Функционалды-семантикалық өріс проблемасы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘОЖ

Қолжазба құқығында

Шанбаева Лаура Рзабайқызы

Функционалды-семантикалық өріс проблемасы

(түр - түс материалдары негізінде)

Мамандығы 10. 02. 02 - қазақ тілі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші -

Филология ғылымдарының докторы,

профессор Б. Қ. Момынова

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ

К І Р І С П Е

Қазақ тіл білімі түркі тілдерінің ішінде теориялық жақтан зерттелген, тұжырымдары жетілген тілдер санатына енеді. Алайда қазақ тілінің функционалды сипатын зерттеу арқылы тілдің және тілдік бірліктердің ішкі семантикалық құрылымын, қызметтік қырларын терең түсінуге болады. Функционалды грамматиканы зерттеу қазақ тілінде енді қолға алына бастағанмен, жалпы тіл білімінде функционалды грамматиканың теориялық іргетасы ХІХ-ХХ ғғ. қаланып, тілдің функционалды құрылымын кешенді түрде зерттеу осы ғасырларда қолға алынды. Сөйлеу тілі мен тілдік жүйе заңдылықтарын түсіндіруде де қолданылатын функционалдың термині екі түрлі мағынамен жұмсалады. Функционалды граамматикада бұл терминнің қызмет мәні ғана емес, тілдік бірлік арқылы жеткізілетін ойдың мәнін анықтайтын мағынасы ашылады.

Функционалды грамматиканың негізгі бағыты тілдік тұлғалардың бір-бірімен өзара байланысып жатқан терең ішкі қарым-қатынасын мазмұннан - формаға, қызметтен - тілдік құралдарға принципімен анықтайтын кешенді зерттеуден тұрады. Осы бағыт ұстанымы бойынша тілдегі негізгі грамматикалық категорияларды тірек етіп құралатын функционалды-семантикалық өрістегі тілдік бірліктердің ойды өз мән-мағынасымен қалай жеткізіп тұрғанын анықтау көзделеді.

Қазіргі қазақ тілінде, жалпы барлық түркі тілдеріндегі сияқты, грамматикалық және лексика-смантикалық жағынан ерекше бөлініп жатқан сөз табы - сын есім. «Затсыз сындық ұғым тумақ емес дейтін қағида заттың сынын да, сапасын да, түсін де, белгісін де, көлемін де, сипатын да білдіретін сын есімдерді сынын білдіріп тұрған затпен, объектімен тікелей байланыстырады. Сын есім сөйлем ішінде зат есімдермен тіркесе келіп, оның түрлі қасиеттерін, оның ішінде түсін де білдіреді. Зат есім мен сын есім категорияларының арасындағы бірлік - ертеден келе жатқан тарихи құбылыс. Өйткені затты айтпай, тек сынды білдіретін сөздердің өзін айтсақ, ол сапа қай заттікі екені мәлімсіз болғандықтан, ой тиянақсыз болып қалады, Тек зат атауымен тіркестіріп барып қолданғанда, ой нақтыланады, тиянақталады. Сондықтан жұмыстың негізгі мақсаты сын есімдердің тіркесімдері арқылы сөйлемде, сөз тіркестері құрамында тұрып білдіретін мағыналық өрістерін, семантикасын анықтау, түр-түсті білдіретін сын есімдердің семантикалық, грамматикалық ерекшеліктері олардың тұлғалық құрамына, жасалу тәсіліне байланысты екенін көрсету.

Түр-түс әлемін ғылыми жолмен тану, әрине, осы құбылысты зерттеуге қатысты ғылым салаларының дамуына байланысты болса, дәстүрлі тану белгілі бір қауымның ұзақ дәуір бойындағы өмір тәжірибесіне сүйенеді. Хронологиялық жағынан алып қарасақ, әрине, дәстүрлі тану ғылыми танудан бұрын тұруы керек. Тану нысаны - табиғаттағы түр-түстер болғандықтан, бұл екі жолдың екеуі де қажет және олар бір-бірімен байланысатын, бірін-бірі толықтыратын тәсілдер. Дәстүрлік зерттеулер барысында түр-түстердің жалпы қасиетін, көзге көрінетін негізгі белгілерін байқасақ, ғылыми-теориялық зерттеу нәтижесінде олардың жай көзге көріне бермейтін негізгі және нәзік реңктері анықталады.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Ұлттың рухани дүниесінің тілдегі бейнесі түр-түс атауларының семантикасы мен қазақ тіліндегі түр-түс атауларының түрлі сөздіктердегі қамтылу дәрежесін, функционалды-семантикалық өрісін, мағынасының халыққа түсініктілігін, жаңа бағытта зерттелуін қарастыру қашан да қажет. Сондықтан зерттеліп отырған мәселе жұмыстың өзектілігін білдіреді.

Хроматты түр-түс атаулары көне жазбалардан, көне мұралардан бүгінге жетіп, сақталған ежелгі тілдік бірліктер болып табылады. Түр-түсті білдіретін сөздерде синкреттілік құбылысы анық байқалатын бірді-екілі мысалдардың өзі қара, ақ, көк сөздерінің тіркесімімен берілуі бұл сөздердің көне тілдік бірлік екенін; тілдің белгілі бір даму сатысының айғағы болатынын; есім-етістік синкреттілігін, синкреттіліктің кейіннен сөз таптарының жеке-дара бөлініп шығуының тарихи баспалдағын көрсететін; аксиомалық тұжырымға айналған тарихи омоним құбылысының пайда болуы мен түр-түсті білдіретін сөздердің функционалды-семантикалық өрісінің түзілуіне әсер барын дәлелдеу өзекті болып табылады.

Зерттеу нысаны: Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының функционалды-семантикалық өрісі.

Зерттеу жұмысын орындау барысындағы мақсат түр мен түсті білдіретін сөздердің сөздіктерде берілуін, көркем әдебиеттегі қолданысын келтіре отырып, функционалды-семантикалық өрісін ішкі құрылымдық мағыналық ортақтықтары арқылы анықтау болып табылады.

Ол үшін жұмысты жазу барысында мынадай міндеттерді шешу қажет болды:

-түр-түс атауларының диахрондық, тарихи негізін ашып көрсету;

-түр-түс атауларының ұлттық танымдағы негізгі атауларды құрайтынын дәлелдеу;

-түр-түс атауларының ассоциативті тезаурусын түзудегі ерекшеліктерді көрету;

- түр-түсті білдіретін сөздердің тіркесімдерін анықтау және олардың тіркесімділік қабілетін сөз қоршауы мен парадигматикасы негізінде түзілетін функционалды-семантикалық өрісі арқылы көрсету;

- функционалды-семантикалық өрістегі түр-түсті білдіретін сөздердің интенсивтілігін көрсету;

Жұмыстың жаңалығы:

• түр-түсті білдіретін сөздердің функционалды-семантикалық өрістерінің белгілері диахронды-синхронды жағынан айқындалды;
• түр-түс атауларының тіркесімділік қабілеті тіркесім жасаудың тілдік заңдалықтары негізінде танымдық тұрғыдан айқындалды;
• түр мен түс атауларының түрлі семантикалық реңктері, ауыс мағыналары, өрістегі интенсивтілігі анықталды;
• түр-түсті білдіретін сөздердің қазақ халқының дүниетанымдық, этностық сипатын жеткізудегі қызметі айқындалды;
• мифтік түр мен түс символдарының тегі, мифтік танымға байланысты символдық мәндері мен семантикалық мағыналық қырлары анықталды;

Зерттеу жұмысының зерттеу материалдары ретінде түркі тілдерінің этимологиялық, салыстырмалы, көне түркі тілдері сөздіктері, жалпы тіл біліміндегі салыстырмалы-тарихи зерттеулердің материалдары, қазақ тілінің көп томдық түсіндірме сөздігі, фразеологиялық сөздік, диалектологиялық сөздіктерден жинақталған материалдар, сондай-ақ фольклорлық шығармалар мен көркем әдебиеттен жинастырылып, іріктелген тілдік деректер пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі лексикасының баю жолдарын, даму заңдылықтарын анықтау мақсатында жазба ескерткіштердің деректерін, қазіргі қазақ тілі фактілерін, сөздің мағыналық қырларын семантикалық жақтан зерттеу, сын есімдердің тілдік сипатын функционалды тұрғыдан саралау тұрғысынан маңызды.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы лексикология, этнолингвистика, лингвомәдениеттану мен функционалды бағыттағы пәндер мен курстарды оқытуда, семантикаға арналған арнаулы курстарды өткізуде қолдануға, жинақталған материалдарды пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

- Түр-түс атаулары мен олардың ұғымдары, тілдік бірліктер танымдық семантикасына сәйкес этникалық тілдік бейне жасауға қатысады;

- түр-түсті білдіретін сөздердің функционалды-семантикалық өрісінің құрылымы бар және оның орталықтары, басты белгілері мен өлшемдері болады;

- түр-түс атауларының функционалды-семантикалық өрісі бірнеше орталықтан құралады, әр орталықтан таралатын өріс микроөрістерден, микроөрістер мәндес басқа өрістермен шектеседі;

- түр-түсті білдіретін сөздердің тіркесімділік қабілеті зор, соған орай мағыналық реңктері мен семантикасы да сан алуан;

- түр-түсті білдіретін сөздер арқылы қалыптасқан фразеологиялық бірліктер, тұрақты тіркестер, метафоралар қазақ ұлтының эстетикалық талғамын, дүниетанымын көрсететін концептуалдық жүйе бірліктері бола алады.

Жұмысты жазу барысында қазақ тіл білімінің өкілдері А. Ысқақов, М. Томанов, Ә. Қайдар, Е. Жанпейісов, З. Ахметжанова, Ш. Жарқынбекова, А. Салқынбай, Н. Айтова, С. Құлманов, М. Жолшаева, О. Жұбаева, А. Ноғаев т. б. және орыс тіл білімі өкілдері Н. Б. Бахилина, А. В. Бондарко, Н. Г. Ахметьянов, т. б. ғылыми еңбектері мен көзқарастары басшылыққа алынды.

Зерттеу жұмысының әдістері. Жұмысты орындау барысында тарихи-салыстырмалы, диахронды-синхронды, тарихи-семантикалық, этимологиялық, баяндау мен пікірлерді қорыту әдістері пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының жарияланымы: Диссертацияның негізгі түйіндері мен тұжырымдары әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті. Хабаршы №4-2005 « Қара » сын есімді сөз тіркестері (Семантикалық аспект) ; « Қазіргі таңдағы ғылым мен білім » Халықаралық ғылыми тәжірбиелік конференция материалдары. - Шымкент, 2005ж, « Қара » сын есімінің мағыналық қырлары; Қ. А. Ясауи ат. Халықаралық қазақ-түрік университеті. Хабаршы, 2005ж. Қыркүйек - қазан; Функционалды-семантика бағытындағы « қара » сын есімді сөз тіркестерінің жүйесі; А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының « Тілтаным » журналы. -Алматы, 2005ж. Тілдегі функционалды-семантикалық өрістің « қара » сөзі арқылы көріністенуі; Тіл және жаһандану; бүгіні мен болашағы . - Халықаралық ғылыми - теориялық конференция. Алматы-2008 (27- 28-қараша) Интенсивтіліктің функционалды - семантикалық өріс аясында қарастырылуы; «Жастардың патратизмі мен азаматтылығын қалыптастыруда тәрбие жүйесін іске асыру: тәжірибе, проблемалар, перспективалар» атты Халықаралық ғылыми - практикалық конференция, Тараз-2009ж. Түр-түске байланысты сөздердің мағыналық байланысы мен қарым қатынасы; әл - Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі «Қазақ филологиясы» кафедрасында ғылыми - әдістемелік семинарда баяндама жасалды.

Сонымен бірге зерттеудің ғылыми нәтижелері ҚР ЖАҚ-ы шешімімен бекітілген республикалық 3 басылымда ғылыми мақала түрінде жарық көрді.

Жұмыс кіріспеден, негізгі екі тарау мен қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есімдердің зерттелуі мен сөз табы ретіндегі ерекшеліктері

1. 1. Қазақ тіліндегі сын есім категориясы қалыптасуының диахронды-синхронды сипаты

Қазіргі қазақ тілінде, жалпы барлық түркі тіліндегі сияқты, грамматикалық және лексика-семантикалық жағынан ерекше бөлініп жатқан сөз табы - сын есім. Сын есімдердің дербес грамматикалық класс ретінде қалыптасуын әр кезде, әр түрлі ғалымдар өзінше түсіндіріп келеді. Бірақ тілдегі бұл құбылыстың зат есіммен тікелей байланысты екенін бәрі де мойындайды. Яғни затсыз сындық ұғым тумақ емес делінеді. Заттың сынын да, сапасын да, түсін де, белгісін де, көлемін де, сипатын да білдіретін сын есімдерді оның сынын білдіріп тұрған затпен, объектімен тікелей байланыстырады.

Қазақ тіліндегі сын есімнің жеке грамматикалық класс ретінде айқындалып тұрған арнайы морфологиялық көрсеткішінің болмауы (мәселен, орыс тіліндегідей) оны мағыналық және морфологиялық жағынан ажырата түсуді қиындатады. Мәселен, жақсы бала және жақсы оқиды деген тіркестердегі етістіктің алдында тұрған сын есім ( жақсы оқиды ) үстеу қызметін атқарып тұрғандай көрінгенмен, оны, мәселен, орыс тіл біліміндегідей үстеу деп қарамай, сын есім деп ажыратады. Бұл қазақ (түркі) тіліндегі сын есімнің басты ерекшелігі. Осылайша жақсы бала жақсы оқиды дегенде екі жақсы сөзінің екеуін де лексика-семантикалық және грамматикалық ерекшеліктеріне қарап, сын есімге жатқызатын болсақ, ал осы сияқты қарт сөзін сөйлем ішінде алып қарасақ, оның да екі түрлі қызмет атқаратынын көреміз. Қарт келеді десек, мұндағы қарт сөзі - субстантивтену арқылы сындық мағынадан заттық мағынаға ауысып, сөйлемнің бастауышы болып тұрса, үйге қарт кісі келді десек, онда ол сөз - өз мағынасында (қарт-сын есім) қолданылып, сөйлемнің анықтауышы болып тұр. Бірақ мұнан сын есім зат есімнен бөлінбеген категория деп қарауға болмайды. Сын есімнің кейбір жалпылық жақтарын (қайшылықтарын) былай қойғанда, өзіне тән семантикалық, морфологиялық және синтаксистік белгілері - мұны басқа сөз таптарынан (зат есім мен үстеуден) ажыратып, бөліп жатады.

Сын есім сөйлем ішінде зат есімдермен тіркесе келіп, оның сынын, қасиетін, түсін көрсетеді. Бұл екі категорияның арасындағы бірлік - ертеден келе жатқан тарихи тіркес арқылы қалыптасқан. Мысалы, үлкен сөзінің соңына «үй», «кітап» не тағы басқа осы сияқты сөздердің бірі тіркесу арқылы ол сөздің мағынасы түсінікті болады. Үлкен деген сын есім мағыналық жағынан тиянақты емес, ол зат есіммен тіркесе келіп, заттың сынын, сапасын, сипатын, көлемін көрсету арқылы оның мағынасын анықтайды. Егер затты айтпай, тек сынды білдіретін сөздердің өзін айтсақ, ол сапа қай заттікі екені мәлімсіз болғандықтан, мағыналық айқындық болмайды. Ойды, мағынаны тиянақтау үшін зат есіммен тіркестіру керек: сезгіш адам, төзімді жан, тапқыр жігіт, ашық күн, ыстық күн, жаңбырлы күн, әдемі бөлме, жылы үй, жарық бөлме, т. б.

Зат есіммен салыстырғанда көптелу, септелу, тәуелдену категорияларының сын есімге тән болмауы - оның басты морфологиялық ерекшелігі. Егер сын есім белгілі бір сөйлемнің құрамында тұрып тәуелденсе, көптелсе, септелсе, онда ол субстантивтеніп, заттық мағынаға ауысып кетеді. Мысалы: Жаманымыз жолаушы кетіп еді немесе Жаманға сөз өтпейді дегенде жаманымыз, жаманға сөздері - жаман баламыз, жаман адамға деген мағынада жұмсалып тұр. Мұнда сын есімнің негізгі мағынасына қосымша мағына тудырушы морфемалар тәуелдік жалғауы - ымыз және барыс жалғауының көрсеткіші - ға. Демек, сын есімді заттық мағынаға айналдырып тұрған тәуелдік және септік қосымшалары. Оны тағы да мына мысалдардан да көруге болады:

Жақсының басына іс түссе, бір тулар да басылар. Өз білмегеніңді кісіден сұра, үлкен жоқ болса, кішіден сұра (Мақалдар) .

Алғашқы кезекте зат есімдердің пайда болғанын, яғни олардың біріншілігін, ал сын есімдердің одан кейін ғана пайда болғанын М. Томанов былай деп көрсетеді: «Сын есімдердің грамматикалық класс ретінде қалыптасуы зат есімдермен байланысты құбылыс. Зат есімдер зат жайлы ұғыммен бірге сын, сапа ұғымдарын да бойына жинаған грамматикалық класс болды. Бүгінгі тіл білімі тұрғысынан синкретикалық ұғым мен қызметтегі бұл зат есімдер сөз, сөйлем құрамында субъект пен объектіні ғана білдірмей, атрибуттық та мән туғызып, сондай қызмет атқарады. Анықтауыш деп аталатын синтаксистік категория осылай, зат есімдердің сөйлем, сөз құрамындағы қызметінің бір түрі ретінде қалыптасты. Ал анықтауыш қызметінде зат есімдердің қолданылуы, сөйтіп анықтауыш категориясының қалыптасуы бір затты екінші зат арқылы ұғынуға негізделеді. Екінші сөзбен айтқанда, заттарды өзара салыстыру артық-кемдігін байқау арқылы жүрді. Сонда тіл құрамында алғаш рет сын, сапаны білдіргендер зат мағыналы сөздер басқа бір сондай сөздермен салыстырғанда белгілі бір затқа не заттар тобына тән қасиет пен белгіні айқынырақ, анығырақ білдіретін болады» [1Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. - А., 1988, 177-178-бб. ] . Ғалым бұл ойын дәлелдей түсу үшін мынадай мысал келтіреді: «Айталық, қатты нәрсені, затты таспен теңестіруден барып тас жер , жұмсақ, сусыма жерді құммен теңестіруден барып құм жер , т. б. сөз тіркестері немесе анықтауыш қызметіндегі сөздердің тобы қалыптасады. Синтаксистік анықтауыш категориясы осы тәрізді сөз мағынасын кең түсінуге негізделген қолданыстан басталды. Мұндай қолданыстың барысында бірсыпыра сөздер лексикалық шектеліске түсті: сөз әрі зат ұғымында, әрі сын, сапа ұғымында тұрақтады. Қазақ тіліндегі ақ, көк, қара тәрізді сөздер сондай жіктелістің нәтижесі: ақ әрі зат атауы (ағарған сөзімен синонимдес), әрі түстің атауы, көк - зат есім (аспан мәні), әрі түстің атауы, қара - зат есім (кісі, көрінетін жанды зат - көпшілігінде мал), түстің атауы» [1Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы. - А., 1988, 177-178-бб. ] .

Сонда сын есімдердің дербес сөз табы, грамматикалық класс болып қалыптасуы - олардың лексикалық және синтаксистік қолданысқа түсуінен пайда болғанын аңғару - қиын емес.

Сын есімдердің арғы негізі ең алдымен есім синкретизмінен басталды, етістіктің есім тұлғаларымен толықты. Соның барысында сын есім жасайтын біршама аффиксация (қосымшалар) жүйесі қалыптасты. Қосымшалардың пайда болуы сын есімдерді өзінше ерекшелендіретін грамматикалық класс ретінде танып, жеке қарастыруға мүмкіндік берді. Зат есімдермен, етістіктермен салыстырғанда о баста айқын морфологиялық сипаты болмаған, тілдің даму барысында пайда болған сын есімдер, міне, осылайша жеке грамматикалық класқа айналды.

Сын есімдер табында зат есімнен кейін өз алдына жеке сөз табы ретінде қарастырылып, басқа сөз таптарынан құрылымдық, жүйелілік сипатымен ерекшеленеді.

Түркі тілдеріндегі, оның ішінде алтай, ұйғыр, қырғыз тілдеріндегі сын есім, оның тұлғасы, шырай категориясы, жасалуы туралы біршама құнды мағлұматтары қазақ тіл біліміндегі сын есімдерді сөз табы ретінде жеке алып қарастыруға негіз болғандығын ғалым Ж. Шакенов атап өтеді. Жалпы алғанда, қазақ және түркі тілдеріндегі сын есім категориясының зерттелу тарихында сын есімді алғаш сөз еткен М. Терентьев еді, ол “Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская” (СПб, 1878) атты еңбегінде сын есім туралы пікірін білдірген. Ал П. М. Мелиоранскийдің қазақ тіліндегі сын есім туралы айтқан пікірі кейінгі көзқарастарға үлкен әсерін тигізгені анық. Ол сын есімнің сырт қарағанда зат есімнен еш айырмашылығы жоқтығын айтқанымен, оның негізгі және туынды түрлері барлығын, туынды түрі жұрнақтар арқылы жасалатындығын көрсетіп, олардың мағынасын ашу бағытында біраз еңбектенген. В. В. Катаринский еңбегінде сын есімдер сапалық және қатыстық сын есімдер деп екіге бөлінеді, бірақ мағыналық жақтан саралауда, жіктеуде ара жігін толық ашып көрсете алмаған.

Дәл бүгінгідей нақтыланып, қырланып, айырым-жіктері ашылмағанымен, аталмыш еңбектер сын есімнің категория ретінде қаралуына, жеке дербес сөз табы ретінде әрі қарай зерттелуіне кең жол ашты, сондықтан сын есім туралы ғылыми көзқарастардың алғашқы соқпағы сол тұстарда салынғанын мойындау керек.

А. Байтұрсынов сын есімді «тек сыны» және «сыр сыны» деп екіге бөледі. Тек сыны нәрсенің тегін көрсетеді де ( ағаш аяқ, күміс қасық, алтын жүзік т. б . ) сын сыны нәрсенің ішкі, тысқы сырын, реңін, яғни түрін, түсін, тұлғасын, жайын, күйін білдіреді ( арық, аласа, жуан, шебер, аш, ақ, қара, т. б. ) .

Сыр сынында үш шырай: жай шырай, талғаулы шырай, таңдаулы шырай бар дей келіп, жай шырай нәрсенің сыйқын (қасиетін) жай көрсететінін (жақсы аттар, тентек бала, биік ағаш), талғаулы шырай нәрсе сиқының бірінен-бірі артық-кемдігін (зерек-зерегірек, семіз-семізірек), таңдаулы шырай нәрсенің сиқы өте артық екенін көрсетеді (тым қорқақ, ең жақсы, бек нәзік, қас батыр, нақ шешен) деп түйіндейді [2, А. Байтұрсынов. Тіл тағылымы. - Алматы:Ана тілі, 1992, -446 б. -217-б. ] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс