Экономикалық тәуекелділікті басқарудың теориялық негіздері
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін негізгі
тәуекелділік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Экономикалық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Кәсіпорын қызметіндегі экономикалық тәуекелділікті бағалаудың
негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ . ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІЛІК ФАКТОРЛАРЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының мұнай . газ саласының қазіргі
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Мұнай . газ компаниялардың шаруашылық . инвестициялық
қызметінің ерекшеліктерін белгісіздік жағдайға сәйкес анықтау ... ... ... ... ..41
2.3 «КазГермұнай» ЖШС БК .ның қаржылық . шаруашылық
қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тәуекелділігін басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... 54
3.2 Қазақстан Республикасының мұнай . газ саласындағы экономикалық тәуекелділік жағдайға сәйкес оптимальды шешім қабылдау және таңдау ... ... .63
3.3 Өндірістік кәсіпорынның табыстылығының тәуекелділігін басқару моделі («КазГермұнай» ЖШС БК .ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін негізгі
тәуекелділік факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Экономикалық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.3 Кәсіпорын қызметіндегі экономикалық тәуекелділікті бағалаудың
негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ . ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ ТӘУЕКЕЛДІЛІК ФАКТОРЛАРЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының мұнай . газ саласының қазіргі
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.2 Мұнай . газ компаниялардың шаруашылық . инвестициялық
қызметінің ерекшеліктерін белгісіздік жағдайға сәйкес анықтау ... ... ... ... ..41
2.3 «КазГермұнай» ЖШС БК .ның қаржылық . шаруашылық
қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ ЖҮЙЕСІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тәуекелділігін басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... 54
3.2 Қазақстан Республикасының мұнай . газ саласындағы экономикалық тәуекелділік жағдайға сәйкес оптимальды шешім қабылдау және таңдау ... ... .63
3.3 Өндірістік кәсіпорынның табыстылығының тәуекелділігін басқару моделі («КазГермұнай» ЖШС БК .ның мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық шаруашылықтың дамуы –қазіргі отандық экономиканың жағдайында көптеген ерекше қиыншылықтармен өтуде. Мұндай жағдай мемлекеттің экономикалық саясатының кемшіліктерінен болуы мүмкін. Дамыған нарықтық экономика жағдайға қарағанда, экономикалық дағдарыс кезінде компания, фирма, ұйымдардың қызметі тәуекелділікпен тікелей байланысты. Көптеген шаруашылық құнды қағаздар заңсыз деп танылуы мүмкін, ал бұл жағдай тәуекелділіктің үлесін жоғарлатуы мүмкін.
Нарықтық субъектілердің еркін қатынасы – экономикадағы белгісіздік жағдайын және коммерциялық тәуекелділікті жоғарлатады. Белгісіздік жағдайда бизнес саласында өндірісті басқарудың оптималды шешімдерді қабылдау өте қиын. Сондықтан, коммерциялық тәуекелділік нарықтық қатынастар жағдайда шаруашылық талдаудың теориясының және тәжірибесінің жетілдіруін талап етеді. Кәсіпорынның басқару шешімдері көбінесе тәуекелділік жағдайда қабылданады және бұл шешімдер көптеген факторларға байланысты: толық ақпараттың жоқ болуы, бір – біріне қайшы тенденциялардың, элементтердің болуы.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы мұнай – газ компаниялары ауыспалы қиын мерзімде экономикалық қызметін атқаруда. Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде, трансформация процессі тек мұнай – газ саласын ғана емес, халық шаруашылықтың барлық салаларын қамтуда. Экономикалық дағдарыстан шығу үшін бұл сектордың компаниялары бизнесті жүргізудің жаңа әдістерін және формаларын іздестіруде. Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде әлемде мұнай – газ өнімдерінің бағасы күрт төмендеді, ал бұл жағдай қазақстандық мұнай – газ компаниялардың экономикалық қызметіне теріс әсер етуде.
Экономикалық дағдарыс жағдайында экономикалық тәуекелділіктерді сандық және сапалық бағалау және басқару мәселесі маңызды. Кәсіпорынның экономикалық қызметі – таңдалған шаруашылық және кәсіпкерлік стратегияға байланысты. Кез – келген бизнестің негізгі мақсаты – бұл тәуекелділікті жою емес (бұл мүмкін де емес), оны минималды деңгейге дейін төмендету болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Өндірістік кәсіпорындардың тәуекелділік мәселесімен көптеген шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдар айналысқан. Қаржылық тәуекелділіктің теориялық және практикалық аспектілердің дамуына 1952 ж Гарри Марковтың еңбегі, содан кейін Уильям Шарп, Мертон Миллер, Франко Модильянидің еңбектері әсер етті. Тәуекелділік теориясының дамуына үлкен үлесін қосқан, шетелдік зерттеуші – теоретиктердің ішінде Дж.М.Кейнс, А.Маршалл, О.Моргенштейн, Ф.Найт, Дж. Нейман, Б.А.Райзбергтің және т.б ғалымдардың ғылыми еңбектері арналған.
Мәселен, А.Маршалл экономикалық тәуекелділіктің пайда болу мәселелерін бірінші болып қарастырған. Ал, Дж.М.Кейнс инвестициялық және кәсіпкерлік тәуекелділікті сипаттай отырып, тәуекелділіктің жіктелу жүйесін ғалымдардың ішінде бірінші болып, құрастырған.
Нарықтық субъектілердің еркін қатынасы – экономикадағы белгісіздік жағдайын және коммерциялық тәуекелділікті жоғарлатады. Белгісіздік жағдайда бизнес саласында өндірісті басқарудың оптималды шешімдерді қабылдау өте қиын. Сондықтан, коммерциялық тәуекелділік нарықтық қатынастар жағдайда шаруашылық талдаудың теориясының және тәжірибесінің жетілдіруін талап етеді. Кәсіпорынның басқару шешімдері көбінесе тәуекелділік жағдайда қабылданады және бұл шешімдер көптеген факторларға байланысты: толық ақпараттың жоқ болуы, бір – біріне қайшы тенденциялардың, элементтердің болуы.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы мұнай – газ компаниялары ауыспалы қиын мерзімде экономикалық қызметін атқаруда. Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде, трансформация процессі тек мұнай – газ саласын ғана емес, халық шаруашылықтың барлық салаларын қамтуда. Экономикалық дағдарыстан шығу үшін бұл сектордың компаниялары бизнесті жүргізудің жаңа әдістерін және формаларын іздестіруде. Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде әлемде мұнай – газ өнімдерінің бағасы күрт төмендеді, ал бұл жағдай қазақстандық мұнай – газ компаниялардың экономикалық қызметіне теріс әсер етуде.
Экономикалық дағдарыс жағдайында экономикалық тәуекелділіктерді сандық және сапалық бағалау және басқару мәселесі маңызды. Кәсіпорынның экономикалық қызметі – таңдалған шаруашылық және кәсіпкерлік стратегияға байланысты. Кез – келген бизнестің негізгі мақсаты – бұл тәуекелділікті жою емес (бұл мүмкін де емес), оны минималды деңгейге дейін төмендету болып табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Өндірістік кәсіпорындардың тәуекелділік мәселесімен көптеген шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдар айналысқан. Қаржылық тәуекелділіктің теориялық және практикалық аспектілердің дамуына 1952 ж Гарри Марковтың еңбегі, содан кейін Уильям Шарп, Мертон Миллер, Франко Модильянидің еңбектері әсер етті. Тәуекелділік теориясының дамуына үлкен үлесін қосқан, шетелдік зерттеуші – теоретиктердің ішінде Дж.М.Кейнс, А.Маршалл, О.Моргенштейн, Ф.Найт, Дж. Нейман, Б.А.Райзбергтің және т.б ғалымдардың ғылыми еңбектері арналған.
Мәселен, А.Маршалл экономикалық тәуекелділіктің пайда болу мәселелерін бірінші болып қарастырған. Ал, Дж.М.Кейнс инвестициялық және кәсіпкерлік тәуекелділікті сипаттай отырып, тәуекелділіктің жіктелу жүйесін ғалымдардың ішінде бірінші болып, құрастырған.
1. Шапкин А.С., Экономические и финансовые риски: оценка, управление, портфель инвестиций. Москва 2006, С 6
2. В.Н. Вяткин, Ю.А. Гализа, Ю.Ю. Екатеринославский, Риск – менеджмент Учебник/ Москва, 2003, С 10
3. Кузнецов А.И. Expert Decide для Windows 95, Windows 98 и Windows NT. Версия 2.0. Руководство пользователя / Под редакцией В.Г. Шуметова. — Орел: ОРАГС, 2000. — 24 с.
4. Секерин А.Б. Механизм формирования риска экономической несостоятельности производственного предприятия // Вестник Воронежск. гос. ун-та. Сер. Экономика. 2005. № 1. С. 177 - 182.
5. The RIMS Risk Management Glossary, N-Y 2001
6. Альгин А.П. «Грани экономического риска» Москва , 1989, С 15
7. Секерин А.Б. Вероятностная модель оценки уровня привнесенного риска производственного звена промышленного предприятия // Наука и образование. Межвуз. сб. научн. трудов. Вып. № 3 «Экономика и управление». М. : ИИЦ МГУДТ. 2006. С. 3-10.
8. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда.- 2000, 21 октября -С.21.
9. Р.Н. Федосова, О.Г. Крюкова «Управление рисками промышленного предприятия» Москва 2008, С9
10. Кейнс Дж.М. «Общая теория занятости, процента и денег» Москва 1999, С53
11. Качалов Р.М. «Управление хозяйственным риском», Москва 2002
12. Никитина Т.В. «Страхование коммерческих и финансовых рисков», СПб: Питер , 2002
13. Указ Президента РК «Об утверждении перечня приоритетных секторов экономики Республики Казахстан для привлечения прямых отечественных и иностранных инвестиций» от 5 апреля 2003 года.
14. Макаревич Л.М . Управление предпринимательскими рисками.- М., 2006.- С333- 345.
15. Москвин В.А. «Управление рисками при реализации инвестиционных проектов» Москва 2004, С51
16. Н.Б. Ермасова «Риск – менеджмент организации» Москва 2008, С 48
17. Указ Президента РК № 2035 «О мерах по повышению эффективности государственного управления и регулирования процессов привлечения иностранного капитала в экономику РК» от 19 января 2002 года.
18. Карабаева. Слстояние и перспективы газовой отрасли РК// Petrolum 12 April 2005 г.
19. www.stat.kz ресми сайты
20. Доклады Вторых Междунородных научных надировских чтений «Научно-Технологическое развитие нефте-газового комплекса» Алматы- Қызылорда 2004г
21. Ахметов Д. Қазақстан мұнайының жарқын болашағы».- Алматы 2001.-С45.
22. Афонин И.В. Инновационный менеджмент.-М., 1005.-С8.
23. Карабалин С.Н. Нефть Каахстана//Oil and Gaz of Kazakstan №3,4, Алматы 2,6-2005 г.
24. Сатыбалдиева Т.Ж. Инвестициии в реальный сектор Казахстана //Нефтигазовая вертикаль Алматы, 08-09 2004г
25. Сагандыков С. Иностранные инвестиции в Казахстане: анализ и прогноз инвестиционных процессов в экономике. – Алматы, Ғылым, 1999.- 138с.
26. Н.А. Сафронова «Экономика предприятия» Москва 2004, С567
27. www. Government.kz ресми сайты
28. Карабалин С.Н. Газ саласының даму тенденциялары. //«Мұнай және газ» №4 мерзімдік басылымы, 2005 ж.
29. www. MEMR.kz ресми сайты
30. www.KGM».kz ресми сайты
31. «Бюллетень бухгалтера» №3 мерзімдік басылымы, 2006 ж.
32. Гермогентова М.Н., Кокурин Д.И., Серегин Е.В. «Финансовая среда предпринимательства и предпринимательские риски» Москва 2005, С25,26
33. А.Н. Тургунбаева «Инновации и риски», Алматы 2008, С68
34. Рэдхэд К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками. М: Экзамен,1996.
35. Дубров А.М, Лагоша Б.А, Хрусталев Е.Ю. Моделирование рисковых ситуаций в экономики и бизнесе; Учебное пособие.М:Финансы и статистика,1999г
36. Тэпман Л.Н. Риски в экономики, М, 2002г.
2. В.Н. Вяткин, Ю.А. Гализа, Ю.Ю. Екатеринославский, Риск – менеджмент Учебник/ Москва, 2003, С 10
3. Кузнецов А.И. Expert Decide для Windows 95, Windows 98 и Windows NT. Версия 2.0. Руководство пользователя / Под редакцией В.Г. Шуметова. — Орел: ОРАГС, 2000. — 24 с.
4. Секерин А.Б. Механизм формирования риска экономической несостоятельности производственного предприятия // Вестник Воронежск. гос. ун-та. Сер. Экономика. 2005. № 1. С. 177 - 182.
5. The RIMS Risk Management Glossary, N-Y 2001
6. Альгин А.П. «Грани экономического риска» Москва , 1989, С 15
7. Секерин А.Б. Вероятностная модель оценки уровня привнесенного риска производственного звена промышленного предприятия // Наука и образование. Межвуз. сб. научн. трудов. Вып. № 3 «Экономика и управление». М. : ИИЦ МГУДТ. 2006. С. 3-10.
8. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда.- 2000, 21 октября -С.21.
9. Р.Н. Федосова, О.Г. Крюкова «Управление рисками промышленного предприятия» Москва 2008, С9
10. Кейнс Дж.М. «Общая теория занятости, процента и денег» Москва 1999, С53
11. Качалов Р.М. «Управление хозяйственным риском», Москва 2002
12. Никитина Т.В. «Страхование коммерческих и финансовых рисков», СПб: Питер , 2002
13. Указ Президента РК «Об утверждении перечня приоритетных секторов экономики Республики Казахстан для привлечения прямых отечественных и иностранных инвестиций» от 5 апреля 2003 года.
14. Макаревич Л.М . Управление предпринимательскими рисками.- М., 2006.- С333- 345.
15. Москвин В.А. «Управление рисками при реализации инвестиционных проектов» Москва 2004, С51
16. Н.Б. Ермасова «Риск – менеджмент организации» Москва 2008, С 48
17. Указ Президента РК № 2035 «О мерах по повышению эффективности государственного управления и регулирования процессов привлечения иностранного капитала в экономику РК» от 19 января 2002 года.
18. Карабаева. Слстояние и перспективы газовой отрасли РК// Petrolum 12 April 2005 г.
19. www.stat.kz ресми сайты
20. Доклады Вторых Междунородных научных надировских чтений «Научно-Технологическое развитие нефте-газового комплекса» Алматы- Қызылорда 2004г
21. Ахметов Д. Қазақстан мұнайының жарқын болашағы».- Алматы 2001.-С45.
22. Афонин И.В. Инновационный менеджмент.-М., 1005.-С8.
23. Карабалин С.Н. Нефть Каахстана//Oil and Gaz of Kazakstan №3,4, Алматы 2,6-2005 г.
24. Сатыбалдиева Т.Ж. Инвестициии в реальный сектор Казахстана //Нефтигазовая вертикаль Алматы, 08-09 2004г
25. Сагандыков С. Иностранные инвестиции в Казахстане: анализ и прогноз инвестиционных процессов в экономике. – Алматы, Ғылым, 1999.- 138с.
26. Н.А. Сафронова «Экономика предприятия» Москва 2004, С567
27. www. Government.kz ресми сайты
28. Карабалин С.Н. Газ саласының даму тенденциялары. //«Мұнай және газ» №4 мерзімдік басылымы, 2005 ж.
29. www. MEMR.kz ресми сайты
30. www.KGM».kz ресми сайты
31. «Бюллетень бухгалтера» №3 мерзімдік басылымы, 2006 ж.
32. Гермогентова М.Н., Кокурин Д.И., Серегин Е.В. «Финансовая среда предпринимательства и предпринимательские риски» Москва 2005, С25,26
33. А.Н. Тургунбаева «Инновации и риски», Алматы 2008, С68
34. Рэдхэд К., Хьюс С. Управление финансовыми рисками. М: Экзамен,1996.
35. Дубров А.М, Лагоша Б.А, Хрусталев Е.Ю. Моделирование рисковых ситуаций в экономики и бизнесе; Учебное пособие.М:Финансы и статистика,1999г
36. Тэпман Л.Н. Риски в экономики, М, 2002г.
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін негізгі
тәуекелділік
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 7
2. Экономикалық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3. Кәсіпорын қызметіндегі экономикалық тәуекелділікті бағалаудың
негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ – ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ
ТӘУЕКЕЛДІЛІК ФАКТОРЛАРЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының мұнай – газ саласының қазіргі
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Мұнай – газ компаниялардың шаруашылық – инвестициялық
қызметінің ерекшеліктерін белгісіздік жағдайға сәйкес
анықтау ... ... ... ... ..41
2.3 КазГермұнай ЖШС БК –ның қаржылық – шаруашылық
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ ЖҮЙЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тәуекелділігін басқарудың негізгі
әдістері ... ... ... ... 54
3.2 Қазақстан Республикасының мұнай – газ саласындағы экономикалық
тәуекелділік жағдайға сәйкес оптимальды шешім қабылдау және таңдау
... ... .63
3.3 Өндірістік кәсіпорынның табыстылығының тәуекелділігін басқару моделі
(КазГермұнай ЖШС БК –ның
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..68.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ – Акционерлік Қоғам
БК – Бірлескен Кәсіпорын
ГӨЗ – газ өңдеу зауыты
ҒТП – ғылыми – техникалық прогресс
ЖШС – Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік
ЖҰӨ - Жалпы Ұлттық Өнім
ЖІӨ - Жалпы Ішкі Өнім
КТС – корпоративті табыс салығы
КТҚК – Каспий теңізінің қазақстандық кешені
ҚҚС – қосылған құн салығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
МӨЗ – мұнай өңдеу зауыты
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ТӨБ – тораптық - өндірстік басқарма
ҰБ – Ұлттық Банк
ҰК – Ұлттық Компания
ЭМРМ – Энергетика және Минералды Ресурстар Министрлігі
ЭС – электр стансасы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық шаруашылықтың дамуы –қазіргі
отандық экономиканың жағдайында көптеген ерекше қиыншылықтармен өтуде.
Мұндай жағдай мемлекеттің экономикалық саясатының кемшіліктерінен болуы
мүмкін. Дамыған нарықтық экономика жағдайға қарағанда, экономикалық
дағдарыс кезінде компания, фирма, ұйымдардың қызметі тәуекелділікпен
тікелей байланысты. Көптеген шаруашылық құнды қағаздар заңсыз деп танылуы
мүмкін, ал бұл жағдай тәуекелділіктің үлесін жоғарлатуы мүмкін.
Нарықтық субъектілердің еркін қатынасы – экономикадағы белгісіздік
жағдайын және коммерциялық тәуекелділікті жоғарлатады. Белгісіздік жағдайда
бизнес саласында өндірісті басқарудың оптималды шешімдерді қабылдау өте
қиын. Сондықтан, коммерциялық тәуекелділік нарықтық қатынастар жағдайда
шаруашылық талдаудың теориясының және тәжірибесінің жетілдіруін талап
етеді. Кәсіпорынның басқару шешімдері көбінесе тәуекелділік жағдайда
қабылданады және бұл шешімдер көптеген факторларға байланысты: толық
ақпараттың жоқ болуы, бір – біріне қайшы тенденциялардың, элементтердің
болуы.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы мұнай – газ компаниялары
ауыспалы қиын мерзімде экономикалық қызметін атқаруда. Экономикалық
дағдарыстың нәтижесінде, трансформация процессі тек мұнай – газ саласын
ғана емес, халық шаруашылықтың барлық салаларын қамтуда. Экономикалық
дағдарыстан шығу үшін бұл сектордың компаниялары бизнесті жүргізудің жаңа
әдістерін және формаларын іздестіруде. Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде
әлемде мұнай – газ өнімдерінің бағасы күрт төмендеді, ал бұл жағдай
қазақстандық мұнай – газ компаниялардың экономикалық қызметіне теріс әсер
етуде.
Экономикалық дағдарыс жағдайында экономикалық тәуекелділіктерді сандық
және сапалық бағалау және басқару мәселесі маңызды. Кәсіпорынның
экономикалық қызметі – таңдалған шаруашылық және кәсіпкерлік стратегияға
байланысты. Кез – келген бизнестің негізгі мақсаты – бұл тәуекелділікті жою
емес (бұл мүмкін де емес), оны минималды деңгейге дейін төмендету болып
табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Өндірістік кәсіпорындардың тәуекелділік
мәселесімен көптеген шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдар айналысқан.
Қаржылық тәуекелділіктің теориялық және практикалық аспектілердің дамуына
1952 ж Гарри Марковтың еңбегі, содан кейін Уильям Шарп, Мертон Миллер,
Франко Модильянидің еңбектері әсер етті. Тәуекелділік теориясының дамуына
үлкен үлесін қосқан, шетелдік зерттеуші – теоретиктердің ішінде Дж.М.Кейнс,
А.Маршалл, О.Моргенштейн, Ф.Найт, Дж. Нейман, Б.А.Райзбергтің және т.б
ғалымдардың ғылыми еңбектері арналған.
Мәселен, А.Маршалл экономикалық тәуекелділіктің пайда болу мәселелерін
бірінші болып қарастырған. Ал, Дж.М.Кейнс инвестициялық және кәсіпкерлік
тәуекелділікті сипаттай отырып, тәуекелділіктің жіктелу жүйесін ғалымдардың
ішінде бірінші болып, құрастырған.
Тәуекелділіктің теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеген
ресейлік ғалымдардың ішінде Шапкин А.С, Альгин А.П, Н.Б. Ермасова,
Никитина Т.В, Тронин Ю.Н, Р.Н. Федосова, О.Г. Крюкова, Гермогентова М.Н,
Н.А. Сафронова, Москвин В.А, Качалов Р.М және т.б ғалымдардың еңбектерін
атап кетуге болады. Мұнай – газ саласындағы инвестициялық жобалардың
экономикалық талдау мәселесімен төмендегі шетелдік және ресейлік
авторлардың еңбектерінде қарстырылған: М.Тейман, К.Боулдинг, С.Джеванс,
Г.Дейли, Х.К. Гумерский, Р.А.Зайнутдинова, О.М.Ермилова, К.Н.Миловида,
А.Ф.Андреева және т.б.
Өндіріс компаниялардың экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
мәселелерімен бірқатар қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде де
қарастырылған. Олар: Ысқақов.У.М, Сейтқазиева А.М, Егоров О.И, Қарғажанов
З.К, А.Н. Тургунбаева және т.б.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Кәсіпорынның тәуекелділігін басқару
мәселелерін анықтау және қазіргі экономикалық белгісіздік жағдайында
тәуекелділікті басқару механизмін әзірлеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
- тәуекелділік факторларын анықтау және оның нәтижелерін бағалау
- тәуекелділіктің негізгі концепцияларын зерттеу
- тәуекелділікті басқарудың негізгі әдістерді және құралдарды
зерттеу
- қолайсыз жағдайларды төмендету үшін, тәуекелділік – стратегиясын
әзірлеу
- қазіргі экономикалық белгісіздік жағдайында тәуекелділікті басқару
механизмін зерттеу
- өндірістік кәсіпорынның табыстылығының тәуекелділігін басқару
моделін құру
Зерттеу объектісі – КазГермұнай АҚ БК – ның қаржылық - шаруашылық
қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – кәсіпорынның тәуекелділігін басқару механизмінің
қалыптасуына әсер ететін, экономикалық құбылыстар және заңдылықтар.
Теориялық және әдістемелік негіздемесіне тәуекелділікті басқару және
жоспарлау мәселесіне арналған, шетелдік және отандық экономистердің
еңбектері жатады.
Зерттеудің эмпирикалық базасы мемлекеттің заңдық және нормативтік
базалары, мемлекеттік статистикалық органдардың мәліметтері, шетелдік және
отандық ғалымдардың еңбектерінің материалдары және КазГермұнай ЖШС БК –
ның шоғырландырылған бухгалтерлік балансынан тұрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми нәтижелері жүйелік амалдарды және
тәуекелділікті бағалаудың статистикалық, эксперттік әдістерін қолдану
арқылы алынған. Зерттеу барысында функционалдық, құрылымдық және ақпараттық
модельдер құрылған. Осы әдістерді және модельдерді қолдану арқылы,
өндірістік кәсіпорындарды басқару үрдісіндегі экономикалық құбылыстар
талданған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы шаруашылық тәуекелділікті басқару жүйесінің
қалыптасуының теориялық - әдістемелік әдістерді әзірлеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы келесі мәселелермен анықталады:
- Кәсіпкерлік тәуекелділік анықтамаларының аппараты жетілдірілген:
қаржылық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары анықталған, тәуекелділік
факторларының интегралды түсініктері ұсынылған.
- Белгісіздік жағдайда мұнай – газ компаниялардың шаруашылық –
инвестициялық қызметінің ерекшеліктері анықталған.
- Өндірістік кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметін талдау
арқылы тәуекелділік факторлары зерттелген.
- Тәуекелділікті басқарудың әдістемесі жетілдірілген: тәуекелділікті
басқарудың қағидалары анықталған және тәуекелділікті бағалау әдістерін
қолданудың жүйесі ұсынылған.
- Өндірістік кәсіпорындағы экономикалық тәуекелділікті басқарудың
моделі ұсынылған.
Жұмыстың тәжірибелік мағынасы – ғылыми мәселенің шешудегі және автордың
әзірлеген тұжырымдамалық ережелерінің негізінде, өндірістік кәсіпорындардың
басқару тиімділігін жоғарлату бойынша тәжірибелік ережелер ұсынылған. Бұл
ережелерге:
- кәсіпорынның басқару үрдісінің қызметіне ішкі және сыртқы
факторларды анықтау арқылы, тәуекелділікті бағалау және басқару әдістерін
енгізу.
- өндірістік кәсіпорынның инвестициялық жобаның тиімділігін
бағалаудағы негізгі критерийлерін қолдану
- экономикалық тәуекелділікті басқару жүйесінің ақпараттық базасын
құру.
Зерттеу апробациясы. Магистрлік диссертацияның негізгі теориялық және
тәжірибелік мәселелері ғылыми конференцияларда баяндалған және олар
жарияланған үш ғылыми мақалаларда жалпы көлемі екі баспа табақта көрініс
тапқан.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 88 бетті
қамтиды, сонымен қатар 20 суреттен, 19 кестеден және бес қосымшалардан
тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде – экономикалық тәуекелділіктің теориялық
аспектілері қарастырылған. Екінші бөлімде – мұнай – газ компаниялардың
белгісіздік жағдайдағы қаржылық – шаруашылық қызметі талданған. Үшінші
бөлімде - өндірістік кәсіпорынның мысалында экономикалық тәуекелділікті
басқару жүйесі ұсынылған.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін негізгі
тәуекелділік факторлары
Көптеген фирмалар, компаниялар тәуекелділікпен тікелей байланысты,
инновациялық-экономикалық қызметтің нәтижесінде бәсекеге қабілетті болады.
Кез-келген компанияның экономикалық қызметі тәуекелділікпен байланысты
[1,8б.]. Сондықтан, бұл мәселе экономистердің ерекше қызуғышылығын танытып,
жан-жақты зерттеуді талап етеді.
Кәсіпкерлік қызметтегі және бизнестегі тәуекелділік – басқару ғылымының
құрамдас бөлігі ретінде, теориялық және қолданбалы мәнге ие болады. Бірақ,
бүгінгі күнде экономикада тәуекелділіктің жалпы қабылданған түсінігі жоқ.
Тәуекелділік мәселесіне арналған экономикалық әдебиеттерді талдауда –
экономистердің арасында кәсіпкерлік тәуекелділікке қатысты бірыңғай
түсініктің жоқтығын көрсетеді. Бұл жағдай – біздің мемлекеттегі көптеген
компаниялардың және мемлекеттің осы мәселеге ерекше назар аудармаумен
түсіндіріледі. Сондықтан, экономикада тәуекелділіктің әр түрлі көзқарастағы
көптеген анықтамалары бар. Көптеген экономистердің ғылыми еңбектерін
зерттеу нәтижесінде экономикалық тәуекелділіктің анықтамалары
қарастырылған:
Кесте 1.1 - Кәсіпкерлік тәуекелділік анықтамаларының тізбесі
№ Анықтамалар Қайнар – көздер
1 Өндірістік шығындардың пайда болу The RIMS Risk Management
мүмкіндігі және ықтималдылығы Glossary, N-Y 2001
Шығындар қауіпсіздігі
Қауіпсіздікпен байланысты мүлік немесе
адам
Әлеуетті шығындарды ақшалай бағалау
Өндіріс шығындарға қатысты психологиялық
қауіпсіздік
Нақты шығындардың варияциясы
2 Қазіргі немесе болашақтағы инвестициялар Dembo R., Freeman A. End
портфель құнының өзгеруінің мүмкіндігі Gand Ine, 1998, P 24
3 Белгілі – бір жағдайда және уақытта Risk Management and
мүмкін болатын нәтижелердің вариациясы Insuranceby C.A. Williams
N.Y., 1989, P 8
4 Бір экономикалық жағдайдан екінші Риск – менеджмент Учебник
экономикалық жағдайға өту кезінде, В.Н. Вяткин, Ю.А. Гализа,
субъект үшін күтпеген жағдайдың пайда Ю.Ю. Екатеринославский,
болу мүмкіндігі Москва, 2003, С 10
5 Белгісіздік жағдаймен байланысты Экономические и финансовые
кәсіпорынның экономикалық қызметі риски: оценка, управление,
Қарама – қарсы іс – әрекеттерге портфель инвестиций. Шапкин
негізделген күрделі экономикалық құбылыс А.С., Москва 2006, С 6
6 Белгісіздіктен өтумен байланысты Альгин А.П. Грани
экономикалық қызмет экономического риска Москва
Мақсаттан ауытқуды және күтілген нәтижені, 1989, С 15
бағалау ықтималдылығы
7 Әлеуетті ақша ағымдарын алмау Кейнс Дж.М. Общая теория
занятости, процента и денег
Москва 1999, С53
8 Белгілі – бір субъектінің экономикалық Н.Б. Ермасова Риск –
қызметіне қажетті емес құбылыстардың менеджмент организации
пайда болу мүмкіндігі Москва 2008, С 48
Экономикалық категория ретінде
белгісіздік жағдайдың болу немесе болмау
ықтималдылығы
9 Кәсіпкердің белгісіздік жағдайда Никитина Т.В. Страхование
жоспарланбаған қосымша шығындарға тап коммерческих и финансовых
болуы рисков, СПб: Питер , 2002
10 Белгісіздік жағдаймен тікелей байланысты Тронин Ю.Н., Юлдашев Р.Т.
экономикалық құбылыс Системный анализ базовых
Мүмкін болатын қауіптілік понятий предметной области
Москва 1999, С33
11 Белгісіз жағдайлардың болу ықтималдылығынР.Н. Федосова, О.Г. Крюкова
сипаттайтын құбылыс Управление рисками
Кәсіпкерлік тәуекелділік – экономикалық промышленного предприятия
еркіндіктің қарама-қарсы жағы Москва 2008, С9
12 Шешімдерді қабылдауға мүмкін болатын Гермогентова М.Н., Кокурин
экономикалық, саяси, техногендік және Д.И., Серегин Е.В.
т.б. салдардың жиынтығы Финансовая среда
Белгісіздік факторды жоюмен байланысты, предпринимательства и
субъектілердің шаруашылық қызметі предпринимательские риски
Кәсіпорынның өзінің ресурстарын жоғалту Москва 2005, С25,26
қауіпсіздігі
Кәсіпорынның жоспарланған табысқа жетпеу
жағдайы
Қосымша жоспарланбаған шығындардың пайда
болу ықтималдылығы
13 Мүмкін болатын болашақ жағдайлардың саны Bannok G. the Pengium
ағымды жағдайлардан көп болатын Dictonary of Economics N.Y.
экономикалық жағдай 1987
14 Ресурстарды жоғалту, жоспарланған табысқаН.А. Сафронова Экономика
жетпеу және кәсіпкерлік қызметте қосымша предприятия Москва 2004,
операциялық шығындардың пайда болу С567
ықтималдылығы (қауіп)
15 Әр түрлі факторлардың әсерімен Москвин В.А. Управление
белгісіздік жағдайдың пайда болу рисками при реализации
мүмкіндігі инвестиционных проектов
Москва 2004, С51
16 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін Качалов Р.М. Управление
жоғарлататын немесе төмендететін хозяйственным риском,
тәуекелділік жағдайлар және факторлардың Москва 2002
жиынтығы
17 Экономикалық шешімдерді қабылдау кезінде А.Н. Тургунбаева Инновации
пайда болатын шығындардың ықтималдылығы и риски, Алматы 2008, С68
18 1) Статистикалық берілгендерді талап www.yandex.ru
ететін, қолайсыз жағдайдың пайда болу Википедия
ықтималдылығы
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген кәсіпкерлік тәуекелділіктің
анықтамаларын талдау нәтижесінде, көптеген авторлар тәуекелділік жағдайы
және тәуекелділікті жоғарлататын факторлар түсініктерді бірге
қарастыратынын көруге болады. Сонымен қатар, тәуекелділік – қарама – қарсы
іс-әрекеттерге негізділген күрделі экономикалық құбылыс болып табылады.
Көптеген экономистер тәуекелділіктің анықтамасына келесі базалық
қасиеттерді қосады: белгісіздік, шығын немесе пайда және т.б.
Тәуекелділік ықтималдылық және белгісіздік жағдайлармен тығыз
байланысты. Өйткені, бұл екі экономикалық фактор тәуекелділіктің негізі
болып табылады, сондықтан бұл екі фактордың анықтамасын қарастырайық.
Ықтималдылық – белгілі бір нәтижені алу мүмкіндігі, яғни белгілі бір А
жағдайының болу немесе болмау мүмкіндігі [2, 53 б.].
Белгісіздік – күтілген қауіпке байланысты кез-келген белгілі жағдайдың
жоқтығы [1,14б.]. Кәсіпкерлік қызметтегі белгісіздік жағдайы әр-түрлі
профильдегі экономистердің зерттеу объектісі болып табылады (заңгерлер,
саясаткерлер, психологтар және т.б.). Өйткені, шаруашылық субъектілердің
экономикалық қызметі көптеген факторларға байланысты. Бұл факторларды ішкі
және сыртқы топтарға бөлуге болады:
- сыртқы факторлар – мемлекеттің заңдылығы, өндірілген өнімге қатысты
нарықтың әсері, бәсекелес – фирмалардың іс-әрекеттері
- ішкі факторлар – фирма қызметкерлердің іс-әрекеттері, басқару жүйесі
және т.б [3, 24 б.].
Жоғары мәселелерді талдау нәтижесінде келесі қорытындыны жасауға
болады: тәуекелділіктің негізі – кәсіпорынның нарықтық ортасы және
белгісіздік жағдайы болып табылады. Тәуекелділік өндірістік кәсіпорынның
барлық активті операцияларда кездеседі. Егер, кәсіпорын инвестициялық
жобаны іске асыруды жоспарласа – инвестициялық және нарықтық
тәуекелділікпен байланысты болады; егер компания операцияларды жүзеге
асырғанда – пайданы алмау тәуекелділікпен байланысты болады, яғни
кәсіпкерлік тәуекелділік кәсіпорын қызметінің барлық операцияларда
кездеседі.
Осыдан, тәуекелділік бұл – ықтималды үрдістермен тығыз байланысты
белгісіздік жағдайы болып табылады. Тәуекелділік кәсіпорынның экономикалық
қызметімен тікелей байланысты.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің анықтамаларын зерттеу нәтижесінде
тәуекелділік жағдайлардың келесі қасиеттерді айқындауға болады:
- тәжірибеде мүмкін нәтижелерді анықтайтын оқиғаның кездейсоқ сипаты.
- балама шешімдердің бар болуы.
- өндіріс және операциялық шығындардың пайда болу мүмкіндігі.
Тәуекелділік – бұл кәсіпкерлік қызметтің нәтижеге жетуді сандық және
сапалық бағалау мүмкіндігі бар оқиғаның, белгісіздік жағдайдан өтумен
байланысты қызмет [1,7 б.]. Белгілі - бір баламаларды таңдауда және осы
балама нәтижесінің ықтималдылығын анықтауда – тәуекелділіктің субъективті
қасиеті – белгісіздік жағдайдың сапалық – сандық ерекшеліктері көрінеді.
Өндірістік кәсіпорынның экономикалық қызметіне әр түрлі факторлар әсер
етеді. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігінің себебі ретінде
тәуекелділік факторларын әр түрлі қасиеттер бойынша жіктеуге болады.
Өндірістік кәсіпорынның шаруашылық қызметіне әсер ететін факторларды ішкі
және сыртқы факторларға бөлуге болады [4, 19 б.].
Тәуекелділіктің сыртқы факторлары – кәсіпорынның сыртқы
контрагенттермен байланысының нәтижесінде қалыптасады. Сыртқы факторлардың
кәсіпорынның ішкі қызметімен байланысы жоқ. Тәуекелділіктің сыртқы
факторларға келесі факторларды жатқызуға болады:
- саяси факторлар
- жалпы экономикалық факторлар
- әлеуметтік – экономикалық факторлар
- табиғи факторлар
- ғылыми – техникалық факторлар және т.б
Тәуекелділіктің ішкі факторлары – кәсіпорынның экономикалық –
шаруашылық қызметін сипаттайды. Ішкі факторлар:
- коммерциялық факторлар
- өндірістік факторлар
- басқару тәуекелділігі
- инвестициялық тәуекелділік
- қаржылық қызметтің және пайдадан айырылып қалу тәуекелділігі
- кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысының тәуекелділігі
- нарықтағы тепе – теңдік жағдайының өзгеруі.
Кәсіпорын қызметіне әсер ететін ішкі және сыртқы факторларды
субъективті және объективті факторларға бөлуге болады. Объективті (сыртқы)
факторларды кәсіпорынның деңгейінде жою өте қиын. Ал, субъективті (ішкі)
факторларды алдын – ала болжау арқылы төмендетуге немесе жоюға болады.
Тәуекелділік факторларын объективті және субъективті көрсеткіштер бойынша
топтастыру жүйесі – тәуекелділікті басқарудың бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді. Басқарудың бұл бағыттары арқылы тәуекелділікті тиімді
түрде бағалауға және басқаруға болады. Сонымен қатар, кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің тәуекелділігі алдын – ала болжанған және күтілмеген
факторларға бөлінеді. Объективті және субъективті амалдардан тұратын
тәуекелділік концепциясы кәсіпорын қызметіне әсер ететін негізгі теріс
факторларды анықтауға мүмкіндік береді [4, 27 б.].
Нарықтық экономиканың белгісіздігін анықтайтын негізгі факторларын
қарастырайық. Олар: экономикалық есептеулерде уақыт факторы, нарықтық
сұраныстың белгісіздігі, нарықтық бағаның өзгеруі, бәсекелестер туралы
толық ақпараттың жоқтығы және т.б. Өндірістік кәсіпорынның қызметіне сыртқы
факторлар: саяси, ғылыми – техникалық, жалпы экономикалық, әлеуметтік және
табиғи факторлар әсер етеді. Ал, ішкі факторлардың ішінде басқару
саласындағы тәуекелділік факторы, өндірістік қызметтегі тәуекелділік
факторы, қаржылық қызметтің және пайдадан айырылып қалу тәуекелділігі және
кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық саясатының тәуекелділігін атап
кетуге болады. Яғни, өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін
факторларды төмендегідей жіктеуге болады:
Кесте 1.2 - Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін тәуекелділік факторлары
Тәуекелдік Тәуекелділік факторлары
факторлардың тобы
Сыртқы факторлар (субъективті факторлар)
Мемлекет заңдылығының тұрақсыздығы
Мемлекетте, аймақта ішкі немесе сыртқы жағдайдың
Саяси факторлар өзгеруі
Мемлекеттік органдардың болжанбаған іс -әрекеттері
Мемлекетте немесе аймақта саяси жағдайдың
тұрақсыздығы
Халықаралық деңгейде болжанбаған экономикалық
өзгерістер
Ғылыми – техникалық прогресстің дамуы
Ғылыми – техникалық Бәсекелестердің өндіріс шығындарын төмендететін жаңа
факторлар технологияны игеруі
Жаңа технологияны әзірлеу және енгізу
Бәсекелестердің орын алмастырушы тауарды нарыққа
шығаруы
Аймақта экономикалық жағдайдың өзгеруі
Нарықтағы бәсекенің деңгейі
Салық нормативтерінің және Ұлттық Банктің
қаржыландыру мөлшерлемесінің өзгеруі
Жалпы экономикалық Ішкі және сыртқы нарық конъюнктурасының өзгеруі
факторлар Жүк және тауар тасымалдау тарифтерінің өсуі
Ұлттық валютаның тұрақсыздығы, инфляция және
девальвация
Валюта бағамының өзгеруі
Әлемдік жаһандану үрдісі
Әлеуметтік факторлар Халықтың әлеуметтік жағдайының төмендеуі
Кәсіпорын өнімінің салаға қатыстылығы
Аймақта экологиялық жағдайдың өзгеруі
Өндіріс процесіне табиғат апаттардың және төтенше
жағдайдың әсер етуі
Жергілікті табиғи ресурстарды пайдалануды шектеу
Аймақта кәсіпорын үшін, экологиялық талаптарды
Табиғи факторлар күшейту
Аймақта экологиялық жағдайдың өзгеруі
Өндіріс процесіне табиғат апаттардың және төтенше
жағдайдың әсер етуі
Ішкі факторлар (объективті факторлар)
Кәсіпорында білімді қызметкерлерінің жұмыстан шығуы
(қысқарту, жұмыстан босатылу және т.б)
Кәсіпорынның басқару аппаратының және басқа
Басқару саласындағы бөлімдердің тиімсіз қызметі
тәуекелділік факторы Кәсіпорынның стратегиялық әлеутін бұрыс бағалау
Басқарудың тиімсіз құрылымы (шешімді қабылдау
схемасы, басқару шешімдерді қабылдау уақыты)
Ақпараттың толық болмауы
Өндірістік қызметтегі Өндірістік процессті ұйымдастыру (өндіріс циклінің
тәуекелділік факторы ұзақтығы, мерзімділігі және т.б)
Жаңа технология
Негізгі қорлардың физикалық және сапалық тозуы
Технологиялық циклдің қызметінің тоқталуы
Кәсіпорын өнімнің патенттік құқықтың жоқтығы
Қойма қуатының толуы немесе апаттар
Өнімді ауыстыру үшін, міндеттемені уақытында жүзеге
асырмау
Энергиямен қамтамасыз ету және шикізатты тасымалдау
қызметінің ауытқуы
Кәсіпорын қызметінің қаржылық жоспарлаудың
жеткіліксіздігімен байланысты, қаржылық ресурстардың
рационалды емес құрылымы
Қаржылық қызметтің Дебиторлық және кредиторлық борыштың өсуі
және пайдадан айырылыпКәсіпорынның төлем қабілетсіздігі
қалу тәуекелділігі Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің негізгі
көрсеткіштердің төмендеуі (еңбек өнімділігі, негізгі
капиталдың рентабельділігі)
Кейбір операцияларды (сақтандыру, хеджирлеу,
инвестициялау және т.б) жүзеге асырмауға байланысты,
пайдадан айырылып қалу
Кәсіпорынның Инвестициялық жобаның төмен рентабельділігі
инвестициялық және Инвестициялық жобаны жүзеге асыру мерзімін бұзу
инновациялық Кәсіпорынның инвестициялық белсенділігінің төмендеуі
саясатының (жобалық тәуекелділік)
тәуекелділігі
Өндірістік кәсіпорынның ішкі және сыртқы факторларын талдау
нәтижесінде, кәсіпорынның сыртқы негізгі экономикалық контрагенттермен
нақты немесе мүмкін байланысын көрсетуге болады. Өндірістік нарықта
кәсіпорындар көбінесе төмендегі контрагенттермен байланыс жасайды:
- инвесторлар
- коммерциялық банктер және қаржылық микронесиелік ұйымдар
- жабдықтаушылар
- мемлекеттік басқарудың және биліктің органдары
- бәсекелестер және т.б
Сондықтан, нарықтағы кәсіпорындар әрқашан сыртқы ортаның қауіпті
факторлардың нәтижесінде қызметін жүзеге асырады. Белгісіздік жағдайда
кәсіпорынның контрагенттермен байланыс каналдарының үзілуі келесі себептер
бойынша болуы мүмкін:
- көптеген факторларға байланысты (өнім бағасының жоғарлауы, салық
заңдылығының өзгеруі, мемлекеттің саяси - әлеуметтік жағдайдың өзгеруі).
- субъект үшін пайдалы операциялардың және мәмілелердің пайда болуы,
мысалы неғұрлым тиімді келісім- шарт.
- басшылар арасындағы жеке қарым – қатынастың нашарлауы.
- субъектілер арасында қаржылық, еңбек және тауарлық ресурстардың алмасу
талаптарының өзгеруі (апаттар, кеден талаптарының өзгеруі, аймақтық жаңа
шектемелердің пайда болуы).
Нарықтық экономиканың негізгі қағидасы – сұраныс және ұсыныс
қисықтарының қиылысу жағдайы [5, 23б.]. Нарықтағы тепе – теңдік жағдай
сұраныс және ұсыныс көлемінің қиылысуымен анықталады. Сұраныс және
ұсыныстың экономикалық моделі белгілі–бір уақыт аралығында нарықта
айналысқа түсетін тауар көлемі және тауар бағасының арасындағы қатынасты
анықтауға бағытталған. Инфляция кезінде нарықтық тепе – теңдік жағдайы
тұрақты болады, бірақ тепе – теңдік нүктенің коорддинаттары үнемі өзгеріп
отырады.
Нарықтағы тепе – теңдік жағдайы тәжірибеде сирек кездеседі. Өйткені,
нарықта сұраныс және ұсыныс көлемі үнемі өзгерісте болады. Сұраныс
көлемінің өзгеруіне өнімнің бағасы, тұтынушының табысы және талғамы, балама
тауарлардың бағасы әсер етуі мүмкін. Ал, ұсыныс көлемінің өзгеріуне
өндірушінің шығындары, салық мөлшерлемелесі, техника және технологиялық
процестер, балама тауарлардың бағалары әсер етуі мүмкін және т.б [4, 34
б.].
Егер, тауардың бағасы тепе – теңдік бағадан төмен болса, онда кәсіпкер
үшін бұл жағдай экономикалық тәуекелділігі жоқ жағдайы болып табылады.
Мәселен, тауар бағасы тепе – теңдік бағадан неғұрлым төмен болса, соғұрлым
тауарға деген сұраныс көлемі артады, осыған сәйкес фирма өзінің жалпы түсім
көлемін ұлғайтуы мүмкін. Сондықтан, бұл шекарада фирманың қызметіне
тәуекелділік факторлары әсер етпейді. Ал, бағаның өсуі тауарға деген
сұраныс көлемін төмендетеді. Кәсіпкер үшін өндірілген өнімге сұраныс
көлемінің төмендеуі – бұл үлкен тәуекел. Сондықтан, тепе – теңдік бағадан
жоғары тауар бағасының облысы тәуекелділігі жоғары облыс болып табылады:
Р D
D,S
Сурет 1.1 - Нарықтық тепе – теңдік жағдайының коммерциялық
тәуекелділікпен байланысы
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің мәнін түсіну үшін, кәсіпорын пайдасының
тәуекелділікпен байланысын қарастыру керек. Алғаш рет экономикада, пайданың
тәуекелділікпен байланысын А.Смит өзінің Халықтар байлығының себептері
және мәні туралы зерттеулер деген еңбекте көрсеткен. Бұл еңбекте ол
пайданың қалыпты нормасына жету процессі әрқашан жоғары немесе төмен
тәуекелділікпен байланысты болатынын көрсеткен. Ал, Й.Шумпетер өзінің
Экономикалық дамудың теориясы деген еңбекте – егер тәуекелділік
кәсіпорынның шаруашылық жоспарында қарастырылмаса, онда ол пайданың немесе
шығынның негізі болуы мүмкіндігін көрсеткен.
Нарықтық экономикалық қатынастарда кәсіпкердің экономикалық қызметі
тәуекелділік факторлармен тығыз байланысты. Нарықтық қатынастардың әрбір
қатысушысы алдын – ала болжанған параметрлерді анықтау қажет: кәсіпкердің
нарықтағы үлесі, бекітілген баға бойынша өндірістік ресурстардың көлемі,
ақша бірліктерінің сатып – алу мүмкіндігінің тұрақтылығы, экономикалық
басқарудың нормативтерінің және басқа да құралдардың өзгермеу қасиеті,
тауарға деген сұраныс көлемінің жоғарлауы және т.б [5, 58б.]. Кәсіпкер
үшін, белгісіздік жағдайда тәуекелділікке баруға тура келеді, өйткені
шығындар тәуекелдікпен бірге, қосымша табысты алуға болады. Бірақ, кәсіпкер
үшін өнімді өндіруге кеткен уақыт және жұмсалған ақша қаражатқа сыйақы
ретінде табыс та, шығын да болуы мүмкін. Сондықтан, экономикалық пайданы
алу үшін, кәсіпкер тәуекелділік шешімді қабылдау қажет.
Кәсіпкер экономикалық тәуекелділікті басқа субъектілерге ауыстыру
мүмкін, бірақ тәуекелділікті 100%-ға дейін төмендете алмайды. Өйткені,
кәсіпкердің тәуекелділігі дәстүрлі емес әдістермен экономикалық нәтижеге
жету үшін бағытталған [6, 38б.]. Экономикалық тәуекелділік неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым кәсіпкердің пайдасы да жоғары болады. Осыдан, кәсіпорын
пайдасы экономикалық тәуекелділікпен кері пропорционал екенін көруге
болады:
Пайда
0 r2
r3 Тәуекелділік
Сурет 1.2 - Кәсіпорын пайдасының тәуекелділікпен байланысы
Егер, кәсіпкер тәуекелділігі төмен шешімді (r1 =0) қабылдаса, онда
кәсіпкердің алатын табысы (П1) төмен болады. Ал, егер кәсіпкер
тәуекелділігі жоғары (r3) шешімді қабылдаған жағдайда, болашақта алатын
табысы да (П3) жоғары болуы мүмкін. Осыдан, кәсіпкер табысты алу үшін,
міндетті түрде тәуекелділікпен байланысты шешімді қабылдауы қажет екенін
көруге болады. Яғни, тәуекелділік және белгісіздік кәсіпорынның
экономикалық қызметінің негізі болып табылады. Көптеген фирмалар,
компаниялар тәуекелділікпен байланысты инновациялық – экономикалық
қызметтің нәтижесінде бәсекеге қабілетті болады. Тәуекелділік шешімдер,
шаруашылықтың тәуекелділік түрі неғұрлым тиімді өндіріс процесске алып
келеді.
Тәуекеділік, жағдай, бәсеке – бизнестің тұрақты серіктері болып
табылады. Көптеген кәсіпкерлер белгілі – бір бизнеске ақша қаражаттарын
жұмсай отырып, тәуекелділікке барады. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
тұлғалар жоғары шаруашылық, коммерциялық тәуекелділік жағдайда өзінің
қызметтерін жүзеге асырады [3, 12-14б.]. Егер, кәсіпкер инвестициялық
жобада қаржылық тәуекелділікті қарастырмаса, үлкен шығындарға тап болуы
мүмкін.
Нарықтық экономикада кез – келген шаруашылық субъектінің қызметіндегі
тәуекелділіктің негізгі бес облысын анықтауға болады [7, 27б.]:
1. Тәуекелділігі жоқ облыс – кәсіпкердің экономикалық қызметінде ешбір
тәуекелділігі жоқ жағдай, мұндай жағдайда кәсіпкер үлкен көлемдегі
пайданы алмауы да мүмкін.
2. Минималды тәуекелділігі бар облыс – экономикалық қызметтің процесінде
кәсіпкер тек таза пайданың көлемінде тәуекелділікке ұшырау.
3. Жоғары тәуекелділігі бар облыс – егер кәсіпкер өзінің барлық операциялық
және өндірістік шығындарын басатын тәуекелдікке бел буса, онда
кәсіпкердің үлкен көлемдегі табысты алу ықтималдылығын білідіреді.
4. Критикалық тәуекелділік зонасы – кәсіпкер өзінің барлық шығындарын баса
алмайтын жағдай. Бұл жағдайда кәсіпкер таза пайданы алмайды.
5. Катастрофиялық тәуекелділік облысы – субъектінің банкротыққа ұшырау
жағдайы:
0 П Т
ЖТЗ КТЗ1
КТЗ2
Сурет 1.3 - Тәуекелділіктің негізгі зоналары
мұндағы,
П – пайданың есептелген көлемі
Т – түсім
ЖТЗ – жай тәуекелділік зонасы
КТЗ1 – критикалық тәуекелділік зонасы
КТЗ2 – катастрофиялық тәуекелділік зонасы
1 және 2 нүктелердің арасында - жай тәуекелділік зонасы орналасқан.
2 және 3 нүктелердің арасында - критикалық тәуекелділік зонасы орналасқан.
3 және 4 нүктелердің арасында - катастрофиялық тәуекелділік зонасы
орналасқан.
Критикалық – катастрофиялық тәуекелділікте – шығындар кәсіпорынның
жалпы табыс көлемінен жоғары болады, сондықтан көптеген компаниялар бұл
жағдайда негізгі капиталдың құнын жоғалтады.
Сондықтан, кәсіпорындардың инвестициялық жобаларда тәуекелділік
факторларын міндетті түрде ескеру қажет.
Қазіргі экономикалық жағдайда, әсіресе Қазақстанда өндірістік
тәуекелділік жоғары деңгейде, сондықтан өндірістік қызмет тәуекелділікпен
тікелей байланысты [8, 6б.]. Өндірістік тәуекелділік - өндірістік
процестерінің тоқталуымен, операцияларды орындау технологиясының ауытқуымен
және шикізаттың төмен сапасымен байланысты қосымша шығындардың пайда болу
ықтималдылығы [9, 48б.]. Өндірістік тәуекелділіктің негізгі себептері:
- еңбек өнімділігінің төмендеуінің, жабдықтың тозуының, қажетті
материалдар көлемінің жетіспеуінің нәтижесінде, өнім өндіру көлемінің және
сату көлемінің төмендеуі.
- сұраныстың төмендеуіне, өнімнің жеткіліксіз сапасына байланысты өнімнің
сату бағасының төмендеуі.
- шикізатты, энергияны, отынды артық жұмсаудың және тасымалдау шығындарының
өсуінің нәтижесінде материалдық шығындардың өсуі.
- еңбекақы көлемінің өсуіне байланысты, еңбекақыны төлеу қорының өсуі.
- кәсіпорынның салық төлемдерінің және бюджетке төленетін басқа төлемдер
көлемінің өсуі
- өнімді жеткізу қызметінің жоғары тарифтері
- кәсіпорын құрал – жабдықтардың физикалық және сапалық тозуы және т.б.
Өндірістік тәуекелділік – тауарды, өнімді және қызмет түрлерін өндіру
қызметімен тікелей байланысты. Өндірістік тәуекелділіктің құрамына келесі
тәуекелділік түрлері кіреді:
• шаруашылық келісім – шарттарды орындамау тәуекелділігі
• нарық конъюнктурасының өзгеруінің және бәсекенің күшею тәуекелділігі
• болжанбаған шығындардың пайда болу тәуекелділігі
• кәсіпорын мүлігін жоғалту тәуекелділігі [9, 59б.].
Шаруашылық келісім – шарттарды орындамау тәуекелділігінің себебі
серіктестердің төлем қабілетсіздігі болып табылады. Мәселен, бір
серіктестің төлем қабілетсіздігі бір операцияға қатысқан барлық мүшелерге
теріс әсер етуі мүмкін. Өндірістік тәуекелділік серіктестің келісім
–шарттан бас тартудың және төлем қабілетсіз серіктестермен келісім – шартқа
отыруының нәтижесінде пайда болады.
Өндірістік тәуекелділікті басқаруда - өнімге сұраныс көлемінің төмендеу
факторы әсер етеді. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігінің ең басты
индикаторы – кәсіпорын тауарына сұраныс көлемі болып табылады [10, 36б.].
Сұраныс көлемінің күрт төмендеуі кәсіпорынды банкроттық жағдайға алып
келуі мүмкін. Кәсіпорын өніміне сұраныс көлемінің төмендеуі тәуекелділік
көлемін ұлғайтады. Сондықтан, кәсіпорынды тәуекелділікке алып келуші
факторларды және өнімге сұраныс көлемінің төмендеу факторларын зерттеу
жұмыстарын жүргізу керек.
Өнімге сұраныс көлемінің төмендеу тәуекеділігі – тұтынушының өндіруші –
кәсіпорынның өнімінен бас тартудың нәтижесінде шығындардың пайда болу
ықтималдылығы. Тәуекелділіктің бұл түріне: сыртқы экономикалық жағдай,
нарықтық жағдай, әлеуметтік – демографиялық жағдай, ақпараттық база,
нормативті – құқықтық база, ғылыми – техникалық деңгей және т.б факторлар
әсер етуі мүмкін [10, 43 б.].
Өнімге сұраныс көлемінің төмендеу тәуекеділігін жою немесе төмендету
үшін, кәсіпорын өндірген өнімге сұраныс көлемін және оған әсер ететін
негізгі факторларды анықтау қажет. Өндірілген өнімге сұраныс көлемінің
төмендеу тәуекеділігімен байланысын қарастырайық:
Сурет 1.4- Өндіріс факторлардың өнімге сұраныс көлемінің төмендеу
тәуекеділігімен байланысы
Сұраныстың сыртқы факторларына нарықтағы берілген тауарды ұсыныс
көлемі, тұтынушылар табысы, тұтынушылар талғамы, тауардың пайдалылығы,
нарықтағы тұтынушылар саны, тауардың бағасы және т.б факторлар жатады. Бұл
факторларды кәсіпорын жағынан басқару өте қиын, сондықтан кәсіпорын
менеджері тәуекелділікті төмендету үшін, сұраныстың барлық сыртқы
факторларын жүйелі түрде талдау қажет.
Сұраныстың ішкі факторларына тауар бағасы, тауар сапасы, өндіріс
шығындарының көлемі, жабдықтардың және материалдық активтердің сапасы,
өндірілген өнімнің ғылыми – техникалық деңгейі жатады. Бұл факторлар
кәсіпорын тарапынан реттелуге, басқаруға келеді. Сонымен қатар, өнімге
сұраныс көлемінің төмендеуіне төмендегі факторлар әсер етеді:
- өндіріс факторлары
- тәуекелділіктің пайда болу ортасы
- жауапкершілік орталығы
- шығындар орталығы
- өндіріс жағдайлары
- тәуекелділіктің пайда болу уақыты
- тәуекелділіктің анықтау уақыты
- өнім түрлері
- өнімді тұтынушы
- өткізу каналдары
- өнімге сұраныс көлемі және т.б
Өндіріс факторлары келесі факторлардан тұрады:
- еңбек
- өндірістік негізгі қорлар
- өндірістік айнымалы қорлар (материалдық активтер) [10, 68 б.].
Өнеркәсіптің өндірістік қызметі үшін, ең жоғарғы тәуекелділік –
авариялық жағдайдың қалыптасуы болып табылады. Мұндай жағдай өндірістік
объектілерде келесі сипаттағы жағдайлардың қалыптасуымен байланысты:
- табиғат жағдайлары – жер сілкінісі, су тасқыны, сел, найза және т.б.
- техногендік жағдайлар – машина, жабдықтар және көліктердің тозуы;
жобалау және қайта жөндеу жұмыстарында жіберілетін қателер.
- аралас жағдайлар - адамзат баласының техногендік қызметінің
нәтижесінде, табиғаттың тепе-теңдік жағдайының бұзылуы.
Нарық конъюнктурасының өзгеруінің және бәсекенің күшею тәуекелділігінің
себебі жетілмеген маркетингтік саясат болуы мүмкін. Өнімді өткізу нарығын
дұрыс түрде таңдамау, бәсекелестер туралы толық ақпараттың болмауы, құпиялы
ақпараттың бәсекелестерге жетуі, бәсекелестердің тұтынушылар санын жаулау
үшін, дәстүрлі емес әдістері – осы барлық факторлар кәсіпкер қызметінің
нәтижесіне теріс әсер етуі мүмкін [10, 73б.].
Қазіргі экономикалық дағдарыс кезінде шикізат өнімдеріне бағаның өсуі
кәсіпкерге қосымша шығындарды алып келуі мүмкін. Тәуекелділіктің бұл түрін
алдын – ала болжау - нарық конъюнктурасын жоспарлау және нақты талдау
арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорын мүлігін жоғалту тәуекелділігіне өндіріс процесінде болатын
авариялық жағдайлар, табиғат апаттары және т.б факторлар әсер етеді. Мұндай
шығындарды мүлікті сақтандыру, мүліктік жауапкершілікті күшейту және
кәсіпорын территориясын қорғау қызметін күшейту арқылы төмендетуге болады.
Өндірістік кәсіпорындардың, әсіресе мұнай – газ саласының қоршаған
ортаға және халыққа тигізетін қауіпсіздігі зор. Сондықтан, өндірістік
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері бүкіл әлемде мемлекеттік бақылауға
және реттеуге жатады. Қазақстанда бұл облыста талаптарға негізделген
нормативті құжаттардың үлкен жүйесі қызметін атқарады. Бұл нормативтерге
қауіпті заттардың шекті жіберілген нормалары жатқызуға болады. Жоғарыда
аталған құжаттарға сүйене отырып, өндірістік кәсіпорындар бұл салада
өндірістік қызметін реттейтін, өзінің нормативті–техникалық және
инструктивті материалдарды әзірлейді. Кәсіпорынның өндірістік қауіпсіздігі
келесі мәселелерді қамтуы тиіс:
- барлық қаржылық бөлімшелер үшін, өндірістік қызмет туралы бірыңғай
әдіснамалық жинақты әзірлеу
- өткен жылдың шығындары туралы ақпаратты талдау
- төтенше жағдайлардың нәтижесінде пайда болған зиянның көлемін бағалау
- кәсіпорынның тәуекелділікті басқару мүмкіндігін бағалау
- өндірістік қауіпсіздіктің жалпы концепциясын дайындау
- өндірілген өнімнің сапасын басқару бойынша кешенді шараларды ұйымдастыру
- әзірленген концепцияны қорытындылау, талдау және т.б.
Жоғарыдағы барлық факторларды қарастыра отырып, келесі қорытынды
жасауға болады: кәсіпорынның экономикалық қызметіне барлық сыртқы және
ішкі факторлар әсер етуі мүмкін, сондықтан осы факторларды бизнес –
жоспарда алдын – ала қарастыру қажет.
1.2 Экономикалық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары
Кәсіпорынның экономикалық тәукелділіктің жіктелу жүйесі көпқырлы,
өйткені кәсіпорынның шаруашылық – инвестициялық қызметінде көптеген
белгісіздік жағдайлардың және проблемелардың пайда болуымен анықталады.
Қаржылық тәукелділіктерді жіктеу – мәселелерді нақты анықтауға және
кәсіпорынның белгісіздік жағдайда басқару жүйесінің тиімді әдісті таңдауға
мүмкіндік береді.
Тәуекелділіктерді жіктеудің қиындығы – қазіргі әлемнің экономикалық,
әлеуметтік, технологиялық дамуда тәуекелділіктердің жаңа түрлерінің пайда
болуымен түсіндіріледі. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді жіктеуде әр автордың
ұсынатын жіктемесі әр түрлі болып келеді. Сондықтан, осы диссертациялық
жұмыста М.А.Роговтың, А.С.Шапкиннің, И.А.Бланктің, А.Т.Севруктің,
А.Н.Тургинбаеваның және т.б авторлардың экономикалық тәуекелділіктерді
жіктеу қағидалары қолданылған.
Экономикалық тәуекелділіктің жіктемесін құрастыру үшін, жіктеудің
келесі негіздері қолданылған: объектіні сипаттаушы негізгі түрлері,
зерттелініп отырған құралдардың жиынтығы, зерттеудің кешенділігі, қаржылық
тәуекелділіктің пайда болу көздері, уақытқа байланысты тәуекелділік
деңгейінің өзгеруі, қаржылық шығындардың деңгейі, алдын – ала болжау
мүмкіндігі, сақтандыру мүмкіндігі, қаржылық тәуекелділіктерді төменедету
әдістері және т.б.
Мәселен, қазіргі кезде М.А. Роговтың тәуекелділіктерді жіктеудің
төмендегі қағидалары ұсынылады [11, 52б.]:
Біріншіден, тәукелділіктердің жіктелуі белгілі – бір мақсаттарға
сәйкес жүргізілуі керек. Тәукелділікті топтарға бөлу қасиеттері жіктелу
мақсатының критерийлерін қанағаттандыру керек. Мұндай мақсаттарға
сақтандыру қызметінің номенклатурасы, тәуекелділіктен қорғалу әдістері,
сату – сатып алу мүмкіндіктерді талдау, тәуекелділік факторларын зерттеу
және салдардан заңдық қорғануды және т.б жатқызуға болады.
Екіншіден, тәукелділіктерді жіктелуі жүйелік көзқарас бағдармен жүзеге
асырылуы тиіс. Жүйелік көзқарас – объектілерді жүйе ретінде зерттеу қызметі
негіз болып табылатын, әдіснаманың бағыттылығы болып табылады. Үшіншіден,
бір топтағы тәуекелділіктердің жағдайы бір кезектің мақсаттарына жауап
беруі тиіс. Қасиеттерді нақтылау тәуекелділіктің бір топтың шекарасында
шектелуі тиіс.
Төртіншіден, бір тәуекелділік жағдайы әр түрлі тәукелділіктер
факторлар әсерінен болуы мүмкін. Сондықтан, белгісіздік жағдайының
құрамындағы тәуекелділіктерді ажырату керек. Мысалы, несиелік қаражатқа
құнды қағаздарды (валюталық облигация) сатып – алу бір уақытта бағалық
(валюта бағамы), валюталық (трансляциялық), пайыздық, өтімділік және
банкроттық тәуекелділіктермен тығыз байланысты.
Бесіншіден, тәуекелділіктерді жіктеуде келесі қасиеттерді қарастыру
қажет: тәуекелділіктің қайнар - көзі, тәуекелділік объектісі және
тәуекелділікті қабылдайтын субъект.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді жіктеу мәселесі үлкен қиындықты
туғызады. Кәсіпорынның қызметімен байланысты тәуекелділіктердің саны өте
көп және әр автордың жіктеу қағидасы әр түрлі болып келеді.
Мәселен, А.С.Шапкин тәуекелділіктерді жіктеудің төмендегі қағидасын
ұсынады [1, 11 б.]:
1. Салдар бойынша тәуекелділіктер таза (статистикалық) және алып –
сатарлық (коммерциялық немесе динамикалық) тәуекелділіктер болып
бөлінеді:
• Таза (статистикалық) тәуекелділіктер – кәсіпорынның кәсіпкерлік
қызметі үшін үлкен шығындарды алып келетін тәуекелділіктің түрі. Таза
тәуекелділіктерге төтенше жағдайлар, табиғат апаттары, кездейсоқ
жағдайлар және кәсіпорынның басқару аппаратының басқару
қабілеттілігінің төмендігі әсер етеді.
• Алып – сатарлық (коммерциялық немесе динамикалық) тәуекелділіктер –
валюта бағамының өзгеруіне, нарықтық құрылымының өзгеруіне және
инвестициялық ағымдардың шарттарының өзгеруіне байланысты,
кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметіне шығындарды немесе қосымша пайданы
алып келетін тәуекелділіктің түрі.
2. Пайда болу және қызмет ету саласының сипаты бойынша тәуекелділіктер
төмендегідей жіктеледі:
• Өндірістік тәуекелділік – ішкі және сыртқы факторларға, кәсіпорынның
өніміді өндіру бойынша өзінің жоспарын орындамаудың нәтижесінде
табыстың төмендеуіне әсер ететін тәуекелділіктің түрі. Өндірістік
тәуекелділік кәсіпорынның өндіру және өңдеу қызметімен тікелей
байланысты.
• Коммерциялық тәуекелділік – кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық
қызметінің процесінде үлкен шығындар тәуекелділігі. Оның негізгі
себептері: тауарды өткізу көлемінің төмендеуі, жоспарланған сатып алу
көлемінің төмендеуі, шикізат бағасының төмендеуі және т.б.
• Қаржылық тәуекелділік – валюта бағамының өзгеруінің, ақшаның төлем
қабілеттілігінің төмендеуінің нәтижесінде кәсіпорынның өзіннің
қаржылық міндеттемелерінің орындамаумен байланысты тәуекелділік.
3. Тәуекелділіктің қалыптасу сипатына байланысты олар келесі
категорияларға бөлінеді:
• Табиғи тәуекелділік – табиғи апаттардың болуымен байланысты
тәуекелділіктер.
• Экологиялық тәуекелділік – қоршаған ортаға зиянды келтірудің
нәтижесінде азаматтық жауапкершіліктің пайда болуымен байланысты
тәуекелділіктер.
• Саяси тәуекелділік – мемлекет саясатының салдарынан кәсіпорын
пайдасының көлемінің қысқаруы және шығындардың пайда болуымен
байланысты тәукелділік.
• Көлік тәуекелділіктері – көліктің әр түрімен тауар жүктерін
тасымалдаумен байланысты тәуекелділік.
• Мүлік тәуекелділігі – кәсіпкердің мүлікті жоғалтумен байланысты
тәуекелділік.
• Сауда тәуекелділігі – төлемдердің төленбеумен және тауарды
жеткізбеумен байланысты тәуекелділік.
4. Ақшаның төлем қабілеттілігіне байланысты тәуекелділіктер келесідей
бөлінеді:
• Инфляциялық тәуекелділік – ұлттық валютаның құнсыздануының
нәтижесінде кәсіпорынның үлкен шығындармен байланысты тәуекелділігі.
• Дефляциялық тәуекелділік – тауардың бағасының және табыстардың
төмендеуімен байланысты тәуекелділік.
• Валюталық тәуекелділік – валюта бағамының өзгеруімен байланысты
спекулятивті тәуекелділік. Мұндай жағдайда бір фирмалар үлкен
шығындарға тап болса, екінші фирмалар қосымша пайданы алуы мүмкін.
• Өтімділік тәуекелділігі – тауардың және құнды қағаздардың тұтыну
құнының төмендеумен байланысты, кәсіпорынның активтерінің төмендеуі.
• Инвестициялық тәуекелділіктер – инвестициялық жобаларды іске асыруда
кәсіпкердің жоспарланған табысты алмаумен байланысты тәуекелділік.
Инвестициялық тәуекелділіктер төмендегі түрлерге бөлінеді:
Сурет 1.5 - Тәукелділіктерді жіктеу жүйесі
• Табыстың төмендеумен байланысты тәуекелділіктер – портфельдік
инвестициялардан түсетін дивиденттер және пайыздардың төмендеумен
байланысты тәуекелділік.
• Пайыздық тәуекелділік – несие пайыздардың өсуіне байланысты, несиелік
төлемдер көлемінің жоғарлауы.
• Несиелік тәуекелділік – қарыз алушының негізгі қарызды және несие
бойынша кәсіпорынның төлемқабілетсіздік жағдайда қалыптасатын
тәуекелділік.
• Биржалық тәуекелділік – биржалық мәмілелердің шығындарымен байланысты
тәуекелділік.
• Селективті тәуекелділіктер – инвестициялық қызметте капитал, құнды
қағаздар және салымдарының жүйесіз қалыптасуы.
• Банкроттық тәуекелділіктер – инвестициялық салымдардың құрылымына
және көлеміне байланысты, кәсіпорынның негізгі капиталды жоғалту.
И.А.Бланк тәуекелділіктерді нақты және қаржылық деп екіге бөледі. Басқа
авторлар инвестициялық тәуекелділіктерге табыстылықтың төмендеуімен
байланысты және тікелей қаржы шығындармен байланысты тәуекелділіктерді
жатқызады [12, 29 б.].
И.А.Бланк тәуекелділіктерді жіктеу қағидасы бойынша, инвестицияның
құрылымы бойынша, тәуекелділіктерді келесідей жіктейді:
1. Жалпы тәуекелділіктер – саяси факторлардың және әскери іс - әрекеттердің
нәтижесінде инвестиция объектісінің жойылу қаупі. Жалпы тәуекелділік
объектіге ақша қаражатын салған инвесторға үлкен шығындар алып келуі
мүмкін.
2. Техникалық тәуекелділіктер – белгілі – бір статистикалық жағдайдың (өрт,
техникалық апаттар, жерасты сулардың шығуы және т.б) нәтижесінде инвестиция
объектісінің бұзылуы немесе жойылуы.
3. Арнайы тәуекелділіктер – инвестиция алушының шаруашылық қызметімен
тікелей байланысты тәуекелділік. Мысалы, несие келісім – шартта көрсетілген
несие төлемдерді уақытта төлем қабілетсіздігімен байланысты тәуекелділік.
4. Шаруашылық қызметпен байланысты тәуекелділіктер – кәсіпорынның
өндірістік қызметінің нәтижесінде өндірістік және операциялық шығындардың
жоғарлауы. Инвестордың ақша қаражатын салған объектінің банкроттыққа
ұшырауы.
5. Инвестициялық несиелендірудің тәуекелділігі – коммерциялық банктердің
қызметімен байланысты тәуекелділік. Мысалы, несие тәуекелділігі, пайыздық
тәуекелділік, өтімділік тәуекелділігі.
Жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін талдау нәтижесінде келесі
қорытындыға келуге болады: экономикалық тәуекелділіктер кәсіпорынның
қызметіне әсер етіп, экономикалық зиян алып келуі мүмкін. Қаржылық
тәуекелділіктің салдарынан кәсіпорынның төлем қабілеттілігі және қаржылық
тұрақтылығы төмендеуі мүмкін. Сондықтан, В.В.Глущенко, Л.П.Белых,
А.С.Шапкин, Э.А.Уткин, И.А.Бланк және т.б авторлардың тәуекелділіктерді
жіктеу қағидаларын ескере отырып, экономикалық тәуекелділіктерді жіктеудің
төмендегі жүйесін келтіруге болады:
Кесте 1.3 - Экономикалық тәуекелділіктер және олардың қалыптасуы
Экономикалық тәуекелділікНақты қаржылық тәуекелділіктің нәтижесі
Инвестициялық Инвестициялық жобаның тиіміділігінің төмендеуі
тәуекелділік
Несие бойынша пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі
Пайыздық тәуекелділік Депозиттік салым бойынша пайыздық мөлшерлеменің
өзгеруі
Шетел валютасының айырбас бағамының өзгеруі:
Тауар және қызмет түрін экспорттауда
Валюталық тәуекелділік Шетел валютасымен тауар және қызмет түрлері үшін
төлеу нәтижесінде
Валюталық нарықта валюталардың айырбас бағамының
өзгеруі
Несие төлемін және несие боынша пайыздарды төлем
Несиелік тәуекелділік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін негізгі
тәуекелділік
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 7
2. Экономикалық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3. Кәсіпорын қызметіндегі экономикалық тәуекелділікті бағалаудың
негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МҰНАЙ – ГАЗ САЛАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ
ТӘУЕКЕЛДІЛІК ФАКТОРЛАРЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасының мұнай – газ саласының қазіргі
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
2.2 Мұнай – газ компаниялардың шаруашылық – инвестициялық
қызметінің ерекшеліктерін белгісіздік жағдайға сәйкес
анықтау ... ... ... ... ..41
2.3 КазГермұнай ЖШС БК –ның қаржылық – шаруашылық
қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3 ӨНДІРІСТІК КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІ ЖҮЙЕСІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУ
3.1 Кәсіпорын қызметінің тәуекелділігін басқарудың негізгі
әдістері ... ... ... ... 54
3.2 Қазақстан Республикасының мұнай – газ саласындағы экономикалық
тәуекелділік жағдайға сәйкес оптимальды шешім қабылдау және таңдау
... ... .63
3.3 Өндірістік кәсіпорынның табыстылығының тәуекелділігін басқару моделі
(КазГермұнай ЖШС БК –ның
мысалында) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..68.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..79
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АҚ – Акционерлік Қоғам
БК – Бірлескен Кәсіпорын
ГӨЗ – газ өңдеу зауыты
ҒТП – ғылыми – техникалық прогресс
ЖШС – Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестік
ЖҰӨ - Жалпы Ұлттық Өнім
ЖІӨ - Жалпы Ішкі Өнім
КТС – корпоративті табыс салығы
КТҚК – Каспий теңізінің қазақстандық кешені
ҚҚС – қосылған құн салығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
МӨЗ – мұнай өңдеу зауыты
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достығы
ТӨБ – тораптық - өндірстік басқарма
ҰБ – Ұлттық Банк
ҰК – Ұлттық Компания
ЭМРМ – Энергетика және Минералды Ресурстар Министрлігі
ЭС – электр стансасы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық шаруашылықтың дамуы –қазіргі
отандық экономиканың жағдайында көптеген ерекше қиыншылықтармен өтуде.
Мұндай жағдай мемлекеттің экономикалық саясатының кемшіліктерінен болуы
мүмкін. Дамыған нарықтық экономика жағдайға қарағанда, экономикалық
дағдарыс кезінде компания, фирма, ұйымдардың қызметі тәуекелділікпен
тікелей байланысты. Көптеген шаруашылық құнды қағаздар заңсыз деп танылуы
мүмкін, ал бұл жағдай тәуекелділіктің үлесін жоғарлатуы мүмкін.
Нарықтық субъектілердің еркін қатынасы – экономикадағы белгісіздік
жағдайын және коммерциялық тәуекелділікті жоғарлатады. Белгісіздік жағдайда
бизнес саласында өндірісті басқарудың оптималды шешімдерді қабылдау өте
қиын. Сондықтан, коммерциялық тәуекелділік нарықтық қатынастар жағдайда
шаруашылық талдаудың теориясының және тәжірибесінің жетілдіруін талап
етеді. Кәсіпорынның басқару шешімдері көбінесе тәуекелділік жағдайда
қабылданады және бұл шешімдер көптеген факторларға байланысты: толық
ақпараттың жоқ болуы, бір – біріне қайшы тенденциялардың, элементтердің
болуы.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы мұнай – газ компаниялары
ауыспалы қиын мерзімде экономикалық қызметін атқаруда. Экономикалық
дағдарыстың нәтижесінде, трансформация процессі тек мұнай – газ саласын
ғана емес, халық шаруашылықтың барлық салаларын қамтуда. Экономикалық
дағдарыстан шығу үшін бұл сектордың компаниялары бизнесті жүргізудің жаңа
әдістерін және формаларын іздестіруде. Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде
әлемде мұнай – газ өнімдерінің бағасы күрт төмендеді, ал бұл жағдай
қазақстандық мұнай – газ компаниялардың экономикалық қызметіне теріс әсер
етуде.
Экономикалық дағдарыс жағдайында экономикалық тәуекелділіктерді сандық
және сапалық бағалау және басқару мәселесі маңызды. Кәсіпорынның
экономикалық қызметі – таңдалған шаруашылық және кәсіпкерлік стратегияға
байланысты. Кез – келген бизнестің негізгі мақсаты – бұл тәуекелділікті жою
емес (бұл мүмкін де емес), оны минималды деңгейге дейін төмендету болып
табылады.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Өндірістік кәсіпорындардың тәуекелділік
мәселесімен көптеген шетелдік, ресейлік және отандық ғалымдар айналысқан.
Қаржылық тәуекелділіктің теориялық және практикалық аспектілердің дамуына
1952 ж Гарри Марковтың еңбегі, содан кейін Уильям Шарп, Мертон Миллер,
Франко Модильянидің еңбектері әсер етті. Тәуекелділік теориясының дамуына
үлкен үлесін қосқан, шетелдік зерттеуші – теоретиктердің ішінде Дж.М.Кейнс,
А.Маршалл, О.Моргенштейн, Ф.Найт, Дж. Нейман, Б.А.Райзбергтің және т.б
ғалымдардың ғылыми еңбектері арналған.
Мәселен, А.Маршалл экономикалық тәуекелділіктің пайда болу мәселелерін
бірінші болып қарастырған. Ал, Дж.М.Кейнс инвестициялық және кәсіпкерлік
тәуекелділікті сипаттай отырып, тәуекелділіктің жіктелу жүйесін ғалымдардың
ішінде бірінші болып, құрастырған.
Тәуекелділіктің теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттеген
ресейлік ғалымдардың ішінде Шапкин А.С, Альгин А.П, Н.Б. Ермасова,
Никитина Т.В, Тронин Ю.Н, Р.Н. Федосова, О.Г. Крюкова, Гермогентова М.Н,
Н.А. Сафронова, Москвин В.А, Качалов Р.М және т.б ғалымдардың еңбектерін
атап кетуге болады. Мұнай – газ саласындағы инвестициялық жобалардың
экономикалық талдау мәселесімен төмендегі шетелдік және ресейлік
авторлардың еңбектерінде қарстырылған: М.Тейман, К.Боулдинг, С.Джеванс,
Г.Дейли, Х.К. Гумерский, Р.А.Зайнутдинова, О.М.Ермилова, К.Н.Миловида,
А.Ф.Андреева және т.б.
Өндіріс компаниялардың экономикалық тиімділігін арттырудың негізгі
мәселелерімен бірқатар қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде де
қарастырылған. Олар: Ысқақов.У.М, Сейтқазиева А.М, Егоров О.И, Қарғажанов
З.К, А.Н. Тургунбаева және т.б.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Кәсіпорынның тәуекелділігін басқару
мәселелерін анықтау және қазіргі экономикалық белгісіздік жағдайында
тәуекелділікті басқару механизмін әзірлеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты келесі міндеттерді шешуді талап етеді:
- тәуекелділік факторларын анықтау және оның нәтижелерін бағалау
- тәуекелділіктің негізгі концепцияларын зерттеу
- тәуекелділікті басқарудың негізгі әдістерді және құралдарды
зерттеу
- қолайсыз жағдайларды төмендету үшін, тәуекелділік – стратегиясын
әзірлеу
- қазіргі экономикалық белгісіздік жағдайында тәуекелділікті басқару
механизмін зерттеу
- өндірістік кәсіпорынның табыстылығының тәуекелділігін басқару
моделін құру
Зерттеу объектісі – КазГермұнай АҚ БК – ның қаржылық - шаруашылық
қызметі болып табылады.
Зерттеу пәні – кәсіпорынның тәуекелділігін басқару механизмінің
қалыптасуына әсер ететін, экономикалық құбылыстар және заңдылықтар.
Теориялық және әдістемелік негіздемесіне тәуекелділікті басқару және
жоспарлау мәселесіне арналған, шетелдік және отандық экономистердің
еңбектері жатады.
Зерттеудің эмпирикалық базасы мемлекеттің заңдық және нормативтік
базалары, мемлекеттік статистикалық органдардың мәліметтері, шетелдік және
отандық ғалымдардың еңбектерінің материалдары және КазГермұнай ЖШС БК –
ның шоғырландырылған бухгалтерлік балансынан тұрады.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми нәтижелері жүйелік амалдарды және
тәуекелділікті бағалаудың статистикалық, эксперттік әдістерін қолдану
арқылы алынған. Зерттеу барысында функционалдық, құрылымдық және ақпараттық
модельдер құрылған. Осы әдістерді және модельдерді қолдану арқылы,
өндірістік кәсіпорындарды басқару үрдісіндегі экономикалық құбылыстар
талданған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы шаруашылық тәуекелділікті басқару жүйесінің
қалыптасуының теориялық - әдістемелік әдістерді әзірлеу болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы келесі мәселелермен анықталады:
- Кәсіпкерлік тәуекелділік анықтамаларының аппараты жетілдірілген:
қаржылық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары анықталған, тәуекелділік
факторларының интегралды түсініктері ұсынылған.
- Белгісіздік жағдайда мұнай – газ компаниялардың шаруашылық –
инвестициялық қызметінің ерекшеліктері анықталған.
- Өндірістік кәсіпорынның қаржылық - шаруашылық қызметін талдау
арқылы тәуекелділік факторлары зерттелген.
- Тәуекелділікті басқарудың әдістемесі жетілдірілген: тәуекелділікті
басқарудың қағидалары анықталған және тәуекелділікті бағалау әдістерін
қолданудың жүйесі ұсынылған.
- Өндірістік кәсіпорындағы экономикалық тәуекелділікті басқарудың
моделі ұсынылған.
Жұмыстың тәжірибелік мағынасы – ғылыми мәселенің шешудегі және автордың
әзірлеген тұжырымдамалық ережелерінің негізінде, өндірістік кәсіпорындардың
басқару тиімділігін жоғарлату бойынша тәжірибелік ережелер ұсынылған. Бұл
ережелерге:
- кәсіпорынның басқару үрдісінің қызметіне ішкі және сыртқы
факторларды анықтау арқылы, тәуекелділікті бағалау және басқару әдістерін
енгізу.
- өндірістік кәсіпорынның инвестициялық жобаның тиімділігін
бағалаудағы негізгі критерийлерін қолдану
- экономикалық тәуекелділікті басқару жүйесінің ақпараттық базасын
құру.
Зерттеу апробациясы. Магистрлік диссертацияның негізгі теориялық және
тәжірибелік мәселелері ғылыми конференцияларда баяндалған және олар
жарияланған үш ғылыми мақалаларда жалпы көлемі екі баспа табақта көрініс
тапқан.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс 88 бетті
қамтиды, сонымен қатар 20 суреттен, 19 кестеден және бес қосымшалардан
тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде – экономикалық тәуекелділіктің теориялық
аспектілері қарастырылған. Екінші бөлімде – мұнай – газ компаниялардың
белгісіздік жағдайдағы қаржылық – шаруашылық қызметі талданған. Үшінші
бөлімде - өндірістік кәсіпорынның мысалында экономикалық тәуекелділікті
басқару жүйесі ұсынылған.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін негізгі
тәуекелділік факторлары
Көптеген фирмалар, компаниялар тәуекелділікпен тікелей байланысты,
инновациялық-экономикалық қызметтің нәтижесінде бәсекеге қабілетті болады.
Кез-келген компанияның экономикалық қызметі тәуекелділікпен байланысты
[1,8б.]. Сондықтан, бұл мәселе экономистердің ерекше қызуғышылығын танытып,
жан-жақты зерттеуді талап етеді.
Кәсіпкерлік қызметтегі және бизнестегі тәуекелділік – басқару ғылымының
құрамдас бөлігі ретінде, теориялық және қолданбалы мәнге ие болады. Бірақ,
бүгінгі күнде экономикада тәуекелділіктің жалпы қабылданған түсінігі жоқ.
Тәуекелділік мәселесіне арналған экономикалық әдебиеттерді талдауда –
экономистердің арасында кәсіпкерлік тәуекелділікке қатысты бірыңғай
түсініктің жоқтығын көрсетеді. Бұл жағдай – біздің мемлекеттегі көптеген
компаниялардың және мемлекеттің осы мәселеге ерекше назар аудармаумен
түсіндіріледі. Сондықтан, экономикада тәуекелділіктің әр түрлі көзқарастағы
көптеген анықтамалары бар. Көптеген экономистердің ғылыми еңбектерін
зерттеу нәтижесінде экономикалық тәуекелділіктің анықтамалары
қарастырылған:
Кесте 1.1 - Кәсіпкерлік тәуекелділік анықтамаларының тізбесі
№ Анықтамалар Қайнар – көздер
1 Өндірістік шығындардың пайда болу The RIMS Risk Management
мүмкіндігі және ықтималдылығы Glossary, N-Y 2001
Шығындар қауіпсіздігі
Қауіпсіздікпен байланысты мүлік немесе
адам
Әлеуетті шығындарды ақшалай бағалау
Өндіріс шығындарға қатысты психологиялық
қауіпсіздік
Нақты шығындардың варияциясы
2 Қазіргі немесе болашақтағы инвестициялар Dembo R., Freeman A. End
портфель құнының өзгеруінің мүмкіндігі Gand Ine, 1998, P 24
3 Белгілі – бір жағдайда және уақытта Risk Management and
мүмкін болатын нәтижелердің вариациясы Insuranceby C.A. Williams
N.Y., 1989, P 8
4 Бір экономикалық жағдайдан екінші Риск – менеджмент Учебник
экономикалық жағдайға өту кезінде, В.Н. Вяткин, Ю.А. Гализа,
субъект үшін күтпеген жағдайдың пайда Ю.Ю. Екатеринославский,
болу мүмкіндігі Москва, 2003, С 10
5 Белгісіздік жағдаймен байланысты Экономические и финансовые
кәсіпорынның экономикалық қызметі риски: оценка, управление,
Қарама – қарсы іс – әрекеттерге портфель инвестиций. Шапкин
негізделген күрделі экономикалық құбылыс А.С., Москва 2006, С 6
6 Белгісіздіктен өтумен байланысты Альгин А.П. Грани
экономикалық қызмет экономического риска Москва
Мақсаттан ауытқуды және күтілген нәтижені, 1989, С 15
бағалау ықтималдылығы
7 Әлеуетті ақша ағымдарын алмау Кейнс Дж.М. Общая теория
занятости, процента и денег
Москва 1999, С53
8 Белгілі – бір субъектінің экономикалық Н.Б. Ермасова Риск –
қызметіне қажетті емес құбылыстардың менеджмент организации
пайда болу мүмкіндігі Москва 2008, С 48
Экономикалық категория ретінде
белгісіздік жағдайдың болу немесе болмау
ықтималдылығы
9 Кәсіпкердің белгісіздік жағдайда Никитина Т.В. Страхование
жоспарланбаған қосымша шығындарға тап коммерческих и финансовых
болуы рисков, СПб: Питер , 2002
10 Белгісіздік жағдаймен тікелей байланысты Тронин Ю.Н., Юлдашев Р.Т.
экономикалық құбылыс Системный анализ базовых
Мүмкін болатын қауіптілік понятий предметной области
Москва 1999, С33
11 Белгісіз жағдайлардың болу ықтималдылығынР.Н. Федосова, О.Г. Крюкова
сипаттайтын құбылыс Управление рисками
Кәсіпкерлік тәуекелділік – экономикалық промышленного предприятия
еркіндіктің қарама-қарсы жағы Москва 2008, С9
12 Шешімдерді қабылдауға мүмкін болатын Гермогентова М.Н., Кокурин
экономикалық, саяси, техногендік және Д.И., Серегин Е.В.
т.б. салдардың жиынтығы Финансовая среда
Белгісіздік факторды жоюмен байланысты, предпринимательства и
субъектілердің шаруашылық қызметі предпринимательские риски
Кәсіпорынның өзінің ресурстарын жоғалту Москва 2005, С25,26
қауіпсіздігі
Кәсіпорынның жоспарланған табысқа жетпеу
жағдайы
Қосымша жоспарланбаған шығындардың пайда
болу ықтималдылығы
13 Мүмкін болатын болашақ жағдайлардың саны Bannok G. the Pengium
ағымды жағдайлардан көп болатын Dictonary of Economics N.Y.
экономикалық жағдай 1987
14 Ресурстарды жоғалту, жоспарланған табысқаН.А. Сафронова Экономика
жетпеу және кәсіпкерлік қызметте қосымша предприятия Москва 2004,
операциялық шығындардың пайда болу С567
ықтималдылығы (қауіп)
15 Әр түрлі факторлардың әсерімен Москвин В.А. Управление
белгісіздік жағдайдың пайда болу рисками при реализации
мүмкіндігі инвестиционных проектов
Москва 2004, С51
16 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін Качалов Р.М. Управление
жоғарлататын немесе төмендететін хозяйственным риском,
тәуекелділік жағдайлар және факторлардың Москва 2002
жиынтығы
17 Экономикалық шешімдерді қабылдау кезінде А.Н. Тургунбаева Инновации
пайда болатын шығындардың ықтималдылығы и риски, Алматы 2008, С68
18 1) Статистикалық берілгендерді талап www.yandex.ru
ететін, қолайсыз жағдайдың пайда болу Википедия
ықтималдылығы
Жоғарыдағы кестеде көрсетілген кәсіпкерлік тәуекелділіктің
анықтамаларын талдау нәтижесінде, көптеген авторлар тәуекелділік жағдайы
және тәуекелділікті жоғарлататын факторлар түсініктерді бірге
қарастыратынын көруге болады. Сонымен қатар, тәуекелділік – қарама – қарсы
іс-әрекеттерге негізділген күрделі экономикалық құбылыс болып табылады.
Көптеген экономистер тәуекелділіктің анықтамасына келесі базалық
қасиеттерді қосады: белгісіздік, шығын немесе пайда және т.б.
Тәуекелділік ықтималдылық және белгісіздік жағдайлармен тығыз
байланысты. Өйткені, бұл екі экономикалық фактор тәуекелділіктің негізі
болып табылады, сондықтан бұл екі фактордың анықтамасын қарастырайық.
Ықтималдылық – белгілі бір нәтижені алу мүмкіндігі, яғни белгілі бір А
жағдайының болу немесе болмау мүмкіндігі [2, 53 б.].
Белгісіздік – күтілген қауіпке байланысты кез-келген белгілі жағдайдың
жоқтығы [1,14б.]. Кәсіпкерлік қызметтегі белгісіздік жағдайы әр-түрлі
профильдегі экономистердің зерттеу объектісі болып табылады (заңгерлер,
саясаткерлер, психологтар және т.б.). Өйткені, шаруашылық субъектілердің
экономикалық қызметі көптеген факторларға байланысты. Бұл факторларды ішкі
және сыртқы топтарға бөлуге болады:
- сыртқы факторлар – мемлекеттің заңдылығы, өндірілген өнімге қатысты
нарықтың әсері, бәсекелес – фирмалардың іс-әрекеттері
- ішкі факторлар – фирма қызметкерлердің іс-әрекеттері, басқару жүйесі
және т.б [3, 24 б.].
Жоғары мәселелерді талдау нәтижесінде келесі қорытындыны жасауға
болады: тәуекелділіктің негізі – кәсіпорынның нарықтық ортасы және
белгісіздік жағдайы болып табылады. Тәуекелділік өндірістік кәсіпорынның
барлық активті операцияларда кездеседі. Егер, кәсіпорын инвестициялық
жобаны іске асыруды жоспарласа – инвестициялық және нарықтық
тәуекелділікпен байланысты болады; егер компания операцияларды жүзеге
асырғанда – пайданы алмау тәуекелділікпен байланысты болады, яғни
кәсіпкерлік тәуекелділік кәсіпорын қызметінің барлық операцияларда
кездеседі.
Осыдан, тәуекелділік бұл – ықтималды үрдістермен тығыз байланысты
белгісіздік жағдайы болып табылады. Тәуекелділік кәсіпорынның экономикалық
қызметімен тікелей байланысты.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің анықтамаларын зерттеу нәтижесінде
тәуекелділік жағдайлардың келесі қасиеттерді айқындауға болады:
- тәжірибеде мүмкін нәтижелерді анықтайтын оқиғаның кездейсоқ сипаты.
- балама шешімдердің бар болуы.
- өндіріс және операциялық шығындардың пайда болу мүмкіндігі.
Тәуекелділік – бұл кәсіпкерлік қызметтің нәтижеге жетуді сандық және
сапалық бағалау мүмкіндігі бар оқиғаның, белгісіздік жағдайдан өтумен
байланысты қызмет [1,7 б.]. Белгілі - бір баламаларды таңдауда және осы
балама нәтижесінің ықтималдылығын анықтауда – тәуекелділіктің субъективті
қасиеті – белгісіздік жағдайдың сапалық – сандық ерекшеліктері көрінеді.
Өндірістік кәсіпорынның экономикалық қызметіне әр түрлі факторлар әсер
етеді. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігінің себебі ретінде
тәуекелділік факторларын әр түрлі қасиеттер бойынша жіктеуге болады.
Өндірістік кәсіпорынның шаруашылық қызметіне әсер ететін факторларды ішкі
және сыртқы факторларға бөлуге болады [4, 19 б.].
Тәуекелділіктің сыртқы факторлары – кәсіпорынның сыртқы
контрагенттермен байланысының нәтижесінде қалыптасады. Сыртқы факторлардың
кәсіпорынның ішкі қызметімен байланысы жоқ. Тәуекелділіктің сыртқы
факторларға келесі факторларды жатқызуға болады:
- саяси факторлар
- жалпы экономикалық факторлар
- әлеуметтік – экономикалық факторлар
- табиғи факторлар
- ғылыми – техникалық факторлар және т.б
Тәуекелділіктің ішкі факторлары – кәсіпорынның экономикалық –
шаруашылық қызметін сипаттайды. Ішкі факторлар:
- коммерциялық факторлар
- өндірістік факторлар
- басқару тәуекелділігі
- инвестициялық тәуекелділік
- қаржылық қызметтің және пайдадан айырылып қалу тәуекелділігі
- кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысының тәуекелділігі
- нарықтағы тепе – теңдік жағдайының өзгеруі.
Кәсіпорын қызметіне әсер ететін ішкі және сыртқы факторларды
субъективті және объективті факторларға бөлуге болады. Объективті (сыртқы)
факторларды кәсіпорынның деңгейінде жою өте қиын. Ал, субъективті (ішкі)
факторларды алдын – ала болжау арқылы төмендетуге немесе жоюға болады.
Тәуекелділік факторларын объективті және субъективті көрсеткіштер бойынша
топтастыру жүйесі – тәуекелділікті басқарудың бағыттарын анықтауға
мүмкіндік береді. Басқарудың бұл бағыттары арқылы тәуекелділікті тиімді
түрде бағалауға және басқаруға болады. Сонымен қатар, кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің тәуекелділігі алдын – ала болжанған және күтілмеген
факторларға бөлінеді. Объективті және субъективті амалдардан тұратын
тәуекелділік концепциясы кәсіпорын қызметіне әсер ететін негізгі теріс
факторларды анықтауға мүмкіндік береді [4, 27 б.].
Нарықтық экономиканың белгісіздігін анықтайтын негізгі факторларын
қарастырайық. Олар: экономикалық есептеулерде уақыт факторы, нарықтық
сұраныстың белгісіздігі, нарықтық бағаның өзгеруі, бәсекелестер туралы
толық ақпараттың жоқтығы және т.б. Өндірістік кәсіпорынның қызметіне сыртқы
факторлар: саяси, ғылыми – техникалық, жалпы экономикалық, әлеуметтік және
табиғи факторлар әсер етеді. Ал, ішкі факторлардың ішінде басқару
саласындағы тәуекелділік факторы, өндірістік қызметтегі тәуекелділік
факторы, қаржылық қызметтің және пайдадан айырылып қалу тәуекелділігі және
кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық саясатының тәуекелділігін атап
кетуге болады. Яғни, өндірістік кәсіпорынның қызметіне әсер ететін
факторларды төмендегідей жіктеуге болады:
Кесте 1.2 - Кәсіпорынның қызметіне әсер ететін тәуекелділік факторлары
Тәуекелдік Тәуекелділік факторлары
факторлардың тобы
Сыртқы факторлар (субъективті факторлар)
Мемлекет заңдылығының тұрақсыздығы
Мемлекетте, аймақта ішкі немесе сыртқы жағдайдың
Саяси факторлар өзгеруі
Мемлекеттік органдардың болжанбаған іс -әрекеттері
Мемлекетте немесе аймақта саяси жағдайдың
тұрақсыздығы
Халықаралық деңгейде болжанбаған экономикалық
өзгерістер
Ғылыми – техникалық прогресстің дамуы
Ғылыми – техникалық Бәсекелестердің өндіріс шығындарын төмендететін жаңа
факторлар технологияны игеруі
Жаңа технологияны әзірлеу және енгізу
Бәсекелестердің орын алмастырушы тауарды нарыққа
шығаруы
Аймақта экономикалық жағдайдың өзгеруі
Нарықтағы бәсекенің деңгейі
Салық нормативтерінің және Ұлттық Банктің
қаржыландыру мөлшерлемесінің өзгеруі
Жалпы экономикалық Ішкі және сыртқы нарық конъюнктурасының өзгеруі
факторлар Жүк және тауар тасымалдау тарифтерінің өсуі
Ұлттық валютаның тұрақсыздығы, инфляция және
девальвация
Валюта бағамының өзгеруі
Әлемдік жаһандану үрдісі
Әлеуметтік факторлар Халықтың әлеуметтік жағдайының төмендеуі
Кәсіпорын өнімінің салаға қатыстылығы
Аймақта экологиялық жағдайдың өзгеруі
Өндіріс процесіне табиғат апаттардың және төтенше
жағдайдың әсер етуі
Жергілікті табиғи ресурстарды пайдалануды шектеу
Аймақта кәсіпорын үшін, экологиялық талаптарды
Табиғи факторлар күшейту
Аймақта экологиялық жағдайдың өзгеруі
Өндіріс процесіне табиғат апаттардың және төтенше
жағдайдың әсер етуі
Ішкі факторлар (объективті факторлар)
Кәсіпорында білімді қызметкерлерінің жұмыстан шығуы
(қысқарту, жұмыстан босатылу және т.б)
Кәсіпорынның басқару аппаратының және басқа
Басқару саласындағы бөлімдердің тиімсіз қызметі
тәуекелділік факторы Кәсіпорынның стратегиялық әлеутін бұрыс бағалау
Басқарудың тиімсіз құрылымы (шешімді қабылдау
схемасы, басқару шешімдерді қабылдау уақыты)
Ақпараттың толық болмауы
Өндірістік қызметтегі Өндірістік процессті ұйымдастыру (өндіріс циклінің
тәуекелділік факторы ұзақтығы, мерзімділігі және т.б)
Жаңа технология
Негізгі қорлардың физикалық және сапалық тозуы
Технологиялық циклдің қызметінің тоқталуы
Кәсіпорын өнімнің патенттік құқықтың жоқтығы
Қойма қуатының толуы немесе апаттар
Өнімді ауыстыру үшін, міндеттемені уақытында жүзеге
асырмау
Энергиямен қамтамасыз ету және шикізатты тасымалдау
қызметінің ауытқуы
Кәсіпорын қызметінің қаржылық жоспарлаудың
жеткіліксіздігімен байланысты, қаржылық ресурстардың
рационалды емес құрылымы
Қаржылық қызметтің Дебиторлық және кредиторлық борыштың өсуі
және пайдадан айырылыпКәсіпорынның төлем қабілетсіздігі
қалу тәуекелділігі Кәсіпорын қызметінің тиімділігінің негізгі
көрсеткіштердің төмендеуі (еңбек өнімділігі, негізгі
капиталдың рентабельділігі)
Кейбір операцияларды (сақтандыру, хеджирлеу,
инвестициялау және т.б) жүзеге асырмауға байланысты,
пайдадан айырылып қалу
Кәсіпорынның Инвестициялық жобаның төмен рентабельділігі
инвестициялық және Инвестициялық жобаны жүзеге асыру мерзімін бұзу
инновациялық Кәсіпорынның инвестициялық белсенділігінің төмендеуі
саясатының (жобалық тәуекелділік)
тәуекелділігі
Өндірістік кәсіпорынның ішкі және сыртқы факторларын талдау
нәтижесінде, кәсіпорынның сыртқы негізгі экономикалық контрагенттермен
нақты немесе мүмкін байланысын көрсетуге болады. Өндірістік нарықта
кәсіпорындар көбінесе төмендегі контрагенттермен байланыс жасайды:
- инвесторлар
- коммерциялық банктер және қаржылық микронесиелік ұйымдар
- жабдықтаушылар
- мемлекеттік басқарудың және биліктің органдары
- бәсекелестер және т.б
Сондықтан, нарықтағы кәсіпорындар әрқашан сыртқы ортаның қауіпті
факторлардың нәтижесінде қызметін жүзеге асырады. Белгісіздік жағдайда
кәсіпорынның контрагенттермен байланыс каналдарының үзілуі келесі себептер
бойынша болуы мүмкін:
- көптеген факторларға байланысты (өнім бағасының жоғарлауы, салық
заңдылығының өзгеруі, мемлекеттің саяси - әлеуметтік жағдайдың өзгеруі).
- субъект үшін пайдалы операциялардың және мәмілелердің пайда болуы,
мысалы неғұрлым тиімді келісім- шарт.
- басшылар арасындағы жеке қарым – қатынастың нашарлауы.
- субъектілер арасында қаржылық, еңбек және тауарлық ресурстардың алмасу
талаптарының өзгеруі (апаттар, кеден талаптарының өзгеруі, аймақтық жаңа
шектемелердің пайда болуы).
Нарықтық экономиканың негізгі қағидасы – сұраныс және ұсыныс
қисықтарының қиылысу жағдайы [5, 23б.]. Нарықтағы тепе – теңдік жағдай
сұраныс және ұсыныс көлемінің қиылысуымен анықталады. Сұраныс және
ұсыныстың экономикалық моделі белгілі–бір уақыт аралығында нарықта
айналысқа түсетін тауар көлемі және тауар бағасының арасындағы қатынасты
анықтауға бағытталған. Инфляция кезінде нарықтық тепе – теңдік жағдайы
тұрақты болады, бірақ тепе – теңдік нүктенің коорддинаттары үнемі өзгеріп
отырады.
Нарықтағы тепе – теңдік жағдайы тәжірибеде сирек кездеседі. Өйткені,
нарықта сұраныс және ұсыныс көлемі үнемі өзгерісте болады. Сұраныс
көлемінің өзгеруіне өнімнің бағасы, тұтынушының табысы және талғамы, балама
тауарлардың бағасы әсер етуі мүмкін. Ал, ұсыныс көлемінің өзгеріуне
өндірушінің шығындары, салық мөлшерлемелесі, техника және технологиялық
процестер, балама тауарлардың бағалары әсер етуі мүмкін және т.б [4, 34
б.].
Егер, тауардың бағасы тепе – теңдік бағадан төмен болса, онда кәсіпкер
үшін бұл жағдай экономикалық тәуекелділігі жоқ жағдайы болып табылады.
Мәселен, тауар бағасы тепе – теңдік бағадан неғұрлым төмен болса, соғұрлым
тауарға деген сұраныс көлемі артады, осыған сәйкес фирма өзінің жалпы түсім
көлемін ұлғайтуы мүмкін. Сондықтан, бұл шекарада фирманың қызметіне
тәуекелділік факторлары әсер етпейді. Ал, бағаның өсуі тауарға деген
сұраныс көлемін төмендетеді. Кәсіпкер үшін өндірілген өнімге сұраныс
көлемінің төмендеуі – бұл үлкен тәуекел. Сондықтан, тепе – теңдік бағадан
жоғары тауар бағасының облысы тәуекелділігі жоғары облыс болып табылады:
Р D
D,S
Сурет 1.1 - Нарықтық тепе – теңдік жағдайының коммерциялық
тәуекелділікпен байланысы
Кәсіпкерлік тәуекелділіктің мәнін түсіну үшін, кәсіпорын пайдасының
тәуекелділікпен байланысын қарастыру керек. Алғаш рет экономикада, пайданың
тәуекелділікпен байланысын А.Смит өзінің Халықтар байлығының себептері
және мәні туралы зерттеулер деген еңбекте көрсеткен. Бұл еңбекте ол
пайданың қалыпты нормасына жету процессі әрқашан жоғары немесе төмен
тәуекелділікпен байланысты болатынын көрсеткен. Ал, Й.Шумпетер өзінің
Экономикалық дамудың теориясы деген еңбекте – егер тәуекелділік
кәсіпорынның шаруашылық жоспарында қарастырылмаса, онда ол пайданың немесе
шығынның негізі болуы мүмкіндігін көрсеткен.
Нарықтық экономикалық қатынастарда кәсіпкердің экономикалық қызметі
тәуекелділік факторлармен тығыз байланысты. Нарықтық қатынастардың әрбір
қатысушысы алдын – ала болжанған параметрлерді анықтау қажет: кәсіпкердің
нарықтағы үлесі, бекітілген баға бойынша өндірістік ресурстардың көлемі,
ақша бірліктерінің сатып – алу мүмкіндігінің тұрақтылығы, экономикалық
басқарудың нормативтерінің және басқа да құралдардың өзгермеу қасиеті,
тауарға деген сұраныс көлемінің жоғарлауы және т.б [5, 58б.]. Кәсіпкер
үшін, белгісіздік жағдайда тәуекелділікке баруға тура келеді, өйткені
шығындар тәуекелдікпен бірге, қосымша табысты алуға болады. Бірақ, кәсіпкер
үшін өнімді өндіруге кеткен уақыт және жұмсалған ақша қаражатқа сыйақы
ретінде табыс та, шығын да болуы мүмкін. Сондықтан, экономикалық пайданы
алу үшін, кәсіпкер тәуекелділік шешімді қабылдау қажет.
Кәсіпкер экономикалық тәуекелділікті басқа субъектілерге ауыстыру
мүмкін, бірақ тәуекелділікті 100%-ға дейін төмендете алмайды. Өйткені,
кәсіпкердің тәуекелділігі дәстүрлі емес әдістермен экономикалық нәтижеге
жету үшін бағытталған [6, 38б.]. Экономикалық тәуекелділік неғұрлым жоғары
болса, соғұрлым кәсіпкердің пайдасы да жоғары болады. Осыдан, кәсіпорын
пайдасы экономикалық тәуекелділікпен кері пропорционал екенін көруге
болады:
Пайда
0 r2
r3 Тәуекелділік
Сурет 1.2 - Кәсіпорын пайдасының тәуекелділікпен байланысы
Егер, кәсіпкер тәуекелділігі төмен шешімді (r1 =0) қабылдаса, онда
кәсіпкердің алатын табысы (П1) төмен болады. Ал, егер кәсіпкер
тәуекелділігі жоғары (r3) шешімді қабылдаған жағдайда, болашақта алатын
табысы да (П3) жоғары болуы мүмкін. Осыдан, кәсіпкер табысты алу үшін,
міндетті түрде тәуекелділікпен байланысты шешімді қабылдауы қажет екенін
көруге болады. Яғни, тәуекелділік және белгісіздік кәсіпорынның
экономикалық қызметінің негізі болып табылады. Көптеген фирмалар,
компаниялар тәуекелділікпен байланысты инновациялық – экономикалық
қызметтің нәтижесінде бәсекеге қабілетті болады. Тәуекелділік шешімдер,
шаруашылықтың тәуекелділік түрі неғұрлым тиімді өндіріс процесске алып
келеді.
Тәуекеділік, жағдай, бәсеке – бизнестің тұрақты серіктері болып
табылады. Көптеген кәсіпкерлер белгілі – бір бизнеске ақша қаражаттарын
жұмсай отырып, тәуекелділікке барады. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
тұлғалар жоғары шаруашылық, коммерциялық тәуекелділік жағдайда өзінің
қызметтерін жүзеге асырады [3, 12-14б.]. Егер, кәсіпкер инвестициялық
жобада қаржылық тәуекелділікті қарастырмаса, үлкен шығындарға тап болуы
мүмкін.
Нарықтық экономикада кез – келген шаруашылық субъектінің қызметіндегі
тәуекелділіктің негізгі бес облысын анықтауға болады [7, 27б.]:
1. Тәуекелділігі жоқ облыс – кәсіпкердің экономикалық қызметінде ешбір
тәуекелділігі жоқ жағдай, мұндай жағдайда кәсіпкер үлкен көлемдегі
пайданы алмауы да мүмкін.
2. Минималды тәуекелділігі бар облыс – экономикалық қызметтің процесінде
кәсіпкер тек таза пайданың көлемінде тәуекелділікке ұшырау.
3. Жоғары тәуекелділігі бар облыс – егер кәсіпкер өзінің барлық операциялық
және өндірістік шығындарын басатын тәуекелдікке бел буса, онда
кәсіпкердің үлкен көлемдегі табысты алу ықтималдылығын білідіреді.
4. Критикалық тәуекелділік зонасы – кәсіпкер өзінің барлық шығындарын баса
алмайтын жағдай. Бұл жағдайда кәсіпкер таза пайданы алмайды.
5. Катастрофиялық тәуекелділік облысы – субъектінің банкротыққа ұшырау
жағдайы:
0 П Т
ЖТЗ КТЗ1
КТЗ2
Сурет 1.3 - Тәуекелділіктің негізгі зоналары
мұндағы,
П – пайданың есептелген көлемі
Т – түсім
ЖТЗ – жай тәуекелділік зонасы
КТЗ1 – критикалық тәуекелділік зонасы
КТЗ2 – катастрофиялық тәуекелділік зонасы
1 және 2 нүктелердің арасында - жай тәуекелділік зонасы орналасқан.
2 және 3 нүктелердің арасында - критикалық тәуекелділік зонасы орналасқан.
3 және 4 нүктелердің арасында - катастрофиялық тәуекелділік зонасы
орналасқан.
Критикалық – катастрофиялық тәуекелділікте – шығындар кәсіпорынның
жалпы табыс көлемінен жоғары болады, сондықтан көптеген компаниялар бұл
жағдайда негізгі капиталдың құнын жоғалтады.
Сондықтан, кәсіпорындардың инвестициялық жобаларда тәуекелділік
факторларын міндетті түрде ескеру қажет.
Қазіргі экономикалық жағдайда, әсіресе Қазақстанда өндірістік
тәуекелділік жоғары деңгейде, сондықтан өндірістік қызмет тәуекелділікпен
тікелей байланысты [8, 6б.]. Өндірістік тәуекелділік - өндірістік
процестерінің тоқталуымен, операцияларды орындау технологиясының ауытқуымен
және шикізаттың төмен сапасымен байланысты қосымша шығындардың пайда болу
ықтималдылығы [9, 48б.]. Өндірістік тәуекелділіктің негізгі себептері:
- еңбек өнімділігінің төмендеуінің, жабдықтың тозуының, қажетті
материалдар көлемінің жетіспеуінің нәтижесінде, өнім өндіру көлемінің және
сату көлемінің төмендеуі.
- сұраныстың төмендеуіне, өнімнің жеткіліксіз сапасына байланысты өнімнің
сату бағасының төмендеуі.
- шикізатты, энергияны, отынды артық жұмсаудың және тасымалдау шығындарының
өсуінің нәтижесінде материалдық шығындардың өсуі.
- еңбекақы көлемінің өсуіне байланысты, еңбекақыны төлеу қорының өсуі.
- кәсіпорынның салық төлемдерінің және бюджетке төленетін басқа төлемдер
көлемінің өсуі
- өнімді жеткізу қызметінің жоғары тарифтері
- кәсіпорын құрал – жабдықтардың физикалық және сапалық тозуы және т.б.
Өндірістік тәуекелділік – тауарды, өнімді және қызмет түрлерін өндіру
қызметімен тікелей байланысты. Өндірістік тәуекелділіктің құрамына келесі
тәуекелділік түрлері кіреді:
• шаруашылық келісім – шарттарды орындамау тәуекелділігі
• нарық конъюнктурасының өзгеруінің және бәсекенің күшею тәуекелділігі
• болжанбаған шығындардың пайда болу тәуекелділігі
• кәсіпорын мүлігін жоғалту тәуекелділігі [9, 59б.].
Шаруашылық келісім – шарттарды орындамау тәуекелділігінің себебі
серіктестердің төлем қабілетсіздігі болып табылады. Мәселен, бір
серіктестің төлем қабілетсіздігі бір операцияға қатысқан барлық мүшелерге
теріс әсер етуі мүмкін. Өндірістік тәуекелділік серіктестің келісім
–шарттан бас тартудың және төлем қабілетсіз серіктестермен келісім – шартқа
отыруының нәтижесінде пайда болады.
Өндірістік тәуекелділікті басқаруда - өнімге сұраныс көлемінің төмендеу
факторы әсер етеді. Кәсіпорынның экономикалық қауіпсіздігінің ең басты
индикаторы – кәсіпорын тауарына сұраныс көлемі болып табылады [10, 36б.].
Сұраныс көлемінің күрт төмендеуі кәсіпорынды банкроттық жағдайға алып
келуі мүмкін. Кәсіпорын өніміне сұраныс көлемінің төмендеуі тәуекелділік
көлемін ұлғайтады. Сондықтан, кәсіпорынды тәуекелділікке алып келуші
факторларды және өнімге сұраныс көлемінің төмендеу факторларын зерттеу
жұмыстарын жүргізу керек.
Өнімге сұраныс көлемінің төмендеу тәуекеділігі – тұтынушының өндіруші –
кәсіпорынның өнімінен бас тартудың нәтижесінде шығындардың пайда болу
ықтималдылығы. Тәуекелділіктің бұл түріне: сыртқы экономикалық жағдай,
нарықтық жағдай, әлеуметтік – демографиялық жағдай, ақпараттық база,
нормативті – құқықтық база, ғылыми – техникалық деңгей және т.б факторлар
әсер етуі мүмкін [10, 43 б.].
Өнімге сұраныс көлемінің төмендеу тәуекеділігін жою немесе төмендету
үшін, кәсіпорын өндірген өнімге сұраныс көлемін және оған әсер ететін
негізгі факторларды анықтау қажет. Өндірілген өнімге сұраныс көлемінің
төмендеу тәуекеділігімен байланысын қарастырайық:
Сурет 1.4- Өндіріс факторлардың өнімге сұраныс көлемінің төмендеу
тәуекеділігімен байланысы
Сұраныстың сыртқы факторларына нарықтағы берілген тауарды ұсыныс
көлемі, тұтынушылар табысы, тұтынушылар талғамы, тауардың пайдалылығы,
нарықтағы тұтынушылар саны, тауардың бағасы және т.б факторлар жатады. Бұл
факторларды кәсіпорын жағынан басқару өте қиын, сондықтан кәсіпорын
менеджері тәуекелділікті төмендету үшін, сұраныстың барлық сыртқы
факторларын жүйелі түрде талдау қажет.
Сұраныстың ішкі факторларына тауар бағасы, тауар сапасы, өндіріс
шығындарының көлемі, жабдықтардың және материалдық активтердің сапасы,
өндірілген өнімнің ғылыми – техникалық деңгейі жатады. Бұл факторлар
кәсіпорын тарапынан реттелуге, басқаруға келеді. Сонымен қатар, өнімге
сұраныс көлемінің төмендеуіне төмендегі факторлар әсер етеді:
- өндіріс факторлары
- тәуекелділіктің пайда болу ортасы
- жауапкершілік орталығы
- шығындар орталығы
- өндіріс жағдайлары
- тәуекелділіктің пайда болу уақыты
- тәуекелділіктің анықтау уақыты
- өнім түрлері
- өнімді тұтынушы
- өткізу каналдары
- өнімге сұраныс көлемі және т.б
Өндіріс факторлары келесі факторлардан тұрады:
- еңбек
- өндірістік негізгі қорлар
- өндірістік айнымалы қорлар (материалдық активтер) [10, 68 б.].
Өнеркәсіптің өндірістік қызметі үшін, ең жоғарғы тәуекелділік –
авариялық жағдайдың қалыптасуы болып табылады. Мұндай жағдай өндірістік
объектілерде келесі сипаттағы жағдайлардың қалыптасуымен байланысты:
- табиғат жағдайлары – жер сілкінісі, су тасқыны, сел, найза және т.б.
- техногендік жағдайлар – машина, жабдықтар және көліктердің тозуы;
жобалау және қайта жөндеу жұмыстарында жіберілетін қателер.
- аралас жағдайлар - адамзат баласының техногендік қызметінің
нәтижесінде, табиғаттың тепе-теңдік жағдайының бұзылуы.
Нарық конъюнктурасының өзгеруінің және бәсекенің күшею тәуекелділігінің
себебі жетілмеген маркетингтік саясат болуы мүмкін. Өнімді өткізу нарығын
дұрыс түрде таңдамау, бәсекелестер туралы толық ақпараттың болмауы, құпиялы
ақпараттың бәсекелестерге жетуі, бәсекелестердің тұтынушылар санын жаулау
үшін, дәстүрлі емес әдістері – осы барлық факторлар кәсіпкер қызметінің
нәтижесіне теріс әсер етуі мүмкін [10, 73б.].
Қазіргі экономикалық дағдарыс кезінде шикізат өнімдеріне бағаның өсуі
кәсіпкерге қосымша шығындарды алып келуі мүмкін. Тәуекелділіктің бұл түрін
алдын – ала болжау - нарық конъюнктурасын жоспарлау және нақты талдау
арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпорын мүлігін жоғалту тәуекелділігіне өндіріс процесінде болатын
авариялық жағдайлар, табиғат апаттары және т.б факторлар әсер етеді. Мұндай
шығындарды мүлікті сақтандыру, мүліктік жауапкершілікті күшейту және
кәсіпорын территориясын қорғау қызметін күшейту арқылы төмендетуге болады.
Өндірістік кәсіпорындардың, әсіресе мұнай – газ саласының қоршаған
ортаға және халыққа тигізетін қауіпсіздігі зор. Сондықтан, өндірістік
қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері бүкіл әлемде мемлекеттік бақылауға
және реттеуге жатады. Қазақстанда бұл облыста талаптарға негізделген
нормативті құжаттардың үлкен жүйесі қызметін атқарады. Бұл нормативтерге
қауіпті заттардың шекті жіберілген нормалары жатқызуға болады. Жоғарыда
аталған құжаттарға сүйене отырып, өндірістік кәсіпорындар бұл салада
өндірістік қызметін реттейтін, өзінің нормативті–техникалық және
инструктивті материалдарды әзірлейді. Кәсіпорынның өндірістік қауіпсіздігі
келесі мәселелерді қамтуы тиіс:
- барлық қаржылық бөлімшелер үшін, өндірістік қызмет туралы бірыңғай
әдіснамалық жинақты әзірлеу
- өткен жылдың шығындары туралы ақпаратты талдау
- төтенше жағдайлардың нәтижесінде пайда болған зиянның көлемін бағалау
- кәсіпорынның тәуекелділікті басқару мүмкіндігін бағалау
- өндірістік қауіпсіздіктің жалпы концепциясын дайындау
- өндірілген өнімнің сапасын басқару бойынша кешенді шараларды ұйымдастыру
- әзірленген концепцияны қорытындылау, талдау және т.б.
Жоғарыдағы барлық факторларды қарастыра отырып, келесі қорытынды
жасауға болады: кәсіпорынның экономикалық қызметіне барлық сыртқы және
ішкі факторлар әсер етуі мүмкін, сондықтан осы факторларды бизнес –
жоспарда алдын – ала қарастыру қажет.
1.2 Экономикалық тәуекелділіктің жіктелу қағидалары
Кәсіпорынның экономикалық тәукелділіктің жіктелу жүйесі көпқырлы,
өйткені кәсіпорынның шаруашылық – инвестициялық қызметінде көптеген
белгісіздік жағдайлардың және проблемелардың пайда болуымен анықталады.
Қаржылық тәукелділіктерді жіктеу – мәселелерді нақты анықтауға және
кәсіпорынның белгісіздік жағдайда басқару жүйесінің тиімді әдісті таңдауға
мүмкіндік береді.
Тәуекелділіктерді жіктеудің қиындығы – қазіргі әлемнің экономикалық,
әлеуметтік, технологиялық дамуда тәуекелділіктердің жаңа түрлерінің пайда
болуымен түсіндіріледі. Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді жіктеуде әр автордың
ұсынатын жіктемесі әр түрлі болып келеді. Сондықтан, осы диссертациялық
жұмыста М.А.Роговтың, А.С.Шапкиннің, И.А.Бланктің, А.Т.Севруктің,
А.Н.Тургинбаеваның және т.б авторлардың экономикалық тәуекелділіктерді
жіктеу қағидалары қолданылған.
Экономикалық тәуекелділіктің жіктемесін құрастыру үшін, жіктеудің
келесі негіздері қолданылған: объектіні сипаттаушы негізгі түрлері,
зерттелініп отырған құралдардың жиынтығы, зерттеудің кешенділігі, қаржылық
тәуекелділіктің пайда болу көздері, уақытқа байланысты тәуекелділік
деңгейінің өзгеруі, қаржылық шығындардың деңгейі, алдын – ала болжау
мүмкіндігі, сақтандыру мүмкіндігі, қаржылық тәуекелділіктерді төменедету
әдістері және т.б.
Мәселен, қазіргі кезде М.А. Роговтың тәуекелділіктерді жіктеудің
төмендегі қағидалары ұсынылады [11, 52б.]:
Біріншіден, тәукелділіктердің жіктелуі белгілі – бір мақсаттарға
сәйкес жүргізілуі керек. Тәукелділікті топтарға бөлу қасиеттері жіктелу
мақсатының критерийлерін қанағаттандыру керек. Мұндай мақсаттарға
сақтандыру қызметінің номенклатурасы, тәуекелділіктен қорғалу әдістері,
сату – сатып алу мүмкіндіктерді талдау, тәуекелділік факторларын зерттеу
және салдардан заңдық қорғануды және т.б жатқызуға болады.
Екіншіден, тәукелділіктерді жіктелуі жүйелік көзқарас бағдармен жүзеге
асырылуы тиіс. Жүйелік көзқарас – объектілерді жүйе ретінде зерттеу қызметі
негіз болып табылатын, әдіснаманың бағыттылығы болып табылады. Үшіншіден,
бір топтағы тәуекелділіктердің жағдайы бір кезектің мақсаттарына жауап
беруі тиіс. Қасиеттерді нақтылау тәуекелділіктің бір топтың шекарасында
шектелуі тиіс.
Төртіншіден, бір тәуекелділік жағдайы әр түрлі тәукелділіктер
факторлар әсерінен болуы мүмкін. Сондықтан, белгісіздік жағдайының
құрамындағы тәуекелділіктерді ажырату керек. Мысалы, несиелік қаражатқа
құнды қағаздарды (валюталық облигация) сатып – алу бір уақытта бағалық
(валюта бағамы), валюталық (трансляциялық), пайыздық, өтімділік және
банкроттық тәуекелділіктермен тығыз байланысты.
Бесіншіден, тәуекелділіктерді жіктеуде келесі қасиеттерді қарастыру
қажет: тәуекелділіктің қайнар - көзі, тәуекелділік объектісі және
тәуекелділікті қабылдайтын субъект.
Кәсіпкерлік тәуекелділіктерді жіктеу мәселесі үлкен қиындықты
туғызады. Кәсіпорынның қызметімен байланысты тәуекелділіктердің саны өте
көп және әр автордың жіктеу қағидасы әр түрлі болып келеді.
Мәселен, А.С.Шапкин тәуекелділіктерді жіктеудің төмендегі қағидасын
ұсынады [1, 11 б.]:
1. Салдар бойынша тәуекелділіктер таза (статистикалық) және алып –
сатарлық (коммерциялық немесе динамикалық) тәуекелділіктер болып
бөлінеді:
• Таза (статистикалық) тәуекелділіктер – кәсіпорынның кәсіпкерлік
қызметі үшін үлкен шығындарды алып келетін тәуекелділіктің түрі. Таза
тәуекелділіктерге төтенше жағдайлар, табиғат апаттары, кездейсоқ
жағдайлар және кәсіпорынның басқару аппаратының басқару
қабілеттілігінің төмендігі әсер етеді.
• Алып – сатарлық (коммерциялық немесе динамикалық) тәуекелділіктер –
валюта бағамының өзгеруіне, нарықтық құрылымының өзгеруіне және
инвестициялық ағымдардың шарттарының өзгеруіне байланысты,
кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметіне шығындарды немесе қосымша пайданы
алып келетін тәуекелділіктің түрі.
2. Пайда болу және қызмет ету саласының сипаты бойынша тәуекелділіктер
төмендегідей жіктеледі:
• Өндірістік тәуекелділік – ішкі және сыртқы факторларға, кәсіпорынның
өніміді өндіру бойынша өзінің жоспарын орындамаудың нәтижесінде
табыстың төмендеуіне әсер ететін тәуекелділіктің түрі. Өндірістік
тәуекелділік кәсіпорынның өндіру және өңдеу қызметімен тікелей
байланысты.
• Коммерциялық тәуекелділік – кәсіпорынның қаржылық – шаруашылық
қызметінің процесінде үлкен шығындар тәуекелділігі. Оның негізгі
себептері: тауарды өткізу көлемінің төмендеуі, жоспарланған сатып алу
көлемінің төмендеуі, шикізат бағасының төмендеуі және т.б.
• Қаржылық тәуекелділік – валюта бағамының өзгеруінің, ақшаның төлем
қабілеттілігінің төмендеуінің нәтижесінде кәсіпорынның өзіннің
қаржылық міндеттемелерінің орындамаумен байланысты тәуекелділік.
3. Тәуекелділіктің қалыптасу сипатына байланысты олар келесі
категорияларға бөлінеді:
• Табиғи тәуекелділік – табиғи апаттардың болуымен байланысты
тәуекелділіктер.
• Экологиялық тәуекелділік – қоршаған ортаға зиянды келтірудің
нәтижесінде азаматтық жауапкершіліктің пайда болуымен байланысты
тәуекелділіктер.
• Саяси тәуекелділік – мемлекет саясатының салдарынан кәсіпорын
пайдасының көлемінің қысқаруы және шығындардың пайда болуымен
байланысты тәукелділік.
• Көлік тәуекелділіктері – көліктің әр түрімен тауар жүктерін
тасымалдаумен байланысты тәуекелділік.
• Мүлік тәуекелділігі – кәсіпкердің мүлікті жоғалтумен байланысты
тәуекелділік.
• Сауда тәуекелділігі – төлемдердің төленбеумен және тауарды
жеткізбеумен байланысты тәуекелділік.
4. Ақшаның төлем қабілеттілігіне байланысты тәуекелділіктер келесідей
бөлінеді:
• Инфляциялық тәуекелділік – ұлттық валютаның құнсыздануының
нәтижесінде кәсіпорынның үлкен шығындармен байланысты тәуекелділігі.
• Дефляциялық тәуекелділік – тауардың бағасының және табыстардың
төмендеуімен байланысты тәуекелділік.
• Валюталық тәуекелділік – валюта бағамының өзгеруімен байланысты
спекулятивті тәуекелділік. Мұндай жағдайда бір фирмалар үлкен
шығындарға тап болса, екінші фирмалар қосымша пайданы алуы мүмкін.
• Өтімділік тәуекелділігі – тауардың және құнды қағаздардың тұтыну
құнының төмендеумен байланысты, кәсіпорынның активтерінің төмендеуі.
• Инвестициялық тәуекелділіктер – инвестициялық жобаларды іске асыруда
кәсіпкердің жоспарланған табысты алмаумен байланысты тәуекелділік.
Инвестициялық тәуекелділіктер төмендегі түрлерге бөлінеді:
Сурет 1.5 - Тәукелділіктерді жіктеу жүйесі
• Табыстың төмендеумен байланысты тәуекелділіктер – портфельдік
инвестициялардан түсетін дивиденттер және пайыздардың төмендеумен
байланысты тәуекелділік.
• Пайыздық тәуекелділік – несие пайыздардың өсуіне байланысты, несиелік
төлемдер көлемінің жоғарлауы.
• Несиелік тәуекелділік – қарыз алушының негізгі қарызды және несие
бойынша кәсіпорынның төлемқабілетсіздік жағдайда қалыптасатын
тәуекелділік.
• Биржалық тәуекелділік – биржалық мәмілелердің шығындарымен байланысты
тәуекелділік.
• Селективті тәуекелділіктер – инвестициялық қызметте капитал, құнды
қағаздар және салымдарының жүйесіз қалыптасуы.
• Банкроттық тәуекелділіктер – инвестициялық салымдардың құрылымына
және көлеміне байланысты, кәсіпорынның негізгі капиталды жоғалту.
И.А.Бланк тәуекелділіктерді нақты және қаржылық деп екіге бөледі. Басқа
авторлар инвестициялық тәуекелділіктерге табыстылықтың төмендеуімен
байланысты және тікелей қаржы шығындармен байланысты тәуекелділіктерді
жатқызады [12, 29 б.].
И.А.Бланк тәуекелділіктерді жіктеу қағидасы бойынша, инвестицияның
құрылымы бойынша, тәуекелділіктерді келесідей жіктейді:
1. Жалпы тәуекелділіктер – саяси факторлардың және әскери іс - әрекеттердің
нәтижесінде инвестиция объектісінің жойылу қаупі. Жалпы тәуекелділік
объектіге ақша қаражатын салған инвесторға үлкен шығындар алып келуі
мүмкін.
2. Техникалық тәуекелділіктер – белгілі – бір статистикалық жағдайдың (өрт,
техникалық апаттар, жерасты сулардың шығуы және т.б) нәтижесінде инвестиция
объектісінің бұзылуы немесе жойылуы.
3. Арнайы тәуекелділіктер – инвестиция алушының шаруашылық қызметімен
тікелей байланысты тәуекелділік. Мысалы, несие келісім – шартта көрсетілген
несие төлемдерді уақытта төлем қабілетсіздігімен байланысты тәуекелділік.
4. Шаруашылық қызметпен байланысты тәуекелділіктер – кәсіпорынның
өндірістік қызметінің нәтижесінде өндірістік және операциялық шығындардың
жоғарлауы. Инвестордың ақша қаражатын салған объектінің банкроттыққа
ұшырауы.
5. Инвестициялық несиелендірудің тәуекелділігі – коммерциялық банктердің
қызметімен байланысты тәуекелділік. Мысалы, несие тәуекелділігі, пайыздық
тәуекелділік, өтімділік тәуекелділігі.
Жоғарыда аталған авторлардың еңбектерін талдау нәтижесінде келесі
қорытындыға келуге болады: экономикалық тәуекелділіктер кәсіпорынның
қызметіне әсер етіп, экономикалық зиян алып келуі мүмкін. Қаржылық
тәуекелділіктің салдарынан кәсіпорынның төлем қабілеттілігі және қаржылық
тұрақтылығы төмендеуі мүмкін. Сондықтан, В.В.Глущенко, Л.П.Белых,
А.С.Шапкин, Э.А.Уткин, И.А.Бланк және т.б авторлардың тәуекелділіктерді
жіктеу қағидаларын ескере отырып, экономикалық тәуекелділіктерді жіктеудің
төмендегі жүйесін келтіруге болады:
Кесте 1.3 - Экономикалық тәуекелділіктер және олардың қалыптасуы
Экономикалық тәуекелділікНақты қаржылық тәуекелділіктің нәтижесі
Инвестициялық Инвестициялық жобаның тиіміділігінің төмендеуі
тәуекелділік
Несие бойынша пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі
Пайыздық тәуекелділік Депозиттік салым бойынша пайыздық мөлшерлеменің
өзгеруі
Шетел валютасының айырбас бағамының өзгеруі:
Тауар және қызмет түрін экспорттауда
Валюталық тәуекелділік Шетел валютасымен тауар және қызмет түрлері үшін
төлеу нәтижесінде
Валюталық нарықта валюталардың айырбас бағамының
өзгеруі
Несие төлемін және несие боынша пайыздарды төлем
Несиелік тәуекелділік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz