Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау

КІРІСПЕ 6
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 8
1.1 Жер сілкіністеріне жалпы сипаттама 8
1.1.1 Жер сілкіністерінің түрлері және пайда болу себептері 10
1.2 Жер сілкіністеріне тарихи шолу 14
1.3 Жер сілкінісін зерттеу және болжау технологиялары 16
1.4 Жер сілкінісін болжау әдістері 29
1.5 Қазақстандағы сейсмикалық қаупі бар аймақтардың сейсмобиомониторингі
33
1.6 Сейсмомониторинг жүйесінің ұйымдастыру тұжырымдамасы 41
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 50
2.1 Қазақстандағы жер сілкінісін болжау әдістері 51
2.1.1 Жер сілкінісінің қысқа мерзімді болжамы 53
3 НӘТИЖЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 57
3.1 Алматы облысының сейсмикалық жағдайы және қатер аймақтарын анықтау
57
3.2 Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау 61
3.3 Зілзала қатерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыру 66
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМША 74

Жер сілкінісі – жер асты қыртысындағы дүмпулер мен жердің жердің жоғарғы бедерінің тербелуі. Жер сілкінісі екі түрлі жолмен іске асады. Алғашқысы, табиғи жолмен (негізінен тектоникалық процесстер), екіншісі, жасанды жолмен (жарылғыш заттар, су қоймаларын толтыру және таудағы жерасты қазбаларды опыру).
Алматы аймағының жер аумағы Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс бөлігінде орналасқан. Оның табиғатының негізгі ерекшелігі тауаралық кең шатқалды жазықты Іле және жоңғар Алатауының тау жоталарынан құралып, ал аймақтың солтүстік шекарасына қарай жазық жазық далалы болып кететіндігінде. Аймақтың геологиялық даму тарихы оның тектоникалық қозғалыстарына, биік таулы рельефтер мен төмен түсулердің пайда болуына, соның салдарынан сел тасқыны мен тасқын сушөгінділеріне толуына тікелей байланысты. Осыған орай оның орай зілзала қаупі басым аймақ болуы басты сипаты болып табылады.
Сейсмологтардың мәліметі бойынша бұл өңір түгелдей жер сілкіну қарқыны VI-дан IX балл және одан жоғары болуы ықтимал аймаққа жатады. Бұл өңірде соңғы жүз елу жыл мұғдарында эпицентрі таулы және тау бөктеріндегі жерде шоғырланған алапат жер сілкіністері болады.
Іле және Жоңғар Алатауы еліміздегі сел тасқыны жиі болып тұратын аймаққа жатады. Мұнда апатқа ұшыраған аудандар шаруашылығына, оның экономикасына үлкен шығын келтірген, адам шығынын әкелген алапат сел тасқындары болды. Арнайы зерттеу нәтижесіне қарағанда жойқын жер сілкінісі салдарынан болған сел тасқындарының ғаламат зиян шектіргені белгілі болып отыр.
«Қазақстанның зілзала қаупі басым аймақтарында жергілікті деңгейдегі қатерді басқару» жобасының екінші фазасын орындау аясындағы зерттеу ең бірінші кезекте Алматы облысы мен Алматы қаласы аумағын қатердің өзіндік категориялары бойынша шектемелеуге мүмкіндік тудырды.
Жыл сайын бір жүз мыңға жуық жер сілкінісі болады. Алайда, олардың басым бөлігі елеусіз дүмпулер болғандықтан, адамдар сезе қоймайды. Үлкен қауіп тудыратын жер асты дүмпулері орта есеппен алғанда айына екі реттен болып тұрады. Олар мұхиттың тұңғиығында орын алғандықтан адамдар мекендейтін аймақтарға тигізер зияны болмайды. Жер сілкінісінің басты себептері ретінде жер қыртысы платформаларының қозғлысы мен қимылдауын айтуға болады. Мұндай қозғалыстар орын алған аймақ жер сілкінісінің ошағы деп аталады. Ал жер сілкінісі ошағының жер бетіндегі нүктесі эпицентр болып саналады.
Жердің даму тарихында апат туғызатын (катастрофалық) табиғи құбылыстардың бірі — жер сілкіну.

1. Авсюк Ю.Н., Худзинский Л.Л., Суворова И.И. Связь сейсмичности Земли с приливным воздействием Луны и Солнца // Проблемы теоретической сейсмологии и сейсмичности. - М., 2002. - С. 311-336. — ( Вычислительная сейсмология; вып. 33)
2. Анализ текущей сейсмической обстановки в районе Южного Сахалина / И.Н. Тихонов, А.И. Иващенко, Ким ЧунУн, В.И. Михайлов, Сен Рак Се // Проблемные вопросы островной и прибрежной сейсмологии (ОПС-2005). Международный научный симпозиум, 5¬8 июня, 2005. Южно-Сахалинск, Россия: тезисы докладов. - Южно-Сахалинск. — 2005. С. 134-135.
3. Баркин Ю.В., Феррандиш Х.М., Наварро Х.Ф. Приливы, движение плит и землетрясения // Эволюция тектонических процессов в истории Земли: материалы XXXVII Тектонического совещания, Новосибирск, 10-13 февраля 2004 г. - Новосибирск, 2004. - Том 1. - С. 41-43.
4. Добровольский И.П. Теория подготовки тектонического землетрясения. - М.: ИФЗ АН СССР, 1991.-224 с.
5. Иванов В.В. Периодические колебания погоды и климата // Успехи физических наук. -2002.-Т. 172, №7.-С. 777-811.
6. Карты ожидаемых землетрясений, основанные на комплексе сейсмологических признаков / Г.А. Соболев, Т.Л. Челидзе, А.Д. Завьялов, Л.Б. Славина, В.Е. Николадзе // Изв. АН СССР. Сер. Физика Земли. - 1990. - № 11. - С. 45-56.
7. Комплекс долгосрочных сейсмологических предвестников (Калифорния и некоторые другие регионы) / К.А. Аллен, В.И. Кейлис-Борок, И.М. Ротвайн, К. Хатген // Математические методы в сейсмологии и геодинамике. - М., 1986. - С. 23 - 27. - ( Вычислительная сейсмология; вып. 19)
8. Кособоков В.Г. Прогноз землетрясений: основы, реализация, перспективы. // Прогноз землетрясений и геодинамические процессы. - М.: ГЕОС, 2005. - Часть I. 179 с. — (Вычислительная сейсмология; вып. 36).
9. Кособоков В.Г., Хохлов A.B. Экспериментальный среднесрочный прогноз в реальном времени: проверка алгоритма М8 // Математическое моделирование сейсмотектонических процессов в литосфере, ориентированное на проблему прогноза землетрясений. - М.: МИТП РАН, 1993.- Вып. 1. - С. 53-60.
10. Ромашкова Л.Л., Кособоков В.Г. Среднесрочный прогноз землетрясений на основе пространственно стабильных кластеров тревог // Доклады АН. - 2004. - Т. 398, №1. - С. 106¬108.
11. Рыкунов Л.Н., Смирнов В.В. Вариации сейсмичности под действием лунно- солнечных приливных деформаций // Изв. АН СССР. Физика Земли. - 1985. - № 1. - С. 97-103.
12. Сапрыгин С.М. О сейсмическом районировании Сахалина // Тихоокеанская геология. - 2008. - Т. 27, № 2. - С. 72-79.
13. Сапрыгин С.М., Тихонов И.Н., Василенко Н.Ф. Геодинамический мониторинг при разработке Лунского газоконденсатного месторождения // Вопросы экологии природопользования: информационный вестник. Вып. № 6. Сахалинский областной совет народных депутатов. Учебно-методический центр. - Южно-Сахалинск, - 1993. — Июнь. - С. 126-130.
14. Сидорин А.Я. Предвестники землетрясений. - М.: Наука, 1992. - 191 с.
15. Симуширские землетрясения и цунами 15 ноября 2006 года и 13 января 2007 года / И.Н. Тихонов, Н.Ф. Василенко, Д.Е. Золотухин, Т.Н. Ивельская, A.A. Поплавский, A.C. Прытков, А.И. Спирин // Тихоокеанская геология. - 2008. - Т. 27, № 1. - С. 3-17.
16. Симуширское землетрясение 9 января 1989 г. / Л.Н. Поплавская, А.О. Бобков, А.Н. Бойчук, H.A. Миталева, Л.С. Оскорбин, М.И. Рудик, М.И. Стрельцов, И.Н. Тихонов, А.И. Малышев. - Препринт ИМГиГ. - Южно-Сахалинск, 1991. - 54 с.
17. Смирнов Н.В., Дунин-Барковский И.В. Курс теории вероятностей и математической статистики для технических приложений. - М.: Наука, 1969. - 511 с.
18. Соболев Г.А. Основы прогноза землетрясений. - М.: Наука, 1993. - 314 с.
19. Соболев Г.А., Завьялов А.Д. О концентрационном критерии сейсмогенных разрывов // Доклады АН СССР. - 1980. - Т. 252, №1. - С. 69-71.
20. Соболев Г.А., Пономарев A.B. Физика землетрясений и предвестники. - М.: Наука, 2003. - 230 с.
21. Соболев Г.А., Тюпкин Ю.С. Аномалии в режиме слабой сейсмичности перед сильными землетрясениями Камчатки // Вулканология и сейсмология. - 1996,- № 4. - С. 64¬74.
22. Тараканов Р.З. Размеры очаговых зон сильных землетрясений Курило-Камчатского региона и Японии и проблема максимальных возможных магнитуд // Вулканология и сейсмология.- 1995.-№ 1.- С. 76-89.
23. Тараканов Р.З. Сейсмичность, глубинное строение и сейсмическая опасность Курило- Охотского региона // Диссертация в виде научного доклада на соискание ученой степени доктора физико-математических наук. - Южно-Сахалинск, 2006. - 76 с.
24. Тектоносфера Тихоокеанской окраины Азии / В.В. Гордиенко, A.A. Андреев, С.А. Биккенина и др. — Владивосток, 1992. - 238 с.
25. Тихонов И.Н. Динамика сейсмического режима юга Сахалина // Проблемы сейсмической опасности Дальневосточного региона. - Южно-Сахалинск, 1997.- С. 5-20.- (Геодинамика тектоносферы зоны сочленения Тихого океана с Евразией; Т. VI).
26. Тихонов И.Н. Долгосрочный прогноз сильного землетрясения на юго-западном шельфе острова Сахалин и его реализация в результате Невельского землетрясения 2 августа 2007 года (Muн 6.2) // Проблемы сейсмобезопасности Дальнего Востока и Восточной Сибири : междунар. науч. симпоз., Южно-Сахалинск, Россия, 27-30 сентября 2007 г. : тез.докл. / отв. ред. И.Н. Тихонов, A.B. Коновалов. - Южно-Сахалинск : Ин-т мор.геологии и геофизики ДВО РАН, 2007. С. 100-101.
27. Тихонов И.Н. Закон повторяемости интервалов времени между последовательными землетрясениями // Динамика очаговых зон и прогнозирование сильных землетрясений Северо-Запада Тихого океана. - Южно-Сахалинск, 2001а. - Т.2. - С. 67-79.
28. Тихонов И.Н. Закон повторяемости отрезков времени между последовательными землетрясениями // Доклады АН. - 2002. - Т 387, № 2. - С. 250-252.
29. Тихонов И. Н. Закономерности пространственно-временных вариаций повторяемости землетрясений Японии за 1985-1988 гг. - Препринт. - Южно-Сахалинск: ИМГиГ ДВО РАН, 1993.-37 с.
30. Тихонов И.Н. О возможной связи возникновения сильных землетрясений с периодичностями сближения Земли с планетами Солнечной системы // Проблемы сейсмичности Дальнего Востока и Восточной Сибири. - Южно-Сахалинск, 2003а. - Т.2. - С. 5-22.
31. Тихонов И.Н. Обнаружение и картирование сейсмических затиший перед сильными землетрясениями Японии // Вулканология и сейсмология. - 2005.- № 5.- С. 1-17.
32. Тихонов И.Н. Предвестники Нефтегорского землетрясения 1995 г. и современная-предвестниковая ситуация на юге Сахалина // Память и уроки Нефтегорского землетрясения. Научно-технический семинар-совещение, 24-25 мая 2000 г.: Сборник докладов.- Южно - Сахалинск, 2000. - С. 72-74.
33. Тихонов И.Н. Результаты моделирования последовательностей мелкофокусных землетрясений юга Сахалина с целью прогноза времени возникновения толчков с М > 4.0 // Проблемы сейсмичности Дальнего Востока и Восточной Сибири. - Южно-Сахалинск, 20036. -Т. 2.-С. 53-63.
34. Тихонов И.Н. Сильные землетрясения в Сахалинской области: исследования и прогнозы // Вестник ДВО РАН, № 1, 2006. - С. 67-80.
35. Тихонов И.Н. Прогноз сейсмоопасных периодов в районах Камчатки и Южных Курильских о-вов на основе периодичностей возникновения сильных мелкофокусных землетрясений // Взаимосвязь между тектоникой, сейсмичностью, магмообразованием и извержениями вулканов в вулканических дугах. Материалы IV международного совещания по процессам в зонах субдукции Японской, Курило-Камчатской и Алеутской островных дуг. Петропавловск-Камчатский. 21-27 августа 2004 г. / отв. редактор Е.И. Гордеев. - Петропавловск-Камчатский: Институт вулканологии и сейсмологии ДВО РАН. - 2004а. - С. 310-313.
36. Тихонов И.Н. Способ выявления периодичностей сильных мелкофокусных землетрясений и прогноза сейсмоопасных интервалов времени // Взаимосвязь между тектоникой, сейсмичностью, магмообразованием и извержениями вулканов в вулканических дугах: материалы IV международного совещания по процессам в зонах субдукции Японской, Курило-Камчатской и Алеутской островных дуг. Петропавловск-Камчатский. 21-27 августа 2004 г. / отв. ред. Е.И. Гордеев. - Петропавловск-Камчатский: Институт вулканологии и сейсмологии ДВО РАН. - 20046. - С. 245-247.
37. Тихонов И.Н., Ким Ч.У. Успешный прогноз Невельского землетрясения 2 августа 2007 года (МЬН = 6.2) на юге о-ва Сахалин // Доклады АН. - 2008. - Т. 420, № 4. - С. 532-536.
38. Тихонов И.Н., Малышев А.И. Модель сейсмического процесса для целей средне- и краткосрочного прогноза разрушительных землетрясений в районе Южных Курильских островов // Динамика очаговых зон и прогнозирование сильных землетрясений Северо- Запада Тихого океана. - Южно-Сахалинск, 2001. — Т1. — С. 34-47.
39. Тихонов И.Н., Малышев А.И. Развитие элементов методики краткосрочного прогноза землетрясений для района Южных Курильских островов // Проблемы геодинамики, сейсмичности и минерагении подвижных поясов и платформенных областей литосферы: материалы международной конференции. — Екатеринбург, 1998. - С. 180-182.
40. Тихонов И.Н., Касахара М., Малышев А.И. Ретроспективное изучение сейсмологических предвестников разрушительного землетрясения 1995 г. вблизи г. Кобе (Япония). Возможность краткосрочного прогноза времени его возникновения // Динамика очаговых зон и прогнозирование сильных землетрясений Северо-Запада Тихого океана. - Южно-Сахалинск, 2001. -Т.2. - С. 5-20.
41. Geller R.J. Earthquake prediction: A critical review // Geophys. J. Inter. 1997. Vol. 131. P. 425-450.
42. Geller R.J., Jackson D. D., Kagan Y. Y., Mulargia F. Earthquakes cannot be predicted // Science, 1997. Vol. 275. P. 1616-1619.
43. Global Hypocenters Data Base, 2004. CD-ROM NEIC/USGS, Denver. CO. 1989 and its updates through January 2004.
44. Healy J.H., Kossobokov V.G., Dewey J.W. A test to evaluate the earthquake prediction algorithm, M8 // U.S. Geological Survey Open-File Report 92-401. - 1992. - 23 p., with 6 appendices.
45. Intermediate - term prediction of times of occurrence of strong earthquakes in California and Nevada / K.R. Allen, V.I. Keilis-Borok, L. Knopoff, I.M. Rotwain // Nature. - 1988. - Vol. 335, No. 6195.-P. 690-694.
46. International Handbook of Earthquake and Engineering Seismology. Part A. Edited by W.H.K. Lee, H. Kanamori, P.C. Jennings, and C. Kisslinger. Academic Press. - Amsterdam; Boston; London; New York; Oxford; Paris; San Diego; San Francisco; Singapore; Sydney; Tokyo. - 2002. - 946 p.
47. Japan University Network Earthquake Catalog (1985.7.1 - 1992.12.31) // Earthquake Prediction Data Center, Earthquake Research Institute, University of Tokio.
48. JMA Earthquake Catalog (Japan Meteorological Agency; 1926.1.1 - 2005.1.1). Kagan Y. Y. Are earthquakes predictable? // Geophys. J. Inter. 1997. Vol. 131. P. 505-525. Katsumata K., Kasahara M. Precursory seismic quiescence before the 1994 Kurile Earthquake (Mw = 8.3) revealed by three independent seismic catalogs // Pure and Applied Geophysics. - 1999. - Vol. 155. - P. 443-470.
49. Kawasaki I. Silent earthquakes occurring in a stable-unstable transition zone and implications for earthquake prediction // Earth and Planets Space. - 2004. - Vol. 56. - P. 813-821.
50. Keilis-Borok V.I., Rotwain I.M. Diagnosis of time increased probability of strong earthquakes in different regions of the world: algorithm CN // Physics of the Earth and Planetary Interiors. - 1990. - Vol. 61, Nos. 1-2. - P. 57-72.
51. Swinbanks D. Trying to shake Japan's faith in forecasts // Nature. - 9 April, 1992. - Vol.356.
52. Wiemer S., Wyss M. Seismic quiescence before the Landers (M=7.5) and Big Bear (M=6.5) 1992 earthquakes // Bulletin of Seismological Society of America. - 1994. - Vol. 84, No. 3. - P. 900-916.
53. Wyss M. Cannot earthquakes be predicted? // Science, 1997. Vol. 278. P. 487-488.

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ЭНЕРГОЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:
ЖЕР СІЛКІНІСІН БОЛЖАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН БАҒАЛАУ

6М073100- Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі
және қоршаған ортаны қорғау мамандығы

Орындаған
1 курс магистранты _____________ Б.А. Бидайбеков

Ғылыми жетекшісі _____________ Н.У. Алдиаров

Алматы, 2012
ТҮЙІНДЕМЕ

Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау.
Магистрлік диссертация жер сілкінісі, оның түрлері, пайда болу
себептері мен жер сілкінісін болжау технологияларын бағалауға негізделген.
Диссертациялық жұмыста Алматы облысының сейсмикалық жағдайы және қатер
аймақтарын анықтау, жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау, зілзала
қатерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыру қарастырылған. Диссертациялық
жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден,
қосымшалардан тұрады. Диссертациялық жұмыс 74 беттен, 22 сурет, 4 кесте, 8
сызбанұсқа, 53пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі қолданылған сөздер: жер сілкінісі, болжау технологиялары,
алгоритмдер, сейсмикалық жағдай,жер сілкінісі магнитудасы, сейсмикалық
толқын.

РЕЗЮМЕ

Оценка технологии прогнозирования землетрясения.
Магистерская диссертация основана на оценке технологии прогнозирования
землетрясения, видов и причины появления землетрясения. В диссертационной
работе рассматривается сейсмическое состояние Алматинской области,
выявление опасных зон, и оценка технологии прогнозирования землетрясения,
увеличение эффективности системы управления. Диссертационная работа состоит
из таких частей как введения, 3 глав, заключения и списка использованной
литературы. Диссертация написана на 74 стр., приведены 22 рисунков, 4
таблицы, 8 схем, список использованных 53 источников.
Часто использованные слова: землетрясение, технологии прогнозирования,
алгоритмы, сейсмическое состояние, магнитуда землетрясения, сейсмические
волны.

SUMMARY

Assessment of earthquake forecasting technology.
This Master`s dissertation gives whole information about earthquakes.
If exactly, it describes types of earthquakes and reasons of why it`s
happening. This dissertation is considering the seismic detection of the
condition and the edge of danger, assessing of the technology forecasting
earthquakes in region of the Almaty. Examined the increase in the
effectiveness of the managing of earthquake hazards. The Dissertation
consists of introduction, three sections, conclusion and list of used
materials. The dissertation consistof 74 pages, and included 22 pictures, 4
tables, 8 schemes and 53 list of source.
Main and often used words: earthquake, forecasting technologies,
algoritms, seismic events, earthquakes' magnitude and seismic waves.
Нормативтік сілтемелер

1. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 5 шiлдедегi N 19 Заңы.

2. Қазақстан Республикасының табиғи техногендiк сипаттағы төтенше
жағдайлар саласындағы заңдары.(1 тарау, 2 бап)

3. Халықтың табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше
жағдайлар саласындағы құқықтары мен мiндеттерi. (2 тарау)

4. Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын
алу. (4 тарау)

5. Ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылау мен табиғи және
техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларды болжау. (4 тарау, 15 бап)

6. Табиғи және техногендiк сипаттағы төтеншежағдайларды жариялау. (5 тарау,
19 бап)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 6
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 8
1.1 Жер сілкіністеріне жалпы сипаттама 8
1.1.1Жер сілкіністерінің түрлері және пайда болу себептері 10
1.2 Жер сілкіністеріне тарихи шолу 14
1.3 Жер сілкінісін зерттеу және болжау технологиялары 16
1.4 Жер сілкінісін болжау әдістері 29
1.5 Қазақстандағы сейсмикалық қаупі бар аймақтардың
сейсмобиомониторингі 33
1.6 Сейсмомониторинг жүйесінің ұйымдастыру тұжырымдамасы 41
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ 50
2.1 Қазақстандағы жер сілкінісін болжау әдістері 51
2.1.1Жер сілкінісінің қысқа мерзімді болжамы 53
3 НӘТИЖЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 57
3.1 Алматы облысының сейсмикалық жағдайы және қатер аймақтарын
анықтау 57
3.2 Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау 61
3.3 Зілзала қатерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыру 66
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
ҚОСЫМША 74

КІРІСПЕ

Жер сілкінісі – жер асты қыртысындағы дүмпулер мен жердің жердің
жоғарғы бедерінің тербелуі. Жер сілкінісі екі түрлі жолмен іске асады.
Алғашқысы, табиғи жолмен (негізінен тектоникалық процесстер), екіншісі,
жасанды жолмен (жарылғыш заттар, су қоймаларын толтыру және таудағы жерасты
қазбаларды опыру).
Алматы аймағының жер аумағы Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс бөлігінде
орналасқан. Оның табиғатының негізгі ерекшелігі тауаралық кең шатқалды
жазықты Іле және жоңғар Алатауының тау жоталарынан құралып, ал аймақтың
солтүстік шекарасына қарай жазық жазық далалы болып кететіндігінде.
Аймақтың геологиялық даму тарихы оның тектоникалық қозғалыстарына, биік
таулы рельефтер мен төмен түсулердің пайда болуына, соның салдарынан сел
тасқыны мен тасқын сушөгінділеріне толуына тікелей байланысты. Осыған орай
оның орай зілзала қаупі басым аймақ болуы басты сипаты болып табылады.
Сейсмологтардың мәліметі бойынша бұл өңір түгелдей жер сілкіну қарқыны
VI-дан IX балл және одан жоғары болуы ықтимал аймаққа жатады. Бұл өңірде
соңғы жүз елу жыл мұғдарында эпицентрі таулы және тау бөктеріндегі жерде
шоғырланған алапат жер сілкіністері болады.
Іле және Жоңғар Алатауы еліміздегі сел тасқыны жиі болып тұратын
аймаққа жатады. Мұнда апатқа ұшыраған аудандар шаруашылығына, оның
экономикасына үлкен шығын келтірген, адам шығынын әкелген алапат сел
тасқындары болды. Арнайы зерттеу нәтижесіне қарағанда жойқын жер сілкінісі
салдарынан болған сел тасқындарының ғаламат зиян шектіргені белгілі болып
отыр.
Қазақстанның зілзала қаупі басым аймақтарында жергілікті деңгейдегі
қатерді басқару жобасының екінші фазасын орындау аясындағы зерттеу ең
бірінші кезекте Алматы облысы мен Алматы қаласы аумағын қатердің өзіндік
категориялары бойынша шектемелеуге мүмкіндік тудырды.
Жыл сайын бір жүз мыңға жуық жер сілкінісі болады. Алайда, олардың
басым бөлігі елеусіз дүмпулер болғандықтан, адамдар сезе қоймайды. Үлкен
қауіп тудыратын жер асты дүмпулері орта есеппен алғанда айына екі реттен
болып тұрады. Олар мұхиттың тұңғиығында орын алғандықтан адамдар
мекендейтін аймақтарға тигізер зияны болмайды. Жер сілкінісінің басты
себептері ретінде жер қыртысы платформаларының қозғлысы мен қимылдауын
айтуға болады. Мұндай қозғалыстар орын алған аймақ жер сілкінісінің ошағы
деп аталады. Ал жер сілкінісі ошағының жер бетіндегі нүктесі эпицентр болып
саналады.
Жердің даму тарихында апат туғызатын (катастрофалық) табиғи
құбылыстардың бірі — жер сілкіну.
Оның жойқын күшін адамзат тарихындағы белгілі басқа қатерлі
оқиғалардың еш қайсысымен салыстыруға болмайды. Ерте кезден сақталған
тарихи деректер бойынша, бар болғаны бірнеше секунд ішінде үлкен бір
қаланың немесе кішігірім мемлекеттің түгелдей дерлік жоқ болып кеткендігі
белгілі. Жер шарында тәулік сайын (орта есеппен) 200-де астам, ал бір жылда
100 мыңға жуық жер сілкінісі болып тұрады. Олардың арасында жылына 9 балдық
– 10—15, 8 балдық — 50—100, 7 балдық — 300 —500-ге жуық жер сілкінісі
байқалады.
Жер сілкінісінің алдын алудың бірден – бір жолы - жер сілкінісін
болжау болып табылады. Жер сілкінуді алдын ала болжау мақсатында, жер беті
деңгейінің өзгерістерін (жоғары көтерілу, төмен шөгу және еңістік бұрышының
өзгерістері) арнаулы құралдар (наклономер — жер бетінің еңістігін өлшейтін
құрал; нивелир — жер бетінің тік бағыттағы қозғалыс шамасын өлшейтін құрал;
триангуляциялар торабы, деформограф — екі нүктенің ара қашықтығын өлшейтін
және т. б. құралдар) арқылы зерттеуге көп көңіл бөлініп келді.
Жер сілкінісін болжаудың бірден – бір негізгі шешімі ол болжау
технологиялары болып табылады. Сондықтан да диссертациялық жұмысымыздың
мақсатын жер сілкінісінің болжау технологияларын бағалау деп алып, осы
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді алға қойдық:
1. Алматы облысының сейсмикалық жағдайы және қатер аймақтарын
анықтау;
2. Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау;
3. Зілзала қатерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыру.

1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1. Жер сілкінісіне жалпы сипаттама

Жер сілкінісі дегеніміз не? Жер бетіндегі елді мекендерді аямай
киратып, өзендерге бөгеу болған, жер бедерін адам танымастай өзгертетін,
орасан зор алып күш қайдан пайда болады? Бұл сұрақтарға қазіргі кездегі
ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, жауап беруге болады. Жер беті үнем
қозғалыста болып тұрады. Оның дәлелін жер шарының кейбір аудандарынан
байқаймыз. Мысалы, дүниежүзіндегі әсем қалалардың бірі Венеция (Италияда)
қазіргі кезде жартылай су астында қалған, ал Голландия жері жылына 1 мм
төмен шөгуде. Егер арнаулы бөгеттер жүйесі (плотиналар мен дамбалар)
болмаса, оның көп аудандары су астында қалған болар еді; Скандинавия жері,
керісінше жылына 1 см шамасында жоғары көтерілуде. Ертедегі теңіз
толқындарының сақталған ізі қазіргі кезде су деңгейінен ондаған; метр
жоғары биіктікте орналасқан жартастардан байқалады.[1]
Жер қыртысын құрайтын заттарға (қатты күйдегі тау жыныстарына) өте
қысқа уақыт аралығында үлкен күшпен (сығым күші) әсер еткен жағдайда, олар
тез арада морт сынған болар еді. Ал, ұзақ уақыт бойы (мыңдаған немесе
миллиондаған жылдар бойы) әсер етсе, онда жер қыртысынан сағыздай созылып
немесе иіліпі әр түрлі қатпарлар түзілер еді. Кейбір жағдайларда бұлі
әрекеттер жер бетінде (өте қысқа уақыт аралырында) серпімді күшті тербеліс
немесе жер сілкінісін тудырады.[2]
Жер сілкінудің басым көпшілігі, әсіресе аса күшті дүмпулер (мысалы,
Орта Азияда, Қазақстанда) тектоникалық қозғалыстармен (ығысу-ыдырау,
қатпарлану, жылжу әрекеттерімен) тікелей байланысты.
Соңғы жылдары жер сілкінудің техногендік себептері анықталып отыр. Бұл
себептер адамдардың инженерлік іс-әрекеттерімен (гидротехникалық құрылыстар
салу, ірі бөгеттер тұрғызып су коймаларын жасау, мұнай мен газ өндіру және
т, б.) тығыз байланысты. Мысалы, Үндістанның батыс бөлігінде орналасқан
Койна ауданында байқалған жер сілкіну кезінде (1967) 180 адам қазаға
ұшырап, екі мыңдай халық жараланады. Сол секілді АҚШ-тың Оровилл қаласының
маңында (Калифорния штаты) болған (1975) жер сілкінудін, қарқындылығы VII
балға дейін жеткен.[3]
Орта Азия территориясында мұндай жағдайлар Тәжікстанда тереңдігі 317
м-лік Нурек су қоймасын толтыру, Қырғызстанда — Тоқтағүл, Дагестанда —
Чиркей, Өзбекстанда — Чарвак су электрстанцияларын салу барысында
байқалады. Ал Грозный қаласының оңтүстік бөлігінде (1976) және Газлиде
(1976, 1984) болған жер сілкінулер мұнай мен газ өндіру ісімен тікелей
байланысты деп саналады. Дегенмен, жер сілкінудің техногендік түрлері дүмпу
күшінің әлсіздігімен және таралу өрісінің тарлығымен (жер сілкінудің
тектоникалық түрімен салыстырғанда) сипатталады (1-суретте жер сілкінісі
болған аймақ көрсетілген).[4]
Жер сілкінудің географиялық таралуы барлық жерде бірдей емес екендігі
бұрыннан мәлім.
XX ғасырдың 60 жылдарының аяғына қарай жер сілкінуді зерттеу әдістері
жетілдіріліп, оның эпицентрін дәлірек анықтауға мүмкіндік туды. Жердің
сейсмикалық картасына жасалған талдау жұмыстарының нәтижесі, яғни ең басты
сейсмикалық белдеулердің Тынық мұхиттық және Жерорта теңіздік (Альпі-
Гималай) белдеулер екендігін көрсетеді.

1- сурет. Жер сілкінісі болған аймақ.

Тынық мұхиттық белдеу Оңтүстік және Солтүстік Америка, Антиль, Алеут,
Аляска, Камчатка, Куриль, Гавая аралдары, Жапон, Филиппин, Малазия, Жаңа
Гвинея, Жаңа Зеландия және т. б. жерлерді, жалпы алғанда Тынық мұхит
жағаларын түгел қамтиды. Бүкіл жер шарында болатын күшті жер сілкінулердін,
алтыдан бес бөлігі немесе барлық жер сілкіністерінің 68%-і осы белдеуде
байқалып тұрады. Олардың көпшілігі терең фокустық сілкіністер болып
келеді.[5]
Жерорта теңіздік (Альпі-Гималай) белдеу Жерорта теңізінің батыс
жағалауларынан басталып, ендік бойымен Шығыс Азияға дейінгі аралықта
созылып жатады,атап айтқанда Пиреней,Апеннин,Балқан Альпі,Карпат, Қырым,
Кавказ, Памир, Иран, Ауғанстан, Орта Азия, Бирма, Индонезия және т. б.
жерлерді қамтиды Жалпы жер сілкіністерінің 21%-і осы белдеуде болып тұрады.
Олардың көпшілігі сығылысу, ал кейбірі тектоникалық жарықтар бойымен ығысу
әрекеттерімен тығыз байланысты. Жер сілкіну әрекеттері жоғарыда аталған
сейсмикалық қос белдеуден басқа да жеке аймақтарда, яғни Тянь-Шаньда,
Монголия мен Қытайдың таулы ай- мақтарында, Байкал маңайында, Африкалық Ұлы
көлдер маңайында және т.б. аудандарда кездесіп тұрады.[6]
ТМД территориясында жер сілкіну ошақтары негізінен оңтүстікте,
шығыста, солтүстік-шығыста орналасқан. Атап айтқанда Карпат маңын, Оңтүстік
Қырымды, Кавказды, Оңтүстік Түрікменстанды, Орта Азияның таулі бөлігін
(шығыс бөлігі), Алтайдан Саянға дейінгі таулы аудандарды, Байкал маңын,
Верхоянды, Чукотканы, Қиыр Шығысты, Сахалинды, Камчатканы және Куриль
аралдарын қамтиды.[7]
Орта Азия мен Қазақстан жерінде Солтүстік Тянь-Шань таулары, оның
ішінде Іле Алатауы мен Күнгей Алатауы және Жоңғар Алатауы ертеректен-ақ
белгілі жер сілкіну зардабына көп ұшыраған аймақтар болып табылады.
Сейсмикалық қауіпті (дүмпу күші VII балл) зонада орналасқан ірі
қалалардың ішінде Кишинев, Ялта, Тбилиси, Ереван, Ашгабад, Душанбе,
Ташкент, Бішкек, Алматы, Иркутск, Оңтүстік Сахалинск, Камчаткалық
Петропавлск қалаларын ерекше атап өтуге болады. Олардың жалпы аумағы бүкіл
ТМД территориясының бестен бір бөлігін қамтиды.[8]

1. Жер сілкінісінің түрлері және пайда болу себептері

Жер сілкінудің географиялық таралуы Жер бетінде біркелкі болмайтындығы
кездейсоқ оқиға емес. Оның себебі, жер қыртысының жеке аудандарының
геологиялық даму тарихының өзіндік ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жалпы
алғанда, жер сілкіну әрекеттері қозғалмалы аймақтарда жиі байқалады. Мұндай
аймақтардың қатарына ең жас қатпарлы тау жоталарың мұхиторталық жоталар мен
рифттік зоналарды, материктер мен мұхиттардың шекарасын қамтитын аудандарды
жатқызуға болады. Сонымен бірге, жер сілкіну аймақтарының вулкандардың
таралу аймақтарымен де сәйкес келетіндігін айта кету керек. Кейбір
жағдайда, күшті жер сілкіну әрекеттерінің вулкандық әрекеттерді
жандандыратындығы байқалады. Мысалы, 1982 ж. Перу мен Чилиде болған күшті
жер сілкінуден соң іле-шала оянған вулкандардың саны 25-ке жеткені мәлім (2
- сурет).

2 - сурет. 1982 жылы Перуде болған жер сілкінісінен кейінгі жағдай

Мұның барлығы жер сілкіну және вулканизм әрекеттерінің пайда болу
себептерінің бірлігін немесе ұқсастығын және олардың Жер қойнауында
тоқтаусыз жүріп жатқан жалпы геодинамикалық әрекеттермен тығыз
байланыстылығын көрсетеді (1-сызбанұсқада жер сілкінісінің түрлері
көрсетілген).

1-сызбанұсқа. Жер сілкінісінің түрлері

Сейсмикалық толқындар қума, көлденең және бетті к толқындар болып үшке
бөлінеді.
Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тау жыныстарының құрамына,
құрылымына және физикалық жағдайына байланысты болады.
Қума толқындардың таралу жылдамдығы 5 – 6 кмс, көлденең толқындардікі
3 – 4 кмс.[9]
Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден
(1966 жылғы Ташкент жерсілкінуінде – 8 км) жүздеген км-ге
(1960 жылғы Чилидегі жерсілкіну) дейін жетеді.
Ал 1957 жылғы Гоби Алтайындағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей
жарылымдар жүйесі пайда болған.
Жер қыртысында немесе мантияның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының
лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жерсілкіну
ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын гипоцентр, Жер бетіндегі проекциясында
орналасқан ауданды эпицентр деп атайды (2 – сызбанұсқада жер сілкіну жер
қойнауындағы орналасу тереңдігі көрсетілген).[10]

2-сызбанұсқа. Жер сілкіну жер қойнауындағы орналасу тереңдігі

Ең көп тарағаны жақын және орташа (Ашғабадта жерсілкінудің тереңдігі
15 — 20 км, Ташкентте 5 — 10 км, Спитакта 10 — 15 км болған) тереңдіктегі
жерсілкінулер. Терең фокусты жерсілкіну өте аз тараған(Қиыр Шығыста, Тынық
мұхиттың жағалауындағы жерсілкінудің гипоцентрі 600 — 700 км тереңдікке
жеткен). Жерсілкіну гипоцентрі теңіз бен мұхиттардың астында да орналасады.
Оларды теңіз сілкінуі деп атайды. Бұл құбылыстардың
нәтижесінде цунами пайда болады.
Жерсілкіну ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше айға (кей де жылға) дейін
созылады. Механикалық кернеу күшінің біртіндеп шығуына байланысты, жер асты
дүмпулері қайталанып отырады. Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз
дүмпулер тізбегі жалғасады. Олардыафтершоктар деп, ал дүмпу білінген
уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі
дүмпуден соң 3 – 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін.
Мысалы, 1887 ж. Алматыдағы (Верный) жерсілкінукезінде 600
дүмпуболғанытіркелген. Жерсілкінукезіндеорташаесеппен 1×1024 – 1×1025 эрг
энергия бөлінеді. Мысалы, Ашғабадтаболғанжерсілкінудіңэнергия сы –
1×1023 эрг, Моңғолиядағы Гоби Алтайында — 1×1024 эрг, Чилиде — 1×1024 эрг,
Ташкентте — 1×1020 эрг, Кеминжотасында (Алматы) — 4×1024 эрг.[11]
Жерсілкіну үлкен апаттарға әкелетіндіктен оның қай жерде, қашан және
күші қандай болатынын болжау өте маңызды мәселе.
Сейсмикалық есептеулер бойынша, орташа алғанда Жер шарында жылына 1 –
2 апатты (күші 10 балдан жоғары), 9 – 15 жойқын, 50 – 100 қиратушы, 300 –
500 өте күшті жерсілкіну болады.[12]
Жерсілкіну, өте сезгіш аспаптар – сейсмографтармен жабдықталған
сейсмикалық стансаларда зерттеледі.
Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта
жерсілкіну болуы мүмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды
алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді. Осының негізінде сейсмикалық аудандау
жүзеге асырылады (3- суретте жер сілкінісінің пайда болуының тектоникалық
себебі көрсетілген).

3- сурет. Жер сілкінісінің пайда болуының тектоникалық себебі.

Қазіргі кезде Жер шарының сейсмикалық картасы жасалып, басты екі
сейсмикалық белдеу бөлінген:
• Тынық мұхиттық белдеу — Тынық мұхитының батыс және шығыс жағаларын
айнала орналасқан.
Бұл белдеуге жас қатпарлы таулар (Альпі, Апеннин, Карпат, Кавказ,
Гималай, Кордильерлер, Анд, т.б.), сондай-ақ, құрлықтардың су асты
шеттерінің жылжымалы белдемдері (Тынық мұхитының батыс
шеттері, Алеут , Куриль, Жапония, М алайя, Жаңа Зеландия, т.б.
аралдар, Кариб, Кариб , т.б. теңіздер) кіреді.
Бұлбелдеудебарлықжерсілкінуболатыно шақтардың 68%-ы орналасқан.[13]
• Жерорта теңіздік белдеу — Еуразияның оңтүстік арқылы,
батыста Португалия жағаларынан, шығыста Малайя аралдарына дейін
созылады.
Бұл белдеуде жерсілкіну болатын ошақтардың 21%-і орналасқан. Жерсілкіну
ошақтарының белгілі бір географиялық аудандарда ғана орналасуы Жердің
геологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты.
Қазіргі кезде жерсілкіну күшін бағалау үшін оның қирату әрекеті мен
адамдардың психологиялық сезіміне тікелей бақылау арқылы түзілген 12
балдық сейсмикалық шкала қолданылады. Күшті жерсілкіну үлкен апат
әкелетіндіктен, ол басқа табиғи құбылыстардың барлығынан қатерлі.
Жерсілкіну қай аймақта болатынын болжау шешілгенімен, оның қашан және күші
қандай болатыны әзірше толық шешімін тапқан жоқ.
Жерсілкінуді жабайы аңдар, жәндіктер мен үй жануарлары ерте
сезетіндіктен, олардың мінез-құлқына қарап, бұл құбылысты болжауға болады.
Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне
(кентас, мұнай, газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық
жарылыстар, ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты техногендік
жерсілкіну мүмкіндігі де арта түсуде.[14]

2. Жер сілкіністеріне тарихи шолу

Американ сейсмологы Дж. Милннің санағы бойынша адамзат тарихының соңғы
4 мың жыл ішінде жер сілкіну зардабына ұшырап, апат болған адамдар саны 13
млн-нан кем емес екен. Сондықтан да жер сілкінуді зерттеу әдістерін
жетілдіру және оның болу мүмкіндігін алдынала болжау мәселелері қаншалықты
маңызды екендігін осыдан-ақ байқауға болады.
XX ғасырда Орта Азия территориясында байқалған жер сілкінуі әсерінен:
1911 ж. - Верный қаласы (қазіргі Алматы), 1927 ж. - Қырымның оңтүстік
жағалауы, 1948 ж. - Ашхабад, 1966 ж. - Ташкент қаласының орталық бөлігі,
1976 ж. - Газли, 1986 ж. - Кишинев, 1989 ж. - Армения қалалары мен
Тәжікстан селолары зардап шекті (4 - сурет. 1911жылы Верныйда болған жер
сілкінісі көрсетілген).

4 - сурет. 1911жылы Верныйда болған жер сілкінісі

Катастрофалық ірі жер сілкінулер кезінде жер бетінің бедері көп
өзгерістерге ұшырайды: кейбір аудандар төмен шөгеді (мысалы, Чили жер
сілкінуі, 1960 ж.); кейде құрлықтың немесе теңіз түбінің жоғары көтерілуі
(мысалы, 1964 ж. Аляскада болған жер сілкінуі кезінде 16 м-ге дейін жоғары
көтерілуі) байқалады; өзендердің жолы бөгеліп, жаңа көлдер пайда болады
(мысалы, 1911 ж. пайда болған Памирдегі Сарез көлі); лайлы-тасты тасқындар
сел болып ағады (мысалы, 1949 ж. Тәжікстанда Хаит селосының тұрғындары
түгелімен селді тасқын астында қалды); мұхит жағалауларына жақын аймақтарда
(мысалы, Тынық мұхит жағалауында) алып толқындар (цунамилар) пайда болып,
орасан зор апатқа ұшыратады.[15]
Тектоникалық козғалыстарға қатысты туатын жер сілкіністері үш түрге
ажыратылады (ошақтарының тереңдігіне қарай): (3 -сызбанұсқа).
• “қалыпты” (нормалық) жер сілкіну (ошағының тереңдігі 10-60 км);
• “аралық” жер сілкіну (ошағының тереңдігі ~60-300 км);
• “терең фокусты” жер сілкіну (ошағының тереңдігі 300 км).[10]

3-сызбанұсқа. Жер сілкісінің ошақ тереңдігіне қарай бөлінуі.

Орта Азия мен Қазақстан жерінде байқалған жер сілкінулер көбінесе
“қалыпты” (нормалық) түрге жатады; Гиндикуш тау аймағында (Ауғанстан мен
Тәжікстан) “аралық” түрге жататын жер сілкінулер, ал ТМД-ның Курил және
Камчатка аралдарында “калыпты” (нормалық) және “аралық” сілкіністермен
қатар “терең фокустық” жер сілкіністері болып тұрады. Ал Қиыр Шығыста тек
терең фокустық сілкінулер ғана байкалады.
Жер сілкінудің басқа бір түрі вулкандық әрекеттермен (вулкан атқылау
алдында немесе вулкан атқылау барысында) байланысты кездеседі. Олар
магмадан бөлінген газдардың (вулкан өзектерінде) қопарылысы кезінде
байқалады.
Жер сілкінудің үшінші бір түрі — денудациялық немесе кенеттен опырылып
құлау әрекеттерімен байланысты байқалады. Мұндай жағдайлар таулы аудандарда
карсттық үңгірлерде жиі кездеседі.[16]

1.4.Жер сілкінісін зерттеу және болжау технологиялары

XIX ғасырдың ортасына қарай жер сілкіну құбылыстарының белгілі бір
аудандарда ғана қайталанып отыратындығы айқындалды.
Сейсмологияда қолданылатын негізгі ұғымдар: жер сілкіну ошақтары немесе
гипоцентр (жер сілкіну фокусы деп те аталады), оның жер бетіндегі
проекциясы эпицентр, сілкіну күші бірдей нүктелерді (бір-біріне) қосатын
сызықтары изосейст, сілкіну күші ең жоғары (мах) аймақтары плейстосейст деп
аталады.[17]
Жер сілкіну күші сейсмикалық кесте (шкала) арқылы анықталады. XIX
ғасырда жасалған ең алғашқы салыстырмалы кестенің авторлары Италия ғалымы
де Росси мен Швейцария ғалымы Форрель (1880 ж.) болып саналады. 1931 ж.
жапония ғалымы Вадати жер сілкінудің магнитудалық шамасын анықтауға
арналған өз кестесін ұсынады. 1935 ж. белгілі сейсмолог, американ;
(Калифорния) ғалымы Ч. Рихтер оның жетілдірілген және толықтырылған
вариантын жасайды. Магнитуданы есептеп шығару үшін, жер сілкіну ошағының
тереңдігін және оның эпицентрден қашықтығын білу керек. Әрине, мұндай
жұмыстарды жүргізу өте сезімтал аппаратураны қажет етеді.
Ч. Рихтер мен австриялық ғалым Б. Гутенбергтің берген анықтамасы
бойынша, магнитуда (М) деп, сейсмикалық толқынның (эпицентрден 100 км-лік
қашықтықта стандарттық сейсмограф көмегімен жазылып алынған) максимал
амплитудасының ондық логарифм шамасын айтады.[18]
Басқаша айтқанда магнитуда дегеніміз жер сілкінудін салыстырмалы
энергетикалық өлшемі. Онын, шамасы сейсмограммада жазылған толқынның
амплитудасы мен периодын өлшеу арқылы анықталады. Әдетте толқын амплитудасы
шамамен он есе артқан кезде, жер сілкіну магнитудасы бір шамаға артып
отырады.
Рихтер кестесінің (теория жүзінде) не жоғарғы, не төменгі шегі
болмайды. Бұл кесте бойынша Гималайда (1950 ж.) және Лиссабонда (1755 ж.)
болған жер сілкі-нулер ен, күшті (М=8,9) апатты оқиғалар қатарына жатады.
Рихтер кестесі бойынша жер сілкінудің (энергетикалық) күші тек
магнитудалық өлшем (жер сілкіну ошағында бөлінген энергияға пропорционал
шама) арқылы анықталады. Қейде жер сілкіну әрекетінің қарқындылығын
магнитудалық ұғыммен шатастырады. Сондықтаң түсініктірек болу үшін бұл
үғымдардың мазмұнына толығырақ тоқталуға тура келеді. Магнитуда шамасы
(әрбір жер сілкінісі үшін) тұрақты бір санмен анықталатын объективті шама.
Ал жер сілкіну әрекетінің қарқындылығы (интенсивтігі) жер бетінде
байқалатын формациялық өзгерістердің көлемімен және оның жер бетінде өмір
сүретін адамдардың физиологиялық сезім мүшелеріне тигізетін әсері арқылы
сипатталатын субъективті өлшем.[19]
1902 ж. бұл кесте италияндық Меркалли мен Канканидің жұмыстарымен
толықтырылып, XII балдық жаңа кесте түрінде қолданыла бастайды. Кейінірек
бұл кесте неміс ғалымы
А. Зибергтің жұмыстарында аздаған өзгерістерге ұшырап, МСS (Меркалли –
Канкани - Зиберг) деген атпен белгілі болды. Ал Американ ғалымдары Вуд және
Ньюмен ұсынған “ММ” (модификациялық өзгерістерге ұшыраған Меркалли кестесі)
іс жүзінде көп пайдаланылмайды.
1964 ж. үш сейсмолог ғалымның фамилияларының бас әріптерінен құралған
халықаралықі кесте (МSК-64) қабылданып, қазіргі кезге дейін қолданылып
келеді. Бұл кесте бойынша, I мен IV балға дейінгі аралықта жер сілкіну
әрекетінің қарқындылығы адам- дардың (физиологиялық) алған әсері (эмоциясы)
негізінде, V тен IX балға дейінгі аралықта құрылыс орындарының қирау
дәрежесіне қарай анықталады, алі X нан XII балға дейінгі аралықта
байқалатын жер бетінің деформациялық ірі өзгерістері (ығысу, ыдырау.
қатпарлану, жылжу, жылысу, опырылу, жарылу) жер сілкіну әрекетінің ең
жоғарғы дәрежедегі көрсеткіші болып саналады.[20]
Сонымен, ТМД территориясында қолданылатын XII балдық макросейсмикалық
кестенің (МSК-64) негізгі мазмұны 1 – кестеде көрсетілген.[21]

1 – кесте. XII балдық макросейсмикалық кесте (МSК-64)
I балл Арнаулы сейсмикалық құралдар мен аспаптар арқылы рана байқалады
(әлсіз дірілдер)
II балл Толық тыныштық жағдайда кейбір сезімтал адамдар ғана сезеді
(әлсіз дірілдер мен тітіркенулер)
III балл Халықтың шағын бөлігі ғана сезеді. Жоғарғы этаждарда анық
сезіледі. Үйдің жанынан өте шыққан жүк автомашинасының туғызған
діріліндей әсер қалдырады (өте әлсіз сілкіну)
IV балл Халықтың көпшілігі сезеді. Үй ішінде терезенің әйнегі дірілдеп,
ыдыс-аяқтар сыңғырлайды; люстралар ақырындап тербеліп, есіктер
сықырлайды; ұйқыдағы адамдардың оянуы мүмкін; ауыр жүк
автомашинасы үйдің қабырғасын соғып өткендей әсер қалдырады
(әлсіз сілкіну)
V балл Үй ішіндегі барлық адам, ал көшедегі адамдардын, басым
көпшілігі сезінеді; үй іші шайқалып, есіктер ашылып-жабылып,
жеңіл заттар құлап түседі; қабырғада кішігірім жарықшақтар
пайда болып, сылақтары түсіп жатады; ұйқыдағы адамдар түгелдей
оянып кетеді (орта дәрежедегі сілкінулер)
VI балл Халық түгел сезінеді. Қорқыныш сезімі пайда болып, үрей
туғызады. Үй ішіндегі кейбір заттар орнынан козғалып,
ыдыс-аяқтар сынуы мүмкін; маятниктті сағаттар тоқтап қалады;
қабырғалардың жапсарлары ажырап, сылақтары кесек бөлшектер
түрінде опырылып құлап түсуі мүмкін. Құдықтардағы су деңгейі
өзгерістерге ұшырайды (үрей туғызатын сілкінулер)
VII балл Үй ішіндегі кейбір заттар құлайды. Үйдегі адамдардың барлығы да
көшеге жүгіріп шығады. Сазды кірпіштен салынған нашар үйлердің
қабырғаларында терен жарықтар пайда болып, кейбіреулері
жартылай болса да қирайды. Ал таза кірпіштен немесе
темір-бетонды ірі панельден тұрғызылған үйлердін,
қабырғала-рында кішігірім жарықтар пайда болып, сылақтары
опырылып құлап түседі. Кейбір жағдайда түтін мұржалары бұзылып,
құлап жатады. Машина айдап келе жатқан адамдарға да сезіледі
(күшті сілкінулер)
VIII балл Үй ішіндегі ауыр заттарға дейін түгел құлайды. Ірі панельден
тұрғызылған қабырғалар қаркастан бөлініп, ажырап қалады. Сапалы
үйлер азды-көпті бүлініп, ал сапасыз нашар құрылыстар жартылай
қирап, құлап жатады. Тау беткейлерінде бірнеше сантиметрлік
жарықтар пайда болып, қорым тастарға толады. Ескерткіштер
орындарынан қозғалып немесе төңкеріліп қалады (аса күшті
сілкінулер)
ІХ балл IX балл. Үй құрылыстары (сапасына қарай) кейде жартылай
қисайып, кейде түгелдей бұзылады. Жер бетінде кішігірім
(бірнеше см-лік) жарықтар мен жарықшақтар пайда болады. Жер
астынан жүргізілген құбырлар әр түрлі деформациялык
өзгерістерге ұшырайды. Су бетінде алып толқындар (цунамдар)
пайда болып, жағалауда орналасқан халықты апатқа ұшыратады
(ерекше күшті сілкінулер)
Х балл X балл. Бірен-саран ғана сапалы үйлер жартылай болса да
сақталып, қалғандары түгелдей дерлік бұзылады, ал кейбіреулері
фундаментінен ұшып кетеді. Темір жол рельстері майысып,
сағыздай иіледі. Таулы жерлерде опырылып құлау, жылысу-жылжу
әрекеттері байқалады. Өзен сулары арнасынан шығып, жағаға қарай
ұмтылады. Жер беті ірілі-ұсақты (1 м-ге дейін) жарықтармен
тілімденеді. Жасанды плотиналар мен тасты бөгеттер бұзылып,
кейде жаңа көл орындары пайда болады (жойқын күшті сілкінулер)
ХІ балл Үй құрылыстары түгелімен бұзылып, қирайды. Таулы аудандарда
пайда болған ірі жарықтар мен жарылыстарды (бірнеше м-лік)
бойлап, тау жыныстарының ірі блоктары тік немесе көлденең
бағытта жылжып орын ауыстырады. Көпірлер қирап, жер асты
құбырлары мен темір жол рельстері сан бұралып, түгелдей істен
шығады (катастрофалық апатты сілкінулер)
ХІІ балл Барлық құрылыс орындары түгелдей қирап қорым төбешіктерге
айналады. Өзендер арнасын өзгертіп, су толқындары аспанға
атылып жатады; сарқыра малар мен көлдер пайда болады. Жер
қыртысының ірі блоктары тік және көлденең бағыттағы жарықтар
бойымен жылжып орын ауыстырады. Соның нәтижесінд жер бетінің
бедер пішіндері көп өзгерістерге ұшырап орасан зор опырылыстар
мен копарылыстар байқаладц (ен, күшті катастрофалық апатты
сілкінулер)

Жер сілкінудің жер бетіне тигізетін әсері жер сілкіну ошағының
тереңдігі (неғұрлым терең болса, соғұрлым оның әсері әлсіз) мен дүмпу
күшінің шамасьша тәуелді болады. Толығырақ айтсақ, жер сілкіну ошағы
тереңдеп, ара қашықтығы өскен сайын дүмпу күшінің жер бетіне тигізетін
әсері де азая түседі. Сонымен бірге, дүмпу күшінің әсері жер бетінің
геологиялық және гидрогеологиялық ерекшеліктеріне де байланысты. Егер
жердің беткі қабаты толық кристалданған берік жыныстардан тұратын болса
немесе топырақ суларының деңгейі тереңірек орналасса, онда жер сілкіну
әсері шамалы болады. Жер сілкінудің эпицентрінен алыстаған сайын көлденең
бағыттагы тербелістер басым болады. Мұндай тербелістер сейсмикалық серпімді
толқындар деп аталады; олар қума толқындар (Р), көлденең толқындар (S) және
беткейлік () толқындар болып үш түрге ажыратылады.[22]
Сонымен жер сілкіну ошағында жиналған қуатты энергия көзі сейсмикалық
серпімді толқындар түрінде жан-жаққа таралып, үлкен аймақты қамтиды. Қума
толқын Р (ағылшынша “Ргіmаrу” - бастапқы немесе бірінші), көлденең толқын S
(ағылшынша “Sесоndаrу” - екінші ретте), беткейлік толқын L (ағылшынша
“lоng” - ұзын) әріптерімен белгіленеді.[23]
Қума толқындар көлденең толқындарға қарағанда орта есеппен 1,7 есе
жылдам тарайды. Олар сейсмикалык толқынның негізгі таралу бағытына сәйкес
келетін тербелмелі қозғалыстар болып саналады; олардың (Р) жер қыртысында
таралу жылдамдығы - 5-6 кмс. Мұндай толқындар табиғи ортаның қысылып-
сығылу және созылып-ұлғаю жағдайында біресе ұлғайып, біресе кішірейіп
(көлемі жағынан алғанда) өзгеріске ұшырап отырады.
Ал көлденең бағыттары тербелістер (S) серпімді толқынның негізгі таралу
бағытына перпендикуляр келеді де, олардың тек пішіні ғана өзгеріп отырады
(таралу жылдамдығы 3-4 кмс). Ауа қабаты мен сұйық заттар мұндай
толқындарды өткізбейді.
Беткейлік толқындар синусоидалық күрделі тербелістер түрінде жер бетіне
жақын маңайда көлденең бағытта байқалады. Әдетте олар екі ортаның шекаралық
зонасында ғана кездеседі. Мысалы, литосфера мен атмосфера немесе гидросфера
мен атмосфера аралығында пайда болады. Олар (қума толқындармен және
көлденең бағыттағы тербелістермен салыстырғанда) баяу таралып (эпицентрден
қашықтаған сайын), тез әлсірейді.
Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы көбінесе тау жыныстарының
құрамы мен құрылыс ерекшеліктеріне тікелей байланысты Тығыздығына қарай
біркелкі кристалданған берік жыныстарда (борпылдақ жыныстармен
салыстырғанда), сейсмикалық толқындар тез таралады.
Сейсмикалық жарықтардың ұзындығы бірнеше км-ден (1966 ж. Ташкентте 8 км-ге
дейін) жүздеген км-ге (1960 ж. Чилиде) дейін жетеді; 1957 ж. Гобиялық
Алтайда болған жер сілкінуі кезінде ұзындығы 700 км-лік жарықтар жүйесі
пайда болады.

Жер сілкіну ошақтары әдетте жер қыртысында немесе жоғарғы мантия
қабатында орналасады. Жер сілкіну ошағының орталық бөлігінде орналасқан
нүкте гипоцентр деп, ал гипоцентрден жоғары қарай (тік бағытта) орналасқан
жер бетіндегі белгілі бір аймақ (гипоцентрдің жер бетіндегі проекциясы)
эпицентр деп аталады.
Жер сілкіну бірнеше секундтан бірнеше айларға (кейде тіпті жылдарға)
дейін созылады. Әдетте, ең алғашқы ірі дүмпуден кейін, кішігірім
сілкіністер тізбегі үздік-үздік қайталанып тұрады. Олар - афтершоктар деп
аталады.
Жер сілкіну әрекеттері сейсмикалық станцияларда арнаулы құралдар
(сейсмографтар) арқылы жазылып (сейсмограммалар түрінде), жан-жақты
зерттеледі.
XX ғасырдың басында сейсмикалық құралдар жасауда және сейсмикалық
станциялар құруда Ресей алдыңғы қатарлы мемлекеттердің бірінен саналды.
Дегенмен Орта Азия мен Қазақстан территориясында “Ташкент атты сейсмикалык,
станция рана 1901 жылдан бастап жұмыс істейді; 1927 жылы “Алматы” және
“Фрунзе” сейсмикалық станциялары салынды; 1932 жылы “Шымкент”, ал 1934 жылы
“Семей” станциялары іске қосылды; 1950-1951 жылдары “Іле”, “Құрметі”,
“Шелек”, “Пржевальск”, “Талғар”, Рыбачье” “Фабричная” атты станциялар
ашылып, жаңа құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілді (5 - суретте Қазақстан
аумағындағы жер сілкіністерінің динамикасының графигі көрсетілген).[24]

5 - сурет. Қазақстан аумағындағы жер сілкіністерінің динамикасының
графигі

1969 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Қ. И. Сатпаев атындағы
геологиялық ғылымдар институты құрамында сейсмология бөлімі ашылды. Ал 1976
жылы сейсмология бөлімі негізінде жеке институт құрылып, ғылыми-зерттеу
жұмыстары қарқынды түрде жүргізіле бастады. Қазіргі кезде бұл институт
республикамыздағы жер сілкіну әрекеттерін зерттейтін ірі ғылыми орталық
болып саналады. 1976-1979 жылдары Түрген, Медеу және Күрті геофизикалық
обсерваториялары іске қосылып, зерттеу жұмыстарының көлемі онан сайын арта
түсті. Осы станциялардың көмегімен жер сілкіну ошағын дәлірек анықтауға
және олардың дүмпу күшіне қарай, сейсмикалық аудандастыру жұмыстарымен
айналысуға толық мүмкіндік туды. Қазіргі кезде ТМД бойынша 100-ге жуық
сейсмикалық станциялар жұмыс жасайды.
Жер қойнауының ішкі құрылысын зерттеу жұмыстары тек қана сейсмикалық
әдіс арқылы жүргізіледі. Сейсмикалық толқындарды зерттеу арқылы жер сілкіну
кезінде жер қыртысының жеке блоктарының қай бағытта және қандай шамаға
жылжитынын, жылжу жылдамдығын, тербеліс амплитудасы мен периодтылығын
немесе жиілігін және т. б. көптеген геофизикалық мәселелерді шешуге
болады.[25]
Жер бетінін, тербелісі сейсмикалық станцияларда үш бағытта жіктеліп,
жазылып алынады. Әдетте олар тік бағытта солтүстікке және шырысқа қарай
бағытталады.[26]
Сейсмикалық станциялардың жұмыс істеу принципін қыскаша былай
түсіндіруге болады: жер бетінің тербел ісі сейсмографты қозралысқа
келтіреді. Бұл кезде оның инертті массасы, яғни маятнигі (М) өзінің алғашқы
қалпын сақтап қалуға тырысады. Сонық әсерінен сейсмограф корпусының магнит
өрісінде орналасқан өткізгіш (р) бойьщда электр күші пайда болады. Осылайша
пайда болған ток, байланыс жүйесі арқылы айналы гальванометрге (Г) жетіп,
оньщ тұракты магнит өрісіндегі рамкасын белгілі бір бұрышқа бұрады.
Гальванометр айнасынан шағылысқан сәуле барабандағы фото-қағазда із
қалдырады. Осындай жолмен жер бетінің тербелісі (сейсмограмма) жазылып
алынады. Бұл әдіс гальванометрлік тіркеу әдісі деп аталады. Жер сілкінуді
бұдан да басқа (механикалық немесе оптикалық) әдістермен де тіркеуге
болады. Соқғы жылдары сейсмикалық толқындарды магниттік таспаға жазып алу
жолдары дамып келеді. Мысалы, Алматы маңындары Медеу геофизикалық
обсерваториясында осындай әдіс іске қосылды. Осындай жолмен жазылып алынған
мәліметтер электрондық-есептеуіш машинаға ендіріліп, жер сілкінудің
көптеген параметрлері автоматты түрде анықталады.[27]
Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығын және сейсмограммара
жазуларан уақытты дәл есептеп, жер сілкінудің ара қашықтырын анықтауға
болады. Егер мұндай мәліметтер ең кем дегенде үш сейсмикалық станция үшін
анықталса, онда жер сілкінуінің эпицентрі табылады. Ол үшін әрбір
станциядан жер сілкіну эпицентрі мен станцияның ара қашықтығына сәйкес
шеңбер жүргізсек болғаны. Олардың өзара қиылысқан жері жер сілкінуінің
эпицентрі болып саналады.
Сейсмограммада тіркелген толқындарды өзара ажырату және олардың
жазылған уақыттарын дәл анықтау кинематикалық өңдеу деп аталады. Ал
динамикалық өң деу нәтижесінде тербелістің амплитудалық өзгерістерін
жиілігін немесе периодын, қимыл бағытын, ұзақтығьн және т. б. физикалық
параметрлерін анықтауға болады.[28]
Жер сілкіну ошағы нүкте емес, оның өзіндік көлем болады. Мысалы, өте
күшті жер сілкіну ошағыньщ ұзындығы ондаған, кейде жүздеген километрге
дейін жетеді Егер оның проекциясын жер бетіне түсірсек, онда нүктенің
орнында эпицентрлік сызық пайда болады. Ал изосейста сызықтарыньщ пішіні,
осы эпицентрлік сы- зықты айнала қоршап, оның көлеміне және бағытына сәйкес
орналасады.
Макросейсмикалық шкала (кесте) жер сілкінуінің бастапқы энергиясын
көрсете алмайды. Ол тек дүмпудің жер бетіне жеткендегі әсерін ғана
байқатады. Осыған байланысты (соңғы жылдары) жер сілкіну әрекеттерін
зерттеу барысында, оның қарқындылығын (балл есебімен) анықтаумен қатар,
бастапқы энергия мөлшеріа, анықтау жұмыстары да жүргізіледі. Ол үшін жер
сілкіну ошағынан әр түрлі қашықтықта тіркелген сейсмограмма-ларды өңдеп,
жан-жақты зерттеу қажет.
Әдетте, қандай тербеліс болмасын оның энергиясы тербеліс жылдамдығының
квадратына тура пропорционал болатыны белгілі. Жер сілкіну энергиясын
анықтау’ үшін жер асты дүмпу күшінің амплитудасын, периодтылығын, тербеліс
уақытын дәл білу керек. Бұл параметрлердің шамасы сейсмограммалар арқылы
анықталады.[29]
Жер сілкінудің қарқындылығын білумен қатар оның, магнитудасын
анықтаудың ғылымда алатын орны өте зор. Магнитуда дегеніміз, жер сілкінудің
(салыстырмалы) энергетикалық өлшемі екендігін жоғарыда айтып өттік.
Магнитуда мөлшері сейсмограммада жазылған толқынның (беткейлік толқын)
амплитудасы мен периодын өлшеу арқылы анықталады. Әдетте, толқын
амплитудасы шамамен он есе артқанда, жер сілкіну магнитудасы бір өлшемге
артады. Магнитудалық шкала алған негізін салған американ сейсмологы Г.
Рихтердің есімімен Рихтер шкаласы деп те аталады. Бұл шкала бойынша тарихта
белгілі ең күшті жойқын жер сілкінісінің магнитудасы М-8,9. Ал 1971 ж. 10
майда Жамбылда болған жер сілкінудің магнитудасы М-5,7 шамасында екендігі
анықталды.
Ұзақ жылдар бойы жүргізілген зерттеу жұмыстары негізінде жер сілкіну
энергиясы мен олардың (орта есеппен) қайталану жиіліктерінің арасында
тұрақты байланыс бар екендігі анықталды. Жер сілкіну энергиясы артқан
сайын, олар сирегірек қайталанады. Орташа есеппен алғанда, егер жер сілкіну
энергиясы 10 рет кемісе, онда оның қайталану саны 3 есе көбейеді. Бұл
зандылық жер сілкінудің қайталану зандылығы деп аталады. Егер осындай
графикті әр түрлі аудандар үшін жасасақ, олардың бір-біріне өте ұқсас
болатындығын байқауға болады. Қайталану графигінің еқкіштік бұрышы барлык,
жерде бірдей болады да, ал оның деңгейі ауданның сейсмикалық жағдайына
байланысты не жоғары (сейсмоактивтігі жоғары аудан), не төмен
(сейсмоактивтігі төмен аудан) жатады. Қүшті дүмпулер саны өте аз
болғандықтан, олардың кеңістік пен уақыт аралығындағы таралу заңдылықтарын
анықтау өте қиын. Ал дүмпулердің қайталану заңдылығы негізінде адамға
сезілмейтін толып жатқан әлсіз сілкіністер арқылы өте күшті және жойқын
күшті жер сілкіністерінің қай жерде және қандай уақыт аралығында
қайталанатындығын жорамалдап айтуға болады. Мысалға, осы заңдылықтың
негізінде ауданы 2000 км2 Іле Күнгей Алатауында энергиясы 1016 Дж,
эпицентрдегі күші VIII-IX балдық жер сілкіністері орташа есеппен 50 жылда
бір рет қайталанып отыратындығын айта аламыз. Өйткені, эксперимент жүзінде
қатты денені үлкен қысым күшімен қысқан кезде пайда болатын жарықта мен
жарықшақтардың ұзындыры мен жалпы санының немесе сынық бөлшектердің көлемі
мен санының өзара байланысы осы қайталану графигіне ұқсас болатындығын
көрсетеді.[30]
Жер сілкінісін болжау дегеніміз – жер сілкінісінің болатын орнын,
күшін (магнитуда) және болатын уақытын білу. Жер сілікінісін болжауды үш
түрге бөледі: ұзақ уақытты, орташа және қысқа уақытты болжау.
Жер сілікінісін болжау мәселесі - геофизика ғылымының үлкен
проблемасы. Осы мәселеге байланысты сейсмолог ғалымдарының арасында әр
түрлі, қарама-кайшы ойлар айтылады. Олардың бір бөлігі жер сілікінісін
болжау мүмкін емес десе, ал басқалары жер сілкінісін болжау жақын болашақта
жүзеге асырылады дейді.
Соңғы он жылдықта дамыған елдер, соны ішінде Жапония жер сілікінісін
болжау жұмыстарына көп мөлшерде қаражат бөліп отыр. Бөлінген қаражаттың
басым бөлігі зерттеу жұмыстарына емес, жер сілкінісін болжау
станцияларының жүйелерінің құрылысына, үлкен көлемде жиналған сейсмикалық
ақпараттарды сақтауға және қажетті құрал-жабдықтарды алуға жұмсалған. 1986-
1991 жылдар аралығында Жапония үкіметі жер сілкінісін болжау жұмыстарына
261 млн АҚШ долларын жұмсаған. Сол жұмсалған қаражатқа қарамастан сол
жылдар аралығында Жапония жеріндегі 18 қатты жер сілікінісін болжау
мүмкіндігі болмаған. Осы аралықта болған жер сілікністерінің әр қайсысының
әкелген зардаптары жер сілкіністерін болжау жұмыстарына жұмсалған
қаражаттан әлде қайда жоғары.
Жер сілкінуді алдын ала болжау, ерекше маңызды іс. Бұл бағыттағы
зерттеу жұмыстары барлық елдерде, әсіресе жер сілкіну жиі байқалатын
Жапония (халқының жартысынан көбі сейсмикалық аймақты мекендейді), Қытай
(үштен бірі), АҚШ (жетіден бір бөлігі), ТМД (оннан бір бөлігі)
территорияларында жан-жақты жүргізілуде.[31]
Совет ғалымы, профессор А. А. Никонов жер сілкінуді алдын ала болжауға
бағытталған зерттеу жұмыстарын үш сатылы схема бойынша, яғни ұзақ мерзімді,
Қысқа мерзімді және өте қысқа мерзімді шұғыл болжамдар түрінде жүргізуді
ұсынады.
Ұзақ мерзімді болжам жасау проблемасы ТМД бойынша шешілді деуге
болады. Біздің, елімізде қазіргі кезде Тәжікстан ҒА-ның сейсмология
институтының базасында (Душанбе) құрылған орталықта ұзақ мерзімді болжау
мәселелерін зерттеу жұмыстары Алматы, Ташкент, Бішкек және Ашхабад
сейсмологтарымен бірлесе отырып жургізілуде.
Соңғы жылдары Тбилисиде кұрылған Бүкілкавказдық орталық жұмыс жасай
бастады. Бұл орталық Ленинакан, Махачкала және Кисловодск ғалымдарының
сейсмикалық зерттеу жұмыстарын біріктіреді. Мұндай жұмыстар Камчаткада да
жүргізіледі. Ұзақ мерзімді болжамдар бірнеше айдан бірнеше жылға дейінгі
уақыт аралығын қамтиды.
Ал қысқа мерзімді болжам жасау жұмыстары қиынырақ. Мұндай болжам
бірнеше айдан, екі-үш аптаға дейінгі мерзімді қамтиды. Ұзақ мерзімді болжам
қысқа мерзімді болжам арқылы дәлелденген жағдайда, өте қысқа мерзімді
(бірнеше күндік) шұғыл болжамдар жасау сатысына көшуге болады. Әрине, бұл
аса қиын міндет. Осы тұрғыдан алғанда, 1989 ж. Армения мен Тәжікстанда
болған жерсілкіну кезінде ұдайы жүргізілген бақылау-зерттеу жұмыстарының
нәтижесі, шұғыл болжам жасау әдістерін жетілдіруге мүмкіндік береді деп
ойлаймыз. Алайда, мұндай аймақтарда жер тынысын үздіксіз тыңдап отыруға
және әр түрлі информацияларды тез өңдеуге арналған техникалық құралдардың
кең жүйесін өрістетпейінше, қысқа мерзімді болжам жасау мүмкін емес.[32]
Теориялық проблемаларды шешуде біздің елдін, геофизиктері дүниежүзінде
алдыңғы қатарда болғанмен, далалық және лабораториялық зерттеулерге
арналған отандық құрал-жабдықтар жағынан, шетелдік техникадан кемінде
ондаған жылға артта қалушылық байқалады.
Жер сілкіну әрекеттерінің хабаршысы ретінде пайдаланылатын белгілер
санаулы ғана, әдетте күшті жер сілкіну алдында форшоктар (әлсіз жер
сілкіністер) саны өсіп, жиірек қайталанады. Мысалы, мұндай жағдай Қытайдың
Ляонин провинциясында (ақпан, 1975), Италияның Фриули аймағында (қыркүйек,
1976) байқалып, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.