Коммерциялық банктің несиелік процесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Несиенің экономикалық мәні және рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Несиенің мәні, қызметтері және негізгі формалары ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Несиелік операцияларды және несиелік процессті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Несиелік мониторинг және несиелік портфельді басқару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. «ТУРАНАЛЕМБАНКң акционерлік қоғамның несиелік операцияларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1 Банктің қызметінің негізгі көрсеткіштері және оның талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Банктің несиені орналастыру саясаты және оны
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Несиелік процесті ұйымдастыру және несиенің қамтамасыз
етілуін жетілдіру саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
1 Несиенің экономикалық мәні және рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
Несиенің мәні, қызметтері және негізгі формалары ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Несиелік операцияларды және несиелік процессті ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Несиелік мониторинг және несиелік портфельді басқару жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. «ТУРАНАЛЕМБАНКң акционерлік қоғамның несиелік операцияларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1 Банктің қызметінің негізгі көрсеткіштері және оның талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Банктің несиені орналастыру саясаты және оны
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Несиелік процесті ұйымдастыру және несиенің қамтамасыз
етілуін жетілдіру саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Коммерциялық банктің несиелік процесін зерттеу тақырыбы етіп таңдауымыздың себебі: елімізде банк қызметінің бұл саласының дамуы әлі де жеткіліксіз, сондай-ақ нарықтық экономика жағдайында банк қызметін ұйымдастыру ісінде жаңа әдістер қажет. Нарыққа көшкенде банк ісінің даму проблемасы, халыққа көрсетілетін банк қызметін жетілдіру айрықша маңызға ие болды. Бұған бірнеше факторлар әсер етті.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк шығармашылығындағы белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен бұзылуы банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті. Осыған орай бұл еңбекте банктің ішкі несие саясатына кең мағынада (несиеор мен қарызгер тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.
Үшіншіден, несие нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық талаптарын ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк менеджментін, маркетингін жүргізу,жаңа технологияны енгізу, экономикалық тәуекелдікті зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк клиенттері үшін ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыру.
Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік –экономикалық ролі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату және қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сол, рубльдің сатып алу қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен, яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.
Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге сенімсіздігін тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге деген сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатты қолдау (немесе оның болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дегенмен де қазіргі таңда банке деген сенім күшейіп келеді. Бұл сенімділік күн сайын арта түсуде. Еліміздің экономикасы жоғарылауда. Осы тұста несие саясатының маңызының зор екенін айтпасада түсінікті.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес диплом жұмысының тақырыбы республика экономикасының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің несиелеу тұрғысынан да,коммерциялық банктерді несиелік ресурстармен қамтамассыз ету үшін де өзекті мәніне ие болады. Несиелік процес сенімді несие алушыны, несиенің көлемімен мерзімін таңдауға қатысты шешімдерді қабылдаудың жалпы бағыттарына тұрады.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк шығармашылығындағы белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен бұзылуы банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті. Осыған орай бұл еңбекте банктің ішкі несие саясатына кең мағынада (несиеор мен қарызгер тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.
Үшіншіден, несие нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық талаптарын ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк менеджментін, маркетингін жүргізу,жаңа технологияны енгізу, экономикалық тәуекелдікті зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк клиенттері үшін ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыру.
Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік –экономикалық ролі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату және қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сол, рубльдің сатып алу қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен, яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.
Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге сенімсіздігін тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге деген сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатты қолдау (немесе оның болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дегенмен де қазіргі таңда банке деген сенім күшейіп келеді. Бұл сенімділік күн сайын арта түсуде. Еліміздің экономикасы жоғарылауда. Осы тұста несие саясатының маңызының зор екенін айтпасада түсінікті.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес диплом жұмысының тақырыбы республика экономикасының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің несиелеу тұрғысынан да,коммерциялық банктерді несиелік ресурстармен қамтамассыз ету үшін де өзекті мәніне ие болады. Несиелік процес сенімді несие алушыны, несиенің көлемімен мерзімін таңдауға қатысты шешімдерді қабылдаудың жалпы бағыттарына тұрады.
1. Банковское дело / под ред. Сейткасымова Г.С. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2004 г.
2. Давлетов М.Ш:, Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. А.: Экономика, 2002 г.
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.-Алматы: ИздатМаркет, 2004ж.
4.. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және жеке бөлім).
5. Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
6. «Акционерлік қоғамдар туралың ҚР-сы заңы № 281-1 10.06.98 ж. № 415-2 13.05.2003ж.
7. «Несиелік бюролар және несиелік тарихты қалыптастыру туралың ҚР-сының заңы № 573-2 06.07.2004ж. берілген
8. «Банкротық туралың ҚР-сының заңы № 427-2 03.06.2003ж.
9. . «Ұлттық банк туралың Заң 1995 жыл 30 наурыздағы № 2155
10. «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралың№ 213 қаулысы 03.06.06 ж.
11. «Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелді басқару және ішкі басқару жүйесінің болуына қойылатын талаптар туралың № 434 06.12.2003 ж
12. Осипенко Т.В. О системе рисков банковской деятельности. // Деньги и кредит. 2007 г. № 4.
13. Давлетов М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2007 г.
14. Калиев Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2002 г.
15. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. – Алматы: Экономика, 2002 г.
16. Айманова Л.Б.Управление кредитными рисками Казахстанскими коммер-ческими банками // КазЭУ хабаршысы 2007 г. № 3
17. Воронин Д.В. Устойчивость банковской систем, роль кредитных бюро. // Банковсое дело,№ 10, 2007 г.
18. Гаджиев Ф.Р. Управление валютными рисками.// Деньги и кредит.2007.№9
19. Ильясов С.М. Управление активами и пассивами банков. // Деньги и кредит. 2006 г. № 5.
20. Кредитное бюро – мост между кредиторами и заемщиками, интервью с Анваром Ахмедовым, Натальей Пирожковой и Владимиром Ивлевым // Рынок ценных бумаг Казахстана, № 9, 2007 г
21. Кулмагамбетов А.Р. Управление финансовыми рисками. // Рынок ценных бумаг Казахстана . 2007г. № 9.
22. Кондратюк Е.А. Понятие банковских рисков и их классификация // Деньги и кредит. 2007г. № 6
23. Копбаева Г.Ш. Управление кредитными рисками // Деньги и кредит. 2005 г №1
24. Лисак Б.И. О системах управления рисками в коммерческих банках // Банки Казахстана .2005. № 3
25. Методология рейтингового анализа коммерческих банков // Рынок ценных бумаг. 2005 г. № 20.
26. Сейтенова З. Риски банковских организаций // РЦБК .2007 г. №2
27. Супрунович Е.Б. Управление рыночным риском // Банковское дело 2006 г. №1
28. Тлеукулова Г. Организация взаимодействия головного банка с филиалами при управлении кредитными рисками // Финансы и кредит. 2007 г. № 4
29. Инструкции и положения по кредитованию населения АО «БанкТуранАлемң
30. Кредитная политика АО «БанкТуранАлемң
2. Давлетов М.Ш:, Төлегенов Э.Т., Жұмағалиев Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. А.: Экономика, 2002 г.
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары.-Алматы: ИздатМаркет, 2004ж.
4.. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (жалпы және жеке бөлім).
5. Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы Қазақстан Республикасының заңы 19 шілде, 2003 ж.
6. «Акционерлік қоғамдар туралың ҚР-сы заңы № 281-1 10.06.98 ж. № 415-2 13.05.2003ж.
7. «Несиелік бюролар және несиелік тарихты қалыптастыру туралың ҚР-сының заңы № 573-2 06.07.2004ж. берілген
8. «Банкротық туралың ҚР-сының заңы № 427-2 03.06.2003ж.
9. . «Ұлттық банк туралың Заң 1995 жыл 30 наурыздағы № 2155
10. «Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциалдық нормативтер туралың№ 213 қаулысы 03.06.06 ж.
11. «Екінші деңгейдегі банктерде тәуекелді басқару және ішкі басқару жүйесінің болуына қойылатын талаптар туралың № 434 06.12.2003 ж
12. Осипенко Т.В. О системе рисков банковской деятельности. // Деньги и кредит. 2007 г. № 4.
13. Давлетов М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2007 г.
14. Калиев Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстана. Алматы: Қаржы-Қаражат, 2002 г.
15. Көшенова Б.А. Ақша, Несие, Банктер, Валюталық қатынастар. – Алматы: Экономика, 2002 г.
16. Айманова Л.Б.Управление кредитными рисками Казахстанскими коммер-ческими банками // КазЭУ хабаршысы 2007 г. № 3
17. Воронин Д.В. Устойчивость банковской систем, роль кредитных бюро. // Банковсое дело,№ 10, 2007 г.
18. Гаджиев Ф.Р. Управление валютными рисками.// Деньги и кредит.2007.№9
19. Ильясов С.М. Управление активами и пассивами банков. // Деньги и кредит. 2006 г. № 5.
20. Кредитное бюро – мост между кредиторами и заемщиками, интервью с Анваром Ахмедовым, Натальей Пирожковой и Владимиром Ивлевым // Рынок ценных бумаг Казахстана, № 9, 2007 г
21. Кулмагамбетов А.Р. Управление финансовыми рисками. // Рынок ценных бумаг Казахстана . 2007г. № 9.
22. Кондратюк Е.А. Понятие банковских рисков и их классификация // Деньги и кредит. 2007г. № 6
23. Копбаева Г.Ш. Управление кредитными рисками // Деньги и кредит. 2005 г №1
24. Лисак Б.И. О системах управления рисками в коммерческих банках // Банки Казахстана .2005. № 3
25. Методология рейтингового анализа коммерческих банков // Рынок ценных бумаг. 2005 г. № 20.
26. Сейтенова З. Риски банковских организаций // РЦБК .2007 г. №2
27. Супрунович Е.Б. Управление рыночным риском // Банковское дело 2006 г. №1
28. Тлеукулова Г. Организация взаимодействия головного банка с филиалами при управлении кредитными рисками // Финансы и кредит. 2007 г. № 4
29. Инструкции и положения по кредитованию населения АО «БанкТуранАлемң
30. Кредитная политика АО «БанкТуранАлемң
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Несиенің экономикалық мәні және
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Несиенің мәні, қызметтері және негізгі формалары ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Несиелік операцияларды және несиелік процессті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Несиелік мониторинг және несиелік портфельді басқару
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. ТУРАНАЛЕМБАНКң акционерлік қоғамның несиелік операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Банктің қызметінің негізгі көрсеткіштері және оның
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Банктің несиені орналастыру саясаты және оны
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .43
Несиелік процесті ұйымдастыру және несиенің қамтамасыз
етілуін жетілдіру
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
6
.
КІРІСПЕ
Коммерциялық банктің несиелік процесін зерттеу тақырыбы етіп таңдауымыздың
себебі: елімізде банк қызметінің бұл саласының дамуы әлі де жеткіліксіз,
сондай-ақ нарықтық экономика жағдайында банк қызметін ұйымдастыру ісінде
жаңа әдістер қажет. Нарыққа көшкенде банк ісінің даму проблемасы, халыққа
көрсетілетін банк қызметін жетілдіру айрықша маңызға ие болды. Бұған
бірнеше факторлар әсер етті.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк шығармашылығындағы
белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің
клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен бұзылуы
банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті. Осыған орай
бұл еңбекте банктің ішкі несие саясатына кең мағынада (несиеор мен қарызгер
тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.
Үшіншіден, несие нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық талаптарын
ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк менеджментін,
маркетингін жүргізу,жаңа технологияны енгізу, экономикалық тәуекелдікті
зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк клиенттері үшін
ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыру.
Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік –экономикалық
ролі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату және
қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын
депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сол, рубльдің сатып алу
қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға
итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен,
яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.
Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге сенімсіздігін
тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге деген
сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатты қолдау (немесе оның
болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дегенмен де қазіргі таңда банке деген сенім күшейіп келеді. Бұл сенімділік
күн сайын арта түсуде. Еліміздің экономикасы жоғарылауда. Осы тұста несие
саясатының маңызының зор екенін айтпасада түсінікті.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес диплом жұмысының тақырыбы республика
экономикасының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің несиелеу тұрғысынан
да,коммерциялық банктерді несиелік ресурстармен қамтамассыз ету үшін де
өзекті мәніне ие болады. Несиелік процес сенімді несие алушыны, несиенің
көлемімен мерзімін таңдауға қатысты шешімдерді қабылдаудың жалпы
бағыттарына тұрады.
Диплом жұмысымның мақсаты қазіргі кездегі коммерциялық банктің
қызметіндегі несиелік процестің рөлін айқындаудан және оны үнемі жетілдіру
қажеттілігінен тұрады. Банктер үнемі өзінің несиелік процесін нарықтық
жағдайлардың өзгерісіне байланысты қарастырып отыру қажет. Осыған
байланысты бітіру жұмысының мақсаттарына нақты бір банктің несиелік
процесінің әлсізң тұстарын анықтау және проблемалық несиелердің алдын алу
мен банкке несиелік қаражаттардың қайтарылмай қалуын болдырмауға қатысты
шараларды жетілдіруге көңіл аудару кірді.
Осы аталған мақсатқа сай алдыма мынандай міндеттерді қойдым:
коммерциялық несиелік процесі түстінгі, мәні,мазмұны және оны жасау
қағидалары .
Банк Туран Алемң акционерлік қоғамның несиелік процесі, міндеттері және
процедуралары мен ережелері;
Қазақстан Республикасының екінші деңгейіндегі банктердің несиелік процесін
жетілдіру жолдары.
Диплом жұмысымның зерттеу обьектісі болып Банк Туран Алемң акционерлік
қоғамның несиелік саясаты алынды, ал зерттеу мәселесі ретінде несиелік
процестің мазмұны мен оны жетілдіру жолдры қарастырылады.
Диплом жұмысымның теориялық әдістемелік негізіне: Банктер және банктік
қызметтер туралың Қазақстан Республикасының заңы, Банк Туран Алемң
акционерлік қоғамның ережелері,статистикалық мәліметтері, отандық және
шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері және интернет мәліметтері алынды.
Диплом жұмысымның құрылымы үш негізгі тараудан тұрады.Бұл жерде несиенің
экономикалық рөлі, Банк Туран Алемң акционерлік қоғамның несиелік
операциялары және несиелік операциялардың ұйымдастыруы мен жетілдіру
саясаты туралы жазылған.
1. Несиенің экономикалық мәні және рөлі
Несиенің мәні, қызметтері және негізгі формалары.
Несие-нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас
элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекет
те, үкімет те, сондай-ақ жеке тұлғалар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдердің өндіру саласынан емес олардың айырбас
саласынан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізінде капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған деген негіз бар сияқты. Себебі қазір шаруашылыққа
қарыз көбіне ақшалар түрде беруде . Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің
әртүрлі ұғымды білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға
болмайды.
Несие-бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару- адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде пайдаланудың нәтижесінде
шаруашылық қажетін және жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз
алушы кәсіпорынның несие алу арқылы өз өндірісін кеңейтуге ,ал жеке
тұлғаның өз ісін ұлғайтуға , не болмаса қажетті заттарды болашақта емес
қазір алуға мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктіе жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып бөлініп
,біреуінде артық қалған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп, екіншісі
өз мұқтажын өнім өтеуге алуынан пайда болады. Бұл кейінірек өсімқорлықнесие
деп аталады.
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: несие берушілер –көпестер
,саудагерлер, салық жинаушылар , шіркеу иелері мен үлкен діни ордалар, ал
қарыздар- ұсақ өнім өндірушілер,құл иеленушілер мен феодалдар. Шаруалар мен
кәсіпкерлер несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал билеуші
топтар қанаушылық, жауыздық іс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін өсім
ақының деңгейінің өте жоғарылылығы ұсақ өнім өндірушілер мен кәсіпкерлерді
өз шаруашылығын жабуға мәжбүр етті. Мысалы, феодолизм тұсындағы Германияның
әр түрлі қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін ақының деңгейін 21
проценттен 43 процентке дейін көтеруге, ал кейбір жағдайларда 100-
200процентке, жеткізуге рұқсат етілді. Дегенмен, өсімқорлық несие
капиталистік өндірісәдісінің пайда болуна алғы жағдайлар жасады, яғни ескі
өндіріс әдістері ыдыратып,жаңа әдістің пайда болуына негіз дайындады.Сөйтіп
несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезінде пайда болып,
капиталистік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары сатысыеа жетті.
Ал капиталистік несие өндіріс әдісімен туындап, қарыз капиталының
қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің өсімқорлықнесиеден
елеулі ерекшеліктері бар:
Біріншіден, қарыздар бойынша, өсімқорлық несие алушылар-ұсақ өнім
өндірушілер, құл иеленушілер мен феодалдар ,ал капиталистік несиені
,негізінен, өнеркәсіп және сауда каппиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдісі бойынша .
Өсімқорлық несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғена капитал
ретінде өсім ақы түсіреді,капиталистік несиені, керісінше, несие беруші де
,қарыздар да капитал ретінде қосымша құн алу үшін жұмсайды.
Үшіншіден, эқономикалық мәні бойынша. Өсімқорлық несие өндірістің
құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан өндірістің өсуіне,
екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы қайшылықтарының шиеленісуіне
жағдай жасайды.
Төртіншіден, өсім ақы шығу көзіне байланыысты. Капиталистік несие
үшін өсім ақының көзі-жалданушы жұмысшының тапқан қосымшм құны, өсімқорлық
несие үшін өсімақының көзі- құлдардың, шаруалардың және ұсақ өнім
өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін
өсімақыны өтеуге барлық қосымша өнім, тіпті қажетті өнімнің де бір бөлігі
жұмсалды, капиталистік несие үшін өсім ақыны өтеуге барлық орташа пайданың
тек бір бөлігі кетеді.
Сонымен, қарыз капиталы деген капиталист-меншік иесінің жұмыс
істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берген және жалдамалы
еңбекті қанау негізінде өсім ақы түсіретін ақшалы капитал. Өсімқорлық
капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастардың көрінісі. Ол
өнеркәсіп капиталының қайталама айналымның негізінде пайда болады.
Несие- ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс- несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден ,өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет: екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ал ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамассыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізінде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар.
Несие –бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сиппаттайды.
Ссуда- бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіріде.
Экономикалық категория ретінде, несие- бұл кәсіпорындар, ұйымдар
және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие құрлымы бір- бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъетісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші- қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші- бұл уақытша пайдалануға қарыз беру субъетілер болып табылады. Қарыз
берушілерге: банктер , банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы- бұл несиені алушы және оны қайтаруа міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борыш қор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де , олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға: кәсіпорын немесе
жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты
төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас
туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ
азаматтық қатынастар жағдайые сиппаттайды. Борыш- бұл өте ауқымды ұғым. Ал,
қарыз алушы- бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымның
элементіне берілетін объеті де жатады. Беру объектісі –бұл құнның ерекше
бөлігі , яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Өндірістегі капиталдың қайталама айналымы мен айналымы –несие
қатынастарының шығу көздерін талдап өтелік.
Кәсіпорындағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының құны өзінің
қозғалысында бір уақыттың ішінде әрі ақша, әрі өндірістік, әрі тауар
формасында әр түрлі қызмет атқаруы мүмкін. Қарыз капиталының пайда болатын
ең бірінші көзі -өндірісті капиталдың қайталама айналымында уақытша
бөлініп шыққан ақша қаражаты.Ақша қорының уақытша бөлініп шығуының
себептері: біріншіден,негізгі капиталдың өндіріс процесінде бірте-бірте
тозуы. Еңбек құралдары өндірісте ұзақ жылдар бойы пайдаланылып, олардың
құны дайын өнімге бірте-бірте ауысып отырады.Дайын өнімді сатқаннан кейін
ол сома тозған негізгі қорларды күрделі жөндегенше, не жаңасын сатып
алғанша кәсіпорының банктегі шотында ақша түрінде жинақталып сақталады. Оны
амортизациялық қор деп атайды. Мысалы, егер 10 мың. Доллар тұратын машина
10 жыл пайдаланылса, онда жылма жыл амортизациялық қорға оның бір
,мың доллар сомасы түседі. Бұл уақытша бос ақша қоры –несие ресурстарының
бір көзі.
Екіншіден, дайын өнімдерді сату мен шикізаттар және қосалқы материалдарды
сатып алу мерзімдерінің біріне-бірі сай келмеуі. Сондықтан сатылған дайын
өнімнен түскен ақша сомасының бір бөлігі қолданылатын шикізаттар мен
қосалқы материалдардың құнын көрсетеді. Ол сомада уақытша бос ақша қоры-
несие ресурстарының көзі.
Үшіншіден, еңбекке ақы төлеу мерзімі мен дайын өнімді сату
мерзімінің сай келмеуі. Себебі өнімді өндіруге еңбек күші күнде
жұмсалғанмен оған еңбек ақы төлеу біраз кешігіп жүреді. Еңбекақы төлеугу
арналған сома да –уақытша бос ақша капиталы.
Төртіншеден, үдемелі ұдайы өндірістің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бір бөлігін жинақтау. Кәсіпорынға жаңадан құрал- жабдықтар,
машиналаржәне т. б сатып алу үшін жылма-жыл пайданың бір бөлігін есепшотта
жинап қою бос ақша капиталы.
Сөйтіп өндірістік капиталдың қайталама айналымы, сөзсіз, уақытша бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады.
Қорыта айтқанда қарыз капиталы өндіріс және айналыс қорларының
ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыққан бос ақшасынан және халық пен
мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады. Ақша қоры үнемі айналыста болуы шарт
– ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай қызмет ететін құрал-
несие. Себебі кәсіпорындардың біркелкі жұмыс істеуі үші және оны дамыту
үшін уақытша қосымша ақша қажеттігі туындайды. Уақытша бос ақшаны жинақтап
,оны қажет уақытында , қажетті мөлшерде, қажетті жеріне жұмсап және
белгіленген уақытта қайтарып алуға мүмкіндік беретін құрал-несие. Басқаша
айтқанда ,экономикада уақытша бос ақшаны іске қосып және ұтымды пайдалану
,мезгілі келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететін –несие қатынастары.
Әрбір экономикалық категорияның мәні оның атқаратын қызметінен
көрінеді.Ал оның әрбір қызметі басқа категориялардан өзгешелігін анықтайтын
маңызын сипаттайды.
Айырбас процесінде уақытша бөлініп шыққан құнды кейін өзінің алғашқы
иесіне өсімақымен қайтарып беру келісімі бойынша несие берушімен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады.Бұл қайта бөлу-несиенің
алғашқы қызметі.Несиенің қайта бөлу қызметі,кез- келген елдің ұлттық
экономикасының толық құнды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл
қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына
капитал ағымыф болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу
қызметінен айырмашылы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілген, ал
салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы,яғни ол нарықтық
механизм негізінде жүзеге асырылады. Несие беруші несие мәмілесі арқылы
қарыздарға бір жағдайға уақытша қолдануға тауарлы-материалдық
құндылықтарды, ал басқа жағдайда ақша қаражатын беруі мүмкін. Екі жағдайда
да мәміленің мәні бірдей болғанымен берілетін зат әр түрлі.Алайда заттың
формасының әртүрлі болуына қарамастан,оның мазмұны өзгермейді:қайта
бөлінетін заттың құны.
Сонымен,несиенің қайта бөлу қызметіне құнды бөлу қасиеті тән. Ол
аймақтық,салалық, шаруашылық нысандарына байланысты: аймақтықаралық,
салалықаралық, салалық және шаруашылықаралық түрлерге бөлінеді. Несие
қатынастары,тұратын орнына қарамай, адамдар мен әртүрлі ұйымдар арасында
туындаса ол құнды аймақтық аралық қайта бөлу деп есептеледі.Егер салалық
банктен несие алынса,ол несиені салалық қайта бөлу, ал егер несие беруші
экономиканың бір саласында болып,қарыздар кәсіпорын басқа салада болса,
онда несиені салалықаралық қайта бөлу болады. Несиені шаруашылықаралық
қайта бөлу бір кәсіпорын деңгейінде жүргізілмейді,о ол тек екі шаруашылық
субъектісі арасында уақытша бос ақша қаражатын несие көзі ретінде
пайдаланғанда туындайды.
Қайта бөлуді несие ресурстарын пайдаланушы субъектілердің әртүрлі
деңгейіне байланысты да қарауға болады. Мысалы,несие қатынастарының
субъектісі ретінде кәсіпорын деңгейінде құнның қайталама айналымы және
айналымы деңгейінде несиенің қатысуымен жиынтық өнім,ұлттық табыс қайта
бөлінеді.Айта кететін бірінші жәйт,несиені қайта бөлу қызметінің көп
түрлілігіне қарамастан берілетін құнның меншік иесі өзгермейді,қайта
бөлінетін құн несие берушінің меншігі болып қала береді.Екінші, несиенің
қайта бөлу қызметі жалпы құнның қайта бөлінуін емес, тек уақытша бөлініп
шыққан құнды қамтиды.
Несиенің қайта бөлу қызметінің бірсыпыра айырықша белгілері бар.
-Несиенің қатысуымен қоғамның тек бір жылда өндірген материалдық
игіліктердің, өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарының құны,яғни
ұлттық жалпы өнім ғана қайта бөлінбей, сонымен бірге бұрынғы жылдары
өндірілген өндірістік құрал-жабдықтар мен тұтыну заттарының құны қайта
бөлінеді,
-Несиенің қатысумен тек ұлттық жалпы өнім ғана емес, сонымен бірге ұлттық
табыс, қоғамның барлық ұлттық байлығы қайта бөлінуі мүмкін,
-Несиенің қайта бөлу қызметінің елеулі белгісі-уақытша қолдануға уақытша
бөлініп шыққан құнды бөлуі,
-Несиенің қатысуымен уақытша бөлініп шыққан құнды беру делдал-банктер мен
басқа да несие мекемелерінің қатысуымен жүзеге асырылады.
Несиенің келесі атқаратын қызметі нақты ақшаны несие операцияларымен
алмастыру. Тауарлы шаруашылыққа нақты ақшаның орнына несие операцияларын
жүргізу үшін қажетті жағдайлар жасалған. Сатылып алынған тауарлар мен
көрсетілген қызметтер үшін қолма-қол ақшасыз есеп айыруға байланысты, өзара
есептесу бойынша бір шоттан екіншісіне ақша аудару қолма-қол ақша төлемін
қысқартуға, ақша айналымының құрылымын жақсартуға, төлем айналымынын
кеңейтуге мүмкіндік беріп, нәтижесінде айналыс шығындарын азайтады. Қазіргі
тауарлы шаруашылықта қарызға берілген құн шаруашылық айналымында жалпы
ақшаның орнына жүрмейді, экономикалық айналымда ақшаны тек уақытша
алмастыру қызметін атқаратынын айта кету керек.Қарыздардың қарызға алған
құны шаруашылық айналымында ақшаға тән'' қызметін'' атқарады (тауарлы
материалдық құндылықтарды сатып алуға, жалақы төлеуге және т.с.с.
жұмсалады).
Нақты ақшаны несие операцияларымен алмастыру үшін бірсыпыра алдын-ала
жасалған жағдайлар болуы шарт:
-дамыған банк жүйесі мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның маңызының
жоғары болуы,
-экономикада төлем тапсырмасы немесе міндеттемесі бар төлем
құжаттарының еркін айналуы,
- орталық банктердің несие ақшаларын эмиссиялау(шығаруы).
Несиенің қызметтерін айта келіп, кейбір экономистер оның бақылау қызметін
де атап өтеді. Бірақ, біздің тұжырым бойнша, бақылау банк мекемесінде
қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсаты іс-әрекеті, ал экономикалық
категория(несие) сол бақылаудың негізі және құралы болып табылады.
Несиенің экономиканы дамытудағы маңызы деп несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оның қайтарып беру (несиенің қайтарылуы),
белгілі бір мерзім аралығында пайдалану.(несиенің мерзімділігі),
пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенің ақылылығы) жатады.Несиенің бұл
ерекшеліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор.
Несиенің маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық
жағдайына байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты. Біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді
пайдалану жаңғытылды, сонымен бірге несие қатынастары мен несиенің көлемі
де өзгерді.
Акционерлік компаниялардың пайда болып,олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әртүрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржыясын кеңейтуі бағалы
қағаздар мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты.Сондай-ақ несие беру
тәсілдерінің жоғарғы сатыға көтерілуі несиенің маңызын арттырады.Оған дәлел
ретінде мынандай мысал келтіруге болады. Бұрын банктік несие орталықтан
қатаң басқарылып,қарыз алушыларға белгілі бір мақсатқа жету және белгілі
бір шектеулі сома берілетін.Қазір нарықтық экономика жағдайында жылжымайтын
мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат алуға мүмкіндік бар.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнімен туындайды.Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады.Қазіргі
несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға толық мүмкіндік бар.
Бұл қызметті іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ
нақты ақшалай құн уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысында
жылдамдатады.
Несиенің формалары оның құрылымының және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы-бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің,яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.Несие өзгергеніменде, несиенің формасы сол
күйінде сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
коммерциялық несие
банктік несие
тұтыну несиесі
халықаралық несие
ипотекалық несие
Коммерциялық несие- бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие-бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған,экономикадағы несилік қатынастардың алғашқы формасы.Несиенің бұл
формамының басты мақсаты-тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ одан
пайда табу болып табылады.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады.
Коммерциялық несие көьіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалу
барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс құралы ретінде қарыз алушының
көрсетілген сумманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық
міндеттеме-вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы төмендегідей:
-қарыз беруші ролінде банктік мекемелер емес,яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез-келген заңды тұлға бола алады,
-коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі
-қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты
-коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады
-қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында,бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Банктік несие –банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді. Банктік несие бұл экономикадағы кеңінен
тараған несиелік қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие
бойынша несиелік қатынастың құралына несиелік шарт
Немесе несиелік келісім жатады.Банктік несиеде несие беруші банк және
арнайы қаржы мекемелері болса,ал қарыз алушылар ретінде кәсіпкерлікпен
немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресуртарына деген сұранысы бар кез-
келген заңды ұйым блып табылады.Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты-бұл
пайыз түрінде табыс алу.
Тұтыну несиесі –бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруды бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бұл жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%-ын, Германия мен Францияда 30%-ын, ал
Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде
тұтыну құралдарды, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі
пайдаланады. Бұл елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі
автомобильдерді сату үлгісіне тиеді. Экономикалық жағынан тұтыну несиесі
банктік несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен
тікелей байланысты болып келеді, Сондықтанда, несиенің жартысынан көп
бөлігі автомобильдерді сату үлесіне тиеді. Несиенің бұл формасының
экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар:
біріншісі, субъекті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық
игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни
кез-келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі – бұл дайын
өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге
мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономасында маңызды рөл
атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсендітүрде
реттеп отыру қажет, Мұндай реттелуді екі түрге бөледі: берілу және
пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушылардың
ынталандыруға тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда тұтыну несиесінің біздің елімізде жете қолданылмай келуінің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұранысы мен төлем қабілеттілігінің өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалықтарымен өтеудің кері кетуі арасындағы
теңсіздіккее байланысты.
Мемлекеттік несие – мемлекет жеке жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
адамзаттарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
займдар, қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер және басқа да
мемлекеттің бағалы қағаздары жатады.
Халықаралық несие – валюта және тауар ресурстарын қайтару – сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мұнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар
кәсіпорындар, мекемелер, халықаралық ұйымдар және аймақтық ұйымдар бола
алады.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер арқылы беріледі.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру, несиелеу қағидаларын
қатаң сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені, мұнда несиенің мәні және
мазмұны, сондай-ақ несиелік қатынастар төңірегіндегі объективті
экономикалық заңдардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процессі – бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да,
несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнән тереңдей ұғыну несиелеудің
негізгі қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады.
Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
несиенің мақсаттылығы;
несиенің мерзімділігі немесе қайтарылдығы;
несиенің ақылылығы;
несиенің қамтамасыз етілуі;
несиенің сый ақылылығы.
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
класты қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие, сыйақы
ретінде ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды. Сонымен қатар, бұл
қағидасы, ссудамен байланысты болатын тәуекел дәрежесінің негізгі
көрсеткіші ретінде де қызмет етеді.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида, несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарыдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарылымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы- ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі – несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни
оның қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігігін көздейді.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеу бұл
қағидасының маңызы арта түсуде.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты
көрсеткіш. Ол негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім
шарт құжатында көрсетіледі.
Несиенің ақылылығы – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатының білдіреді.
Іс жүзінде ақылылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін пайыз түрінде
беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін пайызын -
несиенің бағасы деп атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие
үшін пайыз мөлшері несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін
басты факторларына мыналарды жатқызуға болады:
орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары бойынша төлейтін
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
өз клинттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз мөлшері;
несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы арзан болады).
Сонымен қатар пайыз мөлшеріне объективтік және экономикалық, сол сияқты
субъектілік факторлар да әсер етеді.
Несиенің келесі бір қағидасы, берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. ,ұл қағиданың пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе бұл қағиданың мазмұны толығымен өзгерген десе болады.
Кепілде берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
еілген несие болып табылады.
Кепілдеме – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші
бір жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді.
Кепілде – бұл күрделі экономикалық құрал ретінде келесідегідей
түрлерден тұрады.
Берілетін несиелерді қамтамасыз етудің келесі жолы – сақтандыру.
Банкаралық несие жүйесі барлық банктік жүйе сияқты екі деңгейде қызмет
етеді. Бірінші деңгей Орталық банкпен коммерциялық банктер арасындағы
қаражаттар қозғалысын көрсетеді, екінші деңгейі – коммерциялық банктер
арасында. Банкаралық несиенің қалыпты жағдайда жүзеге асырылуы танктік
жүйенің тұрақтылығының қажетті жағдайы деп атауға болады.
Банкаралық несиеге әсер ететін факторлерді талдағанда оның негізгі
маңызды белгісі болып банктер арасында ресурстарды қайта бөлу болатынына
көз жеткізуге болады. А.Г.Ивасенко айтқандай: "банкаралық несие – бұл бір
бірін банктердің несиелеу формасы, бұл аз уақытқа берілетін қосымша
ресурстардың қымбат қайнар көзі..."
Бірақ банкаралық несие - қосымша ресурстардың қайнар көзі деу – бұл
бір элементті ғына атау. Банкаралық несиенің мәні несиенің субъектілерінен
басқа, оның алғашқы элементтерімен, олардың қозғалысының сипаты мен
бағыттарымен, және төлемділігімен анықталады. Банкаралық несиенің алғашқы
элементтеріне – банктік ресурстар мен кепілділік құны жатады; банкаралық
несиенің қозғалыс сипаты – бұл қарыз алушы банкпен қарыз беруші банк
арасында ресурстармен және кепілдіктің құнымен төлемдік айырбас; банкаралық
несие бағыттары – бұл қозғалыстың екі кезеңі; ссуданы беру және оны өтеуде.
Жалпы айтқанда беруші арасында құн формасымен (несиелік және кепілдік)
айырбаста болады. Алынған банкаралық несие экономикаға әсер етеді.
Несиелік ресурстарды орналастыру мерзімі әртүрлі. Халықаралық банктік
тәжірибеде мерзімі 1,3 және 6 ай, шекті мерзімі 1 күннен бірнеше жалғы
дейінгі депозиттер тараған.
Жалпы банкаралық несиелер нарығы 3 сегментке бөлінеді:
үш айлық несиелер;
бір екі айлық несиелер;
"қысқа ақшалар" (ең аз мерзімді ссудалар, 1-2 күн).
Банкаралық несие бойынша проценттік ставка несие ствакасына қарағанда төмен
болады және Орталық банктің орициалды есеп ставкасымен түзетіледі.
Қарыз алушы - банктің басқа банктерден несиелік ресурстарды тарту
себебі болып өз клиенттерінің заемдық қаражаттарға деген қажеттілігі, яғни
өзінің несиелік салымдрын кеңейту және банк өтімділігін реттеу қажеттілігі
табылады. Банкаралық несиені тарту екі әдіспен жүзеге асырылады: өз
бетімен, тікелей хабарлау арқылы, немесе қаржылық делдалдар арқылы. Банктер
өздері банкаралық несие туралы клісімге келгенде олардың қарым-қатынастары
арнайы келісім шартпен рәсімделеді. Банкаралық келісімдердің көбі негізінен
мерзімді түрде, ал қалғаны – мерзімсіз түрде жасалады. Экономиканың
тұрақсыздық жағдайында несиелік нарықта қалыптасатын жағдайды болжау және
банктің қаржылық жағдайы қандай болатынын айту қиын: несиелік ресурстардың
артықшылығы немесе олардың жетіспеушілігі пайда болуы мүмкін.
Банкаралық несиенің мерзімсіз формасы, яғни келісім шарттың
мерзімсіздігі несиені сол келісім-шартта белгіленген минималды мерзімге
беруді қарастырады, мерзім біткенде несие мерзімсіздердің қатарына ауысады,
яғни банк-кредитормен несие кез келген мерзімде алуды алдын ала хабарлаумен
талап етілуі мүмкін. Егер несиелік ресурстарды қарызға алған банк оларды
қайтара алмайтындай жағдайда болса, онда ол басқа банктерден мерзімді несие
алуға мәжбүрленеді.
Келісім-шарттың мерзімді және мерзімсіз формасында проценттік ставка
оның жасалынған күніндегі нарықтағы жағдайға байланысты белгіленеді.
Мерзімсіз формасында оның бүкіл мерзімі бойы, және минималды мерзімі
біткеннен кейін де ставка өзгеріссіз қалады. Ал банкаралық мерзімді келісім
шартты ұзартқанда ставка сол кездегі нарықтағы оның деңгейімен қайта
қарастырылады. Қарыз алуша банк мендеттері: банк-кредиторға келісім шартта
қарастырылған құжаттар тізімін беруге (баланс, экономикалық нормативтер
есебі); банк алдында бүкіл өзінің мүлігімен жауапкершілікте болады және
банктің жойылу немесе бірігу жағдайларында несие бойынша қарызды оның
мерзіміне байланысыз толығымен және толық өсімақымен жедел өтеуге міндетті.
Банк-кредитор банкаралық несие бойынша Орталық банктің есеп ствакасының
немесе инфляция индексінің ресми өзгерумен проценттік ставканы қайта
қарастыру құқығын ие болады. Егер қарыз алушы келісім-шарт жағдайын бұзса,
онда банк-кредитор банкаралық несие бойынша қарызды даусыз түрде қайтарып
алуға құқылы. Қарыз алушы банктің келісім-шартты бұзуға құқысы бар, егер
банк-кредитор енгізетін келісім-шарт өзгерістерімен ол келіспесе. Екі
жақтың келісім-шарт жағдайын өзгертуге өзара келусішілігі болғанда келісім-
шарт қосымша келісіммен рәсімделеді.
Бос ресурстарды тарту (орналастыру) тікелей емес, делделдық қатысуымен
жүзеге асырылуы мүмкін. Ол ретінде: банктердің өздері, брокерлік
канторалар, қор биржалары, қаржылық үйлер, несиелік магазиндер болуы
мүмкін.
Қор нарығында несиелік ресурстарды орналастыру аукцион арқылы жүзеге
асырылады, мұнда делдалдықтың әрқайсысы сауданы жүргізу бойынша өз
ережелерін қояды. Ережелерге сай ресурстарды сату заңды және жеке
тұлғалармен жүзеге асырылуы мүмкін. Бірақ қарыз алушы ретінде заңға сай
салым алуға құқық берліген тек банктер және басқа да қаржылықһнесиелік
мекемелер бола алады.
Несиелік аукциондар мүшелері болып келесі банктер табылады:
бір жылдан артық уақыт жұмыс істейтіндер;
барлық экономикалық нормативтерді орындайтын;
резервке өз уақытында қаражаттарды аударып отыратын;
есеп беру тәртібін сақтайтын;
Орталық банкте корреспонденттік шотта қаражаттры бар және осы шот бойынша
дебеттік сальдо жібермейтіндер;
Орталық банк несиелері бойынша уақытында төленбеген қарыздың міндеттемелері
жоқтар.
Қарыз алушылар аукционғға аудиторлық ұйымның өзінің несиелік қабілеті
туралы қорытындысын ұсынуы қажет. Аукционға қатысқысы келген ұйымдар мен
банктер жазбаша түрде немесе телефон, телефакс арқылы қатысуға арыз беруі
керек, онда: орналастыруға, немесе тартуға ұсынылатын қаражаттар соммасы,
яғни сатуға немесе сатып алуға, қаражаттарды тарту немесе беру мерзімі;
проуенттік ставка деңгейі; орналастырудың ерекше жағдайлары; сенімді
тұлғалар көрсетіледі. Сауда нәтижесінде несиенің ұсыну мерзімі анықталады.
Сатушы мен алушының қызығушылықтары бір келгенде банкаралық несиені жасауға
негіз болатын аукциондық мәміле туралы тіркеу куәлігі толтырылады.
Көрсетілген делдалдық үшін қарыз алушы биржаға мәміле соммасынан белгілі
бір өсімақы (процент) төлейді.
Банкаралық несиенің артықшылығы болып – бұл қаражаттар Орталық банк
міндетті резервтер соммаларын есептегенде ресурстар құрамына алмайды. Халық
пен, немесе өз клиентурасымен салымдық операциялар бойынша өз жұмысын әлі
дұрыстай алмаған көптеген банктер үшін банкаралық несие қымбат болса да,
маңызды қосымша ресурс болып табылады.
Банкаралық несиелік нарықтан сатып алынатын ресурстардың мынадай
ерекшеліктері бар:
несие өте қысқа мерзімге беріледі;
Банкаралық несие бойынша белгіленетін проценттік ставканың деңгейі басқа
нарықпен алынған қарыз коммерциялық банктің ағымдағы өтімділігін реттеу
үшін өте қажет;
Банкаралық несиелік нарықтан алынған қаражаттарға резервтік талап
қойылмайды.
Дамыған елдерде ұлттық банкаралық нарықтың жағдайы әсіресе қысқа
мерзімді болуы ішкі коммерциялық процестердің тұрақтылығына маңызды әсер
етеді. Бір күндік банкаралық несие бойынша проценттік ствака ақша нарығының
ағымдағы ставкасымен анықталады.
Банкаралық несие ретінде бүгінгі Қазақстан Ұлттық банкінің несиелерін
айтуға болады. Қазақстанның Ұлттық банкісінің несиелеріне ломбардтық несие,
овернайт және овердравт несиелері жатады.
Ломбардтық несие – екінші деңгейдегі банктерге қысқа мерзімді
өтімділігін қолдап отыру мақсатында, мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
ала отырып, Ұлттық банкпен берілетін банктік несиенің бір түрі болып
табылады.
Ломбардтық несие Ұлттық банктің ақша-несие саясатын жүзеге асырудағы
бірден бір маңызды құралдардың біріне жатады. Ломбардық несие келісім-шарт
негізінде жүзеге асырылады. Ломбардтық несиенің валютасына теңге жатады.
Ломбардтық несиелер Ұлттық банктен банктік операцияларды жүргізуге
алған рұқсат қағазы бар, яғни лицензиясы бар, активінде өтімділігі өте
жоғары болатын бағлы қағаздары (мемлекеттік бағалы қағаздар) бар кез елген
резидент банктерге беріледі.
Ломбардтық несиеге деген сұраныс Ұлттық банктің бір айлық белгілеген
шегі негізінде қанағаттандырылады. Ломбардтық несие екінші деңгейлі
банктерге 28 күнге жуық мерзімге ғана беріледі. Мұндайда, ломбардтық
несиені өтеу мерзімі мемлекеттік бағалы қағздарды өтеу мерзімінен 10 күн
бұрын болуға тиіс. Сатып алынған ломбардтың несиені банктер өздерінің
қалаулары бойынша пайдалана алады.
Овернайт несиесі де екінші деңгейлі банктердің өтімділігін қолдап
отыру мақсатында Ұлттық банк тарапынан беріледі. Бұл несиенің басты бір
ерекшелігі - өзінің атына байланысты бір түнге ғана беріледі. Бұл несиені
банктер көбіне аяқ асты қаржылық қиындықтар туындай қалған жағдайларда
алады.
Орталықтандырылған және банкаралық несиелердің ыңғайлылығы олар банк-
қарыз алушының қолданылуына жедел келіп түседі және салым болмағаннан кейін
резервтік қамтамасыз етілуді қажет етпейді.
Банкаралық несиелік нарықтың маңызы – кейбір банктер үшін артық
ресурстарды қайта бөле отырып, бұл нарық бүкіл банктік жүйенің несиелік
ресурстарды пайдалану тиімділігін жоғарылатады. Бұдан басқа дамыған
банкаралық несиелік нарықтың болуы аз қаражаттарды банктердің өздерінің
өтімділігін ұстап тұру үшін оперативтік резервтерде ұстауға мүмкіндік
береді.
Банкаралық несиенің дамуын тежеуші факторларға банктердің біріне
бірінің сенімсіздік танытуы және байланыстарынан жалған мәліметтердің
болуын жатқызуға болады.
Демек, көріп отырғанымыздай, банктердің несиелік ресурстарының едәуір
бөлігін тартылатын ресурстары, оның, ішінде депозиттік ресурстар алады
екен.
1.2. Несиелік операцияларды және есиелік процессті ұйымдастыру
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің тәжірбиесінде
қолданылатын несиелеу процесінің негізгі кезеңдерін қарастырайық. Әр
кезеңде пайдалынатын несиелік механизмнің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу схемасы келесідей негізгі кезеңдерді қатиды:
несиеге деген өтінішті қарау;
несиелік қабілетін таңдау;
несиелік келісім шарт жасасу;
несие беру;
несиелік мәмәленің орындалуына бақылау жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банкетр “Қазақстан Республикасыны
Ұлттық банкі туралы“ 30.04.1995 ж. және “Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызметтер туралы“ 30.08.1995 ж. заң күші бар ҚР
Президентінің жарлықтарын, №1 11.02.1994 ж. “Қазақстан Республикасының
экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесін“ сондай- ақ, банктің Жарғысы
мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабілеті бар қарыз
алушыларға несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету
формаларының бар болуына қарай беріледі.
ші кезең. Банкке келіп түскен несие деген өтінішті қарау. Кез келген
несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен
сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі,
мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына
байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты
құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әртүрлі құжаттар
пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретіндегі құжаттар пакетінің құрмаына
кіретіндерге:
құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландырған жерді
пайдалануға құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл құжаттары және
клиенттің несие алуға куәлігін растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгеейін және оның қайтарылу мерзімін
сипаттайтын техникалық- экономикалық есебі;
несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім шарттар көшірмелері (материалдық
бағалыларды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар, тауарлы- материалдық
бағалылар шотының көшірмелері және т. с. с.),
басқан банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік
құқығын растайтын құжаттар;
несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да құжаттары
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін
басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен
тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір құжаттар
тізімі қысқаруы мүмкін. Онда: Фирманың жетекшісі мен қарыз алушы өкілінің
аты- жөні; қызмет және меншік түрі; клиенттің заңды мекен- жайы; есеп
айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімді; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық- экономикалық есеп негізінде жасалады.
ші кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі, яғни оның ссуда
бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалауды
білдіреді. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банк өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабылетіне талдау жасау барысында келесідей
факторлар есепке алынады:
ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз
алушының атынан шығарылатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғыс және
нұсқаумен танысуға тиіс;
қарыз алушының іскерлік репутациясы. Несиелік мәлімеге тиісті репутация деп
қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсіндейді, сондай- ақ
келісім шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссудасын қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз
алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің
сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі
шетелдік тәжірбиеде бұл факторларға қоса жарнамалау тиімділігі, бәсеке
сияқты факторлар ескеріледі.
Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы басты фактор оның қаржылық
жағдайы болып табылады. Ол қарыз алушының қызметін көрсететін көрсеткіш
ретінде қызмет ете отырып, меншікті және заемдық қаражаттарды орналастыру
және пайдалану құрылымдарымен, сондай- ақ пайданы алу, бөлу және тиімді
пайдаланумен сипатталады.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның төлем қабілетінен көрінеді: 1)
шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру; 2)
несиені қайтару; 3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу; 4)
бюджетке төлемдерді және салықтарды төлеу. Қарыз алушының қаржылық жағдайы
жақсы болса, ол барлық міндеттемелері бойынша есеп- айырыса алады.
Қарыз алушының несиелік қабілетін банктік талдау шектеулі және кең көлемде
жасалады. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау үшін оның тиімділігін,
төлем қабілеттендігін, шаруашылық- қаржылық қызметін жан- жақты бағалауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптегн әдістемелер
қолданылады. ҚР- да ҚР Ұлттық банкіндегі переспекивалық зерттеулер
орталығының дайындалып, ҚР Ұлттық банк Директоратының 27 қыркүйек 1994 ж.
мәжілісінде № 26 қаулы бойынша бекітілген “Қарыз алушының несиелік
қабілетін банктердің талдауына байланысты әдістемелік нұсқауы “, жекелеген
банктердің дайындаған “Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау әдістемесі“
сияқты әдістемелік нұсқаулары, сондай- ақ АҚШ- та және басқа да елдерде
пайдаланатын әдістемелер де біршама танымал.
Кәсіпорынның қаржы- экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде қаржы Министрлігінен бекітілген келесідей жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: “Кәсіпорын балансы“ ( №1 форма); “Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы есебі“ (№2 форма), кәсіпорынбаланстына қосымша
бет (№3 форма); сондай- ақ ҚР статистикалық есеп формасы “Кәсіпорынның
(ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы есебі“ (№1 Ф-
мерзімді- тоқсандық формалары) және кәсіпорынның (ұйымның, мекеменің) өнім
(жұмыстар, қызмет) кеткен шығындар туралы есебі“ (№ 5-з- мерзімді-
тоқсандық- жылдық формалары).
Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда келесідей негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Несиенің экономикалық мәні және
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Несиенің мәні, қызметтері және негізгі формалары ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Несиелік операцияларды және несиелік процессті
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Несиелік мониторинг және несиелік портфельді басқару
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2. ТУРАНАЛЕМБАНКң акционерлік қоғамның несиелік операцияларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Банктің қызметінің негізгі көрсеткіштері және оның
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Банктің несиені орналастыру саясаты және оны
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .43
Несиелік процесті ұйымдастыру және несиенің қамтамасыз
етілуін жетілдіру
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
6
.
КІРІСПЕ
Коммерциялық банктің несиелік процесін зерттеу тақырыбы етіп таңдауымыздың
себебі: елімізде банк қызметінің бұл саласының дамуы әлі де жеткіліксіз,
сондай-ақ нарықтық экономика жағдайында банк қызметін ұйымдастыру ісінде
жаңа әдістер қажет. Нарыққа көшкенде банк ісінің даму проблемасы, халыққа
көрсетілетін банк қызметін жетілдіру айрықша маңызға ие болды. Бұған
бірнеше факторлар әсер етті.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк шығармашылығындағы
белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің
клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен бұзылуы
банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті. Осыған орай
бұл еңбекте банктің ішкі несие саясатына кең мағынада (несиеор мен қарызгер
тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.
Үшіншіден, несие нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық талаптарын
ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк менеджментін,
маркетингін жүргізу,жаңа технологияны енгізу, экономикалық тәуекелдікті
зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк клиенттері үшін
ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыру.
Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік –экономикалық
ролі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату және
қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын
депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сол, рубльдің сатып алу
қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға
итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен,
яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.
Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге сенімсіздігін
тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге деген
сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатты қолдау (немесе оның
болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дегенмен де қазіргі таңда банке деген сенім күшейіп келеді. Бұл сенімділік
күн сайын арта түсуде. Еліміздің экономикасы жоғарылауда. Осы тұста несие
саясатының маңызының зор екенін айтпасада түсінікті.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес диплом жұмысының тақырыбы республика
экономикасының шаруашылық жүргізуші субъектілерінің несиелеу тұрғысынан
да,коммерциялық банктерді несиелік ресурстармен қамтамассыз ету үшін де
өзекті мәніне ие болады. Несиелік процес сенімді несие алушыны, несиенің
көлемімен мерзімін таңдауға қатысты шешімдерді қабылдаудың жалпы
бағыттарына тұрады.
Диплом жұмысымның мақсаты қазіргі кездегі коммерциялық банктің
қызметіндегі несиелік процестің рөлін айқындаудан және оны үнемі жетілдіру
қажеттілігінен тұрады. Банктер үнемі өзінің несиелік процесін нарықтық
жағдайлардың өзгерісіне байланысты қарастырып отыру қажет. Осыған
байланысты бітіру жұмысының мақсаттарына нақты бір банктің несиелік
процесінің әлсізң тұстарын анықтау және проблемалық несиелердің алдын алу
мен банкке несиелік қаражаттардың қайтарылмай қалуын болдырмауға қатысты
шараларды жетілдіруге көңіл аудару кірді.
Осы аталған мақсатқа сай алдыма мынандай міндеттерді қойдым:
коммерциялық несиелік процесі түстінгі, мәні,мазмұны және оны жасау
қағидалары .
Банк Туран Алемң акционерлік қоғамның несиелік процесі, міндеттері және
процедуралары мен ережелері;
Қазақстан Республикасының екінші деңгейіндегі банктердің несиелік процесін
жетілдіру жолдары.
Диплом жұмысымның зерттеу обьектісі болып Банк Туран Алемң акционерлік
қоғамның несиелік саясаты алынды, ал зерттеу мәселесі ретінде несиелік
процестің мазмұны мен оны жетілдіру жолдры қарастырылады.
Диплом жұмысымның теориялық әдістемелік негізіне: Банктер және банктік
қызметтер туралың Қазақстан Республикасының заңы, Банк Туран Алемң
акционерлік қоғамның ережелері,статистикалық мәліметтері, отандық және
шетелдік экономист ғалымдардың еңбектері және интернет мәліметтері алынды.
Диплом жұмысымның құрылымы үш негізгі тараудан тұрады.Бұл жерде несиенің
экономикалық рөлі, Банк Туран Алемң акционерлік қоғамның несиелік
операциялары және несиелік операциялардың ұйымдастыруы мен жетілдіру
саясаты туралы жазылған.
1. Несиенің экономикалық мәні және рөлі
Несиенің мәні, қызметтері және негізгі формалары.
Несие-нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас
элементін білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекет
те, үкімет те, сондай-ақ жеке тұлғалар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдердің өндіру саласынан емес олардың айырбас
саласынан іздеу қажет. Тауар айырбастау – бұл тауардың бір қолдан екінші
қолға өтуін білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге
байланысты қатынас туындайды.
Несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізінде капитал
айналымын жатқызуға болады. Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір
жағынан қарағанда бұған деген негіз бар сияқты. Себебі қазір шаруашылыққа
қарыз көбіне ақшалар түрде беруде . Бірақ та бұл жерде ақша мен несиенің
әртүрлі ұғымды білдіріп, әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға
болмайды.
Несие-бұл пайыз төлеп қайтару шартында уақытша пайдалануға, яғни
қарызға берілетін ссудалық капитал қозғалысын білдіреді.
Ақшадан кейін ізінше несиені ойлап шығару- адамзаттың данышпандық
табысы. Себебі несиені пайдаланудың нәтижесінде пайдаланудың нәтижесінде
шаруашылық қажетін және жеке қажеттілікті өтеу уақыты қысқарады. Қарыз
алушы кәсіпорынның несие алу арқылы өз өндірісін кеңейтуге ,ал жеке
тұлғаның өз ісін ұлғайтуға , не болмаса қажетті заттарды болашақта емес
қазір алуға мүмкіндігі туады.
Несие қатынастары алғашқы қауымдық құрылыстың мүліктіе жіктеліп
ыдырауы нәтижесінде бір қауымның бай отбасы және кедей отбасы болып бөлініп
,біреуінде артық қалған өнімнен оны кейін қайтарып беруге келісіп, екіншісі
өз мұқтажын өнім өтеуге алуынан пайда болады. Бұл кейінірек өсімқорлықнесие
деп аталады.
Өсімқорлық несиеге тән белгілер: несие берушілер –көпестер
,саудагерлер, салық жинаушылар , шіркеу иелері мен үлкен діни ордалар, ал
қарыздар- ұсақ өнім өндірушілер,құл иеленушілер мен феодалдар. Шаруалар мен
кәсіпкерлер несиені ағымдағы тұтыну мұқтажын өтеуге ғана алса, ал билеуші
топтар қанаушылық, жауыздық іс-әрекеттерге жұмсады. Бұл несие үшін өсім
ақының деңгейінің өте жоғарылылығы ұсақ өнім өндірушілер мен кәсіпкерлерді
өз шаруашылығын жабуға мәжбүр етті. Мысалы, феодолизм тұсындағы Германияның
әр түрлі қалаларында өсімқорлық несие үшін төленетін ақының деңгейін 21
проценттен 43 процентке дейін көтеруге, ал кейбір жағдайларда 100-
200процентке, жеткізуге рұқсат етілді. Дегенмен, өсімқорлық несие
капиталистік өндірісәдісінің пайда болуна алғы жағдайлар жасады, яғни ескі
өндіріс әдістері ыдыратып,жаңа әдістің пайда болуына негіз дайындады.Сөйтіп
несиенің нышандары алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы кезінде пайда болып,
капиталистік тауарлы өндіріс тұсында дамуының жоғары сатысыеа жетті.
Ал капиталистік несие өндіріс әдісімен туындап, қарыз капиталының
қозғалысын көрсетеді. Сондықтан капиталистік несиенің өсімқорлықнесиеден
елеулі ерекшеліктері бар:
Біріншіден, қарыздар бойынша, өсімқорлық несие алушылар-ұсақ өнім
өндірушілер, құл иеленушілер мен феодалдар ,ал капиталистік несиені
,негізінен, өнеркәсіп және сауда каппиталистері алады.
Екіншіден, қарызға берген ақшаны пайдалану әдісі бойынша .
Өсімқорлық несие бойынша қарызға берген ақша несие берушіге ғена капитал
ретінде өсім ақы түсіреді,капиталистік несиені, керісінше, несие беруші де
,қарыздар да капитал ретінде қосымша құн алу үшін жұмсайды.
Үшіншіден, эқономикалық мәні бойынша. Өсімқорлық несие өндірістің
құлдырауына тіресе, капиталистік несие бір жағынан өндірістің өсуіне,
екінші жағынан капиталистік нарық шаруашылығы қайшылықтарының шиеленісуіне
жағдай жасайды.
Төртіншіден, өсім ақы шығу көзіне байланыысты. Капиталистік несие
үшін өсім ақының көзі-жалданушы жұмысшының тапқан қосымшм құны, өсімқорлық
несие үшін өсімақының көзі- құлдардың, шаруалардың және ұсақ өнім
өндірушілердің қосымша еңбегі.
Бесіншіден, өсім ақының деңгейі бойынша. Өсімқорлық несие үшін
өсімақыны өтеуге барлық қосымша өнім, тіпті қажетті өнімнің де бір бөлігі
жұмсалды, капиталистік несие үшін өсім ақыны өтеуге барлық орташа пайданың
тек бір бөлігі кетеді.
Сонымен, қарыз капиталы деген капиталист-меншік иесінің жұмыс
істеуші капиталдың қайталама айналымына қарызға берген және жалдамалы
еңбекті қанау негізінде өсім ақы түсіретін ақшалы капитал. Өсімқорлық
капитал капитализмге дейінгі өндірістік қатынастардың көрінісі. Ол
өнеркәсіп капиталының қайталама айналымның негізінде пайда болады.
Несие- ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс- несие
қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі тауардың пайда болуы
маңызды екі жағдайға байланысты: біріншіден ,өнім тауар болуы үшін оның
заттай түрі және құны болуы қажет: екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші
өндірушіге ауысуы қажет, ал ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады.
Сонда тауар айырбасы несиенің пайда болатын ортасы. Бірақ несиенің пайда
болатын ортасын өнімін өзі қолданатын өндірістен емес, өнімдерді бір-біріне
алмастыратын айырбас ортасынан іздеу керек.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамассыз ете
отырып, несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізінде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында өзара айырмашылық бар.
Несие –бұл банктің қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлі формаларының болуын және сондай-ақ
олардың жұмсалымдарының бір формасын білдіретін кең ұғымды сиппаттайды.
Ссуда- бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелік
қатынастарды ұйымдастырудың бір ғана формасын білдіріде.
Экономикалық категория ретінде, несие- бұл кәсіпорындар, ұйымдар
және бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығын білдіреді.
Зерттеу заты сияқты, несие құрлымы бір- бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъетісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші- қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз
беруші- бұл уақытша пайдалануға қарыз беру субъетілер болып табылады. Қарыз
берушілерге: банктер , банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы- бұл несиені алушы және оны қайтаруа міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борыш қор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де , олардың түсініктері әр түрлі. Мысалға: кәсіпорын немесе
жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты
төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас
туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ
азаматтық қатынастар жағдайые сиппаттайды. Борыш- бұл өте ауқымды ұғым. Ал,
қарыз алушы- бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымның
элементіне берілетін объеті де жатады. Беру объектісі –бұл құнның ерекше
бөлігі , яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Өндірістегі капиталдың қайталама айналымы мен айналымы –несие
қатынастарының шығу көздерін талдап өтелік.
Кәсіпорындағы еңбек құралдары мен еңбек заттарының құны өзінің
қозғалысында бір уақыттың ішінде әрі ақша, әрі өндірістік, әрі тауар
формасында әр түрлі қызмет атқаруы мүмкін. Қарыз капиталының пайда болатын
ең бірінші көзі -өндірісті капиталдың қайталама айналымында уақытша
бөлініп шыққан ақша қаражаты.Ақша қорының уақытша бөлініп шығуының
себептері: біріншіден,негізгі капиталдың өндіріс процесінде бірте-бірте
тозуы. Еңбек құралдары өндірісте ұзақ жылдар бойы пайдаланылып, олардың
құны дайын өнімге бірте-бірте ауысып отырады.Дайын өнімді сатқаннан кейін
ол сома тозған негізгі қорларды күрделі жөндегенше, не жаңасын сатып
алғанша кәсіпорының банктегі шотында ақша түрінде жинақталып сақталады. Оны
амортизациялық қор деп атайды. Мысалы, егер 10 мың. Доллар тұратын машина
10 жыл пайдаланылса, онда жылма жыл амортизациялық қорға оның бір
,мың доллар сомасы түседі. Бұл уақытша бос ақша қоры –несие ресурстарының
бір көзі.
Екіншіден, дайын өнімдерді сату мен шикізаттар және қосалқы материалдарды
сатып алу мерзімдерінің біріне-бірі сай келмеуі. Сондықтан сатылған дайын
өнімнен түскен ақша сомасының бір бөлігі қолданылатын шикізаттар мен
қосалқы материалдардың құнын көрсетеді. Ол сомада уақытша бос ақша қоры-
несие ресурстарының көзі.
Үшіншіден, еңбекке ақы төлеу мерзімі мен дайын өнімді сату
мерзімінің сай келмеуі. Себебі өнімді өндіруге еңбек күші күнде
жұмсалғанмен оған еңбек ақы төлеу біраз кешігіп жүреді. Еңбекақы төлеугу
арналған сома да –уақытша бос ақша капиталы.
Төртіншеден, үдемелі ұдайы өндірістің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету
үшін пайданың бір бөлігін жинақтау. Кәсіпорынға жаңадан құрал- жабдықтар,
машиналаржәне т. б сатып алу үшін жылма-жыл пайданың бір бөлігін есепшотта
жинап қою бос ақша капиталы.
Сөйтіп өндірістік капиталдың қайталама айналымы, сөзсіз, уақытша бос
ақша капиталының пайда болуына әкеп соқтырады.
Қорыта айтқанда қарыз капиталы өндіріс және айналыс қорларының
ауыспалы айналысынан уақытша бөлініп шыққан бос ақшасынан және халық пен
мемлекеттің ақшалы жинағынан құралады. Ақша қоры үнемі айналыста болуы шарт
– ол уақыт үнемдеу заңының талабы. Бұл талапқа сай қызмет ететін құрал-
несие. Себебі кәсіпорындардың біркелкі жұмыс істеуі үші және оны дамыту
үшін уақытша қосымша ақша қажеттігі туындайды. Уақытша бос ақшаны жинақтап
,оны қажет уақытында , қажетті мөлшерде, қажетті жеріне жұмсап және
белгіленген уақытта қайтарып алуға мүмкіндік беретін құрал-несие. Басқаша
айтқанда ,экономикада уақытша бос ақшаны іске қосып және ұтымды пайдалану
,мезгілі келгенде оның қайтарылуын қамтамасыз ететін –несие қатынастары.
Әрбір экономикалық категорияның мәні оның атқаратын қызметінен
көрінеді.Ал оның әрбір қызметі басқа категориялардан өзгешелігін анықтайтын
маңызын сипаттайды.
Айырбас процесінде уақытша бөлініп шыққан құнды кейін өзінің алғашқы
иесіне өсімақымен қайтарып беру келісімі бойынша несие берушімен қарыз
алушының арасында несие қатынастары пайда болады.Бұл қайта бөлу-несиенің
алғашқы қызметі.Несиенің қайта бөлу қызметі,кез- келген елдің ұлттық
экономикасының толық құнды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл
қызметінің көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына
капитал ағымыф болады. Несиенің бұл қызметінің, қаржының қайта бөлу
қызметінен айырмашылы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілген, ал
салалар мен аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы,яғни ол нарықтық
механизм негізінде жүзеге асырылады. Несие беруші несие мәмілесі арқылы
қарыздарға бір жағдайға уақытша қолдануға тауарлы-материалдық
құндылықтарды, ал басқа жағдайда ақша қаражатын беруі мүмкін. Екі жағдайда
да мәміленің мәні бірдей болғанымен берілетін зат әр түрлі.Алайда заттың
формасының әртүрлі болуына қарамастан,оның мазмұны өзгермейді:қайта
бөлінетін заттың құны.
Сонымен,несиенің қайта бөлу қызметіне құнды бөлу қасиеті тән. Ол
аймақтық,салалық, шаруашылық нысандарына байланысты: аймақтықаралық,
салалықаралық, салалық және шаруашылықаралық түрлерге бөлінеді. Несие
қатынастары,тұратын орнына қарамай, адамдар мен әртүрлі ұйымдар арасында
туындаса ол құнды аймақтық аралық қайта бөлу деп есептеледі.Егер салалық
банктен несие алынса,ол несиені салалық қайта бөлу, ал егер несие беруші
экономиканың бір саласында болып,қарыздар кәсіпорын басқа салада болса,
онда несиені салалықаралық қайта бөлу болады. Несиені шаруашылықаралық
қайта бөлу бір кәсіпорын деңгейінде жүргізілмейді,о ол тек екі шаруашылық
субъектісі арасында уақытша бос ақша қаражатын несие көзі ретінде
пайдаланғанда туындайды.
Қайта бөлуді несие ресурстарын пайдаланушы субъектілердің әртүрлі
деңгейіне байланысты да қарауға болады. Мысалы,несие қатынастарының
субъектісі ретінде кәсіпорын деңгейінде құнның қайталама айналымы және
айналымы деңгейінде несиенің қатысуымен жиынтық өнім,ұлттық табыс қайта
бөлінеді.Айта кететін бірінші жәйт,несиені қайта бөлу қызметінің көп
түрлілігіне қарамастан берілетін құнның меншік иесі өзгермейді,қайта
бөлінетін құн несие берушінің меншігі болып қала береді.Екінші, несиенің
қайта бөлу қызметі жалпы құнның қайта бөлінуін емес, тек уақытша бөлініп
шыққан құнды қамтиды.
Несиенің қайта бөлу қызметінің бірсыпыра айырықша белгілері бар.
-Несиенің қатысуымен қоғамның тек бір жылда өндірген материалдық
игіліктердің, өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну заттарының құны,яғни
ұлттық жалпы өнім ғана қайта бөлінбей, сонымен бірге бұрынғы жылдары
өндірілген өндірістік құрал-жабдықтар мен тұтыну заттарының құны қайта
бөлінеді,
-Несиенің қатысумен тек ұлттық жалпы өнім ғана емес, сонымен бірге ұлттық
табыс, қоғамның барлық ұлттық байлығы қайта бөлінуі мүмкін,
-Несиенің қайта бөлу қызметінің елеулі белгісі-уақытша қолдануға уақытша
бөлініп шыққан құнды бөлуі,
-Несиенің қатысуымен уақытша бөлініп шыққан құнды беру делдал-банктер мен
басқа да несие мекемелерінің қатысуымен жүзеге асырылады.
Несиенің келесі атқаратын қызметі нақты ақшаны несие операцияларымен
алмастыру. Тауарлы шаруашылыққа нақты ақшаның орнына несие операцияларын
жүргізу үшін қажетті жағдайлар жасалған. Сатылып алынған тауарлар мен
көрсетілген қызметтер үшін қолма-қол ақшасыз есеп айыруға байланысты, өзара
есептесу бойынша бір шоттан екіншісіне ақша аудару қолма-қол ақша төлемін
қысқартуға, ақша айналымының құрылымын жақсартуға, төлем айналымынын
кеңейтуге мүмкіндік беріп, нәтижесінде айналыс шығындарын азайтады. Қазіргі
тауарлы шаруашылықта қарызға берілген құн шаруашылық айналымында жалпы
ақшаның орнына жүрмейді, экономикалық айналымда ақшаны тек уақытша
алмастыру қызметін атқаратынын айта кету керек.Қарыздардың қарызға алған
құны шаруашылық айналымында ақшаға тән'' қызметін'' атқарады (тауарлы
материалдық құндылықтарды сатып алуға, жалақы төлеуге және т.с.с.
жұмсалады).
Нақты ақшаны несие операцияларымен алмастыру үшін бірсыпыра алдын-ала
жасалған жағдайлар болуы шарт:
-дамыған банк жүйесі мен төлем айналымын ұйымдастыруда оның маңызының
жоғары болуы,
-экономикада төлем тапсырмасы немесе міндеттемесі бар төлем
құжаттарының еркін айналуы,
- орталық банктердің несие ақшаларын эмиссиялау(шығаруы).
Несиенің қызметтерін айта келіп, кейбір экономистер оның бақылау қызметін
де атап өтеді. Бірақ, біздің тұжырым бойнша, бақылау банк мекемесінде
қызмет жасайтын мамандардың саналы да мақсаты іс-әрекеті, ал экономикалық
категория(несие) сол бақылаудың негізі және құралы болып табылады.
Несиенің экономиканы дамытудағы маңызы деп несиені қолдану әдістерін
пайдаланып, мемлекет пен халық үшін қол жеткізген нәтижелерді айтады.
Несиені қолдану әдістеріне: оның қайтарып беру (несиенің қайтарылуы),
белгілі бір мерзім аралығында пайдалану.(несиенің мерзімділігі),
пайдаланғаны үшін ақы төлеу (несиенің ақылылығы) жатады.Несиенің бұл
ерекшеліктерінің ресурстарды тиімді пайдалануда маңызы зор.
Несиенің маңызы, сонымен бірге оны қолдану аясы елдің экономикалық
жағдайына байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Айталық, экономиканы
орталықтанған жоспарлы түрде басқарудан нарықтық экономикаға өтуге
байланысты. Біздің елімізде коммерциялық және ипотекалық несиелерді
пайдалану жаңғытылды, сонымен бірге несие қатынастары мен несиенің көлемі
де өзгерді.
Акционерлік компаниялардың пайда болып,олардың акциялар шығаруы,
бюджеттің әртүрлі бағалы қағаздар тарту арқылы қаржыясын кеңейтуі бағалы
қағаздар мен жүргізілетін несие операцияларын дамытты.Сондай-ақ несие беру
тәсілдерінің жоғарғы сатыға көтерілуі несиенің маңызын арттырады.Оған дәлел
ретінде мынандай мысал келтіруге болады. Бұрын банктік несие орталықтан
қатаң басқарылып,қарыз алушыларға белгілі бір мақсатқа жету және белгілі
бір шектеулі сома берілетін.Қазір нарықтық экономика жағдайында жылжымайтын
мүлікті кепілдікке салып күрделі қаражат алуға мүмкіндік бар.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнімен туындайды.Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады.Қазіргі
несиелік шаруашылықта мұндай орнын алмастыруға толық мүмкіндік бар.
Бұл қызметті іске асу процесінде тек қана тауар айналысын емес, сондай-ақ
нақты ақшалай құн уақытша орнын ауыстыра отырып, ақша айналысында
жылдамдатады.
Несиенің формалары оның құрылымының және белгілі бір дәрежеде несиелік
қатынастардың мәнімен тығыз байланысты келеді.
Несиенің формасы-бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің,яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді.Несие өзгергеніменде, несиенің формасы сол
күйінде сақталады.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде несиенің келесідей формаларын
кездестіруге болады:
коммерциялық несие
банктік несие
тұтыну несиесі
халықаралық несие
ипотекалық несие
Коммерциялық несие- бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді.
Коммерциялық несие-бұл вексель айналысының пайда болуына себеп
болған,экономикадағы несилік қатынастардың алғашқы формасы.Несиенің бұл
формамының басты мақсаты-тауарлардың өту процесін жеделдету, сондай-ақ одан
пайда табу болып табылады.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен
бизнеспен айналысатындар бола алады.
Коммерциялық несие көьіне тауарды сатып алушыда нақты ақшаның болмай қалу
барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс құралы ретінде қарыз алушының
көрсетілген сумманы уақытында төлейтіндігін куәландыратын арнайы қарыздық
міндеттеме-вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылығы төмендегідей:
-қарыз беруші ролінде банктік мекемелер емес,яғни тауар немесе қызметті
сатумен айналысатын кез-келген заңды тұлға бола алады,
-коммерциялық несие тек қана тауар формасында беріледі
-қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты
-коммерциялық несиенің орташа құны сол кезеңдегі банктік пайыз мөлшерімен
салыстырғанда төмен болады
-қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында,бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының құнына
қосылады.
Банктік несие –банктік мекемелерден қарыз алушыларға ақшалай түрде
берілетін несиені білдіреді. Банктік несие бұл экономикадағы кеңінен
тараған несиелік қатынастардың формасы болып табылады. Банктік несие
бойынша несиелік қатынастың құралына несиелік шарт
Немесе несиелік келісім жатады.Банктік несиеде несие беруші банк және
арнайы қаржы мекемелері болса,ал қарыз алушылар ретінде кәсіпкерлікпен
немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресуртарына деген сұранысы бар кез-
келген заңды ұйым блып табылады.Мұндағы қарыз берушінің басты мақсаты-бұл
пайыз түрінде табыс алу.
Тұтыну несиесі –бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несиені білдіреді.
Тұтыну несиесінің басты тағайындалуы халыққа тауарлар сатуды
ынталандыруды бағытталады. Тұтыну несиесі бөлшек саудамен тығыз байланысты:
бұл жағынан тауар айналымының ұлғаюына сай несиенің көлемі өседі, сонымен
қатар, тауарды несиеге алу сұранысы туындайды; екінші жағынан, халықты
несиелеудің өсуі, сұраныстың төлем қабілеттілігін ұлғайтады. Мұндай
тәуелділік, әсіресе бүгінгі тауарлар нарығын толтыру жағдайында пайда
болуда.
Тұтыну несиесінің дамуы әр түрлі елдерде әр қалай дәрежеде
қалыптасуда. Италия мен Жапонияда халықтың қарызының жалпы сомасы, сол
елдің ішкі жиынтық өнімінің 10%-ын, Германия мен Францияда 30%-ын, ал
Ұлыбритания мен АҚШ-та 60%-ын құрайды екен. Бұл елдердің тәжірибелерінде
тұтыну құралдарды, жиһаздарды және т.с.с. сатып алу барысында жиі
пайдаланады. Бұл елдердің тұтыну несиесінің жартысынан көп бөлігі
автомобильдерді сату үлгісіне тиеді. Экономикалық жағынан тұтыну несиесі
банктік несиенің бір бөлігі ретінде, оның басты бағыты тек жеке тұлғалармен
тікелей байланысты болып келеді, Сондықтанда, несиенің жартысынан көп
бөлігі автомобильдерді сату үлесіне тиеді. Несиенің бұл формасының
экономикасы дамыған елдерде кеңінен пайдалануының екі түрлі себебі бар:
біріншісі, субъекті, яғни бұл несие халыққа ең жоғарғы деңгейде материалдық
игіліктерге қол жеткізуге қолайлы жағдай жасаса; екіншісі, объективті, яғни
кез-келген қоғамның дамуының басты бір экономикалық мәселесі – бұл дайын
өнімді өткізу десек, ендеше тұтыну несиесін қолдану аталған мәселені шешуге
мүмкіндік береді. Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономасында маңызды рөл
атқарады, сондықтан да, оны мемлекеттік ұйымдар тарапынан белсендітүрде
реттеп отыру қажет, Мұндай реттелуді екі түрге бөледі: берілу және
пайдалану деңгейінде реттеу. Берілу деңгейінде мемлекет тұтынушылардың
ынталандыруға тиіс.
Сондай-ақ тұтыну несиесі жеке тұлғаларға тұрғын үй сатып алуға және
құрылысына ұзақ мерзімді банктік сауда формасында да берілуі мүмкін.
Бүгінгі таңда тұтыну несиесінің біздің елімізде жете қолданылмай келуінің
себебі, отандық өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өндірісінің қиындықтар кешуі
нәтижесінде нарықтағы халық сұранысы мен төлем қабілеттілігінің өсуі және
олардың тауарлы-материалдық бағалықтарымен өтеудің кері кетуі арасындағы
теңсіздіккее байланысты.
Мемлекеттік несие – мемлекет жеке жергілікті билік ұйымдарының өздері
қарыз алушы немесе қарыз беруші болып табылатын заңды тұлғалар мен
адамзаттарға байланысты қалыптасатын несиелік қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік несиенің негізгі формаларына: мемлекеттік облигациялық
займдар, қысқа және орта мерзімді қазыналық міндеттемелер және басқа да
мемлекеттің бағалы қағаздары жатады.
Халықаралық несие – валюта және тауар ресурстарын қайтару – сондай-ақ
пайыз төлеу шартында берумен байланысты болатын халықаралық экономикалық
қатынастар аумағындағы қарыз капиталының қозғалысын білдіреді.
Мұнда қарыз берушілер мен алушылар ретінде: банктер, жеке тұлғалар
кәсіпорындар, мекемелер, халықаралық ұйымдар және аймақтық ұйымдар бола
алады.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несиені білдіреді.
Ипотекалық несие көбіне ипотекалық банктер арқылы беріледі.
Кәсіпорындарды және басқа да ұйымдарды өндірістік және әлеуметтік
қажеттіліктеріне байланысты банктік несиені беру, несиелеу қағидаларын
қатаң сақтау негізінде жүзеге асырылады. Өйткені, мұнда несиенің мәні және
мазмұны, сондай-ақ несиелік қатынастар төңірегіндегі объективті
экономикалық заңдардың талаптары көзделеді.
Несиенің берілу процессі – бұл қоғамдағы экономикалық өзара
байланыстарды алып жатқан күрделі құбылыстарды білдіреді. Сондықтан да,
несиенің экономикалық категория ретіндегі мәнән тереңдей ұғыну несиелеудің
негізгі қағидаларын анықтап білмейінше жеткіліксіз болып саналады.
Несиелеуді ұйымдастыру негізі мынадай қағидаларға сүйенеді:
несиенің мақсаттылығы;
несиенің мерзімділігі немесе қайтарылдығы;
несиенің ақылылығы;
несиенің қамтамасыз етілуі;
несиенің сый ақылылығы.
Несиелеудің соңғы қағидасы, шетелдік банктік тәжірибеде бірінші
класты қарыз алушылар үшін жиі қолданылады. Мұндай жағдайда несие, сыйақы
ретінде ешқандай да қамтамасыз етілмеген түрде беріледі.
Несиенің мақсаттылығы несиелеудің басты қағидасы ретінде несиенің
қандай мақсатқа сұралып отырғандығын сипаттайды. Сонымен қатар, бұл
қағидасы, ссудамен байланысты болатын тәуекел дәрежесінің негізгі
көрсеткіші ретінде де қызмет етеді.
Мерзімділік – бұл белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделетін несиенің ерекше бір белгісі. Бұл қағида, несие берушінің қарыз
алушыға берген қаражатының белгілі бір уақыт өткен соң қайтарылуға
тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан барып несиенің қайтарыдылық қағидасы
туындайды.
Несиенің қайтарылымдылық қағидасы оны экономикалық категория ретінде,
басқадай тауарлы- ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан
ажыратады. Себебі, қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да
қайтарымдылық - бұл несиенің ажырамас бөлігі.
Несиенің мерзімділігі – несиенің тек қана қайтарылып қоймай, яғни
оның қатаң белгіленген мерзімде қайтарылуға тиістігігін көздейді.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеу бұл
қағидасының маңызы арта түсуде.
Несиенің мерзімділігі ссуданың берілу жағдайын сипаттайтын басты
көрсеткіш. Ол негізінен банк пен клиент арасында жасалатын несиелік келісім
шарт құжатында көрсетіледі.
Несиенің ақылылығы – бұл қарыз берушінің қарыз алушыға берілетін
қаражатын қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатының білдіреді.
Іс жүзінде ақылылық бұл несиені пайдаланғаны үшін төленетін пайыз түрінде
беріледі. Қарыз алушының ссуданы пайдаланғаны үшін төлейтін пайызын -
несиенің бағасы деп атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие
үшін пайыз мөлшері несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін пайыз мөлшерін белгілеудегі ескеретін
басты факторларына мыналарды жатқызуға болады:
орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары бойынша төлейтін
белгіленетін пайыздың базалық мөлшері;
банкаралық несие бойынша орташа пайыз мөлшері;
өз клинттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа пайыз мөлшері;
несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы арзан болады).
Сонымен қатар пайыз мөлшеріне объективтік және экономикалық, сол сияқты
субъектілік факторлар да әсер етеді.
Несиенің келесі бір қағидасы, берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. ,ұл қағиданың пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе бұл қағиданың мазмұны толығымен өзгерген десе болады.
Кепілде берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
еілген несие болып табылады.
Кепілдеме – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші
бір жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесін береді.
Кепілде – бұл күрделі экономикалық құрал ретінде келесідегідей
түрлерден тұрады.
Берілетін несиелерді қамтамасыз етудің келесі жолы – сақтандыру.
Банкаралық несие жүйесі барлық банктік жүйе сияқты екі деңгейде қызмет
етеді. Бірінші деңгей Орталық банкпен коммерциялық банктер арасындағы
қаражаттар қозғалысын көрсетеді, екінші деңгейі – коммерциялық банктер
арасында. Банкаралық несиенің қалыпты жағдайда жүзеге асырылуы танктік
жүйенің тұрақтылығының қажетті жағдайы деп атауға болады.
Банкаралық несиеге әсер ететін факторлерді талдағанда оның негізгі
маңызды белгісі болып банктер арасында ресурстарды қайта бөлу болатынына
көз жеткізуге болады. А.Г.Ивасенко айтқандай: "банкаралық несие – бұл бір
бірін банктердің несиелеу формасы, бұл аз уақытқа берілетін қосымша
ресурстардың қымбат қайнар көзі..."
Бірақ банкаралық несие - қосымша ресурстардың қайнар көзі деу – бұл
бір элементті ғына атау. Банкаралық несиенің мәні несиенің субъектілерінен
басқа, оның алғашқы элементтерімен, олардың қозғалысының сипаты мен
бағыттарымен, және төлемділігімен анықталады. Банкаралық несиенің алғашқы
элементтеріне – банктік ресурстар мен кепілділік құны жатады; банкаралық
несиенің қозғалыс сипаты – бұл қарыз алушы банкпен қарыз беруші банк
арасында ресурстармен және кепілдіктің құнымен төлемдік айырбас; банкаралық
несие бағыттары – бұл қозғалыстың екі кезеңі; ссуданы беру және оны өтеуде.
Жалпы айтқанда беруші арасында құн формасымен (несиелік және кепілдік)
айырбаста болады. Алынған банкаралық несие экономикаға әсер етеді.
Несиелік ресурстарды орналастыру мерзімі әртүрлі. Халықаралық банктік
тәжірибеде мерзімі 1,3 және 6 ай, шекті мерзімі 1 күннен бірнеше жалғы
дейінгі депозиттер тараған.
Жалпы банкаралық несиелер нарығы 3 сегментке бөлінеді:
үш айлық несиелер;
бір екі айлық несиелер;
"қысқа ақшалар" (ең аз мерзімді ссудалар, 1-2 күн).
Банкаралық несие бойынша проценттік ставка несие ствакасына қарағанда төмен
болады және Орталық банктің орициалды есеп ставкасымен түзетіледі.
Қарыз алушы - банктің басқа банктерден несиелік ресурстарды тарту
себебі болып өз клиенттерінің заемдық қаражаттарға деген қажеттілігі, яғни
өзінің несиелік салымдрын кеңейту және банк өтімділігін реттеу қажеттілігі
табылады. Банкаралық несиені тарту екі әдіспен жүзеге асырылады: өз
бетімен, тікелей хабарлау арқылы, немесе қаржылық делдалдар арқылы. Банктер
өздері банкаралық несие туралы клісімге келгенде олардың қарым-қатынастары
арнайы келісім шартпен рәсімделеді. Банкаралық келісімдердің көбі негізінен
мерзімді түрде, ал қалғаны – мерзімсіз түрде жасалады. Экономиканың
тұрақсыздық жағдайында несиелік нарықта қалыптасатын жағдайды болжау және
банктің қаржылық жағдайы қандай болатынын айту қиын: несиелік ресурстардың
артықшылығы немесе олардың жетіспеушілігі пайда болуы мүмкін.
Банкаралық несиенің мерзімсіз формасы, яғни келісім шарттың
мерзімсіздігі несиені сол келісім-шартта белгіленген минималды мерзімге
беруді қарастырады, мерзім біткенде несие мерзімсіздердің қатарына ауысады,
яғни банк-кредитормен несие кез келген мерзімде алуды алдын ала хабарлаумен
талап етілуі мүмкін. Егер несиелік ресурстарды қарызға алған банк оларды
қайтара алмайтындай жағдайда болса, онда ол басқа банктерден мерзімді несие
алуға мәжбүрленеді.
Келісім-шарттың мерзімді және мерзімсіз формасында проценттік ставка
оның жасалынған күніндегі нарықтағы жағдайға байланысты белгіленеді.
Мерзімсіз формасында оның бүкіл мерзімі бойы, және минималды мерзімі
біткеннен кейін де ставка өзгеріссіз қалады. Ал банкаралық мерзімді келісім
шартты ұзартқанда ставка сол кездегі нарықтағы оның деңгейімен қайта
қарастырылады. Қарыз алуша банк мендеттері: банк-кредиторға келісім шартта
қарастырылған құжаттар тізімін беруге (баланс, экономикалық нормативтер
есебі); банк алдында бүкіл өзінің мүлігімен жауапкершілікте болады және
банктің жойылу немесе бірігу жағдайларында несие бойынша қарызды оның
мерзіміне байланысыз толығымен және толық өсімақымен жедел өтеуге міндетті.
Банк-кредитор банкаралық несие бойынша Орталық банктің есеп ствакасының
немесе инфляция индексінің ресми өзгерумен проценттік ставканы қайта
қарастыру құқығын ие болады. Егер қарыз алушы келісім-шарт жағдайын бұзса,
онда банк-кредитор банкаралық несие бойынша қарызды даусыз түрде қайтарып
алуға құқылы. Қарыз алушы банктің келісім-шартты бұзуға құқысы бар, егер
банк-кредитор енгізетін келісім-шарт өзгерістерімен ол келіспесе. Екі
жақтың келісім-шарт жағдайын өзгертуге өзара келусішілігі болғанда келісім-
шарт қосымша келісіммен рәсімделеді.
Бос ресурстарды тарту (орналастыру) тікелей емес, делделдық қатысуымен
жүзеге асырылуы мүмкін. Ол ретінде: банктердің өздері, брокерлік
канторалар, қор биржалары, қаржылық үйлер, несиелік магазиндер болуы
мүмкін.
Қор нарығында несиелік ресурстарды орналастыру аукцион арқылы жүзеге
асырылады, мұнда делдалдықтың әрқайсысы сауданы жүргізу бойынша өз
ережелерін қояды. Ережелерге сай ресурстарды сату заңды және жеке
тұлғалармен жүзеге асырылуы мүмкін. Бірақ қарыз алушы ретінде заңға сай
салым алуға құқық берліген тек банктер және басқа да қаржылықһнесиелік
мекемелер бола алады.
Несиелік аукциондар мүшелері болып келесі банктер табылады:
бір жылдан артық уақыт жұмыс істейтіндер;
барлық экономикалық нормативтерді орындайтын;
резервке өз уақытында қаражаттарды аударып отыратын;
есеп беру тәртібін сақтайтын;
Орталық банкте корреспонденттік шотта қаражаттры бар және осы шот бойынша
дебеттік сальдо жібермейтіндер;
Орталық банк несиелері бойынша уақытында төленбеген қарыздың міндеттемелері
жоқтар.
Қарыз алушылар аукционғға аудиторлық ұйымның өзінің несиелік қабілеті
туралы қорытындысын ұсынуы қажет. Аукционға қатысқысы келген ұйымдар мен
банктер жазбаша түрде немесе телефон, телефакс арқылы қатысуға арыз беруі
керек, онда: орналастыруға, немесе тартуға ұсынылатын қаражаттар соммасы,
яғни сатуға немесе сатып алуға, қаражаттарды тарту немесе беру мерзімі;
проуенттік ставка деңгейі; орналастырудың ерекше жағдайлары; сенімді
тұлғалар көрсетіледі. Сауда нәтижесінде несиенің ұсыну мерзімі анықталады.
Сатушы мен алушының қызығушылықтары бір келгенде банкаралық несиені жасауға
негіз болатын аукциондық мәміле туралы тіркеу куәлігі толтырылады.
Көрсетілген делдалдық үшін қарыз алушы биржаға мәміле соммасынан белгілі
бір өсімақы (процент) төлейді.
Банкаралық несиенің артықшылығы болып – бұл қаражаттар Орталық банк
міндетті резервтер соммаларын есептегенде ресурстар құрамына алмайды. Халық
пен, немесе өз клиентурасымен салымдық операциялар бойынша өз жұмысын әлі
дұрыстай алмаған көптеген банктер үшін банкаралық несие қымбат болса да,
маңызды қосымша ресурс болып табылады.
Банкаралық несиелік нарықтан сатып алынатын ресурстардың мынадай
ерекшеліктері бар:
несие өте қысқа мерзімге беріледі;
Банкаралық несие бойынша белгіленетін проценттік ставканың деңгейі басқа
нарықпен алынған қарыз коммерциялық банктің ағымдағы өтімділігін реттеу
үшін өте қажет;
Банкаралық несиелік нарықтан алынған қаражаттарға резервтік талап
қойылмайды.
Дамыған елдерде ұлттық банкаралық нарықтың жағдайы әсіресе қысқа
мерзімді болуы ішкі коммерциялық процестердің тұрақтылығына маңызды әсер
етеді. Бір күндік банкаралық несие бойынша проценттік ствака ақша нарығының
ағымдағы ставкасымен анықталады.
Банкаралық несие ретінде бүгінгі Қазақстан Ұлттық банкінің несиелерін
айтуға болады. Қазақстанның Ұлттық банкісінің несиелеріне ломбардтық несие,
овернайт және овердравт несиелері жатады.
Ломбардтық несие – екінші деңгейдегі банктерге қысқа мерзімді
өтімділігін қолдап отыру мақсатында, мемлекеттің бағалы қағаздарын кепілге
ала отырып, Ұлттық банкпен берілетін банктік несиенің бір түрі болып
табылады.
Ломбардтық несие Ұлттық банктің ақша-несие саясатын жүзеге асырудағы
бірден бір маңызды құралдардың біріне жатады. Ломбардық несие келісім-шарт
негізінде жүзеге асырылады. Ломбардтық несиенің валютасына теңге жатады.
Ломбардтық несиелер Ұлттық банктен банктік операцияларды жүргізуге
алған рұқсат қағазы бар, яғни лицензиясы бар, активінде өтімділігі өте
жоғары болатын бағлы қағаздары (мемлекеттік бағалы қағаздар) бар кез елген
резидент банктерге беріледі.
Ломбардтық несиеге деген сұраныс Ұлттық банктің бір айлық белгілеген
шегі негізінде қанағаттандырылады. Ломбардтық несие екінші деңгейлі
банктерге 28 күнге жуық мерзімге ғана беріледі. Мұндайда, ломбардтық
несиені өтеу мерзімі мемлекеттік бағалы қағздарды өтеу мерзімінен 10 күн
бұрын болуға тиіс. Сатып алынған ломбардтың несиені банктер өздерінің
қалаулары бойынша пайдалана алады.
Овернайт несиесі де екінші деңгейлі банктердің өтімділігін қолдап
отыру мақсатында Ұлттық банк тарапынан беріледі. Бұл несиенің басты бір
ерекшелігі - өзінің атына байланысты бір түнге ғана беріледі. Бұл несиені
банктер көбіне аяқ асты қаржылық қиындықтар туындай қалған жағдайларда
алады.
Орталықтандырылған және банкаралық несиелердің ыңғайлылығы олар банк-
қарыз алушының қолданылуына жедел келіп түседі және салым болмағаннан кейін
резервтік қамтамасыз етілуді қажет етпейді.
Банкаралық несиелік нарықтың маңызы – кейбір банктер үшін артық
ресурстарды қайта бөле отырып, бұл нарық бүкіл банктік жүйенің несиелік
ресурстарды пайдалану тиімділігін жоғарылатады. Бұдан басқа дамыған
банкаралық несиелік нарықтың болуы аз қаражаттарды банктердің өздерінің
өтімділігін ұстап тұру үшін оперативтік резервтерде ұстауға мүмкіндік
береді.
Банкаралық несиенің дамуын тежеуші факторларға банктердің біріне
бірінің сенімсіздік танытуы және байланыстарынан жалған мәліметтердің
болуын жатқызуға болады.
Демек, көріп отырғанымыздай, банктердің несиелік ресурстарының едәуір
бөлігін тартылатын ресурстары, оның, ішінде депозиттік ресурстар алады
екен.
1.2. Несиелік операцияларды және есиелік процессті ұйымдастыру
Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің тәжірбиесінде
қолданылатын несиелеу процесінің негізгі кезеңдерін қарастырайық. Әр
кезеңде пайдалынатын несиелік механизмнің элементтері несиелік
операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу
техникасын білдіреді. Несиелеу схемасы келесідей негізгі кезеңдерді қатиды:
несиеге деген өтінішті қарау;
несиелік қабілетін таңдау;
несиелік келісім шарт жасасу;
несие беру;
несиелік мәмәленің орындалуына бақылау жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банкетр “Қазақстан Республикасыны
Ұлттық банкі туралы“ 30.04.1995 ж. және “Қазақстан Республикасындағы
банктер және банктік қызметтер туралы“ 30.08.1995 ж. заң күші бар ҚР
Президентінің жарлықтарын, №1 11.02.1994 ж. “Қазақстан Республикасының
экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесін“ сондай- ақ, банктің Жарғысы
мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабілеті бар қарыз
алушыларға несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету
формаларының бар болуына қарай беріледі.
ші кезең. Банкке келіп түскен несие деген өтінішті қарау. Кез келген
несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен
сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі,
мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына
байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты
құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әртүрлі құжаттар
пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал ретіндегі құжаттар пакетінің құрмаына
кіретіндерге:
құрылтайшылық құжаттардың, жарғының, жалға алу шарттарының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландырған жерді
пайдалануға құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл құжаттары және
клиенттің несие алуға куәлігін растайтын басқа да құжаттардың көшірмелері;
соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгеейін және оның қайтарылу мерзімін
сипаттайтын техникалық- экономикалық есебі;
несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім шарттар көшірмелері (материалдық
бағалыларды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар, тауарлы- материалдық
бағалылар шотының көшірмелері және т. с. с.),
басқан банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша
көшірме);
қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының меншік
құқығын растайтын құжаттар;
несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да құжаттары
жоқ кәсіпорынның бизнес жоспары.
Қажет жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін
басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Сонымен қатар, банкпен
тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір құжаттар
тізімі қысқаруы мүмкін. Онда: Фирманың жетекшісі мен қарыз алушы өкілінің
аты- жөні; қызмет және меншік түрі; клиенттің заңды мекен- жайы; есеп
айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары; негізгі
құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімді; соңғы
есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық- экономикалық есеп негізінде жасалады.
ші кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі, яғни оның ссуда
бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалауды
білдіреді. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан
бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банк өтімділігіне
ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабылетіне талдау жасау барысында келесідей
факторлар есепке алынады:
ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз
алушының атынан шығарылатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғыс және
нұсқаумен танысуға тиіс;
қарыз алушының іскерлік репутациясы. Несиелік мәлімеге тиісті репутация деп
қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсіндейді, сондай- ақ
келісім шартқа байланысты барлық міндеттемелерді орындауы түсіндіріледі.
табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссудасын қайтаруға жеткілікті
қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз
алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің
сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады. Несиелеудегі
шетелдік тәжірбиеде бұл факторларға қоса жарнамалау тиімділігі, бәсеке
сияқты факторлар ескеріледі.
Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудағы басты фактор оның қаржылық
жағдайы болып табылады. Ол қарыз алушының қызметін көрсететін көрсеткіш
ретінде қызмет ете отырып, меншікті және заемдық қаражаттарды орналастыру
және пайдалану құрылымдарымен, сондай- ақ пайданы алу, бөлу және тиімді
пайдаланумен сипатталады.
Қарыз алушының қаржылық жағдайы оның төлем қабілетінен көрінеді: 1)
шаруашылық шарттарына сәйкес төлем талаптарын уақытылы қанағаттандыру; 2)
несиені қайтару; 3) жұмыскерлер мен қызметкерлерге жалақы төлеу; 4)
бюджетке төлемдерді және салықтарды төлеу. Қарыз алушының қаржылық жағдайы
жақсы болса, ол барлық міндеттемелері бойынша есеп- айырыса алады.
Қарыз алушының несиелік қабілетін банктік талдау шектеулі және кең көлемде
жасалады. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау үшін оның тиімділігін,
төлем қабілеттендігін, шаруашылық- қаржылық қызметін жан- жақты бағалауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін ұсынатын көптегн әдістемелер
қолданылады. ҚР- да ҚР Ұлттық банкіндегі переспекивалық зерттеулер
орталығының дайындалып, ҚР Ұлттық банк Директоратының 27 қыркүйек 1994 ж.
мәжілісінде № 26 қаулы бойынша бекітілген “Қарыз алушының несиелік
қабілетін банктердің талдауына байланысты әдістемелік нұсқауы “, жекелеген
банктердің дайындаған “Қарыз алушының қаржылық жағдайын бағалау әдістемесі“
сияқты әдістемелік нұсқаулары, сондай- ақ АҚШ- та және басқа да елдерде
пайдаланатын әдістемелер де біршама танымал.
Кәсіпорынның қаржы- экономикалық жағдайын талдау үшін негізгі көздер
ретінде қаржы Министрлігінен бекітілген келесідей жылдық бухгалтерлік есеп
формалары қызмет етеді: “Кәсіпорын балансы“ ( №1 форма); “Қаржы нәтижелері
және оларды пайдалану туралы есебі“ (№2 форма), кәсіпорынбаланстына қосымша
бет (№3 форма); сондай- ақ ҚР статистикалық есеп формасы “Кәсіпорынның
(ұйымның) қаржылық қызметінің негізгі көрсеткіштері туралы есебі“ (№1 Ф-
мерзімді- тоқсандық формалары) және кәсіпорынның (ұйымның, мекеменің) өнім
(жұмыстар, қызмет) кеткен шығындар туралы есебі“ (№ 5-з- мерзімді-
тоқсандық- жылдық формалары).
Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалауда келесідей негізгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz