдауына сүйеніп барлық қызығушылығы бар
мамандар қоржынды өткізу жөнінде қорытынды жасайды және ол кейінен
өндірістік бағдарламаның қалыптасуына септігін тигізеді. Тапсырыстар
қоржыны бойынша нақты тиімді шешімдер қабылдау үшін кәсіпорынның басты
мамандарынан әртүрлі талдау зерттеу бөлімдерін құрған жөн.
Өндіріс қуатын есептеу өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда үлкен
орын алады. Өндірістік қуатты есептеу негізінде келесі факторлар
анықталады: өндіріс өсуінің ішкі өндірістік қорлары, өндіріс көлемі,
техникалық қайта қарулану қажеттілігі анықтылады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты дегеніміз – номенклатура мен ассортимент
бойынша, кәсіпорындардың құралдары мен өндіріс алаңын, прогрессивті
технологияның, еңбек пен өндірісті тиімді ұйымдастыра отырып, өнімнің
максималды көлемін өндіруді айтады. Өндірістік қуат пен өндірістік
бағдарлама түсініктері жоспарлы есептерде сәйкес келмейді. Егер біріншісі
кәсіпорынның белгілі уақыт кезеңінде өнімнің натуарлды түрде максималды
көлемін шығаруға жауап берсе, екіншісі жоспарлы кезеңдегі өндіріс қуатын
пайдалануын сипаттайды. Жоспарлау кезінде өндірістік бағдарлама да
өндірістік қуат та бірдей натуралды және құндық түрде көрінеді. Мысалға:
КТЗ АҚ өнімдері данамен максималды фабрикада матаның шаршы метрмен,
консервіні шартты банканың мың данасымен белгілейді. Өндірістік қуатты
жоспарлау оның көлеміне әсер ететін факторларға байланысты. Қуатын
есептегенде келесі факторлар ескеріледі: негізгі өндірістік қорларының
құрылымы мен мөлшері, құрал-жабдықтардың сапалық құрамы мен физикалық және
моралды ескіруі, құрал-жабдықтың өндіруінің техникалық нормалары,
өндірістік алаңды пайдалану, өнімдердің еңбек сыйымдылығы, қолданылатын
технологиялар, жұмыс істеу режимі, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру деңгейі,
жұмыстың уақыт қоры, шикізат сапасы мен жабдықтаудың динамикасы. Өндірістік
қуат - тұрақсыз. Қуаттың келесі себептерден болады: құрал-жабдықтардың
тозуы, өнім шығарудың өсуі, өнім номенклатурасы мен ассортиментінің кеңеюі,
жұмыс істеу уақыт қорының төмендеуі, құрал-жабдықтардың лизингтік уақытының
бітуі. Бұл факторлар кері бағытта да жұмыс істейді.
Нақты және жоспарлық қуатты айыра білу қажет. Олардың сәйкес келуі оны
меңгеру деңгейіне байланысты. Жоспарлы қуатты меңгеру деңгейі келесі
көрсеткіштермен сипатталады: меңгеру ұзақтылығымен, жоспарлық қуатты
меңгеру деңгейімен, қуатты пайдалану ұзақтығымен, меңгеру кезеңіндегі
шығарылған өнім көлемімен, өзіндік құнның жоспарлы өнім деңгейіне жеткенде
еңбек өнімділігі мен рентабелділігі.
Жобаланған қуатты меңгеру кезеңінін ұзақтылығы деген – оны қабылдау
актіге қол қойған күнен бастап, тұрақты өнім өндіруге дейінгі уақытты
айтамыз. Меңгеру кезеңіндегі объектілердің өнім өндіру көлемі осы
көрсеткіштерді ескеру негізінде анықталуы қажет. Меңгеру деңгейі – бұл
белгілі мерзімде жобадағы қуаттың меңгерілуі. Ол белгілі кезеңдегі өнім
өндірудің жобалық қуатының қатынасымен анықталады. Кәсіпорынның өндірістік
қуатын есептеу әдісін қарастырайық. Оны есептеу үшін келесі мәліметтер
қажет: бір станоктың жұмыс істеуінің қоры, станок саны, құрал-саймандардың
өнімділігі. Кәсіпорынның өндірістік қуаты ондағы басты цехтардың,
учаскелердің, құралдардың қуаты арқылы анықталады. Өндірістік қуатты
есептеудің екі әдісі бар: 1. құралдардың өнімділігі бойынша, 2. тауарларды
жасаудың еңбек сыйымдылығы бойынша. Үздіксіз өндірістерде өндіріс қуатын
әдетте – құрал-саймандардың өнімділігімен, ал дискретті өндірісте - өнім
шығарудың еңбек сыйымдылығы бойынша есептелінеді.
1. Агрегаттық өндіріс қуаты (Ма) жоспарлы жылдық уақыт қорын (Фп) оның
уақыт бірлігі өнімділігіне (Эа) көбейткенге тең.
Ма = Фп * Эа; (8)
Өндірістің қуатын есептегенде агрегаттың жоспарлы жұмыс істеу қорын
есептеген жөн. Уақыт қорының календарлық (Фк), режимдік (Фр) және жоспарлы
(Фп) түрлері болады. Өндірістік құралдардың календарлық уақыт қорын есептеу
арқылы басқа да уақыт қорларын есептеуге болады. Ол календарлық кезеңдегі
күндер санын күндегі сағат санына көбейту арқылы табылады. Агрегаттың
режиміндегі уақыт қоры (Фр) жылдағы календарлық күндер санына (Дк) және
жұмыс істелген күндер (Дн) мен кәсіпорындағы ауыспалы жұмыс санына
байланысты.
Фр = (Дк – Дн) * t (9)
Мұндағы: t – машинаның күндік жұмысының орташа саны.
Уақыт қорының жоспарлы жұмысы (Фп) режимдік қорымен (Фр) жоспарланған
кезеңдегі құрал-жабдықтарды жөндеуге, дұрыстауға, орнатуға кеткен уақыт
шығындарының айырмасына тең.
Фп = Фр – tn = Фр (1-(tp+tn) 1); (10)
Мұндағы: tp - режимдік қормен салыстырғандағы құрал-жабдықтарды
жөндеуге кеткен уақыт шығындары; tn - рижимдік қормен салыстырғандағы
құралдарды дұрыстауға, орнатуға және т.б. кеткен уақыт.
2. Учаскенің, цехтың өндірістік қуаты, ол бір типті құрал-жабдықтармен
жабдықталғанда – бір агрегаттың нормативтік, жылдық өнімділігін, осындай
құрал –жабдықтардың орташа жылдық паркіне көбейту арқылы табылады және
өндірудің орындалуының орташа коэффициентін ескерген.
Му= Ма * К * n (11)
3. Кәсіпорынның өндірістік қуаты негізгі цех бойынша саналады. Ол үшін
барлық цехтардың өндірістік қуаты есептеліп, кәсіпорынның қуаты,
диаграммасы құрылады. Машина жасау мен метал өңдеу кәсіпорындарында негізгі
цех болып құрастыру цехы саналады. Сонымен кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын құрағанда бір жағынан қуатын өсіруге бағытталса, екінші
жағынан бар қуатты толық пайдалануға бағыттау қажет.
Өнім өндіруді жоспарлау өндірістік бағдарламада бекітілген өнім өндіру
көлеміне қажет ресурстармен толық жабдықталған жағдайда жүзеге асады.
Сондықтан өндірістік бағдарламаның өндірістік қуатқа негізделіп жасалуы
негізгі шарт болып табылады.
Өндірістік бағдарламаны есептеудің қысқаша алгоритмі келесідей болады:
1. Тапсырыстар қоржыны талданады. Онда ең үлкен үлес салмағы бар өнім
таңдалады. Ол үшін ассортимент өнім түрі мен көлемі бойынша сыныпталып, ең
көп өткізілген өнім түрі таңдалады.
2. Негізгі өнім ретінде таңдалған тапсырыстар қоржынындағы өнімнің бір
түрі ассортиментінің қайта есептеуі жүргізіледі. Қайта есептеу коэффициенті
тауардың әр бір түрінің еңбек сыйымдылығын, таңдалған өнім еңбек
сыйымдылығына бөлу арқылы анықталады. Содан соң өткізу жоспары бойынша өнім
санын қайта есептеу коэффициентіне көбейтеміз. Қорытындылар қосылады да
қосынды өндірістік бағдарлама жоспары болып табылады.
3. Жоспарлы кезеңде орташа өдірістік қуатты пайдалану талданады.
Жасалған талдау негізінде, қолданылған өндіріс қуаты техника мен
технологиялық прогрестер, өндірістік алаң мен құрал-жабдықтар қолдану
деңгейі және кәсіпорын өндірісі мен еңбекті пайдалану деңгейі анықталады.
Орта жылдық өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті – нақты және жоспарлы
өнім өндіруді нақты немесе жоспарлы орта жылдық өндіріс қуатына бөлу арқылы
анықтайды.
4. Бұл кезеңде өндіріс қуатын қолдануды жоғарылату жоспарланып отыр,
ол өз кезегінде ішкі өндірістік қорларды пайдалану негізінде жүзеге асады.
Ішкі өндірістік қорларды және қолда бар өндірістік қуаттарды пайдалану
экстенсивті және интенсивті болып бөлінеді. Экстенсивті режимдік қор
шегінде құрал-саймандардың тиімді жұмыс істеуі уақытының жоғарылау қоры.
Интенсивті факторға уақыт бірлігіне санағандағы құрал-жабдықтардың жүктелуі
және жылдық өнімді өндіруді жоғарылату.
Жоспарлы кезеңдегі өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті (Кмп)
келесі формуламен есептелінеді:
Кмп = Кмо * J (12)
Мұндағы: Кмо – жоспарлы жылы өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті.
J – жоспарлы кезеңде қуатты пайдалану коэффицентінің өсу индексі.
5. Жұмыс істеп тұрған өндіріс қуатына негізделіп мүмкін болатын өнім
көлемі анықталады. Бұл мәселені шешудің екі тәсілі бар. Өндірістік
бағдарламаның қалыптасу шағында қазіргі бар өндіріс қуаты мен өнім өндіру
көлемі олардың көлемінің орта жылдық қуатты қолдануды жоспарлы
коэффициентіне көбейту арқылы анықталады.
6. Өндірістік бағдарлама жоспары өндіріс қуатымен салыстырылып, оның
бір жылғы өнім көлемін өндіре алатыны тексеріледі. Өндірістік қуаттың толық
пайдаланылуын есептеу натуралды және құндық түрде көрсетіледі. Егер
өндірістік бағдарлама өндіріс қуатын толық жаппаса оны жабудың жолдарын
іздестіру керек. Ал егер тапсырыс көлемі өндіріс қуатынан артық болса,
тұтынушыларды басқа зауытпен байланыстыру немесе өндірісті кеңейту керек.
Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатын сәйкестендіру үшін өндіріс қуатына
баланс жасалады. Онда кіруші және шығушы орташа жылдық өндірістік қуат
көрсетіледі. Өндірістік қуат балансы өнімнің әр түріне қарай жоспарлы
жылдың соңына қарай жылдың басындағы қуаттарды соммалау арқылы табады.
7. Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатының арасында теңдік
орнағаннан кейін өндіріс жоспары жобасына экономикалық бағалау жасалады.
Өнімді өткізу көлемі мен өндіру көлемі өзгергенде кәсіпорынның жиынтық
шығыны төмендейді. Өндіріс көлемі өскен сайын өндіріс шығындары мен одан
түскен табыс көлемі арта беріп олардың айырмасы кәсіпорын түсімін құрайды.
Өнімге кеткен шығын мен одан түскен табыс теңескенде тепе-теңдік орнайды,
бұл нүкте экономикалық әдебиеттерде шығындардың нүктесі деп аталады.
Өндірістік бағдарламаны қарастыруда жоспарланып отырған өнім көлемі
шығынсыздық нүктесінде бар ма, жоқ па анықтауымыз қажет.
Таңдалып отырған жоспардың тиімділігі тағы келесі көрсеткіштерді
талдау арқылы анықтауға болады, олар: қорқайтарымдылық, қор сыйымдылық,
рентабелділік, өнімнің бір теңге өсіміне капитал салымдары, сонымен бірге
негізгі қорларды салыстырмалы үнемдеу (Эоф) есептеледі.
(Эоф = ОПФпл – ОПФо * Jпт; (13)
мұндағы: ОПФпл, ОПФо – негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
жоспарлы және есепті жылдары; Jпт – жоспарлы жылы тауарлық өнімнің
көлемін есептеу индексі.
Қор қайтарым деңгейінің өзгеруіне бірнеше факторлар әсер етеді, олар:
негізгі өндіріс қорлар бөлігінің корқайтарымдылығының өзгеруі, корлардың
негізгі бөлігі үлесінің жалпы соммадағы өзгерісі. Өндірістік бағдарламаның
тиімділігі: өнім рентабелділігін, капитал рентабелділігін және өткізу
рентабелділігін сипаттайды. Өнім рентабелділігі (Ри) жалпы (Пв) немесе таза
табысты (Пч) өткізілген немесе тауарлық өнім шығындар соммасына қатынасымен
анықталады.
Ри = Пв С немесе ПчС; (14)
Өткізу рентабелділігі - өнімді өткізуден түскен табысты алынған
түсімге бөлу арқылы есептелінеді (Вр).
Рп = ПвВр немесе ПчВр
Капитал рентабелділігі – таза табыстың негізгі және айналым
капиталының орта жылдық құнына бөлу арқылы есептелінеді. Өндірістік іс-
әрекетті рентабелділік деңгейі 3 факторға байланысты:
( өндірістік бағдарлама құрылымның жоспарлы жылы есептімен салыстырғандағы
өзгерісі;
( өзіндік құны өзгерісі;
( өткізу бағасының өзгерісі.
Талдау барысында аталған факторлардың рентабелдік деңгейіне әсерін
байқау қажет. Өндірістік бағдарлама жан-жақты зерттелгеннен кейін жоба
бекітіліп құрылымдық бөлімшелерге жеткізіледі. Олар өндірістік бағдарлама
негізінде басқа өндірістік бөлімшелер жоспарын жасап, өндірістік
бағдарламаны орындауға дайындалады. Өндірістік бағдарламаның орындалу
жобасының пәні болып дайындау әдісі мен өндіріс түрі табылады. Бұл кезеңнің
басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны барлық құрылымдық бірліктерге
жеткізіп, оның орындалуын ұйымдастыру. Бұл кәсіпорынның тактикалық
жоспарының бір бөлігі болып табылатын жедел – күнтізбелік жоспардың
құрамдарымен жасалады.
Өндірістік бағдарламаның орындалуының жоспары келесі алгоритм бойынша
жүзеге асады (4-сурет).
Өндірістік бағдарламаның орындалуының технологиялық схемасы.
4-сурет
Негізгі жоспарлау кезеңдерін мазмұнын қарастырайық:
1. Өндірістік бағдарламаны жоспарлы кезеңдер бойынша бөлу.
Ағымдағы жоспарлауда өндірістік бағдарлама әдетте бір жылға құрылады.
Кәсіпорынның ішкі және сыртқы аумағының динамика жағдайында өндірістік
бағдарламаны ұзағырақ мерзімге жоспарлау мүмкіндігі төмен. Сондықтан да
жылдық өндірістік бағдарламаны жүзеге асыруға дайындық, оны кварталдар мен
айларға бөлуден басталады. Өндірістің ырғақтылығы тиімділіктің жоғарылауына
үлкен әсері болса жылдық шығару көлемі мен өткізу көлемін нақтылап
кварталдар мен айларға бөлу қажет. Жылдық міндеттерді кварталдарға бөлу
келесі факторларды ескере отырып жасауы қажет:
– тұтынушыларға келісім шартта көрсетілген мерзімде өнімді жеткізу;
– өндірісті кеңейту, өндіріс қуатын пайдалануды жақсарту, сонымен бірге
инновациялық іс-шаралар;
– жаңа құрал-саймандар мен қуаттарды іске қосу мерзімдері;
– барлық өндірістік бөлімшелерді бірдей жүктелуін қамтамассыз ету;
– өндірістің сериялылығын жоғарылату;
– әрбір кварталдағы жұмыс күндер саны;
– жұмыстың мезгілділігі мен ауыспалдылығы;
– өнім өткізілуінің мезгілдігі;
– кейбір құралдардың істен шығуын және басқа себептермен тұрып қалу
мүмкіндігі;
– өндірістен ескірген және сұранысы жоқ өнімдер түрін алып тастап, орнына
жаңа тауарлар енгізу.
Жаппай және ірі сериялық өндірісте, яғни өнімнің өтуі мезгілге
байланысты емес болғанда өндірістік бағдарламаны бөлу пропорционалды түрде
жұмыс күніне бөлінеді. Қалған жағдайларды бөлу тұтынушыларға өнімді жеткізу
кезеңдеріне байланысты жасалады.
Жабдықтау жоспары натуралды түрдегі өнім өндіру мен өткізу
көрсеткіштерімен байланыстырады, яғни байланыс деңгейі мен есептелуі келесі
формуламен анықталады:
Ппi = Пр i - Опi =Пт i +Опс i -Оп i (15)
Мұндағы: Пп i - i –лік атауындағы тұтынушыға дайын өнімнің көлемін
жеткізу, Пр i - өнім өткізу көлемі, Оп i – жылдың басы мен аяғына
жіберілген, бірақ әлі төленбеген өнім қалдықтарының өзгерісі. Пт i -
өнімді шығару жоспары, Опс i – жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына қарай
қоймадағы дайын өнімдердің қалдықтарының өзгеруі.
Өнімді жабдықтау уақыты тұтынушы кәсіпорындармен жасаған келісім
шартқа байланысты.
2. Өндірістік бағдарламаны құрылымдық бөлімшелерге дейін жеткізу.
Кәсіпорынның ішкі құрылымы мен мамандануына байланысты өнім өндіру
бағдарламасы кәсіпорынның ішкі бөлімшелеріне жеткізіледі. Сонымен бірге
өндірістік өнімді шығару жоспарына кәсіпорын өзі өндіретін дайын өнімдер
мен жартылай фабрикаттар кіреді. Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелеріне
міндеттер келесідей бөлінеді: шығарушы бөлімшелер, өңдеуші бөлімшелер,
дайындаушы бөлімшелер. Өндірістік міндеттердің құрылымы мен көрсеткіштері
кәсіпорында жұмыс жасап отырған жедел күнтізбелік жоспарлауға байланысты.
Жоспарлаудың теориясы мен тәжірибесі жедел календарлық жоспарлаудың бірнеше
түрлерін жасап шығарды. Оған келесі жүйелер кіреді:
– тапсырыстық;
– машина – комплектілі;
– комплектілі-тораптық;
– деталдық.
Өндірістік бағдарламаны цехтарға дейін жеткізген соң өнімді жасау
әдісі таңдалады. Әрине бұл үрдіс өндірістік бағдарламаны жасағанда әрбір
рет жаңадан жасалмайды.
3. Өндірістік бағдарламаны ұйымдастырудың әдісін таңдау. Өндіру әдісін
жоспарлау, өндірістік үрдіс қалай ұйымдастырылатынын анықтайтын бірлік.
Өнімді өндірудің ағымдық, партиялық және бірлік түрлері болады.
КТЗ АҚ өнімдерін өндіргенде бірлік әдісті көп қолданылады. Өйткені
оған трансформаторлардың жаңа үлгілеріне тапсырыстар көптеп түседі. Бірлік
өндірісте көбінесе универсалды құрал-жабдықтар қолданылады, оның өнімділігі
басқалармен салыстырғанда аз болады. Бірлік өндірісте құрал-жабдықтар
ұқсастығы бойынша орналасады. Олар көбінесе арнайы жұмыстарды атқарады,
сондықтан құрал-жабдықтардың жүктелуі біркелкі болмайды.7
Өндірістік бағдарламаны дайындаудың әдісі таңдалғаннан кейін келесілер
есептелінеді:
– өндірістік циклдың ұзақтығы;
– партиялар көлемі;
– оларды өндіріске енгізу уақыты.
Өндірістік циклдың ұзақтығы жедел күнтізбелік жоспардың негізі болып
табылады. Олардың көлеміне қарай айналым қорларының көлемі анықталады.
Өндірістік циклдың ұзақтығы деталдар партиясы көлемімен тығыз байланысты.
4. Құрал-жабдықтардың жүктелуін есептеу. Цехтағы өндіріс жоспары
анықталғаннан кейін, өндірістік бағдарлама, құрал-жабдықтардың жүктелуін
анықтау қажет. Оны есептегенде әрбір жұмыс орнының өндірістік
бағдарламасына, өндірістік қуатына сәйкестігін табу керек. Сондықтан да
жүктелу әрбір станокқа жеке жасалады. Құрал-жабдықтың жоспарлы жүктелу
коэффициентін анықтағанда жылдық өндіріс көлемі өндіріс қуатына және
өндірістік бағдарламаға сәйкес келуі қажет.
Нарықтық экономикаға көшу қарсаңында әрбір кәсіпорын өз жұмысын
жүргізу барысында тыңғылықты есептеулердің жасалуын талап етеді. Ол үшін
кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерін нақты және дәл талдап, маркетингтік
зерттеулерге сүйенуі қажет. Нақты талдауларды келесі тарауларда
қарастыратын боламыз.
1.3. Ұзақ мерзімдік стратегияға сай экономиканың даму жағдайындағы
өндірістік бағдарламаның қалыптасуының негізгі бағыттары.
Қазақстан экономикасында көрініс тапқан ұзақ уақыттық транформация
кезеңінен кейін, ол өз кезегінде өндірістің төмендеуімен, халықтың көп
бөлігінің тұрмыстық жағдайының нашарлауымен қатар жүрді. Ел экономикасына
жан жақты жақсартатын күрделі стратегия қажеттілігі туды. Өткен жылдар
ішінде ел экономикасының шарықтап дауына кедергі болатын бірнеше әлеуметтік-
экономикалық мәселелер жиналды, олардың бастысы өндіріс аппаратының табиғи
және моральді ескіруі құрал-жабдықтарының орташа жасы 20 жыл. Ал
өнеркәсіпте оның тозу уақтысы 45-55 жылға жоспарланған. Осыған орай елде
ескірген құрал –жабдықтардың жаппай істен шығу процессі күтіп тұр деген
сөз. Ал ол жаңартылуы үшін үлкен көлемде күрделі қаржыны талап етеді.
Қазақстанға Кеңес Үкіметі жүйесінен мұраға артта қалған экономиканың
үлгісін қалдырған, яғни тек қана өдіруге бағытталған экономика. Ол әрине
толық қанды дамыған елдің жоғары деңгейлі өмірін қамтамассыз ете
алмайды.8
Кеңестік дәуірдегі ел кен орындарын талан таражға салып өндіру
барысында, сонымен бірге елдегі 60 кіші-гірім қалалардағы қиын жағдай
Қазақстан экономикасының шапшаң дамуына үлкен кедергі келтіріп отыр.
Осындай кедергілерді толық зерттей келе Қазақстан өзінің дамуын 15
жылдық стратегиясын жасай алатындығына көзіміз жетіп отыр. Бұл стратегия
бойынша Қазақстан 2015 жыл ішінде жоғары технологиялар қолдана отырып
елдегі өндіруші саладан өңдеушіге өтуге әрекеттер жасап, ғылым сиымды
салаларға көп көңіл бөледі. Бірақ бұл аралықта Қазақстан жоғарғы тиімді
және жоғары бәсеке қабілетті экономика құра алмайды, ол тек қана сол
бағытта сәл ғана жылжи алады және мұнда өндіруші сала әлде болса да ең
басты орында болады.9
Сонымен нақты 2015 жылдағы стратегиялық мақсаттар болып:
– Қазақстанның мемлекеттік біртұтастығын және ұлттық қауіпсіздігін
нығайту;
– өңдеуші салаға негізделген экономика құруға тырысу;
– ел экономикасын әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті ету және
интеграциялау;
– экономикалық даму мен халықтың әл ауқатын орта дамыған
мемлекеттер қатарына жеткізу, бұл экономикалық өсудің орта жылдық
деңгейін ЖҰӨ 5-6% жеткізу болып табылады;
– Демократиялық азаматтық қоғам мен тиімді әрі мықты құқылық
мемлекет құру.
Аталған 15 жылдық стратегияның жүзеге асуын үш кезеңге бөледі:
1 кезең (2003-2005) – бұл кезеңде өндіріс жанданып, экономиканың
біршама дамуы болады. Өндірістің дамуы тұрақсыз, әр салада әр түрлі дамиды.
Әртүрлі салаларда реформалар үдей түседі, ЖҰӨ орташа жылдық өсу деңгейі 3-
4%
2 кезең (2006-2010) – сапалы өзгерістердің бастамасы. Ең бастысы бұл
кезеңде өндірістік аппараттың жаңаруы болады, жаңа салалардың қалыптасуы
болып инвестицияның өсу қарқыны ЖҰӨ өсуінен жоғары болады.
3 кезең (2011-2015) – бұл жылдық өсімі 8,8-9,2% -ті құрайтын
жеделдетілген экономикалық өсу кезеңі. Мұнда экономикалық өсу өңдеуші
саланың басымдылығымен өндіріске жаңа техникамен жоғарғы технологияны
енгізуге есептелген. Бірақ бұл процесс 2015 жылы аяқталмайды. Ол одан ары
қарай өсіп жетіле түседі, яғни халық табысы өседі, ұлттық өнімдердің бәсеке
қабілеттілігі артады, экспорт көлемі жоғарлайды.10
Сонымен бұл 2015 жылға дейінгі стратегия күткен көлемде орындалған
жағдайда елде өңдеуші кәсіпорындар көтеріліп, елдегі және сыртқы
нарықтардың өзінің бәсекеге қабілетті өнімдерімен қамтамассыз етуі анық.
Әрине тұрақтанған, қалыптасқан экономика кезінде кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын болжау әлде қайда оңай болуы бәріне түсінікті. Бәсекеге
қабылетті өнім өндіру тек қана ел аумағында ғана емес халықаралық нарықтар
да өз орнын табуы қажет, сонда елдегі импорт алмастыру саясаты тиімді жұмыс
жасайды. Тағы бір жайт Қазақстан Ресеймен бірлескен кәсіпорындар ашып
әлемдік нарықта бірігіп шығулары қажет.11
Қазақстан Республикасы экономикасының қазіргі кездегі дамуы жалпы
ұлттық өнімнің өсуімен сипатталады. 2001 жылы экономиканың негізгі болып
өндіруші саладағы өндірістік қуатты өсу қарқыны 75% болып отыр. Бұл
көрсеткіштер тек қана экономиканың өсуін ғана емес, елдің қуатты келешегін
сипаттайды. Сонымен қатар президентіміз Н.Ә. Назарбаеватың 2004 жылғы
халыққа жолдауында елдің инновациялық –инвестициялық дамуы қарастырылып
отыр, яғни оның басты мақсаты болып елде ұлттық инновациялық жүйені
қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету біздегі инновациялық жолды таңдауды,
өндірісті интенсификациялау мен технологиялық қайта жаңартуды талап етеді.
Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін қомақты жұмыс жасауды талап етеді.
Өйткені бүгінгі таңда өндірістік-техникалық фактор өндірістік күштің
негізгі элементі болып саналады және ол жоғарғы деңгейде қажет болып отыр.
Бұл деңгей туралы Экономикалық өсуге шикізат негізінде12 және Әлемдік
шикізат нарықтарында оңтайлы жағдай негізінде қол жеткізілгені13 де
дәлелдеп отыр.
Республикалық статистика жөнінде агентіктің 2002 жылдың ІІ
жартыжылдығындағы мәліметтеріне сүйенсек, елдің өнеркәсіп кәсіпорындарымен
986,3 млрд теңгеге өнім өндіріліпті, оның ішінде: машина жасау саласында
32,5 млрд теңге. Машина жасау саласына 25% электр құралдарын, электрондың
және оптикалық құрылғыларды (8 млрд жоғары) шығаратын кәсіпорындар
үлесінде. Егер жоғарыда айтылғандарды процентпен көрсетсек машина жасау
саласының үлесі 3,3 % электр құралдары, электрондық пен оптикалық
құрылғылар үлесі – 0,8%.14
Сандарға көңіл бөлсек, инновациялық жобаларды жүзеге асыруды жеделдете
түсуіміз, яғни ғылым мен ғылыми техникалық дамуды ұстану.
Сонымен Президентіміз Н.Ә. Назарбаев Үшінші мың жылдықтың ғылымы
атты конференцияда айтқандай: Жаңа ғасырда тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Нарық жағдайында кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
қалыптастыру
(кәсіпорын мысалында)
520830 Экономика (бакалавр) күндізгі бөлімнің 4 курс студенті
Мемлекеттік аттестациялық комиссия алдында қорғауға жіберілді
Мазмұны
Беттер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
1. Нарыk жағдайында кәсіпорындағы өндірістік
бағдарламаның қалыптасуының теориялық негіздері
1.1. Өндірістік бағдарлама: оның түсінігі, құрылымы
мен
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...5-13
1.2. Өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... .12-27
1.3. Ұзақ мерзімдік стратегияға сай экономиканың даму
жағдайындағы өндірістік бағдарламаның қалыптасуының
негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 28-33
2. КТЗ АҚ өндірістік бағдарламасын талдау.
2.1. КТЗ АҚ экономикалық көрсеткіштерінің қысқаша
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2-41
2.2 Кәсіпорынның өнім өндіруі мен өткізуін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ..42-49
2.3. КТЗ АҚ өндірістік бағдарламасының құрылымын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50-58
3. Кәсіпорын өндірістік бағдарламасын
қалыптастыруды жетілдірудің негізгі бағыттары.
3.1. Қазақстан Республикасы машина жасау саласындағы
өндірістік бағдарламаны
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59-66
3.2. КТЗАҚ өндірістік бағдарламаны жетілдіру жолдарының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66-70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...71-7 3
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...74-76
Қосымшалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...77
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып, Президентіміз Н.Ә.
Назарбаевтың 2004 жылдың 19 наурызындағы халыққа Жолдауында айтылғандай
елдің дамуын бәсеке қабілетті экономика құру арқылы жүргізу керек1,
яғни халықаралық стандарттарға сәйкес келетін кәсіпорындар құрып,
өндірістің шикізаттық бағытынан өңдеуші өнеркәсіпке көшудің маңызы зор. Сол
арқылы елдің өнеркәсібінде тепе-теңдік орнатуымыз қажет. Мұнайдың шикізат
ретінде экспортқа жіберілуін азайтып өз елімізде өңдеу, машина жасау
өнеркәсібін дамытып, елдің басты салаларына күрделі қаржы бөлу мәселесі
тұр.
Дәстүрлі экономика кезінде мемлекет өнеркәсіптің барлық салаларын бір
орталықтан басқарып, кәсіпорындарға мемлекет тарапынан тапсырыс беретін
болған. Бұл жағдайда қажеттіліктер салалық министрліктермен анықталатын
болған, ал өндірістік бағдарлама ең басты стратегиялық жоспар болып
табылатын.
Алайда бір орталықтан басқару кәсіпорындардың өз бетімен қызмет
етуіне кедергі келтірді. Олар мемлекеттік стратегияны жүзеге асырушылар
ғана болды, оның басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны орындау
табылды.
Нарықтық экономикада бір жағынан тұтынушылардың билігі, екінші
жағынан кәсіпкерлік іс-әрекеттің бостандығы мемлекеттің араласуының шекті
болуы және бәсекелестік өндірістік бағдарламаны жасаудың өзіне үлкен
зерттеулер жасауды қажет етті, яғни маркетингтік зерттеулер, бәселестерді,
тұтынушыларды, мемлекеттік саясатты және тағы басқа әсер етуші факторларды
ескеріп өндірістік бағдарламаны жасау.
Біздің жағдайымызда ол КТЗ АҚ шығаратын трансформатор құрылғылары,
бұл кәсіпорын Қазақстанда біреу ғана болғандықтан онда тұтынушылар өте көп,
бәсекелестер жоқ. Ал жалпы алғанда өндірістік бағдарламаны жасау мәселесі
нарық экономикасы жағдайында маңызды болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының мақсатына болып нарық экономикасы
жағдайында өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда жаңаша ұсыныстарды қарап,
оның теориялық және практикалық негіздерін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың тақырыбына сай міндеттері болып:
– нарық жағдайында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының теориялық
негіздерін ашып көрсету;
– өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістерін қарастыру;
– трансформатор өнімдерін өндіретін кәсіпорынның өндірістік бағдарламасын
жасаудағы ерекшеліктерін анықтау;
– кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының құрылымын талдау саналады.
Зерттеп отырған тақырыптың мәні болып, нарық жағдайындағы
кәсіпорынның өндірістік бағдарламасының қалыптасу үрдісі болып табылады.
Зерттеудің объектісіне трансформатор құралдарын шығаратын Кентау
трансформатор зауыты АҚ табылады.
Зерттеліп отырған тақырыптың теориялық маңызы, өндірістік
бағдарламаны қалыптастырудағы ұсыныстар мен жаңалықтарды енгізу жатады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Дипломдық жұмыстың І тарауында өндірістік бағдарламаның қалыптасуының
теориялық негіздері қарастырылса, ІІ тарауында өндірістік бағдарламаға
түрлі талдаулар жасалды. Ал ІІІ тарауында өндірістік бағдарламаның
қалыптастыруды жетілдіру жолдары қарастырылды.
1.НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАҒЫ ӨНДІРІСТІК БАҒДАРЛАМАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1Өндірістік бағдарлама: оның түсінігі, құрылымы
мен көрсеткіштері
Өндірістік бағдарлама тұтынушылар үшін өнім өндіретін кез келген
кәсіпорында жасалады. Өндірістік бағдарламаны жасаған кезде әртүрлі
факторларды ескеруді қажет етеді. Өндіріс саласына байланысты өнімнің
бірнеше түрлерін анықтайды: материалдық өндіріс (өнеркәсіп, ауылшаруашылық,
құрылыс, тағы басқа) және материалдық емес өндіріс (тасымалдау, сауда,
білім беру, денсаулық сақтау және т.б) кез келген өндірісте өндірілетін
өнімдердің сыныптамалары мен топтамалары болады, сол бойынша мысалға
өнеркәсіпте машина жасау, тігу және тоқыма, аяқ киім тігу өнеркәсіптері
бар. Қызмет те өз кезегінде бөлінеді: темір жол, теңіз, әуе, автомобильдік
және басқа да тасымалдар.
Тауарлар мен қызметтердің әр түрлі түрлері өндірістік бағдарламаның
номенклатурасы деп аталады. Өнім ассортименті өндірісте ерекше бір
тауалардың үлес салмағымен сипатталады.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы – тұтынушылардың тапсырысы мен
келісім-шартқа байланысты өндірілетін өнімдер мен қызметтердің жиынтығы
болып табылады. Өндірістік бағдарламаны жасағанда кәсіпорынның негізгі
мақсаты ескеріледі, яғни өнім табыстылығы мен капитал рентабельділігінің
жоғары деңгейін сақтай отырып өндірісті кеңейту. Осы жоспарларды орындау
үшін кәсіпорын ұзақ мерзімді даму стратегиясын жасайды.
Ұзақ мерзімді стратегияны жасағанда өндірістік бағдарламада
көрсетілген өнім номенклатурасының өмірлік циклының ұзақтығын ескерген жөн.
Әрбір тауардың өмірлік циклы 4 кезеңнен тұрады: басы, дамуы, жетілуі,
ескіруі. Сатылған өнім көлемі мен тауардың өмірлік циклының фазасы бойынша
келесідей өзгерістерге үшырайды.
Сату басы дамуы жетілуі
ескіруі
көлемі
тауардың өмірлік циклының фазалары
1-сурет
Егер кәсіпорын бір ғана тауар шығарса, оның қаржылық жағдайы, жақсару,
кемелдену және төмендеу кезеңдерінен өтеді. Ал егер де кәсіпорын бірнеше
түрлі өнімдерді өндірсе игіліксіз кезеңдер өзімен өзі тегістеледі.
Қаржылық жағдайды тұрақтылыққа жеткізу үшін тауардың өмірлік циклының
барлық фазаларын жетік меңгеріп, оны дер кезінде басқарып бағытын беру
керек.
Тауардың өмірлік циклының соңғы фазаларын ескеріп, әрқашан өндірістің
диверсификациясын жасау қажет.
Нарықтық жағдайда дамып отырған әрбір кәсіпорынның тактикалық
жоспарының басты бөлімі болып өндірістік бағдарлама табылады. Кәсіпорынның
өндірістік бағдарламасы оның шығаратын өнім ассортименті мен
номенклатурасына сәйкес қажеттіліктерді анықтайды. Сонымен бірге өндірістік
бағдарлама қажетті өндіріс қуатын, жұмысшылар санын, шикізаттар мен
материалдар көлемін және көлік қажеттілігін белгілейді.
Өндірістік бағдарлама көптеген басқа жоспарлармен тығыз байланысты:
еңбек және жалақы бойынша, өндіріс шығындары бойынша, табыс пен
рентабелділік және қаржы жоспарымен.2
Өнеркәсіптік кәсіпорындар біздің жағдайда Кентау Трансформатор
зауыты АҚ өз өндірістік бағдарламасын мемлекеттік тапсырыстар бойынша,
жеке тұтынушылар тапсырысымен және тағы басқа нарықтық қажеттіліктерді
ескере отырып жасайды.
Мемлекеттік тапсырыстар көбінесе халықшаруашылық маңызы бар, сирек
кездесетін өнім өндірушілерге ғана беріледі. Мемлекеттік тапсырыстар
экономикасы дамыған барлық елдерде тараған және оның негізгі қағидаларына
қайшы келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік тапсырыстар алған кәсіпорынның
беделін арттырады және ол көбінесе тендер арқылы беріледі. Мемлекеттік
тапсырыс негізінен оны ең тиімді және сапалы орындайтын кәсіпорындарға
беріледі.3
Сонымен әрбір кәсіпорын өндірістік бағдарламаны қажет етеді және оны
құрау кезінде маркетингтік зерттеулерге сүйену керек. Маркетингтік
зерттеуге сүйену жоспарлауға және өндірістік шешімдерді қабылдауға әсер
етеді және де өз кезегінде өндірістік бағдарламаға да әсер етеді. Осыған
орай өндірістік бағдарламаны жасағанда оның түбінде тауарлық стратегияға,
тауарлық саясатқа және өндіріс стратегиясына сүйенген жөн (2-сурет).
Диверсификация – капитал мен табыстың тиiмдiлiгiн жоғалту тәуекелiмен
инвестицияланған және басқа жолмен кәсiпорынға түскен қаражатты бiрнеше
обьектiлер арасында бөлу.
Өндiрiстiк диверсификация – бiр уақытта бiр-бiрiмен байланыссыз өнiм
түрлерiн шығару және өнiм ассортиментiн кеңейту.
Өндiрiстiк бағдарламаны диверсификациялау алдында нарықтағы сұраныс
пен ұсынысты зерттеу қажет, одан кейiн өнiмнiң қай түрiн өндiрудi
жоғарылату керектiгi анықталады.Кейiннен барып өндiрiстiк бағдарламаның
орындалуына қарай диверсификациялау кажеттiлiк деңгейi табылады.
Сонымен кәсіпорынның тиімді жұмысының түбінде тұтынушылардың
қажеттілігін толық қанағаттандыру жатыр. 80-жылдары кәсіпорынның
тиімділікке жеткізетін қағидасы ашылды, ол – ресурсты бағыт. Ол бағыттың
өкілдерінің айтуынша нарық тұтынушының ғана нарығы сипатына иеленгенде,
кәсіпорын сәттілігі оның потенциалымен анықталады. Екі түрлі қағиданың
өкілдерінің бірінікі ғана дұрыс деп айту қате болар еді. Әрине біздің
айтуымызша өндірістік бағдарламаны жасағанда нарықтық қағида басты орын
алғанымен ресурстық қағиданың өз орнын мойындамасқа болмайды, оның себебі
өз ресурстарын жақсырақ меңгеріп,өндірістік бағдарламаны құраған кәсіпорын
сөзсіз бәскеге қабілеті жоғары болатыны бәріне мәлім.
Ресурстық бағыт ең бірінші өндірістік стратегияның жасалуымен тығыз
байланысты, ал ол экономикалық әдебиеттерді қарасақ оның негізгі үш түрін
бөліп қарауға болатынын көрсетті, шығындарды минималдау, сапаға негізделген
және уақыт факторын тиімді пайдалану стиратегиясы. Сондықтан да жетістікке
толық жету үшін екі қағиданы да үйлестірген үлкен көрегендік болады. Біздің
зерттеп отырған кәсіпорын КТЗ ААҚ Қазақстан Республикасында трансформатор
құралдарын өндіретін жалғыз кәсіпорын болып табылады. Сондықтан да
кәсіпорында өндірістік бағдарлама жасағанда үлкен зерттеулерді қажет
етпейді, өйткені оған жасалған тапсырыстар 2005 жылға дейін толық
қамтылған. Негізгі тақырып бойынша толық зеттерулерді келесі тарауларында
қарастыратын боламыз.
Өндірістік бағдарлама екі бөлімнен тұрады: өнім өндірудің натуралды
түрдегі жоспары және құндық түрдегі өндіріс жоспары. Натуралды түрдегі
өндіріс жоспары тауардың белгілі ассортиментіне, номенклатурасына және
сапасына сәйкес өнім өндіру көрсеткіштерінен тұрады. Натуралды түрдегі өнім
көлемінің өлшеуіштері ретінде: дана, тонна, шаршы метр, куб және тағы
басқа. Кейбір кәсіпорындарда екі түрлі өлшеуіштер қолданылады, мысалға:
мата өндірісінде погондық және шаршы метрмен қағазда тонна және шаршы
метрмен, құбырларды тонна және погондық метрмен. Жоспарда екі өлшеуішті
қолдану өндірістің нақты көлемі мен оның тұтынушылық қасиеттерін толығырақ
сипаттауға мүмкіндік береді. Арналуы бойынша бірдей, бірақ тұтынушылық
қасиеттері әр түрлі тауарларды жоспарлау кезінде шартты - натуралды өлшем
бірліктері қолданылады, мысалға: қуаты бойынша әртүрлі отын түрлерін
өндіруде жоспарлау кезінде қуаттылығы тоннасы 7000 Ккалл тең отынды шартты
отын тоннамен өлшейді.
Құрылыс материалдарын өндіруді жоспарлау шартты қуаттылығы миллион
данамен есептелсе, консерві өндіру шартты банкамен. Тауардың бірдей түрін
өндіретін, бірақ қуаттылығында, көлемінде, еңбек сиымдылығында айырмашылығы
бар кәсіпорындарда да шартты және шартты-натуралды көрсеткіштер
қолданылады. Ал біздің зерттеп отырған кәсіпорын КТЗ АҚ өндіретін өнімі
данамен және Квт қуаттылықпен өлшенеді. Өнімді натуралды түрде өндіру мен
өткізу нақты өндірілген өнімді нарық қажеттілігімен, өндірістің
қуатылығымен және қажетті өндіріс ресурстарымен сәйкестендіруге мүмкіндік
береді. Алайда натуралды өлшеуіштерді қолдану көп арналымды
диверсификациялық кәсіпорындарда өндірістің жалпы көлемі мен құрылымын
табуды, шығындарды есептеуді, өнім сатудан түскен табыс пен таза табысты
есептеуді қамтамассыз ете алмайды. Оны есептеу үшін ақшалай түрдегі өнім
өндіру жоспарын жасау қажет.
Ақшалай түрдегі өнім өндіру жоспары келесі көсеткіштерді қамтиды.
Өткізілген өнім (жалпы табыс), тауарлық өнім, жалпы өнімдер. Бұл бөлімнің
негізгі бағалық көрсеткіші болып сатылған өнім табылады. Өткізілген өнім
болып құны тұтынушымен немесе өткізуші ұйыммен төленген өнім болып
табылады. Оның көлемі жоспарлау бойынша жабдықтауға арналған өнімдер
бағасының соммасымен тапсырыс берушімен төлеуге арналған дайын өнімдер,
жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер, халық тұтынатын тауарларға,
жасалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер және тағы басқа келісім шарт
бойынша өткізіліп жатқан өнімдер бағасы болып табылады.
Өткізілген өнімнің жоспарлы көлемі (Пр) ақшалай түрде келесі
формуламен есептелінеді.
(1)
мұндағы: Птi - i-лік өнім түрінің тауарлық көлемі, кәсіпорынның
көтерме бағасы бойынша; Оnni - жоспарлы жылдың басы мен аяғына
кәсіпорынның қоймасында i-лік дайын өнімнің қалдығының өзгерісі; Оni
жоспарланған жылдың басы мен аяғына қарай i-лік дайын өнімнің жөнелтілген,
бірақ тапсырыс берушімен әлі төленбеген қалдығының өзгерісі; n – тауарлық
өнімнің түрлер саны (i = 1,2,3, ... , n).
Өткізілген өнім жоспарлы жылғы кәсіпорынның жалпы табысын (Дв)
сипаттайды. Осы сатылған өнім бірлігінің санын бағасына көбейткенге тең.
; Двi= Цi *
Оni ; (2)
мұндағы Двi – i-лік өнім түрін сатқаннан түскен кәсіпорынның жалпы табысы.
Цi- i-лік өнім түрінің бірлігі бағасы (көтерме, келісім бойынша), Оni
– натуралды түрдегі i-лік өнім түрінің сатылуы қажет өнім көлемі. (i =
1,2,3, ... , n).
Жоспарда жалпы табыстан басқа орташа табыста ескерілуі қажет. Бұл
кәсіпорынмен өнімнің бір данасын сатқаннан түсетін ақша қаражаты. Орташа
табыс көлемі (Дсi) i-лік өнім түрін сатқаннан түсетін табыстың сатылған
өнім бірлігіне қатынасымен анықталады.
(3)
Жоспарлы кезеңде өткізу бағасын өзгерту жағдайы болғанда орташа табыс
еріксіз орташа бағаға айналады.
(4)
Тауарлық өнімдер өз құрамына: өндіруге жоспарланған дайын өнім
(техникалық бақылау бөлімімен қабылданып, комплектіленіп дайын өнімдер
қоймасына өткізілген), жартылай фабрикаттар, комплектілік бөлшектер мен
қосалқы бөлшектер, кооперацияланған жабдықтар бойынша басқа жаққа
жіберілуге арналған тауарлар, толықтай жөндеуге, құрал –жабдықтар мен
құрылғылар құнының қосындысынан тұрады. Ол көтерме бағамен және
салыстырмалы бағалармен сипатталады. Алғашқысы қаржылық жоспармен қатыстыру
үшін қолданылса, екіншісі өндіріс құрылымының өзгерісін, өсу қарқынын,
динамикасын есептеу үшін қолданылады.
Тауарлық өнімнің жоспарлық көлемі (Пт) келесі формуламен есептеледі:
(5)
мұндағы: Ani – натуралды түрдегі i-лік өнім түрінің өндіру жоспары;
Ц i- i-лік өнім түрінің қазіргі бағасы; n - тауарлық өнім түрлер саны.
(i = 1,2,3, ... , n); m - өндірістік сипаттағы жұмыстар түрлер саны.
Тауарлық өнім өндірілген дайын өнім көлемін сипаттайды және ол,
өндіріс шығындарын, қаржылық жетістіктерді, рентабелділікті және басқа
өндіріс тиімділік көрсеткіштерін есептеу үшін қолданылады.
Жалпы өнім – барлық шығарылған дайын өнім мен көрсетілген қызметтер
құнының қосындысынан тұрады, соның ішінде аяқталмаған өндіріс. Ол әдетте
салыстармалы бағамен анықталады.
Жалпы өнім көлемі (Пв) келесі формуламен анықталады.
Пв= Пт+(Нк-Нн)+(Ик-Ин); (6)
Мұндағы: Нк, Нн – жоспарлы кезеңдегі жылдың басы мен аяғына
аяқталмаған өндірістің қалдықтары ақшалай түрде. Ик, Ин – жоспарлы кезеңнің
басы мен аяғына өздері жасаған құрылғылар мен құрал-жабдықтар қалдықтары.
Жоспарлы кезеңде есепті жылмен салыстарғанда өндіріс көлемі қомақты
өзгергенде, бөлек тауар түрлерін өндірістен алып тастағанда, тауардың жаңа
түрлерін өндіретін болса, жалпы өнімнің құрамындағы аяқталмаған өндірістің
қалдықтарының өзгеруі жоспарланады.
Ішкі шаруашылық айналым мен аяқталмаған өндірісі жоқ кейбір
кәсіпорындарда, мысалға тамақ өнеркәсібінде өзіндік құрамы бойынша жалпы
өнімдер тауарлықпен сәйкес келеді. Жалпы өнімді жалпы айналымнан ажырата
білу қажет, оның мазмұны – барлық бірліктегі өнімдердің соммасы ретінде
түсіндіріледі. Тауарлық және жалпы өнімнің көрсеткіштері кәсіпорынның іс-
әрекетінде кең өріс алғанымен бір үлкен кемшілігі бар. Олар кәсіпорынның
соңғы жетістіктеріне қосқан өзіндік үлесіне қате мәлімет береді. Ол кейбір
кәсіпорындарда кездесетін шығындар көлемінен 80-90% жететін материалдық
шығындар құнымен түсіндіріледі.
1.2. Өндірістік бағдарламаны жоспарлаудың әдістері.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы жоспарлы кезеңде өндіріс қуатына
сәйкес өнім шығаруға байланысты қалыптасады. Мұндағы мәселе кәсіпорынның
өндірістік қуаты, өндіруге жоспарланған көлемнен көп немесе аз болуы
мүмкін. Кәсіпорынның мүмкіндігін анықтайтын негізгі фактор ретінде өндіріс
қуаты табылады. Сондықтан да кәсіпорынның өндіріс қуаты өткізу көлемінен
жоғары болса, өндіріс шығындары біршама көп болады. Ал қарама-қарсы
болғанда өнім көлемі өндіріс қуатынан жоғары болса, мұндай жағдайда өндіріс
жоспары орындалмайды. Бұл орайда өндірістік бағдарлама өндіріс қуаты мен
өндіріс көлемі арасындағы ортақ шешімге келтіруші ролін атқарады.
Өндірістік бағдарлама өнім көлемін белгілеп қана қоймай кәсіпорынның
құрылымдық бөлімдерінің жоспарларын есептеудің негізі болып табылады.
Құрылымдық бөлімдердегі өндірістік жоспарды жасағанда тек қана тауарлық
өнімдер ғана ескеріліп қоймай, сонымен бірге аяқталмаған өндірісті есептеу
қажет. Соңғы өнімді өндіру әдетте өндірістік бағдарламамен белгіденеді.
Цехтар бойынша өндіріс көлемі өнімнің жоспарлы өзіндік құнына сәйкес немесе
есепті ішкі өндірісті бағамен есептейді. Кіші-гірім кәсіпорында цехтардың
өндірістік бағдарламасы натуралды және шартты натуралды түрде есептеледі,
ал үлкен кәсіпорындар құнды және натуралды көрсеткіштермен есептелінеді.
Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы бір жылға есептеледі және ол
кварталдарға бөлінеді, ал кварталдар айлар бойынша көрсетіледі. Құрылымдық
бөлімдерде өндірістік бағдарламаның кішірек кезеңдерге бөлуге болады.
Өндірістік бағдарламаны жасау күрделі процесс болып табылады, өйткені онда
әртүрлі факторлар ескерілуі қажет. Бағдарламаның қалыптасуының типтік
алгоритімі 1-суретте көрсетілген.4
Жоспарлы немесе есепті кезеңдерде, жоспардың орындалуының негізгі
міндеттері болып:
( құндық және натуралды көрсеткіштер бойынша өнімнің шығару мен өткізу
жоспарының орындалуын тексеру;
( жоспарлы көрсеткіштердің оң немесе теріс орындалуына әсері мен себептерін
талдау;
( келешектегі өсу қорын анықтау және өндірістің тиімділігін көтеру;
( талдау барысында анықталған қорларды пайдаланудағы іс шараларды жасау мен
өнім көлемін және оның сапасын арттыру;
( жеке шараларды енгізудің күнтізбелік мерзімін белгілеу, өндірістік
қызметкерлер мен жұмыстардың орындалуына жауаптыларды белгілеу, сонымен
қатар іс-әрекеттердің тиімділігін анықтау.
Өндіріс көлемін талдау тауарлық және жалпы өнімнің динамикасын
зерттеуден, базисті және үзілісті өсу мен өсім қарқынын есептеуден
басталады. Номенклатура бойынша жоспарды талдау нақты және жоспарлық өнім
шығаруды салыстырумен сипатталады.
Мемлекеттік тапсырысты қамтитын өнімдерге көнілді ерекше бөлу қажет.
Ассортимент бойынша жоспардың орындалуын бағалау келесі түрде жүре алады:
( ең кіші пайыздық әдістеме бойынша (жоспардың ең кіші пайыздық орындалуын
қамтыйтын номенклатура қалпы);
( тауардың жалпы тізімінде үлес салмағы бойынша;
( орташа пайыздың көмегімен, ал ол өз кезегінде нақты өндірілген өнімнің
өндіріс көлеміне қатынасымен анықталады (жоспардан тыс немесе өндірістік
бағдарламада қарастырылмаған өнімдерді өндіру ассортименті бойынша жоспарға
кірмейді).
Мұнда сонымен қатар ассортимент бойынша жоспардың орындалуына сыртқы және
ішкі себептер анықталу қажет. Жеке номенклатуралық ұстанымнан қиыс кету
өндірістік бағдарламада өзгерістер туғызады. Өндіріс құрылымындағы өзгеріс
барлық экономикалық көрсеткіштерге әсер етеді.
Өндірістік бағдарламаны жоспарлау 3-сурет
3-сурет
Шығарған өнім құнының өзгерісі өндіріс құрылымының әсерін орташа
бағам әдісімен анықтауға болады. Бұл үшін ең бірінші өнімнің нақты
құрылымындағы өнімнің орташа бағамын анықтау одан соң, жоспарлы
кезеңдегісін анықтайды. Екеуінің айырмасы нақты шығарылған өнім көлемімен
көбейтіледі (натуралдық түрде).5
Дәл осындай жетістікке қарапайым түрде жетуге болады. Өнім өндіру
жоспарындағы құндық және натуралдық түрлерінің айырмасын жоспарланған өнім
өндіруге көбейту керек (құндық түрде). Өндірістік бағдарламаның орындалуын
талдағанда басты орындарының бірін өндірістің ырғақтылығына беруге болады.
Өндіріс ырғақтылығы - өндіріс жоспарымен белгіленген өнімді өндірумен
сипатталады. Өнімді шығару ырғақтылығын есептеу үшін ырғақтылық
коэффициенті қолданылады. Ол нақты шығарылған өнім көлемі соммасының талдап
отырған уақыт кезегіндегі жоспарлы өнім шығаруға қатынасымен анықталады.
Сонымен бірге ырғақтылық бойынша жоспарды орындағанда нақты өндірілген өнім
көлемі есептеледі, бірақ ол жоспардың көлемінен артық болмауы қажет.6
Ырғақтылық коэффициенті (Кр) келесі формуламен есептелінеді.
(7)
мұндағы: Аni- i-лік кезеңде жоспарлы өнім өндірудің натуралды немесе
құндық түрі. Азi – орындалған жоспарда ескерілген нақты өнім шығару. n –
есепті кезең ұзақтығы.
Ырғақтылықты бағалау үшін ырғақсыздық коэффициентін есептеуге болады,
ол жоспар бойынша өндірістегі оңтайлы және теріс ауытқуларының соңғысы
ретінде анықталады. Ырғақсыздық коэффициенті – ырғақтылық коэффициентіне
қарсы көрсеткіш. Кәсіпорын неғұрлым ырғақты жұмыс істесе, соғұрлым
ырғақсыздық коэффициенті төмен болады.
Кәсіпорын ырғақтылық коэффициентін есептеу өнім өндірудің
бірқалыптылығын анықтаумен қатар, кәсіпорынның жіберіп алған мүмкіндіктерін
есептеуге де мүмкіндік береді. Ырғақтылықтың жоғарлауына негізделген
өндіріс көлемі қорының өсуін әртүрлі әдіспен есептеуге болады. Оның ең
қарапайым талданып отырған кезеңде жоспарлы және есепті кезеңдердегі өнім
шығарулардың айырмасы ретінде анықталады. Берілген кезеңдегі талдау өнім
сапасын бағалаумен аяқталады. Өнім сапасын талдау келесі көрсеткіштер
жүйесі бойынша жасалуы мүмкін:
( жалпылама көрсеткіштер (жалпы өндірістегі жаңа өнімнің үлес салмағы,
сертификацияланған өнімнің үлес салмағы, бәсекеқабілетті өнімнің үлес
салмағы);
( өнімнің қасиеттерін сипаттайтын бірретті және кешенді көрсеткіштер
(пайдалылық, сенімділік, технологиялық, эстетикалық);
( жанама көрсеткіштер (ақаудан болған шығындар, сапасыз өнімдер үшін пеня
мен штрафтар, рекламацияны жою үшін шығындар).
Талдау барысында жоғарыдағы көрсеткіштердің динамикасын зерттеу керек,
олардың деңгейі бойынша жоспардың орындалуын, олардың өзгерісінің себебін
анықтап, сапаның бағалық көрсеткіштерінің әсерін анықтау. Өнімнің сапасын
жалпылама бағалау үшін келесі әртүрлі әдістер қолданылады.
Баллдық әдіс: оның мәні өнім сапасының орташа есептелген баллын
анықтау. Сапа бойынша проценттік жоспардың орындалуы нақты және жоспарлы
деңгейін салыстыру арқылы есептелінеді. Біздің зерттеп отырған кәсіпорында
сапаны тексеру өте қарапайым жүреді. Трансформаторлардың қуатына байланысты
ток күшін қосады да оны трансформатор көтере алса сынақтан өтеді. Өнімді
өндіру жоспарының орындалуын жалпылама талдау өндіріс көлемі қорын өсуін
анықтауға септігін тигізеді және оның келесі бөлімдерге топталады.
( өндірілген өнімнің сапасын жоғарлату, жаңа өнімді игеру, жасау;
( прогрессивті технологияны енгізу, өндірістік процесстерді механизациялау
және автоматтизациялау;
( басқаруды жетілдіру, жоспарлау мен өндірісті ұйымдастыру;
( еңбекті ғылыми ұйымдастыру;
( түпкілікті жөндеу және негізгі қорларды модернизациялау;
( шикізат, материалдар, отын мен энергияны үнемдеу іс шаралары;
( ғылыми зерттеушілік және тәжірибе құрастырушылық жұмыстар;
( шығарылған өнім мен өндірістің техникалық – экономикалық деңгейлері;
( іс шараларды енгізуді техникалық-экономикалық қорытындылары.
Сатуды жоспарлау жұмыстары тапсырыстар қоржынының қалыптасуымен немесе
сату жоспарының құрылуымен аяқталады. Сату жоспары бұл деңгейде өндірістік
қуатты алдын ала қарастырмай нарықтың сыйымдылығына негіз етіп жасалады.
Сондықтан да өндірістік бағдарламаны құру кезінде тапсырыстар қоржынын
тыңғылықты зерттеуді талап етеді. Талдауға негізінен өзіндік сауда жүйесі
арқылы өтетін тұтынушылар сұранысы, тұтынушылардың жеке тапсырыстары,
диллерлер тапсырыстары, көтерме сатып алушылардың тапсырысы. Тапсырыс
қоржынына өтінімдер мен жасалған келісім шарттар негізінде тапсырыс
портфелінің номенклатурасы мен ассортименті қалыптасып талданады. Соңынан
жабдықтауға арналған өнімнің жалпы көлемі, өнімнің әр түрінің жалпы өнім
көлеміндегі үлесі, өнімнің тұтынушыларға жеткізу кестесі жаңа және
өндірістен алынып тасталынған өнімдердің үлес салмағы, экспорттық өнімнің
үлес салмағы, қоймадағы дайын өнімдердің қорлары, тапсырыс берушілерге
жеткізілген бірақ әлі төленбеген өнім көлемі, жоспардан тыс қалдықтар мен
тұтынушылардан алынған тауарға дер кезінде төлемеу себептері, тапсырыс
портфелінің қаржылық көрсеткіштері, жоспарланған табыс, рентабелділік,
салықтық төлемдер мен түсімдер көлемін және басқа да сату тиімділігіне әсер
ететін факторларды қалыптастырады.
Маркетинг қызметінің жасаған талдауына сүйеніп барлық қызығушылығы бар
мамандар қоржынды өткізу жөнінде қорытынды жасайды және ол кейінен
өндірістік бағдарламаның қалыптасуына септігін тигізеді. Тапсырыстар
қоржыны бойынша нақты тиімді шешімдер қабылдау үшін кәсіпорынның басты
мамандарынан әртүрлі талдау зерттеу бөлімдерін құрған жөн.
Өндіріс қуатын есептеу өндірістік бағдарламаны қалыптастыруда үлкен
орын алады. Өндірістік қуатты есептеу негізінде келесі факторлар
анықталады: өндіріс өсуінің ішкі өндірістік қорлары, өндіріс көлемі,
техникалық қайта қарулану қажеттілігі анықтылады.
Кәсіпорынның өндірістік қуаты дегеніміз – номенклатура мен ассортимент
бойынша, кәсіпорындардың құралдары мен өндіріс алаңын, прогрессивті
технологияның, еңбек пен өндірісті тиімді ұйымдастыра отырып, өнімнің
максималды көлемін өндіруді айтады. Өндірістік қуат пен өндірістік
бағдарлама түсініктері жоспарлы есептерде сәйкес келмейді. Егер біріншісі
кәсіпорынның белгілі уақыт кезеңінде өнімнің натуарлды түрде максималды
көлемін шығаруға жауап берсе, екіншісі жоспарлы кезеңдегі өндіріс қуатын
пайдалануын сипаттайды. Жоспарлау кезінде өндірістік бағдарлама да
өндірістік қуат та бірдей натуралды және құндық түрде көрінеді. Мысалға:
КТЗ АҚ өнімдері данамен максималды фабрикада матаның шаршы метрмен,
консервіні шартты банканың мың данасымен белгілейді. Өндірістік қуатты
жоспарлау оның көлеміне әсер ететін факторларға байланысты. Қуатын
есептегенде келесі факторлар ескеріледі: негізгі өндірістік қорларының
құрылымы мен мөлшері, құрал-жабдықтардың сапалық құрамы мен физикалық және
моралды ескіруі, құрал-жабдықтың өндіруінің техникалық нормалары,
өндірістік алаңды пайдалану, өнімдердің еңбек сыйымдылығы, қолданылатын
технологиялар, жұмыс істеу режимі, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру деңгейі,
жұмыстың уақыт қоры, шикізат сапасы мен жабдықтаудың динамикасы. Өндірістік
қуат - тұрақсыз. Қуаттың келесі себептерден болады: құрал-жабдықтардың
тозуы, өнім шығарудың өсуі, өнім номенклатурасы мен ассортиментінің кеңеюі,
жұмыс істеу уақыт қорының төмендеуі, құрал-жабдықтардың лизингтік уақытының
бітуі. Бұл факторлар кері бағытта да жұмыс істейді.
Нақты және жоспарлық қуатты айыра білу қажет. Олардың сәйкес келуі оны
меңгеру деңгейіне байланысты. Жоспарлы қуатты меңгеру деңгейі келесі
көрсеткіштермен сипатталады: меңгеру ұзақтылығымен, жоспарлық қуатты
меңгеру деңгейімен, қуатты пайдалану ұзақтығымен, меңгеру кезеңіндегі
шығарылған өнім көлемімен, өзіндік құнның жоспарлы өнім деңгейіне жеткенде
еңбек өнімділігі мен рентабелділігі.
Жобаланған қуатты меңгеру кезеңінін ұзақтылығы деген – оны қабылдау
актіге қол қойған күнен бастап, тұрақты өнім өндіруге дейінгі уақытты
айтамыз. Меңгеру кезеңіндегі объектілердің өнім өндіру көлемі осы
көрсеткіштерді ескеру негізінде анықталуы қажет. Меңгеру деңгейі – бұл
белгілі мерзімде жобадағы қуаттың меңгерілуі. Ол белгілі кезеңдегі өнім
өндірудің жобалық қуатының қатынасымен анықталады. Кәсіпорынның өндірістік
қуатын есептеу әдісін қарастырайық. Оны есептеу үшін келесі мәліметтер
қажет: бір станоктың жұмыс істеуінің қоры, станок саны, құрал-саймандардың
өнімділігі. Кәсіпорынның өндірістік қуаты ондағы басты цехтардың,
учаскелердің, құралдардың қуаты арқылы анықталады. Өндірістік қуатты
есептеудің екі әдісі бар: 1. құралдардың өнімділігі бойынша, 2. тауарларды
жасаудың еңбек сыйымдылығы бойынша. Үздіксіз өндірістерде өндіріс қуатын
әдетте – құрал-саймандардың өнімділігімен, ал дискретті өндірісте - өнім
шығарудың еңбек сыйымдылығы бойынша есептелінеді.
1. Агрегаттық өндіріс қуаты (Ма) жоспарлы жылдық уақыт қорын (Фп) оның
уақыт бірлігі өнімділігіне (Эа) көбейткенге тең.
Ма = Фп * Эа; (8)
Өндірістің қуатын есептегенде агрегаттың жоспарлы жұмыс істеу қорын
есептеген жөн. Уақыт қорының календарлық (Фк), режимдік (Фр) және жоспарлы
(Фп) түрлері болады. Өндірістік құралдардың календарлық уақыт қорын есептеу
арқылы басқа да уақыт қорларын есептеуге болады. Ол календарлық кезеңдегі
күндер санын күндегі сағат санына көбейту арқылы табылады. Агрегаттың
режиміндегі уақыт қоры (Фр) жылдағы календарлық күндер санына (Дк) және
жұмыс істелген күндер (Дн) мен кәсіпорындағы ауыспалы жұмыс санына
байланысты.
Фр = (Дк – Дн) * t (9)
Мұндағы: t – машинаның күндік жұмысының орташа саны.
Уақыт қорының жоспарлы жұмысы (Фп) режимдік қорымен (Фр) жоспарланған
кезеңдегі құрал-жабдықтарды жөндеуге, дұрыстауға, орнатуға кеткен уақыт
шығындарының айырмасына тең.
Фп = Фр – tn = Фр (1-(tp+tn) 1); (10)
Мұндағы: tp - режимдік қормен салыстырғандағы құрал-жабдықтарды
жөндеуге кеткен уақыт шығындары; tn - рижимдік қормен салыстырғандағы
құралдарды дұрыстауға, орнатуға және т.б. кеткен уақыт.
2. Учаскенің, цехтың өндірістік қуаты, ол бір типті құрал-жабдықтармен
жабдықталғанда – бір агрегаттың нормативтік, жылдық өнімділігін, осындай
құрал –жабдықтардың орташа жылдық паркіне көбейту арқылы табылады және
өндірудің орындалуының орташа коэффициентін ескерген.
Му= Ма * К * n (11)
3. Кәсіпорынның өндірістік қуаты негізгі цех бойынша саналады. Ол үшін
барлық цехтардың өндірістік қуаты есептеліп, кәсіпорынның қуаты,
диаграммасы құрылады. Машина жасау мен метал өңдеу кәсіпорындарында негізгі
цех болып құрастыру цехы саналады. Сонымен кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын құрағанда бір жағынан қуатын өсіруге бағытталса, екінші
жағынан бар қуатты толық пайдалануға бағыттау қажет.
Өнім өндіруді жоспарлау өндірістік бағдарламада бекітілген өнім өндіру
көлеміне қажет ресурстармен толық жабдықталған жағдайда жүзеге асады.
Сондықтан өндірістік бағдарламаның өндірістік қуатқа негізделіп жасалуы
негізгі шарт болып табылады.
Өндірістік бағдарламаны есептеудің қысқаша алгоритмі келесідей болады:
1. Тапсырыстар қоржыны талданады. Онда ең үлкен үлес салмағы бар өнім
таңдалады. Ол үшін ассортимент өнім түрі мен көлемі бойынша сыныпталып, ең
көп өткізілген өнім түрі таңдалады.
2. Негізгі өнім ретінде таңдалған тапсырыстар қоржынындағы өнімнің бір
түрі ассортиментінің қайта есептеуі жүргізіледі. Қайта есептеу коэффициенті
тауардың әр бір түрінің еңбек сыйымдылығын, таңдалған өнім еңбек
сыйымдылығына бөлу арқылы анықталады. Содан соң өткізу жоспары бойынша өнім
санын қайта есептеу коэффициентіне көбейтеміз. Қорытындылар қосылады да
қосынды өндірістік бағдарлама жоспары болып табылады.
3. Жоспарлы кезеңде орташа өдірістік қуатты пайдалану талданады.
Жасалған талдау негізінде, қолданылған өндіріс қуаты техника мен
технологиялық прогрестер, өндірістік алаң мен құрал-жабдықтар қолдану
деңгейі және кәсіпорын өндірісі мен еңбекті пайдалану деңгейі анықталады.
Орта жылдық өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті – нақты және жоспарлы
өнім өндіруді нақты немесе жоспарлы орта жылдық өндіріс қуатына бөлу арқылы
анықтайды.
4. Бұл кезеңде өндіріс қуатын қолдануды жоғарылату жоспарланып отыр,
ол өз кезегінде ішкі өндірістік қорларды пайдалану негізінде жүзеге асады.
Ішкі өндірістік қорларды және қолда бар өндірістік қуаттарды пайдалану
экстенсивті және интенсивті болып бөлінеді. Экстенсивті режимдік қор
шегінде құрал-саймандардың тиімді жұмыс істеуі уақытының жоғарылау қоры.
Интенсивті факторға уақыт бірлігіне санағандағы құрал-жабдықтардың жүктелуі
және жылдық өнімді өндіруді жоғарылату.
Жоспарлы кезеңдегі өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті (Кмп)
келесі формуламен есептелінеді:
Кмп = Кмо * J (12)
Мұндағы: Кмо – жоспарлы жылы өндірістік қуатты пайдалану коэффициенті.
J – жоспарлы кезеңде қуатты пайдалану коэффицентінің өсу индексі.
5. Жұмыс істеп тұрған өндіріс қуатына негізделіп мүмкін болатын өнім
көлемі анықталады. Бұл мәселені шешудің екі тәсілі бар. Өндірістік
бағдарламаның қалыптасу шағында қазіргі бар өндіріс қуаты мен өнім өндіру
көлемі олардың көлемінің орта жылдық қуатты қолдануды жоспарлы
коэффициентіне көбейту арқылы анықталады.
6. Өндірістік бағдарлама жоспары өндіріс қуатымен салыстырылып, оның
бір жылғы өнім көлемін өндіре алатыны тексеріледі. Өндірістік қуаттың толық
пайдаланылуын есептеу натуралды және құндық түрде көрсетіледі. Егер
өндірістік бағдарлама өндіріс қуатын толық жаппаса оны жабудың жолдарын
іздестіру керек. Ал егер тапсырыс көлемі өндіріс қуатынан артық болса,
тұтынушыларды басқа зауытпен байланыстыру немесе өндірісті кеңейту керек.
Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатын сәйкестендіру үшін өндіріс қуатына
баланс жасалады. Онда кіруші және шығушы орташа жылдық өндірістік қуат
көрсетіледі. Өндірістік қуат балансы өнімнің әр түріне қарай жоспарлы
жылдың соңына қарай жылдың басындағы қуаттарды соммалау арқылы табады.
7. Өндірістік бағдарлама мен өндіріс қуатының арасында теңдік
орнағаннан кейін өндіріс жоспары жобасына экономикалық бағалау жасалады.
Өнімді өткізу көлемі мен өндіру көлемі өзгергенде кәсіпорынның жиынтық
шығыны төмендейді. Өндіріс көлемі өскен сайын өндіріс шығындары мен одан
түскен табыс көлемі арта беріп олардың айырмасы кәсіпорын түсімін құрайды.
Өнімге кеткен шығын мен одан түскен табыс теңескенде тепе-теңдік орнайды,
бұл нүкте экономикалық әдебиеттерде шығындардың нүктесі деп аталады.
Өндірістік бағдарламаны қарастыруда жоспарланып отырған өнім көлемі
шығынсыздық нүктесінде бар ма, жоқ па анықтауымыз қажет.
Таңдалып отырған жоспардың тиімділігі тағы келесі көрсеткіштерді
талдау арқылы анықтауға болады, олар: қорқайтарымдылық, қор сыйымдылық,
рентабелділік, өнімнің бір теңге өсіміне капитал салымдары, сонымен бірге
негізгі қорларды салыстырмалы үнемдеу (Эоф) есептеледі.
(Эоф = ОПФпл – ОПФо * Jпт; (13)
мұндағы: ОПФпл, ОПФо – негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құны
жоспарлы және есепті жылдары; Jпт – жоспарлы жылы тауарлық өнімнің
көлемін есептеу индексі.
Қор қайтарым деңгейінің өзгеруіне бірнеше факторлар әсер етеді, олар:
негізгі өндіріс қорлар бөлігінің корқайтарымдылығының өзгеруі, корлардың
негізгі бөлігі үлесінің жалпы соммадағы өзгерісі. Өндірістік бағдарламаның
тиімділігі: өнім рентабелділігін, капитал рентабелділігін және өткізу
рентабелділігін сипаттайды. Өнім рентабелділігі (Ри) жалпы (Пв) немесе таза
табысты (Пч) өткізілген немесе тауарлық өнім шығындар соммасына қатынасымен
анықталады.
Ри = Пв С немесе ПчС; (14)
Өткізу рентабелділігі - өнімді өткізуден түскен табысты алынған
түсімге бөлу арқылы есептелінеді (Вр).
Рп = ПвВр немесе ПчВр
Капитал рентабелділігі – таза табыстың негізгі және айналым
капиталының орта жылдық құнына бөлу арқылы есептелінеді. Өндірістік іс-
әрекетті рентабелділік деңгейі 3 факторға байланысты:
( өндірістік бағдарлама құрылымның жоспарлы жылы есептімен салыстырғандағы
өзгерісі;
( өзіндік құны өзгерісі;
( өткізу бағасының өзгерісі.
Талдау барысында аталған факторлардың рентабелдік деңгейіне әсерін
байқау қажет. Өндірістік бағдарлама жан-жақты зерттелгеннен кейін жоба
бекітіліп құрылымдық бөлімшелерге жеткізіледі. Олар өндірістік бағдарлама
негізінде басқа өндірістік бөлімшелер жоспарын жасап, өндірістік
бағдарламаны орындауға дайындалады. Өндірістік бағдарламаның орындалу
жобасының пәні болып дайындау әдісі мен өндіріс түрі табылады. Бұл кезеңнің
басты міндеті болып өндірістік бағдарламаны барлық құрылымдық бірліктерге
жеткізіп, оның орындалуын ұйымдастыру. Бұл кәсіпорынның тактикалық
жоспарының бір бөлігі болып табылатын жедел – күнтізбелік жоспардың
құрамдарымен жасалады.
Өндірістік бағдарламаның орындалуының жоспары келесі алгоритм бойынша
жүзеге асады (4-сурет).
Өндірістік бағдарламаның орындалуының технологиялық схемасы.
4-сурет
Негізгі жоспарлау кезеңдерін мазмұнын қарастырайық:
1. Өндірістік бағдарламаны жоспарлы кезеңдер бойынша бөлу.
Ағымдағы жоспарлауда өндірістік бағдарлама әдетте бір жылға құрылады.
Кәсіпорынның ішкі және сыртқы аумағының динамика жағдайында өндірістік
бағдарламаны ұзағырақ мерзімге жоспарлау мүмкіндігі төмен. Сондықтан да
жылдық өндірістік бағдарламаны жүзеге асыруға дайындық, оны кварталдар мен
айларға бөлуден басталады. Өндірістің ырғақтылығы тиімділіктің жоғарылауына
үлкен әсері болса жылдық шығару көлемі мен өткізу көлемін нақтылап
кварталдар мен айларға бөлу қажет. Жылдық міндеттерді кварталдарға бөлу
келесі факторларды ескере отырып жасауы қажет:
– тұтынушыларға келісім шартта көрсетілген мерзімде өнімді жеткізу;
– өндірісті кеңейту, өндіріс қуатын пайдалануды жақсарту, сонымен бірге
инновациялық іс-шаралар;
– жаңа құрал-саймандар мен қуаттарды іске қосу мерзімдері;
– барлық өндірістік бөлімшелерді бірдей жүктелуін қамтамассыз ету;
– өндірістің сериялылығын жоғарылату;
– әрбір кварталдағы жұмыс күндер саны;
– жұмыстың мезгілділігі мен ауыспалдылығы;
– өнім өткізілуінің мезгілдігі;
– кейбір құралдардың істен шығуын және басқа себептермен тұрып қалу
мүмкіндігі;
– өндірістен ескірген және сұранысы жоқ өнімдер түрін алып тастап, орнына
жаңа тауарлар енгізу.
Жаппай және ірі сериялық өндірісте, яғни өнімнің өтуі мезгілге
байланысты емес болғанда өндірістік бағдарламаны бөлу пропорционалды түрде
жұмыс күніне бөлінеді. Қалған жағдайларды бөлу тұтынушыларға өнімді жеткізу
кезеңдеріне байланысты жасалады.
Жабдықтау жоспары натуралды түрдегі өнім өндіру мен өткізу
көрсеткіштерімен байланыстырады, яғни байланыс деңгейі мен есептелуі келесі
формуламен анықталады:
Ппi = Пр i - Опi =Пт i +Опс i -Оп i (15)
Мұндағы: Пп i - i –лік атауындағы тұтынушыға дайын өнімнің көлемін
жеткізу, Пр i - өнім өткізу көлемі, Оп i – жылдың басы мен аяғына
жіберілген, бірақ әлі төленбеген өнім қалдықтарының өзгерісі. Пт i -
өнімді шығару жоспары, Опс i – жоспарлы кезеңнің басы мен аяғына қарай
қоймадағы дайын өнімдердің қалдықтарының өзгеруі.
Өнімді жабдықтау уақыты тұтынушы кәсіпорындармен жасаған келісім
шартқа байланысты.
2. Өндірістік бағдарламаны құрылымдық бөлімшелерге дейін жеткізу.
Кәсіпорынның ішкі құрылымы мен мамандануына байланысты өнім өндіру
бағдарламасы кәсіпорынның ішкі бөлімшелеріне жеткізіледі. Сонымен бірге
өндірістік өнімді шығару жоспарына кәсіпорын өзі өндіретін дайын өнімдер
мен жартылай фабрикаттар кіреді. Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелеріне
міндеттер келесідей бөлінеді: шығарушы бөлімшелер, өңдеуші бөлімшелер,
дайындаушы бөлімшелер. Өндірістік міндеттердің құрылымы мен көрсеткіштері
кәсіпорында жұмыс жасап отырған жедел күнтізбелік жоспарлауға байланысты.
Жоспарлаудың теориясы мен тәжірибесі жедел календарлық жоспарлаудың бірнеше
түрлерін жасап шығарды. Оған келесі жүйелер кіреді:
– тапсырыстық;
– машина – комплектілі;
– комплектілі-тораптық;
– деталдық.
Өндірістік бағдарламаны цехтарға дейін жеткізген соң өнімді жасау
әдісі таңдалады. Әрине бұл үрдіс өндірістік бағдарламаны жасағанда әрбір
рет жаңадан жасалмайды.
3. Өндірістік бағдарламаны ұйымдастырудың әдісін таңдау. Өндіру әдісін
жоспарлау, өндірістік үрдіс қалай ұйымдастырылатынын анықтайтын бірлік.
Өнімді өндірудің ағымдық, партиялық және бірлік түрлері болады.
КТЗ АҚ өнімдерін өндіргенде бірлік әдісті көп қолданылады. Өйткені
оған трансформаторлардың жаңа үлгілеріне тапсырыстар көптеп түседі. Бірлік
өндірісте көбінесе универсалды құрал-жабдықтар қолданылады, оның өнімділігі
басқалармен салыстырғанда аз болады. Бірлік өндірісте құрал-жабдықтар
ұқсастығы бойынша орналасады. Олар көбінесе арнайы жұмыстарды атқарады,
сондықтан құрал-жабдықтардың жүктелуі біркелкі болмайды.7
Өндірістік бағдарламаны дайындаудың әдісі таңдалғаннан кейін келесілер
есептелінеді:
– өндірістік циклдың ұзақтығы;
– партиялар көлемі;
– оларды өндіріске енгізу уақыты.
Өндірістік циклдың ұзақтығы жедел күнтізбелік жоспардың негізі болып
табылады. Олардың көлеміне қарай айналым қорларының көлемі анықталады.
Өндірістік циклдың ұзақтығы деталдар партиясы көлемімен тығыз байланысты.
4. Құрал-жабдықтардың жүктелуін есептеу. Цехтағы өндіріс жоспары
анықталғаннан кейін, өндірістік бағдарлама, құрал-жабдықтардың жүктелуін
анықтау қажет. Оны есептегенде әрбір жұмыс орнының өндірістік
бағдарламасына, өндірістік қуатына сәйкестігін табу керек. Сондықтан да
жүктелу әрбір станокқа жеке жасалады. Құрал-жабдықтың жоспарлы жүктелу
коэффициентін анықтағанда жылдық өндіріс көлемі өндіріс қуатына және
өндірістік бағдарламаға сәйкес келуі қажет.
Нарықтық экономикаға көшу қарсаңында әрбір кәсіпорын өз жұмысын
жүргізу барысында тыңғылықты есептеулердің жасалуын талап етеді. Ол үшін
кәсіпорын экономикалық көрсеткіштерін нақты және дәл талдап, маркетингтік
зерттеулерге сүйенуі қажет. Нақты талдауларды келесі тарауларда
қарастыратын боламыз.
1.3. Ұзақ мерзімдік стратегияға сай экономиканың даму жағдайындағы
өндірістік бағдарламаның қалыптасуының негізгі бағыттары.
Қазақстан экономикасында көрініс тапқан ұзақ уақыттық транформация
кезеңінен кейін, ол өз кезегінде өндірістің төмендеуімен, халықтың көп
бөлігінің тұрмыстық жағдайының нашарлауымен қатар жүрді. Ел экономикасына
жан жақты жақсартатын күрделі стратегия қажеттілігі туды. Өткен жылдар
ішінде ел экономикасының шарықтап дауына кедергі болатын бірнеше әлеуметтік-
экономикалық мәселелер жиналды, олардың бастысы өндіріс аппаратының табиғи
және моральді ескіруі құрал-жабдықтарының орташа жасы 20 жыл. Ал
өнеркәсіпте оның тозу уақтысы 45-55 жылға жоспарланған. Осыған орай елде
ескірген құрал –жабдықтардың жаппай істен шығу процессі күтіп тұр деген
сөз. Ал ол жаңартылуы үшін үлкен көлемде күрделі қаржыны талап етеді.
Қазақстанға Кеңес Үкіметі жүйесінен мұраға артта қалған экономиканың
үлгісін қалдырған, яғни тек қана өдіруге бағытталған экономика. Ол әрине
толық қанды дамыған елдің жоғары деңгейлі өмірін қамтамассыз ете
алмайды.8
Кеңестік дәуірдегі ел кен орындарын талан таражға салып өндіру
барысында, сонымен бірге елдегі 60 кіші-гірім қалалардағы қиын жағдай
Қазақстан экономикасының шапшаң дамуына үлкен кедергі келтіріп отыр.
Осындай кедергілерді толық зерттей келе Қазақстан өзінің дамуын 15
жылдық стратегиясын жасай алатындығына көзіміз жетіп отыр. Бұл стратегия
бойынша Қазақстан 2015 жыл ішінде жоғары технологиялар қолдана отырып
елдегі өндіруші саладан өңдеушіге өтуге әрекеттер жасап, ғылым сиымды
салаларға көп көңіл бөледі. Бірақ бұл аралықта Қазақстан жоғарғы тиімді
және жоғары бәсеке қабілетті экономика құра алмайды, ол тек қана сол
бағытта сәл ғана жылжи алады және мұнда өндіруші сала әлде болса да ең
басты орында болады.9
Сонымен нақты 2015 жылдағы стратегиялық мақсаттар болып:
– Қазақстанның мемлекеттік біртұтастығын және ұлттық қауіпсіздігін
нығайту;
– өңдеуші салаға негізделген экономика құруға тырысу;
– ел экономикасын әлемдік нарыққа бәсекеге қабілетті ету және
интеграциялау;
– экономикалық даму мен халықтың әл ауқатын орта дамыған
мемлекеттер қатарына жеткізу, бұл экономикалық өсудің орта жылдық
деңгейін ЖҰӨ 5-6% жеткізу болып табылады;
– Демократиялық азаматтық қоғам мен тиімді әрі мықты құқылық
мемлекет құру.
Аталған 15 жылдық стратегияның жүзеге асуын үш кезеңге бөледі:
1 кезең (2003-2005) – бұл кезеңде өндіріс жанданып, экономиканың
біршама дамуы болады. Өндірістің дамуы тұрақсыз, әр салада әр түрлі дамиды.
Әртүрлі салаларда реформалар үдей түседі, ЖҰӨ орташа жылдық өсу деңгейі 3-
4%
2 кезең (2006-2010) – сапалы өзгерістердің бастамасы. Ең бастысы бұл
кезеңде өндірістік аппараттың жаңаруы болады, жаңа салалардың қалыптасуы
болып инвестицияның өсу қарқыны ЖҰӨ өсуінен жоғары болады.
3 кезең (2011-2015) – бұл жылдық өсімі 8,8-9,2% -ті құрайтын
жеделдетілген экономикалық өсу кезеңі. Мұнда экономикалық өсу өңдеуші
саланың басымдылығымен өндіріске жаңа техникамен жоғарғы технологияны
енгізуге есептелген. Бірақ бұл процесс 2015 жылы аяқталмайды. Ол одан ары
қарай өсіп жетіле түседі, яғни халық табысы өседі, ұлттық өнімдердің бәсеке
қабілеттілігі артады, экспорт көлемі жоғарлайды.10
Сонымен бұл 2015 жылға дейінгі стратегия күткен көлемде орындалған
жағдайда елде өңдеуші кәсіпорындар көтеріліп, елдегі және сыртқы
нарықтардың өзінің бәсекеге қабілетті өнімдерімен қамтамассыз етуі анық.
Әрине тұрақтанған, қалыптасқан экономика кезінде кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасын болжау әлде қайда оңай болуы бәріне түсінікті. Бәсекеге
қабылетті өнім өндіру тек қана ел аумағында ғана емес халықаралық нарықтар
да өз орнын табуы қажет, сонда елдегі импорт алмастыру саясаты тиімді жұмыс
жасайды. Тағы бір жайт Қазақстан Ресеймен бірлескен кәсіпорындар ашып
әлемдік нарықта бірігіп шығулары қажет.11
Қазақстан Республикасы экономикасының қазіргі кездегі дамуы жалпы
ұлттық өнімнің өсуімен сипатталады. 2001 жылы экономиканың негізгі болып
өндіруші саладағы өндірістік қуатты өсу қарқыны 75% болып отыр. Бұл
көрсеткіштер тек қана экономиканың өсуін ғана емес, елдің қуатты келешегін
сипаттайды. Сонымен қатар президентіміз Н.Ә. Назарбаеватың 2004 жылғы
халыққа жолдауында елдің инновациялық –инвестициялық дамуы қарастырылып
отыр, яғни оның басты мақсаты болып елде ұлттық инновациялық жүйені
қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету біздегі инновациялық жолды таңдауды,
өндірісті интенсификациялау мен технологиялық қайта жаңартуды талап етеді.
Бұл стратегияны жүзеге асыру үшін қомақты жұмыс жасауды талап етеді.
Өйткені бүгінгі таңда өндірістік-техникалық фактор өндірістік күштің
негізгі элементі болып саналады және ол жоғарғы деңгейде қажет болып отыр.
Бұл деңгей туралы Экономикалық өсуге шикізат негізінде12 және Әлемдік
шикізат нарықтарында оңтайлы жағдай негізінде қол жеткізілгені13 де
дәлелдеп отыр.
Республикалық статистика жөнінде агентіктің 2002 жылдың ІІ
жартыжылдығындағы мәліметтеріне сүйенсек, елдің өнеркәсіп кәсіпорындарымен
986,3 млрд теңгеге өнім өндіріліпті, оның ішінде: машина жасау саласында
32,5 млрд теңге. Машина жасау саласына 25% электр құралдарын, электрондың
және оптикалық құрылғыларды (8 млрд жоғары) шығаратын кәсіпорындар
үлесінде. Егер жоғарыда айтылғандарды процентпен көрсетсек машина жасау
саласының үлесі 3,3 % электр құралдары, электрондық пен оптикалық
құрылғылар үлесі – 0,8%.14
Сандарға көңіл бөлсек, инновациялық жобаларды жүзеге асыруды жеделдете
түсуіміз, яғни ғылым мен ғылыми техникалық дамуды ұстану.
Сонымен Президентіміз Н.Ә. Назарбаев Үшінші мың жылдықтың ғылымы
атты конференцияда айтқандай: Жаңа ғасырда тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz