Қылмыстық құқықтағы айыппұл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗА ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
11
1.1 Қазақ әдет ғұрып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы. 11
1.2 XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы қылмыстық заңнамадағы айыппұл
26
1.3 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы 31
2 ҚАЗІРГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ АЙЫППҰЛ 43
2.1 Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы . құқықтық талдау.
43
2.2 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаттары 62
2.3 Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы 77
2.4 Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара қатынасы
83
2.5 Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл 86
3 АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ АТҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
96
3.1 Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды тағайындау тәжірибесі
96
3.2 Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін жауаптылық
102
3.3 Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау 104
ҚОРЫТЫНДЫ 110
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
КІРІСПЕ 4
1 АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗА ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
11
1.1 Қазақ әдет ғұрып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы. 11
1.2 XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы қылмыстық заңнамадағы айыппұл
26
1.3 Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы 31
2 ҚАЗІРГІ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ АЙЫППҰЛ 43
2.1 Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР Қылмыстық кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы . құқықтық талдау.
43
2.2 Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаттары 62
2.3 Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы 77
2.4 Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара қатынасы
83
2.5 Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл 86
3 АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗАНЫ ТАҒАЙЫНДАУ ЖӘНЕ АТҚАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
96
3.1 Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды тағайындау тәжірибесі
96
3.2 Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін жауаптылық
102
3.3 Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау 104
ҚОРЫТЫНДЫ 110
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 115
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қасаңдықтардан және қылмыстылық пен жаза проблемаларын шешу барысында таптық көзқарас, бір жақты ұстанымдардан арылды.
Таяуда онүшжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланды [1].
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Казақстан Республикасының 1959 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлық проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде жаңаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған сәйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы салаларға қатысты заңнамалардың, нормативтік құқықтық актілердің де дер кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Азаматтық-кұқықтық қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдіру талап етіледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған. "Казақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасында" атап көрсетілгендей:
"Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастылығын тану негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық құқықтың мынадай принциптері бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық құқық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына немесе кез келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
- адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын айқындайтын кінәлі жауапкершілігі;
- қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын жағдайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін білдіретін әділеттілік;
- заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларға қатысты қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен үнемділігі;
Таяуда онүшжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланды [1].
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Казақстан Республикасының 1959 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлық проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде жаңаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған сәйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы салаларға қатысты заңнамалардың, нормативтік құқықтық актілердің де дер кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Азаматтық-кұқықтық қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдіру талап етіледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған. "Казақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасында" атап көрсетілгендей:
"Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастылығын тану негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық құқықтың мынадай принциптері бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық құқық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына немесе кез келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
- адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын айқындайтын кінәлі жауапкершілігі;
- қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын жағдайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін білдіретін әділеттілік;
- заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларға қатысты қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен үнемділігі;
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1996. – 174 б.
2 Қазақстан Республикасы Президенті. 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 жарлығы: Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2002. – 25 қыркүйек.
3 Қазақстан Республикасы Жоғары Соты. Нормативтік қаулы. 15 тамыз 2002 жыл. Сот үкімі туралы №19 // Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының қаулылар жинағы, 1961-2004 жж. – Алматы, 2004. – 460 б.
4 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі. – Алматы, 1997. – 279 б.
5 Гавердовский Г. Описание киргиз-кайсакской степи // Архив ЛОИИ. Соб. рукописей. – СПб., 1820. – Кн.495. – 151 с.
6 Левшин А. Описание киргиз-кайсакской орды. – СПб., 1860. – С.7.
7 Культелееев М.Т. Уголовное обычное право казахов. – Алматы, 1955. – 236 с.
8 Зиманов С., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариғаттың әсері. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 130 б.
9 Рычков Н. Дневные записки и путешествия в киргизскую степь. – СПб.,1860. – 187 с.
10. Письмо Хана барону Мейендорфу // Журнал Северный архив. – СПб., 1820. – 120 с.
11 Голустунский М. Монголо-ойротские законы. – СПб., 1640. – 290 с..
12 Загряжский Г. Юридический обычай киргизов // Материалы для статистики Туркестанского края. – СПб., 1876. – Вып.ІV. – 209 с.
13 Шахматов В.Ф. Внутренняя орда и восстание Исатая Тайманова. – Алма-Ата, 1946. – 191с.
14 Уалиханов Ш. Билер соты туралы. Толық шығармалар жинағы. –Алматы, 1960. - 191б.
15 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней Азии. – СПб., 1821. – 109 с.
16 Шангин Г.В. Путешествие по киргизской степи // Журнал Сибирский вестник. – 1820. – Кн.3. - Ч.ІХ. - С.85.
17 Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. – СПб., 1898. -Т.2. - 642 с.
18 Изразцов Н. Обычное право /адат/ Семиречинской области // Этнографическое обозрение. – СПб., 1897. - №4. – С.14.
19 Русское уголовное право. Пособие к лекциям. Часть общая / Под ред. Н.Д. Сергиевского.- СПб.: 1915.- С.210
20 Белогриц-Котлеровский А.С. Сергиевский Н.Д., Фойницкий И.Е. Краткий курс уголовного права.-Киев: 1908.- С.240
21 Есипов В.В. Очерк русского уголовного права.-СПб.: 1898.-С.288
22 Твганцев Н.С. Русское уголовное право. Часть общая. Т.2= Тула: 2001.- С.189
23 Владимиров Л.Е. Русское уголовное право. Ч.1 –М.: 1908- С.167
24 Памятник русского права. Т.4. Вып.1.- М.: 1952.- С.260
25 Дриль Д.А. Уголовное право. –СПб.:1908 .- С.178
26 Таганцев Н.С. Уложение о наказаниях уголовных и исправительных 1885 г.- СПб.: 1912.- С.108
27 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №1.
28 Следственное уложение РСФСР. – 1918. – №4.
29 Следственное уложение РСФСР. – 1918. – №65.
30 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №3.
31 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №2.
32 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №12.
33 Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР 1917-1952 г.Госюриздат.-М.: 1953.- С.28
34 Тадевосян З.А. Штраф как мера наказание Ереван: 1978.- С.9.
35 Швеков Г.Н. Первый уголовный кодекс. Изд-во 2Высшая школа».- М.: 1970.- С.49
36 Шоргородский М.Д. Наказание в Советском уголовном праве.-М.: 1952.- С.56.
37 Герцонзон А.А. Губернские революционные трибуналы, народные суды и товарищеские суды в 1918-1920гг.//Советское государство. 1033, №6-С.61,65
38 Уголовный кодекс РСФСР 1922 СУ 1922.№15
39 Эстрин А.Я. Развитие Советской уголовной политики.-М.:1934.-С.36 законодательство.-М.:1933.-С.162
40 Уголовный кодекс РСФСР 1926г.-М.:1950.-С.27
41 Уголовный кодекс КазССР. Алма ата. 1961. – 260 с..
42 См.Определение судебной коллегии по уголовным делам Верховного суда РСФСР от 30 декабря 1963г. по делу Шустера(Бюллетень Верховного суда РСФСР.1964,№6.-С.10)
43 Курс Советского уголовного права.М.:1970.-С.99
44 Цокуева И. М. Уголовные наказания имущественного характера (Виды, эволюция, перспективы): Автореф. канд. юрид. наук : 12.00.08 : Краснодар, 1997.- С.20
45 Багрий-Шахматов Л.В. Система уголовных наказаний и исправительно-трудовое право.-М.: 1969.-С.54-55
46 Сборник постановлений Верховного Суда СССР 1924-1970гг.—М.:1970.-С.224
47 Сборник постановлений Верховного Суда СССР и РСФСР (Российской Федерации) по Уголовным делом. Изд-во СПАРК.-М.:.-С.511
48 В.И. Ленин. Сочинение Т.27.-С.191
49 История Советского уголовного права.-М.: 1948.-С.428.
50 Қазақ ССР қылмыстық кодексі. -Алматы, 1960. –112б.
51 Дубинин Н.П., Карнец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика, поведение, ответственность. - М., 1989. - С.48-51.
52 Бранин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. - М., І963. - С.24-25.
53 Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. - М., 1965. – С.11-37.
54 Шнейдер М.А. Учебно-методическое пособие по советскому уголовному праву для студентов ВЮЗИ. - М., 1950. – С.37.
55 Лейкина Н.С. Стадии реализации уголовной ответственности и личность преступника. - Л., 1963. – С.18.
56 Загородников Н.И. О содержании уголовно-правовых отношений // Советское государство и право. –1963. - №11. – С.85.
57 Назначения наказания. Курс советского уголовного права. Часть общая. Учебник. - Л., 1968. - Т.1. – С.26-27.
58 Пионтковский А.А. О понятии уголовной ответственности // Советское государство и право. – 1967. - №12. - С.40.
59 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім, оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. - 210б.
60 Уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. Н.И. Загородникова, С.В. Бородина и В.Ф. Кириченко. - М., 1966. -318с.
61 Ной И.С. Вопросы теории наказания в советском уголовном праве. - Саратов, 1962. - 155 с.
62 Груничева Г.А. О признаках системы уголовных наказаний//Российский следователь. 2001, №9.-С.40
63 Стоповский М.Н. Назначение наказания. -СПб.:Юр.Центр Пресс. 1999.-С.25
64 Парламентская газета.-2003.-11 декабря
65 Обзор судебной практики Верховного Суда Республики Казахстан за IV квартал 2006 г. // Бюллетень Верховного суда РК. 2007, №8.-С.25
66 Уголовный кодекс РК.- Аллматы, 2003
67 Маркс К., Энгельс Ф. Қылмыс туралы // Толық шығармалар жинағы. – Алма-Ата, 1964. – Т.1. - 123б.
68 Наташев А.Е. Стручков Н.А. Основы теории и исправительно-трудового права. - М., 1967. - С.35.
69 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. Жаза тағайындауға соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы 30 сәуір 1999 жылғы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004. -183б.
70 Базылев Б.Т. К вопросу о понятии и видах принуждения // Доклады итоговой научной конференции юридических факультетов. - Томск, 1965. - С.10.
71 Утевский Б.С. Система, принципы и общие положения основ исправи-тельно-трудового законодательства Союза ССР и союзных республик // В сб.: Проблема развития советского исправительно-трудового законодательства. - Саратов, 1961. – С.18.
72 Стручков Н.А. Правовое регулирование исполнение наказания. - М., 1963. – С.19.
73 Наташев А.Е. Основные вопросы кодификации исправительно-трудового законодательства // Учен. зап. – М.: ВИЮН, 1962. - №147. – С.193.
74 Лохвицкий А. Курс русского уголовного права. – СПб., 1879. -160с.
75 Мокринский С.П. Наказание, его цели и предположения. – СПб., 1902.
- 40с.
76 Есипов В. В. Преступление и наказание в древнем праве. – Варшава, 1903. – 70с.
77 Кистяковский А. Ф. Элементарный учебник Общего уголовного права с подробным изложением Начал русского уголовного законодательства. Часть Общая. – Киев, 1980. - 240с.
78 Жижиленко А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других право-охранительных средств. – Петроград, 1914. – 171с.
79 Таганцев Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М., 1994. -Т.2.-240с.
80 Багрий-Шахматов Л.В. Уголовная ответственность и наказание. – Минск, 1976. –170с.
81 Рагимов И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. – Баку, 1998. – 69с.
82 Розенберг Э.В. Экономия страданий. Общее понятие наказания и основные принципы его применения. – Петроград, 1916. - 61с.
83 Рейтборт А.М. Понятие и цели наказания. - М., 1961. - 47с.
84 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. - М., 1961. - Т.3. – 995с.
85 Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность. - М., 1976. -85с.
86 Теория государства и права. Курс лекций / Под ред. В.М. Корельского, В.Д. Перевалова – Саратов, І995. – 217с.
87. Гальперин И.М. Наказание социальные функции, практика применения. - М., 1983. – 40с.
88. Новое уголовное право России. Общая часть. - М., 1996. -260с.
89 Ожегов С.И. Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. - М., 1996. – 780с.
90 Козаченко И. Я. Понятие уголовного наказания. – Саратов, 1992. – 290с.
91 Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюремоведением. – СПб., 1889. - 161с.
92 Никифоров Б. С. Цели наказания // Материалы теоретической конферен-ции по вопросам советского ИТП. - М., 1957. - С.128.
93 Утевский Б.С. Эффективность наказаний // Материалы теоретической конференции по вопросам советского ИТП - М., 1969. – С.310.
94. Наказание, цели, задачи. Курс советского уголовного права: В 6 т / Под ред. А.А. Пионтковского. - М., 1970. - Т.6. -540с.
95 Беляев Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. - Л., 1986. -181с.
96 Дуюнов В.К. Наказание в уголовном праве России, принуждение или кара? // Государство и право. – 1997. -№ 11. – С.70.
97 Искендиров Р.Г. Судебный приговор. Правовые и социальные аспекты. -М., 1990. - 91с.
98 Фетисов В.З. Цели наказания и их содержание // Труды ВНИИ МВД СССР. - М., 1977. - №44. – С.160.
99 Керимов Д.А. Философские проблемы права. - М., 1982. - 460с.
100 Познышев С. В. Основные вопросы учения о наказании. - М., 1904. – С. 262-263.
101 Козловский М.Ю. Пролетарская революция и уголовное право // Пролетарская революция и право. - 1918. - №1. - С.13.
102 Карпец И.И. Наказание, социальные, правовые и криминологические проблемы. - М., 1973. -131 с.
103 Полубинская С. В. Цели уголовного наказания. - М., 1990. -161 с.
104 Никифоров Б.С. Наказание и его цели // Советское государство и право. –1981. - №9. – С. 63.
105 Коган В.М. Содержание наказания и его цели. Актуальные проблемы уголовного права. - М.,1988. - С.21-29.
106 Уголовно-исполнительное право. Учебник / Под ред. А.И.Зубова. - М., 1997. - С.385-386.
107 Ткачевский Ю. М. Соотношение уголовного и уголовно-исполнитель-ного законодательства // Вестник МГУ. Сер.11: Право. – 1998. - №2. – С. 61.
108 Якимов О.Ю. Заключение на проект Федерального законна №304893-3 «О внесении изменении и дополнение в Уголовный кодекс Российской Федерации» (в части уголовно-правовых норм). - din.spylog.ru.
109 О применении штрафа. Бюллетень Верховного суда РК. – Астана 2008, №4. – С.16.
110 Постановление Пленума ВС РФ «О некоторых вопросах применения судьями Российской Федерации уголовного законодательство об ответственности за уклонение от уплаты налогов», №07, 4июля 1997г. // Российская юстиция. – 1997. - №9. – С.15.
111 Лопашенко Н.А. Заключение на проект Федерального закона №304893-3 «О внесении изменений и дополнений в Уголовный Кодекс РФ (в части гуманизации уголовно-правовых норм). - http:din.satrasss. sqap.ru.
112 По данным областного управления юстиции Жамбылской области. Архив областного управления юстиции Жамбылской области. – Тараз, 2008. – 231 с.
113 Комментарий к Уголовному Кодексу Российской Федерации. - М.: ИНФРА М-НОРМА, 1999. – 696 с.
114 Үкім. Қылмыстық іс. Алматы қалалық сотының сотының архиві. – Алматы, 2008. – 6 б.
115 Обвинительное заключение. Уголовное дело. Архив Талдыкорганского городского суда. – Талдыкорган, 2008. – С.35.
116 Архиапов Ш.М. О практике назначения судьями уголовного наказания //Российская юстиция. – 1997. - №9. – С.53.
117 Комментарий к Уголовному Кодексу Республики Казахстан / Отв.ред. И.И. Рогов. – Алматы, 2000. - С.139.
118 Постанечук В.С. Эффективность применения штрафа. – Киев, 2006. – С.34.
119 Иванов В.А. Опять о штрафе // Правоведение. – М., 2008. - №12. – С.23.
120 Власов В. А.. Новое законодательство об административных штрафах. - М., Госюриздат, 1963. – 248 с.
121 Бахрах Д. Н. Административная ответственность. – Пермь, 1968. – 140 с.
122 Административное право: Учебник для вузов. - М.: 1991. – 263 с.
123 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть: Учеб. для юрид. вузов. - М.: 1996. – 262 с.
124 См.:ст.3.5. Кодекс Российской Федерации об административных правонарушениях.
125 Хельмут-Кури. А. Имеет ли наказание превентивный характер // Правоведение, 2001. - №5.
126 Преступление и наказание в Англии, США, Франции, ФРГ, Японии: Общая часть УП. - М.: Юридическая литература, 1991. – 202 с.
127 Оскантный В.В. Система уголоавных наказаний в Англии. - Киев: 1977. – 219 с.
128 Крылова, Н.Е. Уголовное право зарубежных стран: (Англии, США, Франции, Германии): - М.: Зерцало, 1998. – 294 с.
129 Малиновский А.А. Сравнительное правоведение в сфере уголовного права. - М.: Международное отношение, 2002. – 289 с.
130 Клюконова Т.М. Уголовное право зарубежных стран: Германии, Франции, Финляндии, Общая часть. - СПб.: 1976. - С.51.
131 О наказании в виде штрафа. - http:www.refua.narod.ru/Kozochkin 3-1-1 htm.
132 Цокуева И. М. Штраф как вид уголовного наказания и проблемы его применения // Материалы международной научно-практической конференции. – Краснодар: 1997. - С.45.
133 Субъект преступление в зарубежном уголовном праве. – www.lowportol.ru.
134 Уголовное право: Часть общая. Часть особенная: Учебник / Под ред.Л.Д.Гаухмана, проф. Л.М. Колодкина и С.В. Максимова. - М.: Юриспруденция, 1999. –310 с.
135 Бюллетень Верховного суда РК. – Астана, 2008
136 Альтернативы тюремному заключению в Российской Федерации: Материалы международной конференции, Penal Reform International. - М., 2001. – С.143.
137 По данным УКПиСУ Генеральной покуратуры РК. – Алматы, 2008. – 123 с.
138 Гальперин Д.И. Виды дополнительных наказаний. – М., 1989. – С.139.
139 ҚР Қылмыстық атқару кодексі. – Алматы, 2007. – 145 б.
140 Михлин А. Исполнение наказаний связанных с применением свободы: Комментарии к УИК // Российская юстиция, 1992. - №6. - С.42.
141 Гражданский процессуальный кодекс РФ // Собрание законодательства РФ. – М., 2002. - №46. – ст.4532.
142 Минская В.С. Штраф как вид уголовного наказание // Советская юстиция. – 1990. - №4. – С.18.
143 Волков Б.С. Нравственные начала в назначениях показание // Правоведение. – 2000. - №2. - С.124.
144 Гаджиев Х.И. Совершенствование уголовного законодательства в штрафе // Вестник Московского университета.Серия 11. Право. - 1983. - №5. - С.34.
145 Комментарий к уголовно-исполнительному кодексу РФ / Под ред.А.И. Зубков. – М.: изд-во группа Ипорре-И-Норма, 1997. – С.2.
146 Осипов Л.Л. Исмаилов И.А. О системе санкции и назначении наказание прав личных интересов граждан // Вестник Ленинградского университета. – 1973. – №23. – С.98.
147 Загудаев Ю. Наш опыт применения штрафа // Советская юстиция. - 1987. - №9. - С.27.
2 Қазақстан Республикасы Президенті. 2002 жылғы 20 қыркүйектегі № 949 жарлығы: Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2002. – 25 қыркүйек.
3 Қазақстан Республикасы Жоғары Соты. Нормативтік қаулы. 15 тамыз 2002 жыл. Сот үкімі туралы №19 // Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының қаулылар жинағы, 1961-2004 жж. – Алматы, 2004. – 460 б.
4 Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексі. – Алматы, 1997. – 279 б.
5 Гавердовский Г. Описание киргиз-кайсакской степи // Архив ЛОИИ. Соб. рукописей. – СПб., 1820. – Кн.495. – 151 с.
6 Левшин А. Описание киргиз-кайсакской орды. – СПб., 1860. – С.7.
7 Культелееев М.Т. Уголовное обычное право казахов. – Алматы, 1955. – 236 с.
8 Зиманов С., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариғаттың әсері. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 130 б.
9 Рычков Н. Дневные записки и путешествия в киргизскую степь. – СПб.,1860. – 187 с.
10. Письмо Хана барону Мейендорфу // Журнал Северный архив. – СПб., 1820. – 120 с.
11 Голустунский М. Монголо-ойротские законы. – СПб., 1640. – 290 с..
12 Загряжский Г. Юридический обычай киргизов // Материалы для статистики Туркестанского края. – СПб., 1876. – Вып.ІV. – 209 с.
13 Шахматов В.Ф. Внутренняя орда и восстание Исатая Тайманова. – Алма-Ата, 1946. – 191с.
14 Уалиханов Ш. Билер соты туралы. Толық шығармалар жинағы. –Алматы, 1960. - 191б.
15 Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней Азии. – СПб., 1821. – 109 с.
16 Шангин Г.В. Путешествие по киргизской степи // Журнал Сибирский вестник. – 1820. – Кн.3. - Ч.ІХ. - С.85.
17 Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. – СПб., 1898. -Т.2. - 642 с.
18 Изразцов Н. Обычное право /адат/ Семиречинской области // Этнографическое обозрение. – СПб., 1897. - №4. – С.14.
19 Русское уголовное право. Пособие к лекциям. Часть общая / Под ред. Н.Д. Сергиевского.- СПб.: 1915.- С.210
20 Белогриц-Котлеровский А.С. Сергиевский Н.Д., Фойницкий И.Е. Краткий курс уголовного права.-Киев: 1908.- С.240
21 Есипов В.В. Очерк русского уголовного права.-СПб.: 1898.-С.288
22 Твганцев Н.С. Русское уголовное право. Часть общая. Т.2= Тула: 2001.- С.189
23 Владимиров Л.Е. Русское уголовное право. Ч.1 –М.: 1908- С.167
24 Памятник русского права. Т.4. Вып.1.- М.: 1952.- С.260
25 Дриль Д.А. Уголовное право. –СПб.:1908 .- С.178
26 Таганцев Н.С. Уложение о наказаниях уголовных и исправительных 1885 г.- СПб.: 1912.- С.108
27 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №1.
28 Следственное уложение РСФСР. – 1918. – №4.
29 Следственное уложение РСФСР. – 1918. – №65.
30 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №3.
31 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №2.
32 Следственное уложение РСФСР. – 1917. – №12.
33 Сборник документов по истории уголовного законодательства СССР и РСФСР 1917-1952 г.Госюриздат.-М.: 1953.- С.28
34 Тадевосян З.А. Штраф как мера наказание Ереван: 1978.- С.9.
35 Швеков Г.Н. Первый уголовный кодекс. Изд-во 2Высшая школа».- М.: 1970.- С.49
36 Шоргородский М.Д. Наказание в Советском уголовном праве.-М.: 1952.- С.56.
37 Герцонзон А.А. Губернские революционные трибуналы, народные суды и товарищеские суды в 1918-1920гг.//Советское государство. 1033, №6-С.61,65
38 Уголовный кодекс РСФСР 1922 СУ 1922.№15
39 Эстрин А.Я. Развитие Советской уголовной политики.-М.:1934.-С.36 законодательство.-М.:1933.-С.162
40 Уголовный кодекс РСФСР 1926г.-М.:1950.-С.27
41 Уголовный кодекс КазССР. Алма ата. 1961. – 260 с..
42 См.Определение судебной коллегии по уголовным делам Верховного суда РСФСР от 30 декабря 1963г. по делу Шустера(Бюллетень Верховного суда РСФСР.1964,№6.-С.10)
43 Курс Советского уголовного права.М.:1970.-С.99
44 Цокуева И. М. Уголовные наказания имущественного характера (Виды, эволюция, перспективы): Автореф. канд. юрид. наук : 12.00.08 : Краснодар, 1997.- С.20
45 Багрий-Шахматов Л.В. Система уголовных наказаний и исправительно-трудовое право.-М.: 1969.-С.54-55
46 Сборник постановлений Верховного Суда СССР 1924-1970гг.—М.:1970.-С.224
47 Сборник постановлений Верховного Суда СССР и РСФСР (Российской Федерации) по Уголовным делом. Изд-во СПАРК.-М.:.-С.511
48 В.И. Ленин. Сочинение Т.27.-С.191
49 История Советского уголовного права.-М.: 1948.-С.428.
50 Қазақ ССР қылмыстық кодексі. -Алматы, 1960. –112б.
51 Дубинин Н.П., Карнец И.И., Кудрявцев В.Н. Генетика, поведение, ответственность. - М., 1989. - С.48-51.
52 Бранин Я.М. Уголовная ответственность и ее основание в советском уголовном праве. - М., І963. - С.24-25.
53 Курляндский В.И. Уголовная ответственность и меры общественного воздействия. - М., 1965. – С.11-37.
54 Шнейдер М.А. Учебно-методическое пособие по советскому уголовному праву для студентов ВЮЗИ. - М., 1950. – С.37.
55 Лейкина Н.С. Стадии реализации уголовной ответственности и личность преступника. - Л., 1963. – С.18.
56 Загородников Н.И. О содержании уголовно-правовых отношений // Советское государство и право. –1963. - №11. – С.85.
57 Назначения наказания. Курс советского уголовного права. Часть общая. Учебник. - Л., 1968. - Т.1. – С.26-27.
58 Пионтковский А.А. О понятии уголовной ответственности // Советское государство и право. – 1967. - №12. - С.40.
59 Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім, оқулық. – Алматы: Жеті жарғы, 2001. - 210б.
60 Уголовное право. Общая часть: Учебник / Под ред. Н.И. Загородникова, С.В. Бородина и В.Ф. Кириченко. - М., 1966. -318с.
61 Ной И.С. Вопросы теории наказания в советском уголовном праве. - Саратов, 1962. - 155 с.
62 Груничева Г.А. О признаках системы уголовных наказаний//Российский следователь. 2001, №9.-С.40
63 Стоповский М.Н. Назначение наказания. -СПб.:Юр.Центр Пресс. 1999.-С.25
64 Парламентская газета.-2003.-11 декабря
65 Обзор судебной практики Верховного Суда Республики Казахстан за IV квартал 2006 г. // Бюллетень Верховного суда РК. 2007, №8.-С.25
66 Уголовный кодекс РК.- Аллматы, 2003
67 Маркс К., Энгельс Ф. Қылмыс туралы // Толық шығармалар жинағы. – Алма-Ата, 1964. – Т.1. - 123б.
68 Наташев А.Е. Стручков Н.А. Основы теории и исправительно-трудового права. - М., 1967. - С.35.
69 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумы. Жаза тағайындауға соттардың заңдарды дұрыс қолдануы туралы 30 сәуір 1999 жылғы қаулысы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылар жинағы 1961-2004ж. - Алматы, 2004. -183б.
70 Базылев Б.Т. К вопросу о понятии и видах принуждения // Доклады итоговой научной конференции юридических факультетов. - Томск, 1965. - С.10.
71 Утевский Б.С. Система, принципы и общие положения основ исправи-тельно-трудового законодательства Союза ССР и союзных республик // В сб.: Проблема развития советского исправительно-трудового законодательства. - Саратов, 1961. – С.18.
72 Стручков Н.А. Правовое регулирование исполнение наказания. - М., 1963. – С.19.
73 Наташев А.Е. Основные вопросы кодификации исправительно-трудового законодательства // Учен. зап. – М.: ВИЮН, 1962. - №147. – С.193.
74 Лохвицкий А. Курс русского уголовного права. – СПб., 1879. -160с.
75 Мокринский С.П. Наказание, его цели и предположения. – СПб., 1902.
- 40с.
76 Есипов В. В. Преступление и наказание в древнем праве. – Варшава, 1903. – 70с.
77 Кистяковский А. Ф. Элементарный учебник Общего уголовного права с подробным изложением Начал русского уголовного законодательства. Часть Общая. – Киев, 1980. - 240с.
78 Жижиленко А.А. Наказание. Его понятие и отличие от других право-охранительных средств. – Петроград, 1914. – 171с.
79 Таганцев Н.С. Лекции по уголовному праву. Часть Общая. - М., 1994. -Т.2.-240с.
80 Багрий-Шахматов Л.В. Уголовная ответственность и наказание. – Минск, 1976. –170с.
81 Рагимов И.М. Философия наказания и проблемы его назначения. – Баку, 1998. – 69с.
82 Розенберг Э.В. Экономия страданий. Общее понятие наказания и основные принципы его применения. – Петроград, 1916. - 61с.
83 Рейтборт А.М. Понятие и цели наказания. - М., 1961. - 47с.
84 Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. - М., 1961. - Т.3. – 995с.
85 Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность. - М., 1976. -85с.
86 Теория государства и права. Курс лекций / Под ред. В.М. Корельского, В.Д. Перевалова – Саратов, І995. – 217с.
87. Гальперин И.М. Наказание социальные функции, практика применения. - М., 1983. – 40с.
88. Новое уголовное право России. Общая часть. - М., 1996. -260с.
89 Ожегов С.И. Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. - М., 1996. – 780с.
90 Козаченко И. Я. Понятие уголовного наказания. – Саратов, 1992. – 290с.
91 Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюремоведением. – СПб., 1889. - 161с.
92 Никифоров Б. С. Цели наказания // Материалы теоретической конферен-ции по вопросам советского ИТП. - М., 1957. - С.128.
93 Утевский Б.С. Эффективность наказаний // Материалы теоретической конференции по вопросам советского ИТП - М., 1969. – С.310.
94. Наказание, цели, задачи. Курс советского уголовного права: В 6 т / Под ред. А.А. Пионтковского. - М., 1970. - Т.6. -540с.
95 Беляев Н.А. Уголовно-правовая политика и пути ее реализации. - Л., 1986. -181с.
96 Дуюнов В.К. Наказание в уголовном праве России, принуждение или кара? // Государство и право. – 1997. -№ 11. – С.70.
97 Искендиров Р.Г. Судебный приговор. Правовые и социальные аспекты. -М., 1990. - 91с.
98 Фетисов В.З. Цели наказания и их содержание // Труды ВНИИ МВД СССР. - М., 1977. - №44. – С.160.
99 Керимов Д.А. Философские проблемы права. - М., 1982. - 460с.
100 Познышев С. В. Основные вопросы учения о наказании. - М., 1904. – С. 262-263.
101 Козловский М.Ю. Пролетарская революция и уголовное право // Пролетарская революция и право. - 1918. - №1. - С.13.
102 Карпец И.И. Наказание, социальные, правовые и криминологические проблемы. - М., 1973. -131 с.
103 Полубинская С. В. Цели уголовного наказания. - М., 1990. -161 с.
104 Никифоров Б.С. Наказание и его цели // Советское государство и право. –1981. - №9. – С. 63.
105 Коган В.М. Содержание наказания и его цели. Актуальные проблемы уголовного права. - М.,1988. - С.21-29.
106 Уголовно-исполнительное право. Учебник / Под ред. А.И.Зубова. - М., 1997. - С.385-386.
107 Ткачевский Ю. М. Соотношение уголовного и уголовно-исполнитель-ного законодательства // Вестник МГУ. Сер.11: Право. – 1998. - №2. – С. 61.
108 Якимов О.Ю. Заключение на проект Федерального законна №304893-3 «О внесении изменении и дополнение в Уголовный кодекс Российской Федерации» (в части уголовно-правовых норм). - din.spylog.ru.
109 О применении штрафа. Бюллетень Верховного суда РК. – Астана 2008, №4. – С.16.
110 Постановление Пленума ВС РФ «О некоторых вопросах применения судьями Российской Федерации уголовного законодательство об ответственности за уклонение от уплаты налогов», №07, 4июля 1997г. // Российская юстиция. – 1997. - №9. – С.15.
111 Лопашенко Н.А. Заключение на проект Федерального закона №304893-3 «О внесении изменений и дополнений в Уголовный Кодекс РФ (в части гуманизации уголовно-правовых норм). - http:din.satrasss. sqap.ru.
112 По данным областного управления юстиции Жамбылской области. Архив областного управления юстиции Жамбылской области. – Тараз, 2008. – 231 с.
113 Комментарий к Уголовному Кодексу Российской Федерации. - М.: ИНФРА М-НОРМА, 1999. – 696 с.
114 Үкім. Қылмыстық іс. Алматы қалалық сотының сотының архиві. – Алматы, 2008. – 6 б.
115 Обвинительное заключение. Уголовное дело. Архив Талдыкорганского городского суда. – Талдыкорган, 2008. – С.35.
116 Архиапов Ш.М. О практике назначения судьями уголовного наказания //Российская юстиция. – 1997. - №9. – С.53.
117 Комментарий к Уголовному Кодексу Республики Казахстан / Отв.ред. И.И. Рогов. – Алматы, 2000. - С.139.
118 Постанечук В.С. Эффективность применения штрафа. – Киев, 2006. – С.34.
119 Иванов В.А. Опять о штрафе // Правоведение. – М., 2008. - №12. – С.23.
120 Власов В. А.. Новое законодательство об административных штрафах. - М., Госюриздат, 1963. – 248 с.
121 Бахрах Д. Н. Административная ответственность. – Пермь, 1968. – 140 с.
122 Административное право: Учебник для вузов. - М.: 1991. – 263 с.
123 Уголовное право Российской Федерации. Общая часть: Учеб. для юрид. вузов. - М.: 1996. – 262 с.
124 См.:ст.3.5. Кодекс Российской Федерации об административных правонарушениях.
125 Хельмут-Кури. А. Имеет ли наказание превентивный характер // Правоведение, 2001. - №5.
126 Преступление и наказание в Англии, США, Франции, ФРГ, Японии: Общая часть УП. - М.: Юридическая литература, 1991. – 202 с.
127 Оскантный В.В. Система уголоавных наказаний в Англии. - Киев: 1977. – 219 с.
128 Крылова, Н.Е. Уголовное право зарубежных стран: (Англии, США, Франции, Германии): - М.: Зерцало, 1998. – 294 с.
129 Малиновский А.А. Сравнительное правоведение в сфере уголовного права. - М.: Международное отношение, 2002. – 289 с.
130 Клюконова Т.М. Уголовное право зарубежных стран: Германии, Франции, Финляндии, Общая часть. - СПб.: 1976. - С.51.
131 О наказании в виде штрафа. - http:www.refua.narod.ru/Kozochkin 3-1-1 htm.
132 Цокуева И. М. Штраф как вид уголовного наказания и проблемы его применения // Материалы международной научно-практической конференции. – Краснодар: 1997. - С.45.
133 Субъект преступление в зарубежном уголовном праве. – www.lowportol.ru.
134 Уголовное право: Часть общая. Часть особенная: Учебник / Под ред.Л.Д.Гаухмана, проф. Л.М. Колодкина и С.В. Максимова. - М.: Юриспруденция, 1999. –310 с.
135 Бюллетень Верховного суда РК. – Астана, 2008
136 Альтернативы тюремному заключению в Российской Федерации: Материалы международной конференции, Penal Reform International. - М., 2001. – С.143.
137 По данным УКПиСУ Генеральной покуратуры РК. – Алматы, 2008. – 123 с.
138 Гальперин Д.И. Виды дополнительных наказаний. – М., 1989. – С.139.
139 ҚР Қылмыстық атқару кодексі. – Алматы, 2007. – 145 б.
140 Михлин А. Исполнение наказаний связанных с применением свободы: Комментарии к УИК // Российская юстиция, 1992. - №6. - С.42.
141 Гражданский процессуальный кодекс РФ // Собрание законодательства РФ. – М., 2002. - №46. – ст.4532.
142 Минская В.С. Штраф как вид уголовного наказание // Советская юстиция. – 1990. - №4. – С.18.
143 Волков Б.С. Нравственные начала в назначениях показание // Правоведение. – 2000. - №2. - С.124.
144 Гаджиев Х.И. Совершенствование уголовного законодательства в штрафе // Вестник Московского университета.Серия 11. Право. - 1983. - №5. - С.34.
145 Комментарий к уголовно-исполнительному кодексу РФ / Под ред.А.И. Зубков. – М.: изд-во группа Ипорре-И-Норма, 1997. – С.2.
146 Осипов Л.Л. Исмаилов И.А. О системе санкции и назначении наказание прав личных интересов граждан // Вестник Ленинградского университета. – 1973. – №23. – С.98.
147 Загудаев Ю. Наш опыт применения штрафа // Советская юстиция. - 1987. - №9. - С.27.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 137 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 137 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 Айыппұл түріндегі жаза заңнамасының даму тарихы
11
1.1Қазақ әдет ғұрып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы. 11
1.2XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы
қылмыстық заңнамадағы айыппұл 26
1.3Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы 31
2 Қазіргі қылмыстық құқықтағы айыппұл 43
2.1Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР
Қылмыстық кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы – құқықтық талдау.
43
2.2Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаттары 62
2.3Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы 77
2.4Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара
қатынасы 83
2.5Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл 86
3 Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқару мәселелері
96
3.1Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды
тағайындау тәжірибесі 96
3.2Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін
жауаптылық 102
3.3Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау 104
Қорытынды 110
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 115
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның
қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі
кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қасаңдықтардан
және қылмыстылық пен жаза проблемаларын шешу барысында таптық көзқарас, бір
жақты ұстанымдардан арылды.
Таяуда онүшжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және
құқықтық мемлекет деп жарияланды [1].
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Казақстан
Республикасының 1959 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп
өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлық
проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде
жаңаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған
сәйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы
салаларға қатысты заңнамалардың, нормативтік құқықтық актілердің де дер
кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Азаматтық-кұқықтық қатынастарды реттейтін
заңдарды жетілдіру талап етіледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20
қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған. "Казақстан Республикасының
Құқықтық саясат Тұжырымдамасында" атап көрсетілгендей:
"Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар
ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастылығын
тану негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық құқықтың мынадай принциптері
бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық құқық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
- адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен
одан туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылатынын айқындайтын кінәлі жауапкершілігі;
- қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының
жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын
жағдайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттілік;
- заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды
болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларға қатысты қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал
қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі
егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған
жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен
үнемділігі;
- қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген
(дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - құқықтық
нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және
жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына
тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы;
- жәбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің де құқықтарын бірдей
қорғау " [2].
Жаңа қылмыстық кодекс бұрынғы заңдармен салыстырғанда санкцияда айыппұл
түріндегі қылмыстық- құқықтық нормалардың санын едәуір арттыруды көздеді.
Бірақ та, 1997 жылғы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде айыппұл
жазаның басқа да түрлерімен бірге балама түрде кеңінен қарастырылғанмен,
сот тәжірибесі көрсеткеніндей жалпылай алғанда жазаның осы түрін қолдану
жағдайлары көп емес. Соттар сотталушыға қосымша жаза түрі ретінде айыппұлды
мүлдем тағайындамайды десе де болады. Яғни, 1997 жылғы Қылмыстық кодекс
жаза шарасының бас бостандығынан айыру түріндегі аса кең баламалық түрін
көздегенмен, сот тәжірибесі бұрынғыдай бас бостандығынан айыруға басымдық
бере отырып, бас бостандығын айырумен байланысты емес жазаларды кеңірек
қолдануға байланысты қалыптасып жатқан тарихи тенденцияны ескермеуде.
Мұндай жағдай қылмыстылықпен күресудің қазіргі қажеттілігіне сәйкес
келеді деп айта алмаймыз. Тәжірибе керсеткеніндей түзеу мекемелеріне
орналастыру қоғамға қаупі зор, қылмыстылықты тежейтін даусыз фактор бола
тұрса да, қазіргі кезде мұндай тежеудің тиімділігі онша әсер етпеуде.
Жазаны колонияда немесе түрмеде өтеу - қылмыс жасаған адамдарға да,
сондай–ақ толықтай алғанда бүкіл қоғамға да әсер етеді. Аталған мекеме
қалыптасқан қылмыстық әдеттерді одан әрі жетілдіре түсетін өзіндік “мектеп”
болып танылады, осы мекемеден босап шыққаннан кейін оңалту және бейімдеу
жүйесінің болмауы олардың қоғамға қайта оралуына өкінішке орай
жәрдемдеспейді.
Шет елдік мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ- тың , Финляндияның және
Германияның тәжірибесі көрсеткеніндей, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаның нәтижелілігі ең жақсы деген жағдайдың өзінде болмашы болса да, оған
өз кезегінде барынша көп мөлшердегі материалды және материалды емес
шығындар жұмсалады.
Криминологтардың зерттеулері көрсеткеніндей, қамауға алынғандардың
санының артуы, өлім жазасын қолдану тәжірибесі, санкцияны қолдану саясатын
елеулі қатайту қылмыстылықтың деңгейін төмендетпек тұрмақ, оны белгілі бір
шектерде ұстап та тұра алмауда [3, с.2].
Қазақстанның криминалдық жағдайы әлі күнге дейін қиын жағдайда,
жасалынып жатқан қылмыстардың саны жылдан жылға кемігенмен де,
қылмыстылықтың қауіптілігі және кәсібилігі артып, елде сыбайлас жемқорлық
және ұйымдасқан қылмыстылық өрістеуде. Бірақ бұл фактілерден бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау белгілі бір деңгейде елдегі
жағдайды жақсартады деп түсінбеу керек. Статистикалық мәліметтер
көрсеткеніндей, анықталған қылмыскерлердің көпшілігі (49,4%) бұрын сотты
болмаған, яғни қылмыстының жаңа қылмыстарды туындата отырып, жаңадан
адамдарды оларды жасауға тартуда [4, с.21].
Осы жағымсыз нәрселерді болдырмау үшін еліміздің қылмыстық саясаты
өзгеруі тиіс. Колонияларда және түрмелерде ауыр және аса ауыр қылмыстар
жасап сотталған адамдар және соттылығы алынбаған немесе соттылығы
жойылмаған адамдар ғана қоғамнан оқшауланып отыруы керек. Қалған санаттағы
қылмыстарды жасаған адамдарға бас бостандығынан айырумен байланысты емес
басқа да жаза түрі тағайындалуы қажет, соның ішінде айыппұлды қолдануды
кеңейту есебінен жүргізілуі тиіс. Айыппұл түріндегі жазаны кеңінен қолдану
жазаның неғұрлым қатал түрлерін қолдануды азайту барысында сазайын тарттыру
құралдарын үнемдеуді қамтамасыз етеді. Сотталғандардарды түзеу мекемесінде
ұстау қымбатқа түседі, ал айыппұлды тағайындау барысында мемлекет аталған
қаржыны үнемдейді және бюджетке қосымша миллиардтаған теңгелерді түсіреді.
Қазіргі жағдайларда қылмыстық саясаттың маңызды бағыттарының бірі-
қылмыстық репресияны үнемдеу болып табылатындықтан, айыппұл жазаның
неғұрлым тиімді түрлерінің бірі болып табылады. Сотталушыға мүліктік әсер
ету арқылы, жаза мақсаттарына жетуді қамтамасыз етеді - яғни әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіріп, сотталған адамды түзеп және жаңа
қылмыстарды жасаудан сақтандырады.
Бүгінгі таңда заң шығарушы тарапынан айыппұлды неғұрлым кеңінен
тағайындау үшін жағдайлар жасалынған және қазіргі қажеттіліктер ескерілген.
Заңында айыппұл түріндегі жазаны қарастыратын санкциялардың мөлшері
едәуір арттырылған, нақтырақ айтқанда, меншікке қарсы қылмыстар - 489% ден
88,2% экономика қызметі саласындағы қылмыстар үшін –58,9% ден 93,3% дейін,
экологиялық қылмыстар үшін- 61,1% ден 75% дейін және т.б. өсірілген,
сондықтан да қазіргі кезде қылмыстық репресияны үнемдеу идеясын жүзеге
асырудың негізгі субъектісі болып құқық қолданушы танылуы тиіс, оның
қызметі айыппұлды негізгі де қосымша жаза ретінде тағайындауды кеңейту
бағытында бағытталуы қажет.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы бас бостандығынан айырылып
сотталынғандардың саны бойынша жетекші елдердің қатарынан көрінуге алпынып
келе жатқан қазіргі Қазақстанның құқық қолдану тәжірибесі үшін осы жұмыстың
ерекше өзекті екендігін көрсетуде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Айыппұл түріндегі жазаны қарастырумен
байланысты белгілі бір теориялы мәселелерді зерттеуде Ресейлік ғалымдардың
басым екендігін мойындап, олардың арасында белді орынға ие: Ю.Г. Алексеев,
Л.Е.Владимиров, В.А.Власов Д.И. Гальперин, А.А. Герцензон, Г.А. Груничева,
Д.А. Дриль, В.В. Есипов, М.М. Исаев, В.М. Лебедев, Н.Д. Мартысевич, В.Н.
Патрашев, П.С. Ромашкин, Д.И. Самгина, В.И. Сергеевич, К.А. Софроненко,
М.Н. Становский, Н.С. Таганцев, З.А. Тадевосян, И.Я. Фойницкий, И.М.
Цокуцев, М. Д. Шоргородский, Г.Н. Швеков, А.Я. Эстерин, А.Ф. Мицкевич,
М.Н.Становский секілді ғалымдарды айта аламыз.
Қазақстандық ғадымдардың ішінде осы мәселемен айналысқан авторлардың
ішінде біз .Ч. Сыдықова, Е.И. Қайыржанов, А.Н. Агыбаев, У.С. Жекебаев, М.С.
Нәрікбаев, А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, И.И. Рогов, Б.Ж. Жунисов, Ғ.Ы.
Баймурзин, Ә.А. Темербеков, Р.Т. Нұртаев, С.С. Молдабаев, Г.Р. Рустемова,
А.А. Смағұлов, Н.О. Дулатбеков, Д.С.Чукмаитов секілді ғалымдарын көрсете
аламыз.
Жазаның осы түрін зерттеуге арналған іргелі еңбектер өткен ғасырдың 80–
ші жылдардың басында жүргізілгенмен, одан кейін айппұл түріндегі жазаны
зерттеу мәселесіне жеткілікті деңгейде көңіл аударылған жоқ.
Қылмыстық және Қылмыстық– атқару кодекстеріне енгізілген өзгерістер
айыппұл түріндегі жазаны реттейтін нормаларды, айыппұлды есептеу тәртібін,
оның мөлшерін, орындау және өрескел жалтарған жағдайда басқа жаза
түрлерімен алмастыру тәртібін елеулі қозғады.
Сонымен, айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқарудың көптеген
проблемалары қазіргі кезде арнайы зерттеуді қажет етеді, аталған тақырыпты
зерттеудің қажеттілігін де осымен түсіндіруге болады.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты - айыппұл түріндегі
жазаны кешенді түрде теориялық тұрғыдан зерттеу және оны қолданудың
тиімділігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсаттарды жүзеге асыру
келесідей міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
● айыппұл түріндегі жазаның пайда болуының тарихи шарттарын және дамуын
қарастыру;
● айыппұл түріндегі жазаның баламалы жаза ретінде қолданылуына
салыстырмалы–құқықтық зерттеу жүргізу;
● айыппұл түріндегі жазаның қылмыстардың ауырлығы бойынша қолданылуын
талдау және оны қолдану тәжірибесін саралау;
● айыппұлдың мөлшерін бас бостандығын айырумен салыстыра анықтау;
● айыппұлды қылмыстық жаза түрі ретінде қолданудың тиімділігін бағалау;
● айыппұл түріндегі жазаны қолданудың қылмыскердің тұлғасына байланысты
қолданылуын зерттеу.
Зерттеудің пәні ретінде - Қазақстан Республикасы ҚК-нің 40, 79
баптарындағы айыппұл түріндегі жазаны көздейтін қылмыстық–құқықтық
нормалар, қылмыстық–атқару заңдарының нормалары, сондай– ақ қазіргі және
бұрынғы заңдардың басқа да нормалары, шет елдердің қылмыстық заңдарының
нормалары; сот–тергеу тәжірибесі, айыппұлға сотталынған адамдардың саны
жөніндегі статистикалық мәліметтер, айыппұл түріндегі жазаны тағайындауды
кеңейту қажеттілігі туралы автормен жүргізілген сауалнама нәтижелері
қарастырылады.
Зертеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік негізі болып
теорияның және тәжірибенің өзара байланысына негізделген, өзара тәуелді
құбылыстардың тарихи дамуын ескере отыра зерттелінетін танымның
тарихи–диалектикалық тәсілі танылады. Диссертацияда зерттеудің жалпы ғылыми
тәсілдері: салыстырмалы талдау, гипотезалар, талдау және синтез
қолданылған.
Зерттеудің нормативтік базасы болып Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық– атқару,
қылмыстық–іс жүргізу заңдары осы жұмыстың тақырыбымен байланысты құқықтық
сипаттағы басқа да құқықтық нормалар және құжаттар. Айыппұл туралы
заңдардың даму тарихын зерттеу барысында революцияға дейінгі нормативтік
актілер, сондай–ақ Кеңестік мемлекеттің қылмыстық кодекстері және басқа да
актілері пайданылады. Шет елдік заңнаманы қарастыру барысында Германияның,
Францияның, Нидерландияның, Жапонияның және т.б Қылмыстық кодекстері
қолданылды. Жұмыстың эмпирикалық базасын ҚазССР Жоғарғы Соты және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының жарияланған тәжірибелік материалдары құрайды.
Сондай ақ Жамбыл облыстық сотының және Тараз қаласының соттарының 2000 және
2008 жылдар аралығында негізгі және қосымша жаза ретінде айыппұл
тағайындалған 350 қылмыстық іс, олардың саны туралы мәліметтер зерттелінді.
Бас бостандығынан айыруға және жазаның басқа да түрлеріне сотталынған
адамдардың саны жөніндегі ресми статистикалық мәліметтер зерттелінді. Жаза
ретінде айыппұл тағайындалған қылмыстық істер қаралды.
Зерттеу барысында 100 тәжірибелік қызметкерлерге сауалнама жүргізілді,
осының негізінде белгілі бір тұжырымдармен тәжірибелік ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс 1997 жылғы Қылмыстық
кодекстің колданылған кезеңінен бастап жазаның айыппұл түріне жаңаша
анықтама беріліп, айыппұл түріндегі жазаға баламалы жаза ретінде кеңінен
қарастырылып, айыппұл түріндегі жазаның мөлшерін жаңаша есептеудің жаңа
қағидаларына, айыппұлды сот тәжірибесінде кеңірек қолданылу тиімділігіне
талдау жүргізілген. Диссертацияда қылмыстық заңнаманы дамытуға байланысты
нақты ұсыныстар қалыптастырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Кеңес билігінің алғашқы жылдары, жаңа экономикалық реформаны жүргізу
кезеңінде, жаза саласындағы саясат қолданылатын шараларды жұмсарту жағына
бағытталды, бірақ та саяси жүйенің ауысуы және жауларды аяусыз жаныштау
мақсатының орнауы қылмыс жасаған адамдарға қатысты репрессияны кеңінен
қолдануға алып келе отырып, айыппұл түріндегі жазаны қолданбай, бас
бостандығынан айыру және өлім жазасы жиі тағайындалу үдерісі орын алды.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 78 бабының
санкцияларында айыппұл негізгі жаза ретінде баламалы түрде тек қана бас
бостандығынан айырумен бірге ғана берілген. Бұл әділеттілік қағидасына
қайшы келеді және құқық қолданудың тиімділігін арттыруға әсер етпейді.
Айыппұл тек қана бас бостандығынан айыру жазасымен баламалы түрде
қарастырылатын санкцияларда, жазаның басқа да түрлері қарастырылып кетсе,
нақтырақ айтқанда міндетті жұмыстар, түзеу жұмыстары, белгілі бір лауазымды
иелену немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру және тұрақты
табысы немесе кірісі жоқ, сондай-ақ материалды жағдайы төмен адамдарға
баламасыз бас бостандығынан айыруда тағайындауды жоққа шығару мақсатымен
қылмыстардың санаттарына байланысты басқа да жаза түрлері көзделінуі тиіс.
3. Қазақстан Республикасы ҚК– де әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі
қылмыстар үшін баптардың санкциясын құрауда біріңғай жүйе жоқ, ол өз
кезегінде ауырлығы шамалы, орташа ауырлықтағы және ауыр қылмыстар үшін тең
дәрежеде айыппұл тағайындау мүмкіндігіне алып келеді. Бұл мәселе Қылмыстық
кодекстің баптарының санкциясын елеулі түзеуді талап етеді.
4. Заңшығарушы баламалы санкциялардағы әртүрлі жазалардың, бірінші
кезекте айыппұл және бас бостандығынан айырудың келісілген мөлшерінің
проблемасын шешу қажет. Бас бостандығынан айырудың жоғары мерзіміне
айыппұлдың жоғары мөлшері сәйкес келуі тиіс және керісінше де солай болуы
қажет. Сондықтан да бұл жерде келесідей шек белгіленуі қажет– 500 мың тенге
1 жыл бас бостандығынан айыруға тең. Маңызы шамалы қылмыстар үшін айыппұл
мөлшері 1 млн. тенге, орташа ауырлықтағы қылмыстарға –2,5 млн тенге, ауыр
және аса ауыр қылмыстар үшін –5 млн тенгеден аспауы тиісті.
5. Кез келген жазаның тиімділігі оның жазаның мақсаттарын жүзеге
асыруға қалай әсер ететіндігімен анықталады. Бұзылған қоғамдық қатынастарды
қолына келтіру, қоғамға қауіпті қолсұғушылықпен келтірілген шығынның орнын
толтыру, яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру белгілі бір дәрежеде
жазаның айыппұл түрімен қамтамасыз етіледі.
6. Түзеу мақсатына жетуі айыппұлдың жаза түрі ретінде сотталушының
мүліктік жағдайына әсер етуімен байланысты. Сотталушының айыппұл төлеуі
белгілі бір деңгейде өзінің мінез-құлқын түзеуге әсер етеді. Айыппұл
қоғамға қарсы жағымсыз мінез-құлық ниеттерін өзгеруге бағыттала отырып,
жаңа қылмыстарды жасамаудан сақтандыруға әсер етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертация
мазмұнындағы тұжырымдар және ұсыныстар қылмыстық заңнаманы жетілдіру
мақсатында пайдалануы мүмкін және жазаның осы түрін тағайындауды кеңейтуге
бағытталады. Диссертантпен алынған нәтижелер қылмыстық және қылмыстық
атқару құқығы бойынша заңдарды жетілдіруге мүмкіндік береді. Осы зерттеуде
қалыптастырылған теориялық жалпылаулар және тұжырымдар заңшығарушылық
үрдісте, сот– тергеу органдарының тәжірибелік қызметінде, соның ішінде
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының айыппұл түріндегі жазаны
тағайындау және атқару мәселелері бойынша сот тәжірибесі нормативтік
қаулыларын әзірлеуде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеудің нәтижелері аталған мәселені одан әрі әзірлеу барысында
ғылыми– зерттеу жұмыстарында пайдаланылуы мүмкін. Диссертацияның негізгі
ережелері жоғары және орта кәсіби орындарында, сондай–ақ құқық қорғау
органдарының қызметкерлерін дайындауда және қайта даярлаудағы әртүрлі
кезеңдерде “ Қылмыстық құқық” және “Қылмыстық– атқару құқығы” курстарын
оқытуда оқу процесіне енгізілуі мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің, заң факультеті қылмыстық құқық және
криминология кафедрасында дайындалған. Диссертацияның негізгі ережелері
және тұжырымдары кафедра мәжілістерінде талқылынды және халықаралық ғылыми–
тәжірибелік конференциялардағы баяндамаларда және 4 мақалада көрініс тапты.
Жүргізілген зерттеу нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті, заң факультетінің оқу процесіне енгізілген.
Жұмыс Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Білім
және ғылым саласындағы бақылау және аттестаттау комитеті талаптарына сәйкес
орындалған.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаттарында және міндеттерінде
анықталған және кіріспеден, он бір бөлімшені біріктіретін үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗА ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақтың әдет-ғұрып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы. Жазаның өзіне тән қасиеті, оны қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған адамға қолданылады.
Жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары секілді өзінің
экономикалық базисін бекітуге тырысады. Әртүрлі таптық-қоғамдық
формацияларды жаза үстем таппен сол экономикалық базисті қоғамдық - қауіпті
қол сұғушылықтан қорғау мақсатында қолданылады.
Әдет-ғұрып құқығы бойынша қолданылған жаза да үстем таптың қолындағы
маңызды қаруы іспеттес болып, Қазақстандағы феодалдық базистің бекітілуіне
әрекеттеседі.
Жазаның қазақ қоғамындағы рөлі оның қанаушы таптың экономикалық және
саяси мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуінде болды. Осыған орай, қазақ
халқының көшпелі, жартылай көшпелі өмір салты өзінің көрінісін қоғамның
үстем табының жазаға қатысты көз қарасынан тапты.
Қазақ құқығында қылмыс пен жазаға деген көзқарас феодалдық құқықтың
дамыған жүйесі бар басқа халықтардың заңи ескерткіштердегі көзқарастардан
өзгешеленеді. Бұл ерекшеліктер Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі
уақыттағы қазақтың әдет-ғұрып ескерткіштерінде көрініс табады да, келесі
кезеңде, яғни, Қазақстанның Ресей империясының құрамына кірген тұста олар
жоғала бастады.
Қазақтарда патриархалды-феодалды қатынастар жағдайында қан үшін кек алу
құқығы мен барымта арқылы қанағаттандыру маңызды орын алды. Мысалы, Тәуке
хан Ережесінде және Қазақ әдет-ғұрып құқығының нормаларында жазаны қолдану
аталған қағидаларға, яғни кек алуға және өзін барымта арқылы
қанағаттандыруға негізделеді.
Қазақтың әдет - ғұрып құқығының нормалары шекті мөлшерде болса да,
жәбірленушіге өзінің бастамасымен өзін ренжіткен адамды қудалап, оны
келтірген күнәсі үшін кек кайтару құқығы берілген; қаза болған адамның
туыстары өлтірушінің басын кесу құқығына ие. Әдеп бойынша әркімге
тұтқиылдан келген шабуыл жасаған адамды сол мезетте, ұрыны сол қылмыс
орнында жазасыз өлтіруге жол берілген. Жәбірленуші немесе оның жақын
туыстары сот үкімін тағайындаған кезде және орындаған кезде сот
органдарының қызметіне ішінара араласып отырды.
Осылайша, сол кезден бастап қазақ әдет-ғұрпында, рулық бастама мен
жеке кек алу сақталды. Осыған орай, патриархалды - феодалдық қатынастарда
ежелгі әдет - ғұрыптардың бір қатары қылмыстық жаза шараларымен бірге өмір
сүріп келді. Сондықтанда қазақ қоғамындағы жазаның мәнін дұрыс түсіну үшін,
қазақ әдет-ғұрып құқығындағы институттарының күші мен мәнін түсіну өте
маңызды, ол қанды кек пе жоқ жеке кек пе соны, жәбірленушінің кінәліге
өзіндік сот болу билігі, жәбірленушінің барымта арқылы өзінің кегін
қанағаттандыруы, ру ақсақалдарының өзінің бағынышты әулетіне билігі, от
басы басшысының жанұя мүшелеріне қатысты билігі, әулет мүшелерінің қылмысы
үшін ұжымдық жауапкершілігі секілді тағы басқалар.
Аталған институттардың әрқайсына сипаттама берейік.
Қазақ әдеп-ғұрып құқығында қанды кек елеулі орын алған. Ол тапсыз қоғам
жағдайында басқа ру тарапынан шабуылдан сақтау үшін қанды-туысты одақтың
қажетті құралы ретінде қалыптасып дамыған.
Таптық қоғамда жеке кек әдет-ғұрпы мемлекеттік билік органдарымен
жазаланып, құқықтық сипатқа ие болды. Патриархалды-феодалдық қатынастарда
жеке кек әдет-ғұрпы жазаның бір қатар ерекшеліктерін көздеді. Ол заңмен
немесе әдет-ғұрып құқығы нормаларымен кінәліге немесе оның туыстарына
қатысты жүзеге асырылды. Патриархалды-феодалдық қатынас жағдайында кекті
тек күшті және құрметті адамдар ғана жүзеге асыра алды.
Егер жәбірленуші тарап күшті топты құрап тұрса онда ол әдетте кінәліден
немесе оның туысынан кек алуды жүзеге асыратын. Кек алушы ретінде бай
дәулетті адамдар болса би соттары осы адамдардың мүддесіне жұмыс істеді.
Г.Гавердовский өзі көзі көрген бір жағдайды мысалға келтіреді. XIX ғасырдың
басында кіші жүздің бай қазағының бірі Н. өзінің Шекті руының билерін
төбелес кезінде ағасын өлтірген ауылға шабуыл жасау үшін адамдар тобын
жинауға көндірген. Бір топ адамдар кінәлінің ауылына келген соң билер
кінәлі тараппен жәбірленуші тарапты татуластыруға өзара келіседі.
Тараптарды татуластыру үшін бір жақ билері өлген кісінің бір ағасын, ал
келесі жақ - өлтірген жақтың үш ұлын алады, жай қол алысудан кейін
келіссөздер басталды, бірақ кек алушы ағасы тұрған балалардың ішінде ол жек
көретін адамның балалары тұрған болса, онда орнынан тұрады да олардың
үлкеніне пышақ салады. Қастандық осымен аяқталып, билер құдайға рақымшылық
келтіре отырып, бір-бірін бауырына қысып, бейбіт түрде үйді - үйіне
тарасады [5].
Тәуке хан Ережесінде кек алу заңы бірінші жолға қойылды. Бірақ бұл
Ереже Тәуке заманындағы қазақ қоғамы шексіз кек алу сатысын бастан
кешіргенін растайды. Тәуке Ережесі бойынша, қанды кекке тек кісі өлтіру мен
ауыр дене зақымдарын келтірген кезде ғана жол беріледі. Қанды кек сот
арқылы өлтірілген адамның туыстарының келісімімен жеңілдетілуі мүмкін.
Кекті барлық әулет мүшелері емес, тек жақын туыстары ғана жүзеге асыра
алды. Осылайша Тәуке хан өзіне дейін өмір сүрген қанды кекті заңдастырмақ
болды.
Кек сотқа дейінгі және соттан кейінгі болып бөлінді. Әдетте сотқа дейін
өлтірілген адамның туыстары кінәліге қатысты кек кайтаруға билердің немесе
ру басшылардың келісімдерін алуға тырысады. Соттан кейін кек алу, егер
кінәлі немесе оның туыстары сот үкімін орындаудан бас тартса жібірленуші
жақ кек қайтаруға барады.
Қанды кек қайтару әдеті патриархалды - рулық қатынастарға байланысты
XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанда кең таралған
құбылыс болды. Кіші жүз қазақтарының арасындағы әдет туралы А.Левшин былай
деп жазды кек қайтара алмаған қазақ, ашу үстінде адам танымастай халге
жетеді [6].
Броневский, қазақтарда кек қайтару күші соншалықты зор, олар
барлығынан айырылса да қайғыға салынбайды, ол тек кек қайтаруды ойлайды -
деп көрсетеді [7].
Жеткілікгі күші мен атағы жоқ жәбірленуші жақ кек қайтаруға бармайды.
Өйткені, құрметті адамдар тарапынан қатыгездікпен қудалануға қорқады.
Маковецкий, XIX ғасырда Семей облысының қазақтары арасында Тұмарбай деген
кісі батыр атағын иеленгенін, оны мұндай дәрежеге жеткізген осындай жағдай
екенін айтады.
Ол Қабежанов деген қырғызбен өз тарапына жаман сөздер айтылғанын, оған
кек қайтара алмағанын, өйткені Қабежанов өте құрметті адам екенін,
сұлтанмен жақсы қатынаста, содан Тұмарбай өзінің әулетін жинап, оған
мұндайға жол беріп қоя алмайтындығын, кекті артта қалдыра отырып өзінің
өмірін қиятындығын айтып, пышақ алып өз қарнына тықты.
Осыған байланысты негізгі екі тап өкілдері арасында қанды-рулық
дұшпандық пайда болады.
Кеңестік дәуірге дейінгі әдебиетте, әдетте кек алу қағидасы, қанға -
қан, жанға - жан қағидасымен сәйкестендіріледі. Өздерінің көзқарастарын
бекіту үшін қазақ құқығында жекелеген авторлар Тәуке хан Ережесіне сілтеме
жасайды. Онда тең кек алу қағидасына жол берілген.
Тәуке хан Ережесіне сәйкес қанды кек құқығына ие болу талаптары
мынадай:
- теңдей кек алу қанға-қан, жанға-жан, көзге-көз, т.б.;
- кісі өлтіруші кәмелетке жеткен және өзін-өзі игере алатын болуы,
толық кінәлі болуы өзі мойындауы, мойнына қойылуы [8].
Тәуке заңының негізгі идеясы қазақ феодалдарының меншігі мен жеке
тұлғаларды қорғауды күшейтуге бағытталған. Қазақ қоғамындағы жаза таптық
міндеттерге бағынды. Қазақ қоғамында қоғамдық әсер ету шараларына
бағынбайтын қылмыскерге өзіндік сот әдеті де дамыған.
1823 жылы Орал өзенінің Ресей жағында көшіп жүрген Дәуіп пен Таңсар
деген екі қазақ, Орал даласында көшіп жүрген Кіші жүз қазақтарының
жылқыларын ұрлаумен айналысады. Бұл ұрылардың әрекеті жергілікті
тұрғындардың ашу-ызасын туғызып, бір күні оларды орман ішінде күтіп тұрып,
ұстап алады да, оларды қатыгездікпен өлтіріп, талға іліп қояды.
Қазақ әдет-ғұрып заңдарының тағы бір үлкен ерекшелігі - барымта
институтының сақталуы. Барымта қағидасы бойынша құн не айыпты төлемеген
жағдайда, күштеп басқаның мал мүлкін алып кету.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында кінәліге өзіндік сот және
барымта арқылы өзінің ашу-ызасын қанағаттандыру қазақ қоғамында қарсыласына
жаза ретінде қолданылды.
Көптеген қылмыстары үшін кінәлілер ру басы, ақсақалдар тарапынан қатаң
жазаға ұшырады. Ақсақалдар билігі туралы Сейдалин ... ауыл ақсақалдарының
сөзі заң күшін иеленді және олардың бұйрығы тез арада орындалды, егер
орындалмаса тыңдамағаны үшін оларды қуғындайтын болды - деп жазады.
Хандық және сұлтан-билік басқару кезінде қазақ қоғамында мұндай күш
құқықпен алмастырылды. 1856 жылы Қарқаралы округінің бір биі өзіне
бағынбаған алты қазақты 17 күн өзінде ұстап, темірге байлап, иттабаққа
салынған тамақ берген.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында бір жанұя басшысының билігі
тек өз жанұясына ғана емес, ол оның жақын туыстары мен ұрпағына жетіп
отырған.
Жанұя - некелік қатынастармен байланысты қылмыс түрлерінің дәрежелері
туыстарының үлкендерінің сотымен шешіліп, сол сот шешкен жаза жүзеге асқан.
Аға-ақсақал соттарының қызметі тек бір жанұяға таралмай, сол рудың
барлық мүшелеріне таралды. Қазақтардың көшпенді салтында орталық
мемлекеттік биліктің болмауынан, полициялық қорғаудың арнайы органының
болмауынан, соттарда қылмысты ашу үшін қажетті құралдардың жетіспеушілігі
ру мүшелерінің біреуінің қылмысы үшін қазақ құқығында ұжымдық жауапкершілік
қағидасына жол берілді.
Жаза жалпы рудың мүддесін қорғау түрінде жүзеге асырылды.
Шын мәнінде мұндай мәжбүрлеу шаралары қазақ феодалдық қоғамында үстем
тап өкілдерінің қаруына айналды да, таптық сипатқа иеленіп әдет ғұрып
құқығымен реттеліп отырды. Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейін қоғамдағы
экономиканың өзгеруіне байланысты әдет-ғұрып өз маңызын жоғалта бастады.
Қылмыстық жаза шараларына қоғамдағы көз қарастар өзгерді. Қазақстанның
Ресейге қосылғанға дейінгі әдет-ғұрып құқығы бойынша жаза жүйесі мен
түрлері қосылғаннан кейінде анағұрлым өзгерді.
Тәуке хан ережесі мен басқа қазақ әдет-ғұрпы құқығының ескерткіштерінен
келесі жаза түрлері белгілі.
І. Өлім жазасы; 2. Дүрелеу; 3. Әшкерелеу жазасы; 4. Құн; 5. Айып; 6.
Құлдыққа салу; 7. Кінәліні жәбірленушіге қызмет ету үшін беру; 8. Кінәліні
жәбірленушіге, не оның туыстарына беру; 9. Кінәлінің барлық мүлкін
тәркілеу; 10.Тайпадан қуылу.
Өлім жазасы. Тәуке заңы бойынша кісі өлімі, адам ұрлау, әйел зорлау,
мал ұрлығы үшін өлім жазасына кесетін болған. Осы заң бойынша өлім жазасы
жәбірленушінің немесе оның туыстарының келісімімен, сот үкімі бойынша басқа
жаза түрлері: құнын өтеу, құлдыққа беру, дүрелеу немесе әшкерелеу
жазаларымен ауыстырылуы мүмкін. Біздегі деректерге сүйенсек Тәуке хан
кезінде өлім жазасы, салыстырмалы түрде сирек қолданылды. Ол жиналыста би
және аға сұлтандардың үкімі бойынша қолданылды. Сот үкімінің орындалуы
халық жиналысында орындалды.
Қазақ қоғамындағы қайшылықтардың өсуі мен таптық дифференциациясының
күшеюі, XVIII ғасырдың жекелеген қазақ хандары мен сұлтандарының саяси
қылмыс жасаған тұлғаларға қатысты өлім жазасын қолдануы үшін пайдаланылды.
Хандар мен сұлтандар өздерінің үкімдерін ауызша шығарғандықтан тарих
мұрағаттарында тікелей деректер (ХVIII ғ. 30 жылдарындағы) сақталмаған.
Бұл туралы тек жанама деректер негізінде ғана айтуға болады. Мысалы,
қазақ ауылдарында болған орыс саяхатшыларының айтуына қарағанда қазақтармен
Ресейдің қарым-қатынасы туралы патша әкімшілігінің шенеуніктерінің ресми
хабарламалары хат алмасуларынан белгілі.
Ғайып ханның 1716 жылғы 13 қырқүйекге Сібір губернаторы князь Гагаринге
жіберген арызында Ғайып ханның өзінің қарамағындағылармен орыстардың бірге
бейбіт өмір сүру туралы өтініші, Қазақ ордасында кімде-кім, мемлекет
тыныштығын бұзса, ол туралы Ғайып ханға естілсе, ол адамдарға өлім жазасы
тағайындалады делінген. Егер Ғайып хан ұрлық үшін өз еркімен өлім жазасын
тағайындаса, онда, кісі өлтіру мен басқа қылмыс түрлеріне де өлім жазасын
кеңінен қолданған деп болжауға болады. Н.Рычковтың 1774 жылы жасаған
тізімінде кіші жүздің ханы Абдулхайырдың өз бетімен өлім жазасын қолданғаны
жөнінде айтылған. Абдулхайыр хан туралы Рычков хатында бұл ханның әкесі,
өзінің халық алдында күшін көрсету үшін, кінәлі адамдарды түйенің мойнына
жіппен байлап іліп қоятын – делінген [9].
Жазаның ең жоғарғы түрі ретінде өлім жазасын қолдану хан, сұлтандардың
билік сипатына байланысты болды. Көшпелі өмір салтында патриархалды- рулық
қатынастардың сарқыншағының сақталуы мен орталық мемлекеттік биліктің
әлсіздігі, әдетте, өлім жазасын қолданудың әрбір жағдайы жаңа қылмыс
түрінің пайда болуына әкеліп соқтырады. Хандар мен сұлтандар өлім жазасына
артында күшті калқаны, тірегі жоқ адамдарды тартты. Ханның барон
Мейендорфқа жазған хатында: хан өзінің билігі бойынша ешбір заңмен
қорғалмаған қырғыз өмірін өз бетінше талқыға салатынын атап көрсетті. Хан
басқару кезінде кінәлілер өмірін қию, кек қайтару, кінәліге өзіндік сот
жасау барымта түрінде жүзеге асты [10].
Дүрелеу және әшкерелеуші жазалар. Тәуке хан жарғысымен басқа әдет-ғұрып
құқығындағы ескерткіштер дүрелеу және әшкерелеу жазаларына жол берді. Әдет-
ғұрып құқығының нормалары негізінде жеке тұлғаға қарсы қылмыс түрлеріне
дүрелеу және әшкерелеу жазалары қолданылды. Осыған орай әрбір жаза түрлері
тек дербес немесе басқа жазамен қосымша қолданылды. Егер қылмыс ауыр
болмаса, онда Тәуке хан жарғысында айтылғандай, өлім жазасының орнына
кінәліні жартысына дейін шешіндіріп, бетіне күйе жағып, мойнына киіздің
кесіндісін кигізіп, жіпті тісімен тістетіп, ат соңынан жүгіруді бұйырады,
екі адам оны қуады, ал екеуі басқаларды сол әдіспен жүгіруге шақырады.
Дүрелеу жазаларының жиі қолданылатын түрі ол дүре, яғни қалыңдығы ортан
саусақтай болатын қамшымен жария түрде дүре соғу. Соққылар әдетте халық
көзінше жалаңаш арқаға соғылады. Шариат ережелеріне қарағанда қазақ әдет-
ғұрып заңында соққы саны алдын-ала анықталмайды, ол сот билерінің қалауы
бойынша жүзеге асырылады. Дүре жазалары қанжығамен (ер тоқымның белдігі)
ұру түрінде де жүзеге асты. Дүрелеу және әшкерелеу жазалары кейде, кінәліні
ауылды, үш рет айналдырып, мойнына ескі киіз кигізетін, оны ұрған адамдар
оны не үшін ұрып жатқандарын айтатын.
Дүрелеу жазалары көбіне кедейлерге қолданылатын, ал байларға басқа жаза
түрлері қолданылады.
Тәуке хан жарғысында мүшесіне зақым келтіру жазалары да көрініс табады.
Бірақ жарғыда оны сотпен жүзеге асыруға жол берілмейді, тек сирек жағдайда
оған жәбірленуші немесе оның туыстары рұқсат берсе ғана жол беріледі.
Мүшеге зақым келтіру қазақ әдет -ғұрып құқығына тән сипат емес.
Құнын өтеу. Қазақ әдет-ғұрып құқығында көп таралған жаза түрі болып
табылады. Өлім жазасы және дене жарақаты жәбірленушінің немесе оның
әулетінің келісімімен, сот үкімі бойынша құн төлеумен, яғни қан үшін
төлеммен ауыстырылады. Құн төлеумен кінәлі жеке кек алу мен одан әрі заңмен
қудаланудан босатылады. Қазақтардағы құн төлеу Киевтік Русьтағы вира мен
головщина секілді болған. Құн өтеу жүйесі ерте феодализмдегі барлық
халықтардың қылмыстық құқығына тән белгілердің бірі. Бірқатар халықтарда
бұл жүйе, ұлы қазан төңкерісіне дейін сақталған. Құн төлеу жүйесінде кінәлі
немесе оның туыстары жәбірленуші тарапымен айырбас бірлігі - ақшамен,
малмен, мүлікпен, кейде адаммен есептесті.
Құн төлеу көлемі таптық сипатқа ие болды. Қазақтарда өлім жазасы мен
дүрелеу жазасының орнына кінәлі адамнан малын тартып алатын болды. Бұл
халықта құн төлеу малмен анықталған. Тәуке заңы бойынша ер адамның құны -
1000 қойға немесе 100 түйеге, немесе 200 жылқыға бағаланған, ал әйелдердің
құны ер адамдардың құнына қарағанда жарты құнына бағаланған. Сұлтан немесе
қожа үшін жеті есе көп есептелген. Тәуке заңының белгілі ережелерінде
ақсақалдардың, билердің, батырлардың қанының құны көрсетілмеген, бірақ
олардың құны қатардағыларға қарағанда жоғары болғанын айту керек.
Құн мөлшері туралы Тәуке заңының әртүрлі жазбаларында (А.Левшин,
И.Шангина және Г.Гавердовскийдің беруінде) кейбір ерекшелікгер бар. Мысалы,
Левшин және Шангин әр түрлі тап өкілдері үшін Тәуке заңымен берілген құнның
абсолютті саңдарын көрсеткен, ал Гавердовский, Тәуке заңы бойынша құн
жәбірленушінің атағы мен байлығына байланысты 200 ден 1000 жылқыға дейін
бекітілген.
Тәуке жарғысының сипаты бойынша Гавердевскийдің жазбасын дұрыс деп
санаған жөн. Тәуке үшін құнның ең төменгі және ең жоғарғы мөлшерін бекіту
маңызды болған. Қатардағы азамат үшін 1000 қой, сұлтандар және қожалар үшін
7000 қой деген нақты мөлшер сот тәжірбиесінде еш кездеспеген.
XVIII ғасырда кіші жүздің ханы Әбілқайырдың өлімі үшін, ұлы сұлтан
Ералы, Сырымбет батыр тікелей кінәлі адамды өз қолымен өлтірген. Сондай-ақ
ұлы жүздің биі Төле бидің үкімі бойынша ол екі құнын алды, ал қалған төрт
құнын Ералы кейіннен кешірген.
Қазақ әдеттерінің ережелерін жинақтаушылар бұл оқиға белгілі деп
сендіреді.
Тәуке заңы бойынша құл үшін құн төлеу аңшылық ит немесе бүркіт құнына
теңестірілді. Осылайша, құн мөлшері таптың өкіліне, мүлкіне, құқықтың
жағдайына қарай бекітілді. Ауыр дене жарақаты үшін төлем белгілі мал
санымен және зақымның сипатына байланысты есептелді. Зақымның нәтижесінде
өлімге соқтырса, кісі өлімі үшін құн төлеуге дейін барған.
Кісі өлімі үшін, сондай-ақ ауыр дене жарақаты үшін мал санымен
анықталады. Бірақ малдың орнына басқа құнды заттарды төлеумен ауыстыруға да
жол берілді. Тұтқындағылар немесе құлдар қожайынның меншігі ретінде
қарастырылды. Егер кісі өлімі үшін құн сотпен 200 жылқы мөлшерінде
анықталса, онда олардың 100-і әдетте алты жақсымен, яғни жақсы заттармен
(екі жақсы түйемен, екі тұтқынмен немесе құлмен, панцырь және басқа құнды
заттармен) алмастырылды. Кісі өлімі үшін құн ретінде мал және әскери қару
беру көп ескерткіш жазбаларда көрініс тапқан. Мысалы, Монғолды-ойраттық
жарғыда 1640 ж. бекітілген: Егер кімде-кім дінге қарсы болса, адамдарды
ұрса немесе аймақты тонаса, одан 100 сауыт-сайман, 100 түйе және 100 табын
алынады [11].
Балаған буряттарының әдет құқығында белгілі адам үшін 100 мал басы,
ерікті ер адам үшін - 66 мал басы, ал басы - байлы малай мен күң үшін ер
тоқымды бір ат төленген. Түркімен әдет ережелері бойынша ер адам өлімі үшін
100 түйе құны бекітілген [11, 17 б.].
Қазақ феодалдық қоғамының жағдайында құн жүйесі үстем таптың қолындағы
мәжбүрлеудің бірден-бір амал тәсілі, қаруы іспеттес.
Үстем тап өкілдері үшін құн төлеудің тиімділігі, олар құн төлеу арқылы
өлім жазасынан және басқа да ауыр жаза түрлерінен толық босатылды.
Патриархалды - феодалдық қатынастарда, құн феодалдардың халыққа қатысты
әрекеттерін кешіріп отырды. Сондықтан да Түркістан өлкесінің сот бөлігінің
құрылымы жобасын жасаушылардың бір майор Лысенко Жетісу облысының сот
жүйесінің реформасы туралы айтқанда: Өзінің материалдық жағдайын пайдалана
отырып жеке мүддесі үшін, кісі өлтірген адамды құн үстіне қоса, оларды
Сібірге айдауға үкім шығару құқығы халық сотына беріледі деген ұғымды
ұсынған.
Құн жүйесін қолдану қажетсіз қан төгістің қысқаруына септігі тиеді.
Тапсыз қоғамда қанды кек алу әдеті құқықтық сипатқа ие болмады. Өйткені
кек алу ұрпақтан ұрпақка өтіп адамдарды пайдаланумен аяқталған. Рулық
қоғамда кек алуды шектеу қажеттілігі туды.
Құн төлеу жүйесінің пайда болуы рулық құрылымның басталуын білдіреді.
Бұл құн төлеу жүйесі және оның мөлшерін бекіту таптық қоғамға жатады.
Барлық халықтарда құн төлеу мөлшері жеке кек алуды шектеуге ұмтылыс
жасаумен байланысты екенін ескеруіміз керек. В.Сергеевич: құн төлеу мен кек
алу бірге өмір сүргенімен, олар бір уақытта пайда болған жоқ, кек алу
ежелден келе жатқан институт болатын болса, онда құн төлеу кейіннен пайда
болған деп жазады.
Бірақ, құн төлеудің алғашқы көрінісімен кек алуды шектеу арасындағы
тығыз байланысқа назар аудара отырып, Сергеевич құн төлеудің пайда болу
себебін дұрыс келтірмеген. М.Ковалевский кек қайтаруды шектеу идеясымен құн
төлеудің алғашқы себебін әділ түрде байланыстыра білді [7, 48-49 бб.].
Қазақ қоғамында қылмыскерге баспана беру құқығы өте жақсы дамыған. Кісі
өлтірген кінәлі адам, әулетінен баспана, қорған іздеуге мәжбүр болған.
Туысына баспана беруден бас тарту және оны дұшпанына беру үлкен намыс
болған. Сондықтан да кінәліге сот істі шешкенше баспана берген.
Кейде бұл жәбірленуші тараптың ашу-ызасын туғызған. Кінәлілерге
қорғаншылықты сұлтандар, билер, батырлар, ақсақалдар және басқа кұрметті
адамдар жүзеге асырды және жеке кек алушылық оларға тиімсіз болды. Мұның
барлығы үстем тапта ескерілмей қалған жоқ.
Құн төлеудің жүйесін жасай отырып, өзінің жарғысында Тәуке жеке кек
алуды шектеуге, феодалдардың жеке мүдделерін қорғауға және мемлекеттік
шаралардың рөлін арттыруға тырысқан. Осыған орай келесілерді ұсынған:
1. Қырғыздар қылмыскерге қорған болған жағдайда ұлт алдында кінәлі
болып саналады; 2. Әрбір руды өзінің руласы үшін құн төлеуге міндеттейді.
Құн төлеу пайда болғанға дейін қазақ қоғамында шектеусіз кек алу,
барымта секілді қағидалар үстемдік құрған. Құн төлеудің нақты мөлшерін
бекіту - үстем топтың мүддесін қорғайтын іс болды.
Қазақ әдет ғұрыпының нормалары бойынша құн кінәлі адамнан, егер онда
қажетті мүлік болмаса оның жақын туыстарынан, ал, ол мүлік жетпесе, алыс
туыстарынан, жеті ата бабасын қоса алғанда, солардан құн өтеледі.
Шындығында жоғары құн мөлшерін (қатардағы адам үшін үшін 1000 қой) кедейлер
төлей алмас еді. Құн төлеуден бас тарту қатаң қылмыстық жазаға тартылды.
Құн кедейлер үшін қатаң жаза ретінде қалыптасты.
Құнның кең мөлшерде қолданылуының себебі феодалдардың қылмысты табыс
көзі ретінде айналдыруға ұмтылысы болды. Тәуке хан жарғысы бойынша құн екі
бөліктен тұрды: бір бөлігі жәбірленушіге түссе, екінші бөлігі хан,
сұлтандардың пайдасына шешілді. Қазақ құқығында мемлекет билігінің
пайдасына шешілетін, кұн бөлігі жәбірленушіге тиесілі бөліктен
ерекшеленбейді.
Тәуке хан жарғысында Соттарға және істі шешуші өзгеше тұлғаларға талап
арыздың 10-шы бөлігін беру көзделген. Тәжірбиеде мемлекет пайдасына
шешілетін үлес бөлігі талап арыздың он бөлігінен анағұрлым көп болып
есептеледі. Әдет бойынша тараптарға, соттарға тарту (сыйлық) [12], сыбаға
беруге тиым салынбайды. Сондықтанда феодалдар қылмыстық істі қиындатып және
әдейі дауды ұйымдастырып ірі сыйақы алады.
Броневский: жәбірленген тарап кісі өлтірген адамды, оларға беруді талап
етеді, бірақ оларды қызыл тілді билер құн төлеуге келістіруді өтінеді деп
жазады.
Құн төлеу қанаушы тап үшін материалдық пайда табу болып табылды. Бірақ
оны асыра бағалаудың қажеті жоқ. Мысалы, Н. Максимов: кісі өлімі үшін құн
төлеу карастырылады. Бірақ, кұн төлеу азаматтың өтем ақы болып табылады
деп жазады. В.Ф. Шахматов өз еңбегінде Салық төлеушілерден хан және
сұлтандар құнды күштеп өндіріп алады [13]. Бірақ бұл рулық дәстүрдің қатаң
сақталуының мақсаты - құнның біршама бөлігін өзіне алу үшін жасалады
дегенді бекітеді. Бірақ құн төлеу қылмыстық жаза болып
табылады. Құннан пайда алу тек құнның бір бөлігі ғана болып табылды.
Айыппұл. Қазақ қоғамында жазалардың кең таралған түрі айыппұл болды.
Айып сөзі әдетте орыс тіліне аударғанда бұл ұғымның тарихи маңызына сәйкес
келмейді.
Айыппұл қазақ әдет ғұрыпы бойынша бұл орыс шындығындағы сату мен
сабақ секілді болып келеді.
Айыппұл - қылмыс үшін сотпен бекітілген жаза болып табылады. Айыппұл
мүліктік қылмыстар үшін тағайындалады. Ол сондай-ақ тұлғаға қарсы қылмыс
үшін (кісі өлімі мен ауыр дене жарақатынан басқа), басқарудың тәртібіне
қарсы тағайындалады.
Айыппұлдың мөлшері Қазақстанның әр жерінде әр түрлі болды. Бұл көптеген
себептермен түсіндірілді. Еңбекшілердің жеке және мүліктік мүдделері сот
қорғауымен қамтамасыз етілмеді. Феодалдардың малын ұрлағаны үшін басқа
мүлікке қарағанда айыппұл көбірек салынды. Әдет ғұрып құқығы бойынша
айыппұл мөлшері өте жоғары болды. Қарақшылықтың әр түрі бойынша айыппұл
мөлшері ұрланған заттың қалыпты құнынан тоғыз есе құнға дейін анықталады.
Феодалдардың ар ожданына қолсұғушылық үшін айыппұл мөлшері қатардағы
адамның өлімі үшін төленетін құнмен бара-бар.
Айыппұл мөлшері соттарға, билерге байланысты болды. Қазақ әдет - ғұрып
құқығының нормалары бойынша көбіне айып-тоғыз қолданылды. Ол он мал басын
білдірді. Жасалған қылмыс сипаты бойынша және жәбірленуші мен айыпкердің
әлеуметтік - құқықтық жағдайы бойынша тоғыз келесіге бөлінеді:
а бас-тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз, яғни түйеден басталатын
тоғыз, оның құрамына сегіз үлкен және кіші мал кіреді;
б орта-тоғыз немесе ат бастатқан тоғыз, яғни аттан басталатын орта
тоғыз;
в аяқ-тоғыз немесе өгіз бастатқан тоғыз, яғни өгізден басталатын
тоғыз.
Әдетте түрлі қылмыстар үшін айыппұл бір тоғыз мөлшерінде тағайындалды.
Бірақ аса маңызды қылмыстар үшін айыппұл үш тоғызды құраған кезде аз
болмаған.
Маңызы шамалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 4
1 Айыппұл түріндегі жаза заңнамасының даму тарихы
11
1.1Қазақ әдет ғұрып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы. 11
1.2XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX ғасырдың басындағы
қылмыстық заңнамадағы айыппұл 26
1.3Посттөңкерістік кезеңдегі айыппұл туралы заңнаманың дамуы 31
2 Қазіргі қылмыстық құқықтағы айыппұл 43
2.1Жаңа ҚР Қылмыстық кодексіндегі және 1959 жылғы Қазақ КСР
Қылмыстық кодексіндегі айыппұл: салыстырмалы – құқықтық талдау.
43
2.2Қылмыстық жазаның белгілері және мақсаттары 62
2.3Айыппұл түріндегі жазаның ұғымы 77
2.4Қылмыстық жаза ретіндегі айыппұлдың әкімшілік айыппұлмен өзара
қатынасы 83
2.5Шет ел қылмыстық заңнамасындағы айыппұл 86
3 Айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқару мәселелері
96
3.1Санкцияны талдау және қылмыстық жаза шарасы ретіндегі айыппұлды
тағайындау тәжірибесі 96
3.2Атқару тәртібі және айыппұлды төлеуден жалтарғаны үшін
жауаптылық 102
3.3Айыппұлды қолдану тиімділігін талдау 104
Қорытынды 110
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 115
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы
Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның
қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі
кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қасаңдықтардан
және қылмыстылық пен жаза проблемаларын шешу барысында таптық көзқарас, бір
жақты ұстанымдардан арылды.
Таяуда онүшжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және
құқықтық мемлекет деп жарияланды [1].
Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Казақстан
Республикасының 1959 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп
өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлық
проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде
жаңаша түзілді.
Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған
сәйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы
салаларға қатысты заңнамалардың, нормативтік құқықтық актілердің де дер
кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Азаматтық-кұқықтық қатынастарды реттейтін
заңдарды жетілдіру талап етіледі.
Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20
қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған. "Казақстан Республикасының
Құқықтық саясат Тұжырымдамасында" атап көрсетілгендей:
"Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар
ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастылығын
тану негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық құқықтың мынадай принциптері
бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:
- мәні қылмыстық құқық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен
жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын заңдылық;
- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына немесе кез
келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін
білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;
- адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен
одан туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа
тартылатынын айқындайтын кінәлі жауапкершілігі;
- қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының
жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын
жағдайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін
білдіретін әділеттілік;
- заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды
болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларға қатысты қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал
қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі
егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған
жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен
үнемділігі;
- қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген
(дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - құқықтық
нормалар және т.б.) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және
жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына
тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы;
- жәбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің де құқықтарын бірдей
қорғау " [2].
Жаңа қылмыстық кодекс бұрынғы заңдармен салыстырғанда санкцияда айыппұл
түріндегі қылмыстық- құқықтық нормалардың санын едәуір арттыруды көздеді.
Бірақ та, 1997 жылғы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде айыппұл
жазаның басқа да түрлерімен бірге балама түрде кеңінен қарастырылғанмен,
сот тәжірибесі көрсеткеніндей жалпылай алғанда жазаның осы түрін қолдану
жағдайлары көп емес. Соттар сотталушыға қосымша жаза түрі ретінде айыппұлды
мүлдем тағайындамайды десе де болады. Яғни, 1997 жылғы Қылмыстық кодекс
жаза шарасының бас бостандығынан айыру түріндегі аса кең баламалық түрін
көздегенмен, сот тәжірибесі бұрынғыдай бас бостандығынан айыруға басымдық
бере отырып, бас бостандығын айырумен байланысты емес жазаларды кеңірек
қолдануға байланысты қалыптасып жатқан тарихи тенденцияны ескермеуде.
Мұндай жағдай қылмыстылықпен күресудің қазіргі қажеттілігіне сәйкес
келеді деп айта алмаймыз. Тәжірибе керсеткеніндей түзеу мекемелеріне
орналастыру қоғамға қаупі зор, қылмыстылықты тежейтін даусыз фактор бола
тұрса да, қазіргі кезде мұндай тежеудің тиімділігі онша әсер етпеуде.
Жазаны колонияда немесе түрмеде өтеу - қылмыс жасаған адамдарға да,
сондай–ақ толықтай алғанда бүкіл қоғамға да әсер етеді. Аталған мекеме
қалыптасқан қылмыстық әдеттерді одан әрі жетілдіре түсетін өзіндік “мектеп”
болып танылады, осы мекемеден босап шыққаннан кейін оңалту және бейімдеу
жүйесінің болмауы олардың қоғамға қайта оралуына өкінішке орай
жәрдемдеспейді.
Шет елдік мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ- тың , Финляндияның және
Германияның тәжірибесі көрсеткеніндей, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаның нәтижелілігі ең жақсы деген жағдайдың өзінде болмашы болса да, оған
өз кезегінде барынша көп мөлшердегі материалды және материалды емес
шығындар жұмсалады.
Криминологтардың зерттеулері көрсеткеніндей, қамауға алынғандардың
санының артуы, өлім жазасын қолдану тәжірибесі, санкцияны қолдану саясатын
елеулі қатайту қылмыстылықтың деңгейін төмендетпек тұрмақ, оны белгілі бір
шектерде ұстап та тұра алмауда [3, с.2].
Қазақстанның криминалдық жағдайы әлі күнге дейін қиын жағдайда,
жасалынып жатқан қылмыстардың саны жылдан жылға кемігенмен де,
қылмыстылықтың қауіптілігі және кәсібилігі артып, елде сыбайлас жемқорлық
және ұйымдасқан қылмыстылық өрістеуде. Бірақ бұл фактілерден бас
бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау белгілі бір деңгейде елдегі
жағдайды жақсартады деп түсінбеу керек. Статистикалық мәліметтер
көрсеткеніндей, анықталған қылмыскерлердің көпшілігі (49,4%) бұрын сотты
болмаған, яғни қылмыстының жаңа қылмыстарды туындата отырып, жаңадан
адамдарды оларды жасауға тартуда [4, с.21].
Осы жағымсыз нәрселерді болдырмау үшін еліміздің қылмыстық саясаты
өзгеруі тиіс. Колонияларда және түрмелерде ауыр және аса ауыр қылмыстар
жасап сотталған адамдар және соттылығы алынбаған немесе соттылығы
жойылмаған адамдар ғана қоғамнан оқшауланып отыруы керек. Қалған санаттағы
қылмыстарды жасаған адамдарға бас бостандығынан айырумен байланысты емес
басқа да жаза түрі тағайындалуы қажет, соның ішінде айыппұлды қолдануды
кеңейту есебінен жүргізілуі тиіс. Айыппұл түріндегі жазаны кеңінен қолдану
жазаның неғұрлым қатал түрлерін қолдануды азайту барысында сазайын тарттыру
құралдарын үнемдеуді қамтамасыз етеді. Сотталғандардарды түзеу мекемесінде
ұстау қымбатқа түседі, ал айыппұлды тағайындау барысында мемлекет аталған
қаржыны үнемдейді және бюджетке қосымша миллиардтаған теңгелерді түсіреді.
Қазіргі жағдайларда қылмыстық саясаттың маңызды бағыттарының бірі-
қылмыстық репресияны үнемдеу болып табылатындықтан, айыппұл жазаның
неғұрлым тиімді түрлерінің бірі болып табылады. Сотталушыға мүліктік әсер
ету арқылы, жаза мақсаттарына жетуді қамтамасыз етеді - яғни әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіріп, сотталған адамды түзеп және жаңа
қылмыстарды жасаудан сақтандырады.
Бүгінгі таңда заң шығарушы тарапынан айыппұлды неғұрлым кеңінен
тағайындау үшін жағдайлар жасалынған және қазіргі қажеттіліктер ескерілген.
Заңында айыппұл түріндегі жазаны қарастыратын санкциялардың мөлшері
едәуір арттырылған, нақтырақ айтқанда, меншікке қарсы қылмыстар - 489% ден
88,2% экономика қызметі саласындағы қылмыстар үшін –58,9% ден 93,3% дейін,
экологиялық қылмыстар үшін- 61,1% ден 75% дейін және т.б. өсірілген,
сондықтан да қазіргі кезде қылмыстық репресияны үнемдеу идеясын жүзеге
асырудың негізгі субъектісі болып құқық қолданушы танылуы тиіс, оның
қызметі айыппұлды негізгі де қосымша жаза ретінде тағайындауды кеңейту
бағытында бағытталуы қажет.
Жоғарыда айтылғандардың барлығы бас бостандығынан айырылып
сотталынғандардың саны бойынша жетекші елдердің қатарынан көрінуге алпынып
келе жатқан қазіргі Қазақстанның құқық қолдану тәжірибесі үшін осы жұмыстың
ерекше өзекті екендігін көрсетуде.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Айыппұл түріндегі жазаны қарастырумен
байланысты белгілі бір теориялы мәселелерді зерттеуде Ресейлік ғалымдардың
басым екендігін мойындап, олардың арасында белді орынға ие: Ю.Г. Алексеев,
Л.Е.Владимиров, В.А.Власов Д.И. Гальперин, А.А. Герцензон, Г.А. Груничева,
Д.А. Дриль, В.В. Есипов, М.М. Исаев, В.М. Лебедев, Н.Д. Мартысевич, В.Н.
Патрашев, П.С. Ромашкин, Д.И. Самгина, В.И. Сергеевич, К.А. Софроненко,
М.Н. Становский, Н.С. Таганцев, З.А. Тадевосян, И.Я. Фойницкий, И.М.
Цокуцев, М. Д. Шоргородский, Г.Н. Швеков, А.Я. Эстерин, А.Ф. Мицкевич,
М.Н.Становский секілді ғалымдарды айта аламыз.
Қазақстандық ғадымдардың ішінде осы мәселемен айналысқан авторлардың
ішінде біз .Ч. Сыдықова, Е.И. Қайыржанов, А.Н. Агыбаев, У.С. Жекебаев, М.С.
Нәрікбаев, А.А. Исаев, Е.О. Алауханов, И.И. Рогов, Б.Ж. Жунисов, Ғ.Ы.
Баймурзин, Ә.А. Темербеков, Р.Т. Нұртаев, С.С. Молдабаев, Г.Р. Рустемова,
А.А. Смағұлов, Н.О. Дулатбеков, Д.С.Чукмаитов секілді ғалымдарын көрсете
аламыз.
Жазаның осы түрін зерттеуге арналған іргелі еңбектер өткен ғасырдың 80–
ші жылдардың басында жүргізілгенмен, одан кейін айппұл түріндегі жазаны
зерттеу мәселесіне жеткілікті деңгейде көңіл аударылған жоқ.
Қылмыстық және Қылмыстық– атқару кодекстеріне енгізілген өзгерістер
айыппұл түріндегі жазаны реттейтін нормаларды, айыппұлды есептеу тәртібін,
оның мөлшерін, орындау және өрескел жалтарған жағдайда басқа жаза
түрлерімен алмастыру тәртібін елеулі қозғады.
Сонымен, айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқарудың көптеген
проблемалары қазіргі кезде арнайы зерттеуді қажет етеді, аталған тақырыпты
зерттеудің қажеттілігін де осымен түсіндіруге болады.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты - айыппұл түріндегі
жазаны кешенді түрде теориялық тұрғыдан зерттеу және оны қолданудың
тиімділігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің негізгі міндеттері. Аталған мақсаттарды жүзеге асыру
келесідей міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:
● айыппұл түріндегі жазаның пайда болуының тарихи шарттарын және дамуын
қарастыру;
● айыппұл түріндегі жазаның баламалы жаза ретінде қолданылуына
салыстырмалы–құқықтық зерттеу жүргізу;
● айыппұл түріндегі жазаның қылмыстардың ауырлығы бойынша қолданылуын
талдау және оны қолдану тәжірибесін саралау;
● айыппұлдың мөлшерін бас бостандығын айырумен салыстыра анықтау;
● айыппұлды қылмыстық жаза түрі ретінде қолданудың тиімділігін бағалау;
● айыппұл түріндегі жазаны қолданудың қылмыскердің тұлғасына байланысты
қолданылуын зерттеу.
Зерттеудің пәні ретінде - Қазақстан Республикасы ҚК-нің 40, 79
баптарындағы айыппұл түріндегі жазаны көздейтін қылмыстық–құқықтық
нормалар, қылмыстық–атқару заңдарының нормалары, сондай– ақ қазіргі және
бұрынғы заңдардың басқа да нормалары, шет елдердің қылмыстық заңдарының
нормалары; сот–тергеу тәжірибесі, айыппұлға сотталынған адамдардың саны
жөніндегі статистикалық мәліметтер, айыппұл түріндегі жазаны тағайындауды
кеңейту қажеттілігі туралы автормен жүргізілген сауалнама нәтижелері
қарастырылады.
Зертеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік негізі болып
теорияның және тәжірибенің өзара байланысына негізделген, өзара тәуелді
құбылыстардың тарихи дамуын ескере отыра зерттелінетін танымның
тарихи–диалектикалық тәсілі танылады. Диссертацияда зерттеудің жалпы ғылыми
тәсілдері: салыстырмалы талдау, гипотезалар, талдау және синтез
қолданылған.
Зерттеудің нормативтік базасы болып Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық– атқару,
қылмыстық–іс жүргізу заңдары осы жұмыстың тақырыбымен байланысты құқықтық
сипаттағы басқа да құқықтық нормалар және құжаттар. Айыппұл туралы
заңдардың даму тарихын зерттеу барысында революцияға дейінгі нормативтік
актілер, сондай–ақ Кеңестік мемлекеттің қылмыстық кодекстері және басқа да
актілері пайданылады. Шет елдік заңнаманы қарастыру барысында Германияның,
Францияның, Нидерландияның, Жапонияның және т.б Қылмыстық кодекстері
қолданылды. Жұмыстың эмпирикалық базасын ҚазССР Жоғарғы Соты және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының жарияланған тәжірибелік материалдары құрайды.
Сондай ақ Жамбыл облыстық сотының және Тараз қаласының соттарының 2000 және
2008 жылдар аралығында негізгі және қосымша жаза ретінде айыппұл
тағайындалған 350 қылмыстық іс, олардың саны туралы мәліметтер зерттелінді.
Бас бостандығынан айыруға және жазаның басқа да түрлеріне сотталынған
адамдардың саны жөніндегі ресми статистикалық мәліметтер зерттелінді. Жаза
ретінде айыппұл тағайындалған қылмыстық істер қаралды.
Зерттеу барысында 100 тәжірибелік қызметкерлерге сауалнама жүргізілді,
осының негізінде белгілі бір тұжырымдармен тәжірибелік ұсыныстар жасалынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс 1997 жылғы Қылмыстық
кодекстің колданылған кезеңінен бастап жазаның айыппұл түріне жаңаша
анықтама беріліп, айыппұл түріндегі жазаға баламалы жаза ретінде кеңінен
қарастырылып, айыппұл түріндегі жазаның мөлшерін жаңаша есептеудің жаңа
қағидаларына, айыппұлды сот тәжірибесінде кеңірек қолданылу тиімділігіне
талдау жүргізілген. Диссертацияда қылмыстық заңнаманы дамытуға байланысты
нақты ұсыныстар қалыптастырылған.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
1. Кеңес билігінің алғашқы жылдары, жаңа экономикалық реформаны жүргізу
кезеңінде, жаза саласындағы саясат қолданылатын шараларды жұмсарту жағына
бағытталды, бірақ та саяси жүйенің ауысуы және жауларды аяусыз жаныштау
мақсатының орнауы қылмыс жасаған адамдарға қатысты репрессияны кеңінен
қолдануға алып келе отырып, айыппұл түріндегі жазаны қолданбай, бас
бостандығынан айыру және өлім жазасы жиі тағайындалу үдерісі орын алды.
2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 78 бабының
санкцияларында айыппұл негізгі жаза ретінде баламалы түрде тек қана бас
бостандығынан айырумен бірге ғана берілген. Бұл әділеттілік қағидасына
қайшы келеді және құқық қолданудың тиімділігін арттыруға әсер етпейді.
Айыппұл тек қана бас бостандығынан айыру жазасымен баламалы түрде
қарастырылатын санкцияларда, жазаның басқа да түрлері қарастырылып кетсе,
нақтырақ айтқанда міндетті жұмыстар, түзеу жұмыстары, белгілі бір лауазымды
иелену немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру және тұрақты
табысы немесе кірісі жоқ, сондай-ақ материалды жағдайы төмен адамдарға
баламасыз бас бостандығынан айыруда тағайындауды жоққа шығару мақсатымен
қылмыстардың санаттарына байланысты басқа да жаза түрлері көзделінуі тиіс.
3. Қазақстан Республикасы ҚК– де әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі
қылмыстар үшін баптардың санкциясын құрауда біріңғай жүйе жоқ, ол өз
кезегінде ауырлығы шамалы, орташа ауырлықтағы және ауыр қылмыстар үшін тең
дәрежеде айыппұл тағайындау мүмкіндігіне алып келеді. Бұл мәселе Қылмыстық
кодекстің баптарының санкциясын елеулі түзеуді талап етеді.
4. Заңшығарушы баламалы санкциялардағы әртүрлі жазалардың, бірінші
кезекте айыппұл және бас бостандығынан айырудың келісілген мөлшерінің
проблемасын шешу қажет. Бас бостандығынан айырудың жоғары мерзіміне
айыппұлдың жоғары мөлшері сәйкес келуі тиіс және керісінше де солай болуы
қажет. Сондықтан да бұл жерде келесідей шек белгіленуі қажет– 500 мың тенге
1 жыл бас бостандығынан айыруға тең. Маңызы шамалы қылмыстар үшін айыппұл
мөлшері 1 млн. тенге, орташа ауырлықтағы қылмыстарға –2,5 млн тенге, ауыр
және аса ауыр қылмыстар үшін –5 млн тенгеден аспауы тиісті.
5. Кез келген жазаның тиімділігі оның жазаның мақсаттарын жүзеге
асыруға қалай әсер ететіндігімен анықталады. Бұзылған қоғамдық қатынастарды
қолына келтіру, қоғамға қауіпті қолсұғушылықпен келтірілген шығынның орнын
толтыру, яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру белгілі бір дәрежеде
жазаның айыппұл түрімен қамтамасыз етіледі.
6. Түзеу мақсатына жетуі айыппұлдың жаза түрі ретінде сотталушының
мүліктік жағдайына әсер етуімен байланысты. Сотталушының айыппұл төлеуі
белгілі бір деңгейде өзінің мінез-құлқын түзеуге әсер етеді. Айыппұл
қоғамға қарсы жағымсыз мінез-құлық ниеттерін өзгеруге бағыттала отырып,
жаңа қылмыстарды жасамаудан сақтандыруға әсер етеді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертация
мазмұнындағы тұжырымдар және ұсыныстар қылмыстық заңнаманы жетілдіру
мақсатында пайдалануы мүмкін және жазаның осы түрін тағайындауды кеңейтуге
бағытталады. Диссертантпен алынған нәтижелер қылмыстық және қылмыстық
атқару құқығы бойынша заңдарды жетілдіруге мүмкіндік береді. Осы зерттеуде
қалыптастырылған теориялық жалпылаулар және тұжырымдар заңшығарушылық
үрдісте, сот– тергеу органдарының тәжірибелік қызметінде, соның ішінде
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының айыппұл түріндегі жазаны
тағайындау және атқару мәселелері бойынша сот тәжірибесі нормативтік
қаулыларын әзірлеуде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеудің нәтижелері аталған мәселені одан әрі әзірлеу барысында
ғылыми– зерттеу жұмыстарында пайдаланылуы мүмкін. Диссертацияның негізгі
ережелері жоғары және орта кәсіби орындарында, сондай–ақ құқық қорғау
органдарының қызметкерлерін дайындауда және қайта даярлаудағы әртүрлі
кезеңдерде “ Қылмыстық құқық” және “Қылмыстық– атқару құқығы” курстарын
оқытуда оқу процесіне енгізілуі мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің, заң факультеті қылмыстық құқық және
криминология кафедрасында дайындалған. Диссертацияның негізгі ережелері
және тұжырымдары кафедра мәжілістерінде талқылынды және халықаралық ғылыми–
тәжірибелік конференциялардағы баяндамаларда және 4 мақалада көрініс тапты.
Жүргізілген зерттеу нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университеті, заң факультетінің оқу процесіне енгізілген.
Жұмыс Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Білім
және ғылым саласындағы бақылау және аттестаттау комитеті талаптарына сәйкес
орындалған.
Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаттарында және міндеттерінде
анықталған және кіріспеден, он бір бөлімшені біріктіретін үш тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗА ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қазақтың әдет-ғұрып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы
Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы. Жазаның өзіне тән қасиеті, оны қылмыс жасауға кінәлі деп
танылған адамға қолданылады.
Жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары секілді өзінің
экономикалық базисін бекітуге тырысады. Әртүрлі таптық-қоғамдық
формацияларды жаза үстем таппен сол экономикалық базисті қоғамдық - қауіпті
қол сұғушылықтан қорғау мақсатында қолданылады.
Әдет-ғұрып құқығы бойынша қолданылған жаза да үстем таптың қолындағы
маңызды қаруы іспеттес болып, Қазақстандағы феодалдық базистің бекітілуіне
әрекеттеседі.
Жазаның қазақ қоғамындағы рөлі оның қанаушы таптың экономикалық және
саяси мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуінде болды. Осыған орай, қазақ
халқының көшпелі, жартылай көшпелі өмір салты өзінің көрінісін қоғамның
үстем табының жазаға қатысты көз қарасынан тапты.
Қазақ құқығында қылмыс пен жазаға деген көзқарас феодалдық құқықтың
дамыған жүйесі бар басқа халықтардың заңи ескерткіштердегі көзқарастардан
өзгешеленеді. Бұл ерекшеліктер Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі
уақыттағы қазақтың әдет-ғұрып ескерткіштерінде көрініс табады да, келесі
кезеңде, яғни, Қазақстанның Ресей империясының құрамына кірген тұста олар
жоғала бастады.
Қазақтарда патриархалды-феодалды қатынастар жағдайында қан үшін кек алу
құқығы мен барымта арқылы қанағаттандыру маңызды орын алды. Мысалы, Тәуке
хан Ережесінде және Қазақ әдет-ғұрып құқығының нормаларында жазаны қолдану
аталған қағидаларға, яғни кек алуға және өзін барымта арқылы
қанағаттандыруға негізделеді.
Қазақтың әдет - ғұрып құқығының нормалары шекті мөлшерде болса да,
жәбірленушіге өзінің бастамасымен өзін ренжіткен адамды қудалап, оны
келтірген күнәсі үшін кек кайтару құқығы берілген; қаза болған адамның
туыстары өлтірушінің басын кесу құқығына ие. Әдеп бойынша әркімге
тұтқиылдан келген шабуыл жасаған адамды сол мезетте, ұрыны сол қылмыс
орнында жазасыз өлтіруге жол берілген. Жәбірленуші немесе оның жақын
туыстары сот үкімін тағайындаған кезде және орындаған кезде сот
органдарының қызметіне ішінара араласып отырды.
Осылайша, сол кезден бастап қазақ әдет-ғұрпында, рулық бастама мен
жеке кек алу сақталды. Осыған орай, патриархалды - феодалдық қатынастарда
ежелгі әдет - ғұрыптардың бір қатары қылмыстық жаза шараларымен бірге өмір
сүріп келді. Сондықтанда қазақ қоғамындағы жазаның мәнін дұрыс түсіну үшін,
қазақ әдет-ғұрып құқығындағы институттарының күші мен мәнін түсіну өте
маңызды, ол қанды кек пе жоқ жеке кек пе соны, жәбірленушінің кінәліге
өзіндік сот болу билігі, жәбірленушінің барымта арқылы өзінің кегін
қанағаттандыруы, ру ақсақалдарының өзінің бағынышты әулетіне билігі, от
басы басшысының жанұя мүшелеріне қатысты билігі, әулет мүшелерінің қылмысы
үшін ұжымдық жауапкершілігі секілді тағы басқалар.
Аталған институттардың әрқайсына сипаттама берейік.
Қазақ әдеп-ғұрып құқығында қанды кек елеулі орын алған. Ол тапсыз қоғам
жағдайында басқа ру тарапынан шабуылдан сақтау үшін қанды-туысты одақтың
қажетті құралы ретінде қалыптасып дамыған.
Таптық қоғамда жеке кек әдет-ғұрпы мемлекеттік билік органдарымен
жазаланып, құқықтық сипатқа ие болды. Патриархалды-феодалдық қатынастарда
жеке кек әдет-ғұрпы жазаның бір қатар ерекшеліктерін көздеді. Ол заңмен
немесе әдет-ғұрып құқығы нормаларымен кінәліге немесе оның туыстарына
қатысты жүзеге асырылды. Патриархалды-феодалдық қатынас жағдайында кекті
тек күшті және құрметті адамдар ғана жүзеге асыра алды.
Егер жәбірленуші тарап күшті топты құрап тұрса онда ол әдетте кінәліден
немесе оның туысынан кек алуды жүзеге асыратын. Кек алушы ретінде бай
дәулетті адамдар болса би соттары осы адамдардың мүддесіне жұмыс істеді.
Г.Гавердовский өзі көзі көрген бір жағдайды мысалға келтіреді. XIX ғасырдың
басында кіші жүздің бай қазағының бірі Н. өзінің Шекті руының билерін
төбелес кезінде ағасын өлтірген ауылға шабуыл жасау үшін адамдар тобын
жинауға көндірген. Бір топ адамдар кінәлінің ауылына келген соң билер
кінәлі тараппен жәбірленуші тарапты татуластыруға өзара келіседі.
Тараптарды татуластыру үшін бір жақ билері өлген кісінің бір ағасын, ал
келесі жақ - өлтірген жақтың үш ұлын алады, жай қол алысудан кейін
келіссөздер басталды, бірақ кек алушы ағасы тұрған балалардың ішінде ол жек
көретін адамның балалары тұрған болса, онда орнынан тұрады да олардың
үлкеніне пышақ салады. Қастандық осымен аяқталып, билер құдайға рақымшылық
келтіре отырып, бір-бірін бауырына қысып, бейбіт түрде үйді - үйіне
тарасады [5].
Тәуке хан Ережесінде кек алу заңы бірінші жолға қойылды. Бірақ бұл
Ереже Тәуке заманындағы қазақ қоғамы шексіз кек алу сатысын бастан
кешіргенін растайды. Тәуке Ережесі бойынша, қанды кекке тек кісі өлтіру мен
ауыр дене зақымдарын келтірген кезде ғана жол беріледі. Қанды кек сот
арқылы өлтірілген адамның туыстарының келісімімен жеңілдетілуі мүмкін.
Кекті барлық әулет мүшелері емес, тек жақын туыстары ғана жүзеге асыра
алды. Осылайша Тәуке хан өзіне дейін өмір сүрген қанды кекті заңдастырмақ
болды.
Кек сотқа дейінгі және соттан кейінгі болып бөлінді. Әдетте сотқа дейін
өлтірілген адамның туыстары кінәліге қатысты кек кайтаруға билердің немесе
ру басшылардың келісімдерін алуға тырысады. Соттан кейін кек алу, егер
кінәлі немесе оның туыстары сот үкімін орындаудан бас тартса жібірленуші
жақ кек қайтаруға барады.
Қанды кек қайтару әдеті патриархалды - рулық қатынастарға байланысты
XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанда кең таралған
құбылыс болды. Кіші жүз қазақтарының арасындағы әдет туралы А.Левшин былай
деп жазды кек қайтара алмаған қазақ, ашу үстінде адам танымастай халге
жетеді [6].
Броневский, қазақтарда кек қайтару күші соншалықты зор, олар
барлығынан айырылса да қайғыға салынбайды, ол тек кек қайтаруды ойлайды -
деп көрсетеді [7].
Жеткілікгі күші мен атағы жоқ жәбірленуші жақ кек қайтаруға бармайды.
Өйткені, құрметті адамдар тарапынан қатыгездікпен қудалануға қорқады.
Маковецкий, XIX ғасырда Семей облысының қазақтары арасында Тұмарбай деген
кісі батыр атағын иеленгенін, оны мұндай дәрежеге жеткізген осындай жағдай
екенін айтады.
Ол Қабежанов деген қырғызбен өз тарапына жаман сөздер айтылғанын, оған
кек қайтара алмағанын, өйткені Қабежанов өте құрметті адам екенін,
сұлтанмен жақсы қатынаста, содан Тұмарбай өзінің әулетін жинап, оған
мұндайға жол беріп қоя алмайтындығын, кекті артта қалдыра отырып өзінің
өмірін қиятындығын айтып, пышақ алып өз қарнына тықты.
Осыған байланысты негізгі екі тап өкілдері арасында қанды-рулық
дұшпандық пайда болады.
Кеңестік дәуірге дейінгі әдебиетте, әдетте кек алу қағидасы, қанға -
қан, жанға - жан қағидасымен сәйкестендіріледі. Өздерінің көзқарастарын
бекіту үшін қазақ құқығында жекелеген авторлар Тәуке хан Ережесіне сілтеме
жасайды. Онда тең кек алу қағидасына жол берілген.
Тәуке хан Ережесіне сәйкес қанды кек құқығына ие болу талаптары
мынадай:
- теңдей кек алу қанға-қан, жанға-жан, көзге-көз, т.б.;
- кісі өлтіруші кәмелетке жеткен және өзін-өзі игере алатын болуы,
толық кінәлі болуы өзі мойындауы, мойнына қойылуы [8].
Тәуке заңының негізгі идеясы қазақ феодалдарының меншігі мен жеке
тұлғаларды қорғауды күшейтуге бағытталған. Қазақ қоғамындағы жаза таптық
міндеттерге бағынды. Қазақ қоғамында қоғамдық әсер ету шараларына
бағынбайтын қылмыскерге өзіндік сот әдеті де дамыған.
1823 жылы Орал өзенінің Ресей жағында көшіп жүрген Дәуіп пен Таңсар
деген екі қазақ, Орал даласында көшіп жүрген Кіші жүз қазақтарының
жылқыларын ұрлаумен айналысады. Бұл ұрылардың әрекеті жергілікті
тұрғындардың ашу-ызасын туғызып, бір күні оларды орман ішінде күтіп тұрып,
ұстап алады да, оларды қатыгездікпен өлтіріп, талға іліп қояды.
Қазақ әдет-ғұрып заңдарының тағы бір үлкен ерекшелігі - барымта
институтының сақталуы. Барымта қағидасы бойынша құн не айыпты төлемеген
жағдайда, күштеп басқаның мал мүлкін алып кету.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында кінәліге өзіндік сот және
барымта арқылы өзінің ашу-ызасын қанағаттандыру қазақ қоғамында қарсыласына
жаза ретінде қолданылды.
Көптеген қылмыстары үшін кінәлілер ру басы, ақсақалдар тарапынан қатаң
жазаға ұшырады. Ақсақалдар билігі туралы Сейдалин ... ауыл ақсақалдарының
сөзі заң күшін иеленді және олардың бұйрығы тез арада орындалды, егер
орындалмаса тыңдамағаны үшін оларды қуғындайтын болды - деп жазады.
Хандық және сұлтан-билік басқару кезінде қазақ қоғамында мұндай күш
құқықпен алмастырылды. 1856 жылы Қарқаралы округінің бір биі өзіне
бағынбаған алты қазақты 17 күн өзінде ұстап, темірге байлап, иттабаққа
салынған тамақ берген.
Патриархалды - феодалды қатынас жағдайында бір жанұя басшысының билігі
тек өз жанұясына ғана емес, ол оның жақын туыстары мен ұрпағына жетіп
отырған.
Жанұя - некелік қатынастармен байланысты қылмыс түрлерінің дәрежелері
туыстарының үлкендерінің сотымен шешіліп, сол сот шешкен жаза жүзеге асқан.
Аға-ақсақал соттарының қызметі тек бір жанұяға таралмай, сол рудың
барлық мүшелеріне таралды. Қазақтардың көшпенді салтында орталық
мемлекеттік биліктің болмауынан, полициялық қорғаудың арнайы органының
болмауынан, соттарда қылмысты ашу үшін қажетті құралдардың жетіспеушілігі
ру мүшелерінің біреуінің қылмысы үшін қазақ құқығында ұжымдық жауапкершілік
қағидасына жол берілді.
Жаза жалпы рудың мүддесін қорғау түрінде жүзеге асырылды.
Шын мәнінде мұндай мәжбүрлеу шаралары қазақ феодалдық қоғамында үстем
тап өкілдерінің қаруына айналды да, таптық сипатқа иеленіп әдет ғұрып
құқығымен реттеліп отырды. Қазақстанның Ресейге қосылғаннан кейін қоғамдағы
экономиканың өзгеруіне байланысты әдет-ғұрып өз маңызын жоғалта бастады.
Қылмыстық жаза шараларына қоғамдағы көз қарастар өзгерді. Қазақстанның
Ресейге қосылғанға дейінгі әдет-ғұрып құқығы бойынша жаза жүйесі мен
түрлері қосылғаннан кейінде анағұрлым өзгерді.
Тәуке хан ережесі мен басқа қазақ әдет-ғұрпы құқығының ескерткіштерінен
келесі жаза түрлері белгілі.
І. Өлім жазасы; 2. Дүрелеу; 3. Әшкерелеу жазасы; 4. Құн; 5. Айып; 6.
Құлдыққа салу; 7. Кінәліні жәбірленушіге қызмет ету үшін беру; 8. Кінәліні
жәбірленушіге, не оның туыстарына беру; 9. Кінәлінің барлық мүлкін
тәркілеу; 10.Тайпадан қуылу.
Өлім жазасы. Тәуке заңы бойынша кісі өлімі, адам ұрлау, әйел зорлау,
мал ұрлығы үшін өлім жазасына кесетін болған. Осы заң бойынша өлім жазасы
жәбірленушінің немесе оның туыстарының келісімімен, сот үкімі бойынша басқа
жаза түрлері: құнын өтеу, құлдыққа беру, дүрелеу немесе әшкерелеу
жазаларымен ауыстырылуы мүмкін. Біздегі деректерге сүйенсек Тәуке хан
кезінде өлім жазасы, салыстырмалы түрде сирек қолданылды. Ол жиналыста би
және аға сұлтандардың үкімі бойынша қолданылды. Сот үкімінің орындалуы
халық жиналысында орындалды.
Қазақ қоғамындағы қайшылықтардың өсуі мен таптық дифференциациясының
күшеюі, XVIII ғасырдың жекелеген қазақ хандары мен сұлтандарының саяси
қылмыс жасаған тұлғаларға қатысты өлім жазасын қолдануы үшін пайдаланылды.
Хандар мен сұлтандар өздерінің үкімдерін ауызша шығарғандықтан тарих
мұрағаттарында тікелей деректер (ХVIII ғ. 30 жылдарындағы) сақталмаған.
Бұл туралы тек жанама деректер негізінде ғана айтуға болады. Мысалы,
қазақ ауылдарында болған орыс саяхатшыларының айтуына қарағанда қазақтармен
Ресейдің қарым-қатынасы туралы патша әкімшілігінің шенеуніктерінің ресми
хабарламалары хат алмасуларынан белгілі.
Ғайып ханның 1716 жылғы 13 қырқүйекге Сібір губернаторы князь Гагаринге
жіберген арызында Ғайып ханның өзінің қарамағындағылармен орыстардың бірге
бейбіт өмір сүру туралы өтініші, Қазақ ордасында кімде-кім, мемлекет
тыныштығын бұзса, ол туралы Ғайып ханға естілсе, ол адамдарға өлім жазасы
тағайындалады делінген. Егер Ғайып хан ұрлық үшін өз еркімен өлім жазасын
тағайындаса, онда, кісі өлтіру мен басқа қылмыс түрлеріне де өлім жазасын
кеңінен қолданған деп болжауға болады. Н.Рычковтың 1774 жылы жасаған
тізімінде кіші жүздің ханы Абдулхайырдың өз бетімен өлім жазасын қолданғаны
жөнінде айтылған. Абдулхайыр хан туралы Рычков хатында бұл ханның әкесі,
өзінің халық алдында күшін көрсету үшін, кінәлі адамдарды түйенің мойнына
жіппен байлап іліп қоятын – делінген [9].
Жазаның ең жоғарғы түрі ретінде өлім жазасын қолдану хан, сұлтандардың
билік сипатына байланысты болды. Көшпелі өмір салтында патриархалды- рулық
қатынастардың сарқыншағының сақталуы мен орталық мемлекеттік биліктің
әлсіздігі, әдетте, өлім жазасын қолданудың әрбір жағдайы жаңа қылмыс
түрінің пайда болуына әкеліп соқтырады. Хандар мен сұлтандар өлім жазасына
артында күшті калқаны, тірегі жоқ адамдарды тартты. Ханның барон
Мейендорфқа жазған хатында: хан өзінің билігі бойынша ешбір заңмен
қорғалмаған қырғыз өмірін өз бетінше талқыға салатынын атап көрсетті. Хан
басқару кезінде кінәлілер өмірін қию, кек қайтару, кінәліге өзіндік сот
жасау барымта түрінде жүзеге асты [10].
Дүрелеу және әшкерелеуші жазалар. Тәуке хан жарғысымен басқа әдет-ғұрып
құқығындағы ескерткіштер дүрелеу және әшкерелеу жазаларына жол берді. Әдет-
ғұрып құқығының нормалары негізінде жеке тұлғаға қарсы қылмыс түрлеріне
дүрелеу және әшкерелеу жазалары қолданылды. Осыған орай әрбір жаза түрлері
тек дербес немесе басқа жазамен қосымша қолданылды. Егер қылмыс ауыр
болмаса, онда Тәуке хан жарғысында айтылғандай, өлім жазасының орнына
кінәліні жартысына дейін шешіндіріп, бетіне күйе жағып, мойнына киіздің
кесіндісін кигізіп, жіпті тісімен тістетіп, ат соңынан жүгіруді бұйырады,
екі адам оны қуады, ал екеуі басқаларды сол әдіспен жүгіруге шақырады.
Дүрелеу жазаларының жиі қолданылатын түрі ол дүре, яғни қалыңдығы ортан
саусақтай болатын қамшымен жария түрде дүре соғу. Соққылар әдетте халық
көзінше жалаңаш арқаға соғылады. Шариат ережелеріне қарағанда қазақ әдет-
ғұрып заңында соққы саны алдын-ала анықталмайды, ол сот билерінің қалауы
бойынша жүзеге асырылады. Дүре жазалары қанжығамен (ер тоқымның белдігі)
ұру түрінде де жүзеге асты. Дүрелеу және әшкерелеу жазалары кейде, кінәліні
ауылды, үш рет айналдырып, мойнына ескі киіз кигізетін, оны ұрған адамдар
оны не үшін ұрып жатқандарын айтатын.
Дүрелеу жазалары көбіне кедейлерге қолданылатын, ал байларға басқа жаза
түрлері қолданылады.
Тәуке хан жарғысында мүшесіне зақым келтіру жазалары да көрініс табады.
Бірақ жарғыда оны сотпен жүзеге асыруға жол берілмейді, тек сирек жағдайда
оған жәбірленуші немесе оның туыстары рұқсат берсе ғана жол беріледі.
Мүшеге зақым келтіру қазақ әдет -ғұрып құқығына тән сипат емес.
Құнын өтеу. Қазақ әдет-ғұрып құқығында көп таралған жаза түрі болып
табылады. Өлім жазасы және дене жарақаты жәбірленушінің немесе оның
әулетінің келісімімен, сот үкімі бойынша құн төлеумен, яғни қан үшін
төлеммен ауыстырылады. Құн төлеумен кінәлі жеке кек алу мен одан әрі заңмен
қудаланудан босатылады. Қазақтардағы құн төлеу Киевтік Русьтағы вира мен
головщина секілді болған. Құн өтеу жүйесі ерте феодализмдегі барлық
халықтардың қылмыстық құқығына тән белгілердің бірі. Бірқатар халықтарда
бұл жүйе, ұлы қазан төңкерісіне дейін сақталған. Құн төлеу жүйесінде кінәлі
немесе оның туыстары жәбірленуші тарапымен айырбас бірлігі - ақшамен,
малмен, мүлікпен, кейде адаммен есептесті.
Құн төлеу көлемі таптық сипатқа ие болды. Қазақтарда өлім жазасы мен
дүрелеу жазасының орнына кінәлі адамнан малын тартып алатын болды. Бұл
халықта құн төлеу малмен анықталған. Тәуке заңы бойынша ер адамның құны -
1000 қойға немесе 100 түйеге, немесе 200 жылқыға бағаланған, ал әйелдердің
құны ер адамдардың құнына қарағанда жарты құнына бағаланған. Сұлтан немесе
қожа үшін жеті есе көп есептелген. Тәуке заңының белгілі ережелерінде
ақсақалдардың, билердің, батырлардың қанының құны көрсетілмеген, бірақ
олардың құны қатардағыларға қарағанда жоғары болғанын айту керек.
Құн мөлшері туралы Тәуке заңының әртүрлі жазбаларында (А.Левшин,
И.Шангина және Г.Гавердовскийдің беруінде) кейбір ерекшелікгер бар. Мысалы,
Левшин және Шангин әр түрлі тап өкілдері үшін Тәуке заңымен берілген құнның
абсолютті саңдарын көрсеткен, ал Гавердовский, Тәуке заңы бойынша құн
жәбірленушінің атағы мен байлығына байланысты 200 ден 1000 жылқыға дейін
бекітілген.
Тәуке жарғысының сипаты бойынша Гавердевскийдің жазбасын дұрыс деп
санаған жөн. Тәуке үшін құнның ең төменгі және ең жоғарғы мөлшерін бекіту
маңызды болған. Қатардағы азамат үшін 1000 қой, сұлтандар және қожалар үшін
7000 қой деген нақты мөлшер сот тәжірбиесінде еш кездеспеген.
XVIII ғасырда кіші жүздің ханы Әбілқайырдың өлімі үшін, ұлы сұлтан
Ералы, Сырымбет батыр тікелей кінәлі адамды өз қолымен өлтірген. Сондай-ақ
ұлы жүздің биі Төле бидің үкімі бойынша ол екі құнын алды, ал қалған төрт
құнын Ералы кейіннен кешірген.
Қазақ әдеттерінің ережелерін жинақтаушылар бұл оқиға белгілі деп
сендіреді.
Тәуке заңы бойынша құл үшін құн төлеу аңшылық ит немесе бүркіт құнына
теңестірілді. Осылайша, құн мөлшері таптың өкіліне, мүлкіне, құқықтың
жағдайына қарай бекітілді. Ауыр дене жарақаты үшін төлем белгілі мал
санымен және зақымның сипатына байланысты есептелді. Зақымның нәтижесінде
өлімге соқтырса, кісі өлімі үшін құн төлеуге дейін барған.
Кісі өлімі үшін, сондай-ақ ауыр дене жарақаты үшін мал санымен
анықталады. Бірақ малдың орнына басқа құнды заттарды төлеумен ауыстыруға да
жол берілді. Тұтқындағылар немесе құлдар қожайынның меншігі ретінде
қарастырылды. Егер кісі өлімі үшін құн сотпен 200 жылқы мөлшерінде
анықталса, онда олардың 100-і әдетте алты жақсымен, яғни жақсы заттармен
(екі жақсы түйемен, екі тұтқынмен немесе құлмен, панцырь және басқа құнды
заттармен) алмастырылды. Кісі өлімі үшін құн ретінде мал және әскери қару
беру көп ескерткіш жазбаларда көрініс тапқан. Мысалы, Монғолды-ойраттық
жарғыда 1640 ж. бекітілген: Егер кімде-кім дінге қарсы болса, адамдарды
ұрса немесе аймақты тонаса, одан 100 сауыт-сайман, 100 түйе және 100 табын
алынады [11].
Балаған буряттарының әдет құқығында белгілі адам үшін 100 мал басы,
ерікті ер адам үшін - 66 мал басы, ал басы - байлы малай мен күң үшін ер
тоқымды бір ат төленген. Түркімен әдет ережелері бойынша ер адам өлімі үшін
100 түйе құны бекітілген [11, 17 б.].
Қазақ феодалдық қоғамының жағдайында құн жүйесі үстем таптың қолындағы
мәжбүрлеудің бірден-бір амал тәсілі, қаруы іспеттес.
Үстем тап өкілдері үшін құн төлеудің тиімділігі, олар құн төлеу арқылы
өлім жазасынан және басқа да ауыр жаза түрлерінен толық босатылды.
Патриархалды - феодалдық қатынастарда, құн феодалдардың халыққа қатысты
әрекеттерін кешіріп отырды. Сондықтан да Түркістан өлкесінің сот бөлігінің
құрылымы жобасын жасаушылардың бір майор Лысенко Жетісу облысының сот
жүйесінің реформасы туралы айтқанда: Өзінің материалдық жағдайын пайдалана
отырып жеке мүддесі үшін, кісі өлтірген адамды құн үстіне қоса, оларды
Сібірге айдауға үкім шығару құқығы халық сотына беріледі деген ұғымды
ұсынған.
Құн жүйесін қолдану қажетсіз қан төгістің қысқаруына септігі тиеді.
Тапсыз қоғамда қанды кек алу әдеті құқықтық сипатқа ие болмады. Өйткені
кек алу ұрпақтан ұрпақка өтіп адамдарды пайдаланумен аяқталған. Рулық
қоғамда кек алуды шектеу қажеттілігі туды.
Құн төлеу жүйесінің пайда болуы рулық құрылымның басталуын білдіреді.
Бұл құн төлеу жүйесі және оның мөлшерін бекіту таптық қоғамға жатады.
Барлық халықтарда құн төлеу мөлшері жеке кек алуды шектеуге ұмтылыс
жасаумен байланысты екенін ескеруіміз керек. В.Сергеевич: құн төлеу мен кек
алу бірге өмір сүргенімен, олар бір уақытта пайда болған жоқ, кек алу
ежелден келе жатқан институт болатын болса, онда құн төлеу кейіннен пайда
болған деп жазады.
Бірақ, құн төлеудің алғашқы көрінісімен кек алуды шектеу арасындағы
тығыз байланысқа назар аудара отырып, Сергеевич құн төлеудің пайда болу
себебін дұрыс келтірмеген. М.Ковалевский кек қайтаруды шектеу идеясымен құн
төлеудің алғашқы себебін әділ түрде байланыстыра білді [7, 48-49 бб.].
Қазақ қоғамында қылмыскерге баспана беру құқығы өте жақсы дамыған. Кісі
өлтірген кінәлі адам, әулетінен баспана, қорған іздеуге мәжбүр болған.
Туысына баспана беруден бас тарту және оны дұшпанына беру үлкен намыс
болған. Сондықтан да кінәліге сот істі шешкенше баспана берген.
Кейде бұл жәбірленуші тараптың ашу-ызасын туғызған. Кінәлілерге
қорғаншылықты сұлтандар, билер, батырлар, ақсақалдар және басқа кұрметті
адамдар жүзеге асырды және жеке кек алушылық оларға тиімсіз болды. Мұның
барлығы үстем тапта ескерілмей қалған жоқ.
Құн төлеудің жүйесін жасай отырып, өзінің жарғысында Тәуке жеке кек
алуды шектеуге, феодалдардың жеке мүдделерін қорғауға және мемлекеттік
шаралардың рөлін арттыруға тырысқан. Осыған орай келесілерді ұсынған:
1. Қырғыздар қылмыскерге қорған болған жағдайда ұлт алдында кінәлі
болып саналады; 2. Әрбір руды өзінің руласы үшін құн төлеуге міндеттейді.
Құн төлеу пайда болғанға дейін қазақ қоғамында шектеусіз кек алу,
барымта секілді қағидалар үстемдік құрған. Құн төлеудің нақты мөлшерін
бекіту - үстем топтың мүддесін қорғайтын іс болды.
Қазақ әдет ғұрыпының нормалары бойынша құн кінәлі адамнан, егер онда
қажетті мүлік болмаса оның жақын туыстарынан, ал, ол мүлік жетпесе, алыс
туыстарынан, жеті ата бабасын қоса алғанда, солардан құн өтеледі.
Шындығында жоғары құн мөлшерін (қатардағы адам үшін үшін 1000 қой) кедейлер
төлей алмас еді. Құн төлеуден бас тарту қатаң қылмыстық жазаға тартылды.
Құн кедейлер үшін қатаң жаза ретінде қалыптасты.
Құнның кең мөлшерде қолданылуының себебі феодалдардың қылмысты табыс
көзі ретінде айналдыруға ұмтылысы болды. Тәуке хан жарғысы бойынша құн екі
бөліктен тұрды: бір бөлігі жәбірленушіге түссе, екінші бөлігі хан,
сұлтандардың пайдасына шешілді. Қазақ құқығында мемлекет билігінің
пайдасына шешілетін, кұн бөлігі жәбірленушіге тиесілі бөліктен
ерекшеленбейді.
Тәуке хан жарғысында Соттарға және істі шешуші өзгеше тұлғаларға талап
арыздың 10-шы бөлігін беру көзделген. Тәжірбиеде мемлекет пайдасына
шешілетін үлес бөлігі талап арыздың он бөлігінен анағұрлым көп болып
есептеледі. Әдет бойынша тараптарға, соттарға тарту (сыйлық) [12], сыбаға
беруге тиым салынбайды. Сондықтанда феодалдар қылмыстық істі қиындатып және
әдейі дауды ұйымдастырып ірі сыйақы алады.
Броневский: жәбірленген тарап кісі өлтірген адамды, оларға беруді талап
етеді, бірақ оларды қызыл тілді билер құн төлеуге келістіруді өтінеді деп
жазады.
Құн төлеу қанаушы тап үшін материалдық пайда табу болып табылды. Бірақ
оны асыра бағалаудың қажеті жоқ. Мысалы, Н. Максимов: кісі өлімі үшін құн
төлеу карастырылады. Бірақ, кұн төлеу азаматтың өтем ақы болып табылады
деп жазады. В.Ф. Шахматов өз еңбегінде Салық төлеушілерден хан және
сұлтандар құнды күштеп өндіріп алады [13]. Бірақ бұл рулық дәстүрдің қатаң
сақталуының мақсаты - құнның біршама бөлігін өзіне алу үшін жасалады
дегенді бекітеді. Бірақ құн төлеу қылмыстық жаза болып
табылады. Құннан пайда алу тек құнның бір бөлігі ғана болып табылды.
Айыппұл. Қазақ қоғамында жазалардың кең таралған түрі айыппұл болды.
Айып сөзі әдетте орыс тіліне аударғанда бұл ұғымның тарихи маңызына сәйкес
келмейді.
Айыппұл қазақ әдет ғұрыпы бойынша бұл орыс шындығындағы сату мен
сабақ секілді болып келеді.
Айыппұл - қылмыс үшін сотпен бекітілген жаза болып табылады. Айыппұл
мүліктік қылмыстар үшін тағайындалады. Ол сондай-ақ тұлғаға қарсы қылмыс
үшін (кісі өлімі мен ауыр дене жарақатынан басқа), басқарудың тәртібіне
қарсы тағайындалады.
Айыппұлдың мөлшері Қазақстанның әр жерінде әр түрлі болды. Бұл көптеген
себептермен түсіндірілді. Еңбекшілердің жеке және мүліктік мүдделері сот
қорғауымен қамтамасыз етілмеді. Феодалдардың малын ұрлағаны үшін басқа
мүлікке қарағанда айыппұл көбірек салынды. Әдет ғұрып құқығы бойынша
айыппұл мөлшері өте жоғары болды. Қарақшылықтың әр түрі бойынша айыппұл
мөлшері ұрланған заттың қалыпты құнынан тоғыз есе құнға дейін анықталады.
Феодалдардың ар ожданына қолсұғушылық үшін айыппұл мөлшері қатардағы
адамның өлімі үшін төленетін құнмен бара-бар.
Айыппұл мөлшері соттарға, билерге байланысты болды. Қазақ әдет - ғұрып
құқығының нормалары бойынша көбіне айып-тоғыз қолданылды. Ол он мал басын
білдірді. Жасалған қылмыс сипаты бойынша және жәбірленуші мен айыпкердің
әлеуметтік - құқықтық жағдайы бойынша тоғыз келесіге бөлінеді:
а бас-тоғыз немесе түйе бастатқан тоғыз, яғни түйеден басталатын
тоғыз, оның құрамына сегіз үлкен және кіші мал кіреді;
б орта-тоғыз немесе ат бастатқан тоғыз, яғни аттан басталатын орта
тоғыз;
в аяқ-тоғыз немесе өгіз бастатқан тоғыз, яғни өгізден басталатын
тоғыз.
Әдетте түрлі қылмыстар үшін айыппұл бір тоғыз мөлшерінде тағайындалды.
Бірақ аса маңызды қылмыстар үшін айыппұл үш тоғызды құраған кезде аз
болмаған.
Маңызы шамалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz