Қылмыстық құқықтағы айыппұл

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының 1997 жылғы Қылмыстық кодексі қылмыстылықпен күрес бойынша жаңа нормативтік базаның қалыптасуында маңызды бір белес болды. Ол бұрынғы кеңестік кезеңдегі кодекстерден барынша ерекшеленді, ең бастысы идеологиялық қасаңдықтардан және қылмыстылық пен жаза проблемаларын шешу барысында таптық көзқарас, бір жақты ұстанымдардан арылды.

Таяуда онүшжылдығы зор жетістіктермен аталып өткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, біздің мемлекет демократиялық және құқықтық мемлекет деп жарияланды [1] .

Жаза институты бұрында қолданыста болып келген Казақстан Республикасының 1959 жылғы Қылмыстық Кодексімен салыстырғанда мейлінше көп өзгерістерге ұшырады. Атап айтқанда, жаза институтының барлық проблемаларына арналған баптардың редакциясының көпшілігі дерлік мүлде жаңаша түзілді.

Қоғам өмірінің үрдіс дамуы, замана көшінің адымдап алға озуы соған сәйкес әлеуметтік, саяси ахуалдың жаңаша жағдайға жылдам бейімделіп, осы салаларға қатысты заңнамалардың, нормативтік құқықтық актілердің де дер кезінде өзгертіліп отыруы міндет. Азаматтық-кұқықтық қатынастарды реттейтін заңдарды жетілдіру талап етіледі.

Осыған орай Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі №949 Жарлығымен мақұлданған. "Казақстан Республикасының Құқықтық саясат Тұжырымдамасында" атап көрсетілгендей:

"Қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастылығын тану негізге алынуы тиіс.

Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық құқықтың мынадай принциптері бұлжымай сақтала отырып жүргізілуі тиіс:

- мәні қылмыстық құқық тұрғысында іс қимылдың қылмыстылығы мен жазалылығы тек қылмыстық заңмен айқындалуы тиіс екендігіне саятын заңдылық;

- қылмыс жасаған барлық азаматтардың шыққан тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына немесе кез келген басқа жағдайларға қарамастан заң мен сот алдында бірдей екендігін білдіретін заң мен сот алдындағы азаматтар теңдігі;

- адам тек өзінің кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеттері мен одан туындаған қоғамдық қауіпті салдарлар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылатынын айқындайтын кінәлі жауапкершілігі;

- қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, қылмыстының жеке басының, жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын жағдайларды ескере отырып, соттардың әділ жаза белгілеуі тиіс екендігін білдіретін әділеттілік;

- заңды қолдану кезінде қылмыс жасаған адамдарға азаптауды, қорлауды болдырмайтын ізгілікгі қарауды және оларға қатысты қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату үшін заңды негіз болмаған жағдайда ғана қолданылатын, ал қарастырылғандар арасынан жасаған қылмысы үшін жазаның барынша қатаң түрі егер қатаңдығы біршама төмен түрі жаза мақсатына қол жеткізе алмаған жағдайда ғана тағайындалатынын білдіретін қылмыстық жазалаудың ізгілігі мен үнемділігі;

- қылмыстың жасалуына кінәлі әрбір адамның, заңмен тікелей көзделген (дипломатиялық және басқа иммунитеттер, көтермелеу қылмыстық - құқықтық нормалар және т. б. ) жағдайлар болмаса, қылмыстық жауаптылыққа және жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген ықпал етудің басқа шараларына тартылатынын білдіретін қылмыстық жауаптылық пен жазаның бұлтартпастығы;

- жәбірленушілердің, соның ішінде мемлекеттің де құқықтарын бірдей қорғау " [2] .

Жаңа қылмыстық кодекс бұрынғы заңдармен салыстырғанда санкцияда айыппұл түріндегі қылмыстық- құқықтық нормалардың санын едәуір арттыруды көздеді. Бірақ та, 1997 жылғы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде айыппұл жазаның басқа да түрлерімен бірге балама түрде кеңінен қарастырылғанмен, сот тәжірибесі көрсеткеніндей жалпылай алғанда жазаның осы түрін қолдану жағдайлары көп емес. Соттар сотталушыға қосымша жаза түрі ретінде айыппұлды мүлдем тағайындамайды десе де болады. Яғни, 1997 жылғы Қылмыстық кодекс жаза шарасының бас бостандығынан айыру түріндегі аса кең баламалық түрін көздегенмен, сот тәжірибесі бұрынғыдай бас бостандығынан айыруға басымдық бере отырып, бас бостандығын айырумен байланысты емес жазаларды кеңірек қолдануға байланысты қалыптасып жатқан тарихи тенденцияны ескермеуде.

Мұндай жағдай қылмыстылықпен күресудің қазіргі қажеттілігіне сәйкес келеді деп айта алмаймыз. Тәжірибе керсеткеніндей түзеу мекемелеріне орналастыру қоғамға қаупі зор, қылмыстылықты тежейтін даусыз фактор бола тұрса да, қазіргі кезде мұндай тежеудің тиімділігі онша әсер етпеуде.

Жазаны колонияда немесе түрмеде өтеу - қылмыс жасаған адамдарға да, сондай-ақ толықтай алғанда бүкіл қоғамға да әсер етеді. Аталған мекеме қалыптасқан қылмыстық әдеттерді одан әрі жетілдіре түсетін өзіндік “мектеп” болып танылады, осы мекемеден босап шыққаннан кейін оңалту және бейімдеу жүйесінің болмауы олардың қоғамға қайта оралуына өкінішке орай жәрдемдеспейді.

Шет елдік мемлекеттердің, соның ішінде АҚШ- тың, Финляндияның және Германияның тәжірибесі көрсеткеніндей, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаның нәтижелілігі ең жақсы деген жағдайдың өзінде болмашы болса да, оған өз кезегінде барынша көп мөлшердегі материалды және материалды емес шығындар жұмсалады.

Криминологтардың зерттеулері көрсеткеніндей, қамауға алынғандардың санының артуы, өлім жазасын қолдану тәжірибесі, санкцияны қолдану саясатын елеулі қатайту қылмыстылықтың деңгейін төмендетпек тұрмақ, оны белгілі бір шектерде ұстап та тұра алмауда [3, с. 2] .

Қазақстанның криминалдық жағдайы әлі күнге дейін қиын жағдайда, жасалынып жатқан қылмыстардың саны жылдан жылға кемігенмен де, қылмыстылықтың қауіптілігі және кәсібилігі артып, елде сыбайлас жемқорлық және ұйымдасқан қылмыстылық өрістеуде. Бірақ бұл фактілерден бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындау белгілі бір деңгейде елдегі жағдайды жақсартады деп түсінбеу керек. Статистикалық мәліметтер көрсеткеніндей, анықталған қылмыскерлердің көпшілігі (49, 4%) бұрын сотты болмаған, яғни қылмыстының жаңа қылмыстарды туындата отырып, жаңадан адамдарды оларды жасауға тартуда [4, с. 21] .

Осы жағымсыз нәрселерді болдырмау үшін еліміздің қылмыстық саясаты өзгеруі тиіс. Колонияларда және түрмелерде ауыр және аса ауыр қылмыстар жасап сотталған адамдар және соттылығы алынбаған немесе соттылығы жойылмаған адамдар ғана қоғамнан оқшауланып отыруы керек. Қалған санаттағы қылмыстарды жасаған адамдарға бас бостандығынан айырумен байланысты емес басқа да жаза түрі тағайындалуы қажет, соның ішінде айыппұлды қолдануды кеңейту есебінен жүргізілуі тиіс. Айыппұл түріндегі жазаны кеңінен қолдану жазаның неғұрлым қатал түрлерін қолдануды азайту барысында сазайын тарттыру құралдарын үнемдеуді қамтамасыз етеді. Сотталғандардарды түзеу мекемесінде ұстау қымбатқа түседі, ал айыппұлды тағайындау барысында мемлекет аталған қаржыны үнемдейді және бюджетке қосымша миллиардтаған теңгелерді түсіреді.

Қазіргі жағдайларда қылмыстық саясаттың маңызды бағыттарының бірі- қылмыстық репресияны үнемдеу болып табылатындықтан, айыппұл жазаның неғұрлым тиімді түрлерінің бірі болып табылады. Сотталушыға мүліктік әсер ету арқылы, жаза мақсаттарына жетуді қамтамасыз етеді - яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіріп, сотталған адамды түзеп және жаңа қылмыстарды жасаудан сақтандырады.

Бүгінгі таңда заң шығарушы тарапынан айыппұлды неғұрлым кеңінен тағайындау үшін жағдайлар жасалынған және қазіргі қажеттіліктер ескерілген.

Заңында айыппұл түріндегі жазаны қарастыратын санкциялардың мөлшері едәуір арттырылған, нақтырақ айтқанда, меншікке қарсы қылмыстар - 489% ден 88, 2% экономика қызметі саласындағы қылмыстар үшін -58, 9% ден 93, 3% дейін, экологиялық қылмыстар үшін- 61, 1% ден 75% дейін және т. б. өсірілген, сондықтан да қазіргі кезде қылмыстық репресияны үнемдеу идеясын жүзеге асырудың негізгі субъектісі болып құқық қолданушы танылуы тиіс, оның қызметі айыппұлды негізгі де қосымша жаза ретінде тағайындауды кеңейту бағытында бағытталуы қажет.

Жоғарыда айтылғандардың барлығы бас бостандығынан айырылып сотталынғандардың саны бойынша жетекші елдердің қатарынан көрінуге алпынып келе жатқан қазіргі Қазақстанның құқық қолдану тәжірибесі үшін осы жұмыстың ерекше өзекті екендігін көрсетуде.

Тақырыптың зерттелу деңгейі . Айыппұл түріндегі жазаны қарастырумен байланысты белгілі бір теориялы мәселелерді зерттеуде Ресейлік ғалымдардың басым екендігін мойындап, олардың арасында белді орынға ие: Ю. Г. Алексеев, Л. Е. Владимиров, В. А. Власов Д. И. Гальперин, А. А. Герцензон, Г. А. Груничева, Д. А. Дриль, В. В. Есипов, М. М. Исаев, В. М. Лебедев, Н. Д. Мартысевич, В. Н. Патрашев, П. С. Ромашкин, Д. И. Самгина, В. И. Сергеевич, К. А. Софроненко, М. Н. Становский, Н. С. Таганцев, З. А. Тадевосян, И. Я. Фойницкий, И. М. Цокуцев, М. Д. Шоргородский, Г. Н. Швеков, А. Я. Эстерин, А. Ф. Мицкевич, М. Н. Становский секілді ғалымдарды айта аламыз.

Қазақстандық ғадымдардың ішінде осы мәселемен айналысқан авторлардың ішінде біз . Ч. Сыдықова, Е. И. Қайыржанов, А. Н. Агыбаев, У. С. Жекебаев, М. С. Нәрікбаев, А. А. Исаев, Е. О. Алауханов, И. И. Рогов, Б. Ж. Жунисов, Ғ. Ы. Баймурзин, Ә. А. Темербеков, Р. Т. Нұртаев, С. С. Молдабаев, Г. Р. Рустемова, А. А. Смағұлов, Н. О. Дулатбеков, Д. С. Чукмаитов секілді ғалымдарын көрсете аламыз.

Жазаның осы түрін зерттеуге арналған іргелі еңбектер өткен ғасырдың 80- ші жылдардың басында жүргізілгенмен, одан кейін айппұл түріндегі жазаны зерттеу мәселесіне жеткілікті деңгейде көңіл аударылған жоқ.

Қылмыстық және Қылмыстық- атқару кодекстеріне енгізілген өзгерістер айыппұл түріндегі жазаны реттейтін нормаларды, айыппұлды есептеу тәртібін, оның мөлшерін, орындау және өрескел жалтарған жағдайда басқа жаза түрлерімен алмастыру тәртібін елеулі қозғады.

Сонымен, айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқарудың көптеген проблемалары қазіргі кезде арнайы зерттеуді қажет етеді, аталған тақырыпты зерттеудің қажеттілігін де осымен түсіндіруге болады.

Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың мақсаты - айыппұл түріндегі жазаны кешенді түрде теориялық тұрғыдан зерттеу және оны қолданудың тиімділігін анықтау болып табылады.

Зерттеудің негізгі міндеттері . Аталған мақсаттарды жүзеге асыру келесідей міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:

● айыппұл түріндегі жазаның пайда болуының тарихи шарттарын және дамуын қарастыру;

● айыппұл түріндегі жазаның баламалы жаза ретінде қолданылуына салыстырмалы-құқықтық зерттеу жүргізу;

● айыппұл түріндегі жазаның қылмыстардың ауырлығы бойынша қолданылуын талдау және оны қолдану тәжірибесін саралау;

● айыппұлдың мөлшерін бас бостандығын айырумен салыстыра анықтау;

● айыппұлды қылмыстық жаза түрі ретінде қолданудың тиімділігін бағалау;

● айыппұл түріндегі жазаны қолданудың қылмыскердің тұлғасына байланысты қолданылуын зерттеу.

Зерттеудің пәні ретінде - Қазақстан Республикасы ҚК-нің 40, 79 баптарындағы айыппұл түріндегі жазаны көздейтін қылмыстық-құқықтық нормалар, қылмыстық-атқару заңдарының нормалары, сондай- ақ қазіргі және бұрынғы заңдардың басқа да нормалары, шет елдердің қылмыстық заңдарының нормалары; сот-тергеу тәжірибесі, айыппұлға сотталынған адамдардың саны жөніндегі статистикалық мәліметтер, айыппұл түріндегі жазаны тағайындауды кеңейту қажеттілігі туралы автормен жүргізілген сауалнама нәтижелері қарастырылады.

Зертеудің әдістемелік негізі. Зерттеудің әдістемелік негізі болып теорияның және тәжірибенің өзара байланысына негізделген, өзара тәуелді құбылыстардың тарихи дамуын ескере отыра зерттелінетін танымның тарихи-диалектикалық тәсілі танылады. Диссертацияда зерттеудің жалпы ғылыми тәсілдері: салыстырмалы талдау, гипотезалар, талдау және синтез қолданылған.

Зерттеудің нормативтік базасы болып Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық- атқару, қылмыстық-іс жүргізу заңдары осы жұмыстың тақырыбымен байланысты құқықтық сипаттағы басқа да құқықтық нормалар және құжаттар. Айыппұл туралы заңдардың даму тарихын зерттеу барысында революцияға дейінгі нормативтік актілер, сондай-ақ Кеңестік мемлекеттің қылмыстық кодекстері және басқа да актілері пайданылады. Шет елдік заңнаманы қарастыру барысында Германияның, Францияның, Нидерландияның, Жапонияның және т. б Қылмыстық кодекстері қолданылды. Жұмыстың эмпирикалық базасын ҚазССР Жоғарғы Соты және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жарияланған тәжірибелік материалдары құрайды. Сондай ақ Жамбыл облыстық сотының және Тараз қаласының соттарының 2000 және 2008 жылдар аралығында негізгі және қосымша жаза ретінде айыппұл тағайындалған 350 қылмыстық іс, олардың саны туралы мәліметтер зерттелінді. Бас бостандығынан айыруға және жазаның басқа да түрлеріне сотталынған адамдардың саны жөніндегі ресми статистикалық мәліметтер зерттелінді. Жаза ретінде айыппұл тағайындалған қылмыстық істер қаралды.

Зерттеу барысында 100 тәжірибелік қызметкерлерге сауалнама жүргізілді, осының негізінде белгілі бір тұжырымдармен тәжірибелік ұсыныстар жасалынды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс 1997 жылғы Қылмыстық кодекстің колданылған кезеңінен бастап жазаның айыппұл түріне жаңаша анықтама беріліп, айыппұл түріндегі жазаға баламалы жаза ретінде кеңінен қарастырылып, айыппұл түріндегі жазаның мөлшерін жаңаша есептеудің жаңа қағидаларына, айыппұлды сот тәжірибесінде кеңірек қолданылу тиімділігіне талдау жүргізілген. Диссертацияда қылмыстық заңнаманы дамытуға байланысты нақты ұсыныстар қалыптастырылған.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:

1. Кеңес билігінің алғашқы жылдары, жаңа экономикалық реформаны жүргізу кезеңінде, жаза саласындағы саясат қолданылатын шараларды жұмсарту жағына бағытталды, бірақ та саяси жүйенің ауысуы және жауларды аяусыз жаныштау мақсатының орнауы қылмыс жасаған адамдарға қатысты репрессияны кеңінен қолдануға алып келе отырып, айыппұл түріндегі жазаны қолданбай, бас бостандығынан айыру және өлім жазасы жиі тағайындалу үдерісі орын алды.

2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 78 бабының санкцияларында айыппұл негізгі жаза ретінде баламалы түрде тек қана бас бостандығынан айырумен бірге ғана берілген. Бұл әділеттілік қағидасына қайшы келеді және құқық қолданудың тиімділігін арттыруға әсер етпейді. Айыппұл тек қана бас бостандығынан айыру жазасымен баламалы түрде қарастырылатын санкцияларда, жазаның басқа да түрлері қарастырылып кетсе, нақтырақ айтқанда міндетті жұмыстар, түзеу жұмыстары, белгілі бір лауазымды иелену немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқынан айыру және тұрақты табысы немесе кірісі жоқ, сондай-ақ материалды жағдайы төмен адамдарға баламасыз бас бостандығынан айыруда тағайындауды жоққа шығару мақсатымен қылмыстардың санаттарына байланысты басқа да жаза түрлері көзделінуі тиіс.

3. Қазақстан Республикасы ҚК- де әртүрлі ауырлық дәрежесіндегі қылмыстар үшін баптардың санкциясын құрауда біріңғай жүйе жоқ, ол өз кезегінде ауырлығы шамалы, орташа ауырлықтағы және ауыр қылмыстар үшін тең дәрежеде айыппұл тағайындау мүмкіндігіне алып келеді. Бұл мәселе Қылмыстық кодекстің баптарының санкциясын елеулі түзеуді талап етеді.

4. Заңшығарушы баламалы санкциялардағы әртүрлі жазалардың, бірінші кезекте айыппұл және бас бостандығынан айырудың келісілген мөлшерінің проблемасын шешу қажет. Бас бостандығынан айырудың жоғары мерзіміне айыппұлдың жоғары мөлшері сәйкес келуі тиіс және керісінше де солай болуы қажет. Сондықтан да бұл жерде келесідей шек белгіленуі қажет- 500 мың тенге 1 жыл бас бостандығынан айыруға тең. Маңызы шамалы қылмыстар үшін айыппұл мөлшері 1 млн. тенге, орташа ауырлықтағы қылмыстарға -2, 5 млн тенге, ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін -5 млн тенгеден аспауы тиісті.

5. Кез келген жазаның тиімділігі оның жазаның мақсаттарын жүзеге асыруға қалай әсер ететіндігімен анықталады. Бұзылған қоғамдық қатынастарды қолына келтіру, қоғамға қауіпті қолсұғушылықпен келтірілген шығынның орнын толтыру, яғни әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру белгілі бір дәрежеде жазаның айыппұл түрімен қамтамасыз етіледі.

6. Түзеу мақсатына жетуі айыппұлдың жаза түрі ретінде сотталушының мүліктік жағдайына әсер етуімен байланысты. Сотталушының айыппұл төлеуі белгілі бір деңгейде өзінің мінез-құлқын түзеуге әсер етеді. Айыппұл қоғамға қарсы жағымсыз мінез-құлық ниеттерін өзгеруге бағыттала отырып, жаңа қылмыстарды жасамаудан сақтандыруға әсер етеді.

Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертация мазмұнындағы тұжырымдар және ұсыныстар қылмыстық заңнаманы жетілдіру мақсатында пайдалануы мүмкін және жазаның осы түрін тағайындауды кеңейтуге бағытталады. Диссертантпен алынған нәтижелер қылмыстық және қылмыстық атқару құқығы бойынша заңдарды жетілдіруге мүмкіндік береді. Осы зерттеуде қалыптастырылған теориялық жалпылаулар және тұжырымдар заңшығарушылық үрдісте, сот- тергеу органдарының тәжірибелік қызметінде, соның ішінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының айыппұл түріндегі жазаны тағайындау және атқару мәселелері бойынша сот тәжірибесі нормативтік қаулыларын әзірлеуде пайдаланылуы мүмкін.

Зерттеудің нәтижелері аталған мәселені одан әрі әзірлеу барысында ғылыми- зерттеу жұмыстарында пайдаланылуы мүмкін. Диссертацияның негізгі ережелері жоғары және орта кәсіби орындарында, сондай-ақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерін дайындауда және қайта даярлаудағы әртүрлі кезеңдерде “ Қылмыстық құқық” және “Қылмыстық- атқару құқығы” курстарын оқытуда оқу процесіне енгізілуі мүмкін.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі . Диссертациялық жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің, заң факультеті қылмыстық құқық және криминология кафедрасында дайындалған. Диссертацияның негізгі ережелері және тұжырымдары кафедра мәжілістерінде талқылынды және халықаралық ғылыми- тәжірибелік конференциялардағы баяндамаларда және 4 мақалада көрініс тапты.

Жүргізілген зерттеу нәтижелері әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, заң факультетінің оқу процесіне енгізілген.

Жұмыс Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау және аттестаттау комитеті талаптарына сәйкес орындалған.

Жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсаттарында және міндеттерінде анықталған және кіріспеден, он бір бөлімшені біріктіретін үш тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 АЙЫППҰЛ ТҮРІНДЕГІ ЖАЗА ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

1. 1 Қазақтың әдет-ғұрып құқығындағы жазаның жалпы ұғымы

Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жазаның өзіне тән қасиеті, оны қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады.

Жаза мемлекеттік мәжбүрлеудің басқа шаралары секілді өзінің экономикалық базисін бекітуге тырысады. Әртүрлі таптық-қоғамдық формацияларды жаза үстем таппен сол экономикалық базисті қоғамдық - қауіпті қол сұғушылықтан қорғау мақсатында қолданылады.

Әдет-ғұрып құқығы бойынша қолданылған жаза да үстем таптың қолындағы маңызды қаруы іспеттес болып, Қазақстандағы феодалдық базистің бекітілуіне әрекеттеседі.

Жазаның қазақ қоғамындағы рөлі оның қанаушы таптың экономикалық және саяси мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуінде болды. Осыған орай, қазақ халқының көшпелі, жартылай көшпелі өмір салты өзінің көрінісін қоғамның үстем табының жазаға қатысты көз қарасынан тапты.

Қазақ құқығында қылмыс пен жазаға деген көзқарас феодалдық құқықтың дамыған жүйесі бар басқа халықтардың заңи ескерткіштердегі көзқарастардан өзгешеленеді. Бұл ерекшеліктер Қазақстанның Ресейге қосылуына дейінгі уақыттағы қазақтың әдет-ғұрып ескерткіштерінде көрініс табады да, келесі кезеңде, яғни, Қазақстанның Ресей империясының құрамына кірген тұста олар жоғала бастады.

Қазақтарда патриархалды-феодалды қатынастар жағдайында қан үшін кек алу құқығы мен барымта арқылы қанағаттандыру маңызды орын алды. Мысалы, Тәуке хан Ережесінде және Қазақ әдет-ғұрып құқығының нормаларында жазаны қолдану аталған қағидаларға, яғни кек алуға және өзін барымта арқылы қанағаттандыруға негізделеді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс