Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ГЕОГРАФИЯ ЖӘНЕ ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ФАКУЛЬТЕТІ

ЭНЕРГОЭКОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:

ЖЕР СІЛКІНІСІН БОЛЖАУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН БАҒАЛАУ

«6М073100- Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі

және қоршаған ортаны қорғау» мамандығы

Орындаған

1 курс магистранты Б. А. Бидайбеков

Ғылыми жетекшісі Н. У. Алдиаров

Алматы, 2012

ТҮЙІНДЕМЕ

Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау .

Магистрлік диссертация жер сілкінісі, оның түрлері, пайда болу себептері мен жер сілкінісін болжау технологияларын бағалауға негізделген. Диссертациялық жұмыста Алматы облысының сейсмикалық жағдайы және қатер аймақтарын анықтау, жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау, зілзала қатерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыру қарастырылған. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшалардан тұрады. Диссертациялық жұмыс 74 беттен, 22 сурет, 4 кесте, 8 сызбанұсқа, 53пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Негізгі қолданылған сөздер : жер сілкінісі, болжау технологиялары, алгоритмдер, сейсмикалық жағдай, жер сілкінісі магнитудасы, сейсмикалық толқын.

РЕЗЮМЕ

Оценка технологии прогнозирования землетрясения.

Магистерская диссертация основана на оценке технологии прогнозирования землетрясения, видов и причины появления землетрясения. В диссертационной работе рассматривается сейсмическое состояние Алматинской области, выявление опасных зон, и оценка технологии прогнозирования землетрясения, увеличение эффективности системы управления. Диссертационная работа состоит из таких частей как введения, 3 глав, заключения и списка использованной литературы. Диссертация написана на 74 стр., приведены 22 рисунков, 4 таблицы, 8 схем, список использованных 53 источников.

Часто использованные слова : землетрясение, технологии прогнозирования, алгоритмы, сейсмическое состояние, магнитуда землетрясения, сейсмические волны.

SUMMARY

Assessment of earthquake forecasting technology.

This Master`s dissertation gives whole information about earthquakes. If exactly, it describes types of earthquakes and reasons of why it`s happening. This dissertation is considering the seismic detection of the condition and the edge of danger, assessing of the technology forecasting earthquakes in region of the Almaty. Examined the increase in the effectiveness of the managing of earthquake hazards. The Dissertation consists of introduction, three sections, conclusion and list of used materials. The dissertation consistof 74 pages, and included 22 pictures, 4 tables, 8 schemes and 53 list of source.

Main and often used words: earthquake, forecasting technologies, algoritms, seismic events, earthquakes' magnitude and seismic waves.

Нормативтік сілтемелер

Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 5 шiлдедегi N 19 Заңы.
Қазақстан Республикасының табиғи техногендiк сипаттағы төтенше жағдайларсаласындағы заңдары. (1 тарау, 2 бап)
Халықтың табиғи және техногендiк сипаттағы төтеншежағдайлар саласындағы құқықтары мен мiндеттерi. (2 тарау)
Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдыналу. (4 тарау)
Ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылаумен табиғи және техногендiк сипаттағы төтеншежағдайларды болжау. (4 тарау, 15 бап)
Табиғи және техногендiк сипаттағы төтеншежағдайларды жариялау. (5 тарау, 19 бап)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

: 1

КІРІСПЕ: ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

6: 8

: 1. 1

КІРІСПЕ: Жер сілкіністеріне жалпы сипаттама

6: 8

: 1. 1. 1

КІРІСПЕ: Жер сілкіністерінің түрлері және пайда болу себептері

6: 10

: 1. 2

КІРІСПЕ: Жер сілкіністеріне тарихи шолу

6: 14

: 1. 3

КІРІСПЕ: Жер сілкінісін зерттеу және болжау технологиялары

6: 16

: 1. 4

КІРІСПЕ: Жер сілкінісін болжау әдістері

6: 29

: 1. 5

КІРІСПЕ: Қазақстандағы сейсмикалық қаупі бар аймақтардың сейсмобиомониторингі

6: 33

: 1. 6

КІРІСПЕ: Сейсмомониторинг жүйесінің ұйымдастыру тұжырымдамасы

6: 41

: 2

КІРІСПЕ: ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ

6: 50

: 2. 1

КІРІСПЕ: Қазақстандағы жер сілкінісін болжау әдістері

6: 51

: 2. 1. 1

КІРІСПЕ: Жер сілкінісінің қысқа мерзімді болжамы

6: 53

: 3

КІРІСПЕ: НӘТИЖЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ

6: 57

: 3. 1

КІРІСПЕ: Алматы облысының сейсмикалық жағдайы және қатер аймақтарын анықтау

6: 57

: 3. 2

КІРІСПЕ: Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау

6: 61

: 3. 3

КІРІСПЕ: Зілзала қатерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыру

6: 66

КІРІСПЕ: ҚОРЫТЫНДЫ

6: 68

КІРІСПЕ: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

6: 69

КІРІСПЕ: ҚОСЫМША

6: 74

КІРІСПЕ

Жер сілкінісі - жер асты қыртысындағы дүмпулер мен жердің жердің жоғарғы бедерінің тербелуі. Жер сілкінісі екі түрлі жолмен іске асады. Алғашқысы, табиғи жолмен (негізінен тектоникалық процесстер), екіншісі, жасанды жолмен (жарылғыш заттар, су қоймаларын толтыру және таудағы жерасты қазбаларды опыру) .

Алматы аймағының жер аумағы Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс бөлігінде орналасқан. Оның табиғатының негізгі ерекшелігі тауаралық кең шатқалды жазықты Іле және жоңғар Алатауының тау жоталарынан құралып, ал аймақтың солтүстік шекарасына қарай жазық жазық далалы болып кететіндігінде. Аймақтың геологиялық даму тарихы оның тектоникалық қозғалыстарына, биік таулы рельефтер мен төмен түсулердің пайда болуына, соның салдарынан сел тасқыны мен тасқын сушөгінділеріне толуына тікелей байланысты. Осыған орай оның орай зілзала қаупі басым аймақ болуы басты сипаты болып табылады.

Сейсмологтардың мәліметі бойынша бұл өңір түгелдей жер сілкіну қарқыны VI-дан IX балл және одан жоғары болуы ықтимал аймаққа жатады. Бұл өңірде соңғы жүз елу жыл мұғдарында эпицентрі таулы және тау бөктеріндегі жерде шоғырланған алапат жер сілкіністері болады.

Іле және Жоңғар Алатауы еліміздегі сел тасқыны жиі болып тұратын аймаққа жатады. Мұнда апатқа ұшыраған аудандар шаруашылығына, оның экономикасына үлкен шығын келтірген, адам шығынын әкелген алапат сел тасқындары болды. Арнайы зерттеу нәтижесіне қарағанда жойқын жер сілкінісі салдарынан болған сел тасқындарының ғаламат зиян шектіргені белгілі болып отыр.

«Қазақстанның зілзала қаупі басым аймақтарында жергілікті деңгейдегі қатерді басқару» жобасының екінші фазасын орындау аясындағы зерттеу ең бірінші кезекте Алматы облысы мен Алматы қаласы аумағын қатердің өзіндік категориялары бойынша шектемелеуге мүмкіндік тудырды.

Жыл сайын бір жүз мыңға жуық жер сілкінісі болады. Алайда, олардың басым бөлігі елеусіз дүмпулер болғандықтан, адамдар сезе қоймайды. Үлкен қауіп тудыратын жер асты дүмпулері орта есеппен алғанда айына екі реттен болып тұрады. Олар мұхиттың тұңғиығында орын алғандықтан адамдар мекендейтін аймақтарға тигізер зияны болмайды. Жер сілкінісінің басты себептері ретінде жер қыртысы платформаларының қозғлысы мен қимылдауын айтуға болады. Мұндай қозғалыстар орын алған аймақ жер сілкінісінің ошағы деп аталады. Ал жер сілкінісі ошағының жер бетіндегі нүктесі эпицентр болып саналады.

Жердің даму тарихында апат туғызатын (катастрофалық) табиғи құбылыстардың бірі - жер сілкіну.

Оның жойқын күшін адамзат тарихындағы белгілі басқа қатерлі оқиғалардың еш қайсысымен салыстыруға болмайды. Ерте кезден сақталған тарихи деректер бойынша, бар болғаны бірнеше секунд ішінде үлкен бір қаланың немесе кішігірім мемлекеттің түгелдей дерлік жоқ болып кеткендігі белгілі. Жер шарында тәулік сайын (орта есеппен) 200-де астам, ал бір жылда 100 мыңға жуық жер сілкінісі болып тұрады. Олардың арасында жылына 9 балдық - 10-15, 8 балдық - 50-100, 7 балдық - 300 -500-ге жуық жер сілкінісі байқалады.

Жер сілкінісінің алдын алудың бірден - бір жолы - жер сілкінісін болжау болып табылады. Жер сілкінуді алдын ала болжау мақсатында, жер беті деңгейінің өзгерістерін (жоғары көтерілу, төмен шөгу және еңістік бұрышының өзгерістері) арнаулы құралдар (наклономер - жер бетінің еңістігін өлшейтін құрал; нивелир - жер бетінің тік бағыттағы қозғалыс шамасын өлшейтін құрал; триангуляциялар торабы, деформограф - екі нүктенің ара қашықтығын өлшейтін және т. б. құралдар) арқылы зерттеуге көп көңіл бөлініп келді.

Жер сілкінісін болжаудың бірден - бір негізгі шешімі ол болжау технологиялары болып табылады. Сондықтан да диссертациялық жұмысымыздың мақсатын жер сілкінісінің болжау технологияларын бағалау деп алып, осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді алға қойдық:

Алматы облысының сейсмикалық жағдайы және қатер аймақтарын анықтау;
Жер сілкінісін болжау технологияларын бағалау;
Зілзала қатерін басқару жүйесінің тиімділігін арттыру.

ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУЖер сілкінісіне жалпы сипаттама

Жер сілкінісі дегеніміз не? Жер бетіндегі елді мекендерді аямай киратып, өзендерге бөгеу болған, жер бедерін адам танымастай өзгертетін, орасан зор алып күш қайдан пайда болады? Бұл сұрақтарға қазіргі кездегі ғылым жетістіктеріне сүйене отырып, жауап беруге болады. Жер беті үнем қозғалыста болып тұрады. Оның дәлелін жер шарының кейбір аудандарынан байқаймыз. Мысалы, дүниежүзіндегі әсем қалалардың бірі Венеция (Италияда) қазіргі кезде жартылай су астында қалған, ал Голландия жері жылына 1 мм төмен шөгуде. Егер арнаулы бөгеттер жүйесі (плотиналар мен дамбалар) болмаса, оның көп аудандары су астында қалған болар еді; Скандинавия жері, керісінше жылына 1 см шамасында жоғары көтерілуде. Ертедегі теңіз толқындарының сақталған ізі қазіргі кезде су деңгейінен ондаған; метр жоғары биіктікте орналасқан жартастардан байқалады. [1]

Жер қыртысын құрайтын заттарға (қатты күйдегі тау жыныстарына) өте қысқа уақыт аралығында үлкен күшпен (сығым күші) әсер еткен жағдайда, олар тез арада морт сынған болар еді. Ал, ұзақ уақыт бойы (мыңдаған немесе миллиондаған жылдар бойы) әсер етсе, онда жер қыртысынан сағыздай созылып немесе иіліпі әр түрлі қатпарлар түзілер еді. Кейбір жағдайларда бұлі әрекеттер жер бетінде (өте қысқа уақыт аралырында) серпімді күшті тербеліс немесе жер сілкінісін тудырады. [2]

Жер сілкінудің басым көпшілігі, әсіресе аса күшті дүмпулер (мысалы, Орта Азияда, Қазақстанда) тектоникалық қозғалыстармен (ығысу-ыдырау, қатпарлану, жылжу әрекеттерімен) тікелей байланысты.

Соңғы жылдары жер сілкінудің техногендік себептері анықталып отыр. Бұл себептер адамдардың инженерлік іс-әрекеттерімен (гидротехникалық құрылыстар салу, ірі бөгеттер тұрғызып су коймаларын жасау, мұнай мен газ өндіру және т, б. ) тығыз байланысты. Мысалы, Үндістанның батыс бөлігінде орналасқан Койна ауданында байқалған жер сілкіну кезінде (1967) 180 адам қазаға ұшырап, екі мыңдай халық жараланады. Сол секілді АҚШ-тың Оровилл қаласының маңында (Калифорния штаты) болған (1975) жер сілкінудін, қарқындылығы VII балға дейін жеткен. [3]

Орта Азия территориясында мұндай жағдайлар Тәжікстанда тереңдігі 317 м-лік Нурек су қоймасын толтыру, Қырғызстанда - Тоқтағүл, Дагестанда - Чиркей, Өзбекстанда - Чарвак су электрстанцияларын салу барысында байқалады. Ал Грозный қаласының оңтүстік бөлігінде (1976) және Газлиде (1976, 1984) болған жер сілкінулер мұнай мен газ өндіру ісімен тікелей байланысты деп саналады. Дегенмен, жер сілкінудің техногендік түрлері дүмпу күшінің әлсіздігімен және таралу өрісінің тарлығымен (жер сілкінудің тектоникалық түрімен салыстырғанда) сипатталады (1-суретте жер сілкінісі болған аймақ көрсетілген) . [4]

Жер сілкінудің географиялық таралуы барлық жерде бірдей емес екендігі бұрыннан мәлім.

XX ғасырдың 60 жылдарының аяғына қарай жер сілкінуді зерттеу әдістері жетілдіріліп, оның эпицентрін дәлірек анықтауға мүмкіндік туды. Жердің сейсмикалық картасына жасалған талдау жұмыстарының нәтижесі, яғни ең басты сейсмикалық белдеулердің Тынық мұхиттық және Жерорта теңіздік (Альпі-Гималай) белдеулер екендігін көрсетеді.

сурет. Жер сілкінісі болған аймақ.

Тынық мұхиттық белдеу Оңтүстік және Солтүстік Америка, Антиль, Алеут, Аляска, Камчатка, Куриль, Гавая аралдары, Жапон, Филиппин, Малазия, Жаңа Гвинея, Жаңа Зеландия және т. б. жерлерді, жалпы алғанда Тынық мұхит жағаларын түгел қамтиды. Бүкіл жер шарында болатын күшті жер сілкінулердін, алтыдан бес бөлігі немесе барлық жер сілкіністерінің 68%-і осы белдеуде байқалып тұрады. Олардың көпшілігі терең фокустық сілкіністер болып келеді. [5]

Жерорта теңіздік (Альпі-Гималай) белдеу Жерорта теңізінің батыс жағалауларынан басталып, ендік бойымен Шығыс Азияға дейінгі аралықта созылып жатады, атап айтқанда Пиреней, Апеннин, Балқан Альпі, Карпат, Қырым, Кавказ, Памир, Иран, Ауғанстан, Орта Азия, Бирма, Индонезия және т. б. жерлерді қамтиды Жалпы жер сілкіністерінің 21%-і осы белдеуде болып тұрады. Олардың көпшілігі сығылысу, ал кейбірі тектоникалық жарықтар бойымен ығысу әрекеттерімен тығыз байланысты. Жер сілкіну әрекеттері жоғарыда аталған сейсмикалық қос белдеуден басқа да жеке аймақтарда, яғни Тянь-Шаньда, Монголия мен Қытайдың таулы ай- мақтарында, Байкал маңайында, Африкалық Ұлы көлдер маңайында және т. б. аудандарда кездесіп тұрады. [6]

ТМД территориясында жер сілкіну ошақтары негізінен оңтүстікте, шығыста, солтүстік-шығыста орналасқан. Атап айтқанда Карпат маңын, Оңтүстік Қырымды, Кавказды, Оңтүстік Түрікменстанды, Орта Азияның таулі бөлігін (шығыс бөлігі), Алтайдан Саянға дейінгі таулы аудандарды, Байкал маңын, Верхоянды, Чукотканы, Қиыр Шығысты, Сахалинды, Камчатканы және Куриль аралдарын қамтиды. [7]

Орта Азия мен Қазақстан жерінде Солтүстік Тянь-Шань таулары, оның ішінде Іле Алатауы мен Күнгей Алатауы және Жоңғар Алатауы ертеректен-ақ белгілі жер сілкіну зардабына көп ұшыраған аймақтар болып табылады.

Сейсмикалық қауіпті (дүмпу күші VII балл) зонада орналасқан ірі қалалардың ішінде Кишинев, Ялта, Тбилиси, Ереван, Ашгабад, Душанбе, Ташкент, Бішкек, Алматы, Иркутск, Оңтүстік Сахалинск, Камчаткалық Петропавлск қалаларын ерекше атап өтуге болады. Олардың жалпы аумағы бүкіл ТМД территориясының бестен бір бөлігін қамтиды. [8]

Жер сілкінісінің түрлері және пайда болу себептері

Жер сілкінудің географиялық таралуы Жер бетінде біркелкі болмайтындығы кездейсоқ оқиға емес. Оның себебі, жер қыртысының жеке аудандарының геологиялық даму тарихының өзіндік ерекшеліктерімен тығыз байланысты. Жалпы алғанда, жер сілкіну әрекеттері қозғалмалы аймақтарда жиі байқалады. Мұндай аймақтардың қатарына ең жас қатпарлы тау жоталарың мұхиторталық жоталар мен рифттік зоналарды, материктер мен мұхиттардың шекарасын қамтитын аудандарды жатқызуға болады. Сонымен бірге, жер сілкіну аймақтарының вулкандардың таралу аймақтарымен де сәйкес келетіндігін айта кету керек. Кейбір жағдайда, күшті жер сілкіну әрекеттерінің вулкандық әрекеттерді жандандыратындығы байқалады. Мысалы, 1982 ж. Перу мен Чилиде болған күшті жер сілкінуден соң іле-шала оянған вулкандардың саны 25-ке жеткені мәлім (2 - сурет) .

2 - сурет. 1982 жылы Перуде болған жер сілкінісінен кейінгі жағдай

Мұның барлығы жер сілкіну және вулканизм әрекеттерінің пайда болу себептерінің бірлігін немесе ұқсастығын және олардың Жер қойнауында тоқтаусыз жүріп жатқан жалпы геодинамикалық әрекеттермен тығыз байланыстылығын көрсетеді (1-сызбанұсқада жер сілкінісінің түрлері көрсетілген) .

1-сызбанұсқа. Жер сілкінісінің түрлері

Сейсмикалық толқындар қума, көлденең және беттік толқындар болып үшке бөлінеді.

Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тау жыныстарының құрамына, құрылымына және физикалық жағдайына байланысты болады.

Қума толқындардың таралу жылдамдығы 5 - 6 км/с, көлденең толқындардікі 3 - 4 км/с. [9]

Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден (1966 жылғы Ташкент жерсілкінуінде - 8 км) жүздеген км-ге (1960 жылғы Чилидегі жерсілкіну) дейін жетеді.

Ал 1957 жылғы Гоби Алтайындағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей жарылымдар жүйесі пайда болған.

Жер қыртысында немесе мантияның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жерсілкіну ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын гипоцентр, Жер бетіндегі проекциясында орналасқан ауданды эпицентр деп атайды (2 - сызбанұсқада жер сілкіну жер қойнауындағы орналасу тереңдігі көрсетілген) . [10]

2-сызбанұсқа. Жер сілкіну жер қойнауындағы орналасу тереңдігі

Ең көп тарағаны жақын және орташа (Ашғабадта жерсілкінудің тереңдігі 15 - 20 км, Ташкентте 5 - 10 км, Спитакта 10 - 15 км болған) тереңдіктегі жерсілкінулер. Терең фокусты жерсілкіну өте аз тараған(Қиыр Шығыста, Тынық мұхиттың жағалауындағы жерсілкінудің гипоцентрі 600 - 700 км тереңдікке жеткен) . Жерсілкіну гипоцентрі теңіз бен мұхиттардың астында да орналасады. Оларды теңіз сілкінуі деп атайды. Бұл құбылыстардың нәтижесінде цунами пайда болады.

Жерсілкіну ұзақтығы бірнеше секундтан бірнеше айға (кейде жылға) дейін созылады. Механикалық кернеу күшінің біртіндеп шығуына байланысты, жер асты дүмпулері қайталанып отырады. Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз дүмпулер тізбегі жалғасады. Олардыафтершоктар деп, ал дүмпу білінген уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі дүмпуден соң 3 - 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін. Мысалы, 1887 ж. Алматыдағы (Верный) жерсілкінукезінде 600 дүмпуболғанытіркелген. 1×10 ²⁴ - 1×10 ²⁵ эрг энергия бөлінеді. Мысалы, - 1×10 ²³ эрг, Моңғолиядағы Гоби Алтайында - 1×10 ²⁴ эрг, Чилиде - 1×10 ²⁴ эрг, Ташкентте - 1×10 ²⁰ эрг, Кеминжотасында (Алматы) - 4×10 ²⁴ эрг. [11]

Жерсілкіну үлкен апаттарға әкелетіндіктен оның қай жерде, қашан және күші қандай болатынын болжау өте маңызды мәселе.

Сейсмикалық есептеулер бойынша, орташа алғанда Жер шарында жылына 1 - 2 апатты (күші 10 балдан жоғары), 9 - 15 жойқын, 50 - 100 қиратушы, 300 - 500 өте күшті жерсілкіну болады. [12]

Жерсілкіну, өте сезгіш аспаптар - сейсмографтармен жабдықталған сейсмикалық стансаларда зерттеледі.

Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта жерсілкіну болуы мүмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді. Осының негізінде сейсмикалық аудандау жүзеге асырылады (3- суретте жер сілкінісінің пайда болуының тектоникалық себебі көрсетілген) .

3- сурет. Жер сілкінісінің пайда болуының тектоникалық себебі.

Қазіргі кезде Жер шарының сейсмикалық картасы жасалып, басты екі сейсмикалық белдеу бөлінген:

Тынық мұхиттық белдеу - Тынық мұхитының батыс және шығыс жағаларын айнала орналасқан.

Бұл белдеуге жас қатпарлы таулар (Альпі, Апеннин, Карпат, Кавказ, Гималай, Кордильерлер, Анд, т. б. ), сондай-ақ, құрлықтардың су асты шеттерінің жылжымалы белдемдері (Тынық мұхитының батыс шеттері, Алеут, Куриль, Жапония, Малайя, Жаңа Зеландия, т. б. аралдар, Кариб, Кариб, т. б. теңіздер) кіреді. 68%-ы орналасқан. [13]

Жерорта теңіздік белдеу - Еуразияның оңтүстік арқылы, батыста Португалия жағаларынан, шығыста Малайя аралдарына дейін созылады.

Бұл белдеуде жерсілкіну болатын ошақтардың 21%-і орналасқан. Жерсілкіну ошақтарының белгілі бір географиялық аудандарда ғана орналасуы Жердің геологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты.

Қазіргі кезде жерсілкіну күшін бағалау үшін оның қирату әрекеті мен адамдардың психологиялық сезіміне тікелей бақылау арқылы түзілген 12 балдық сейсмикалық шкала қолданылады. Күшті жерсілкіну үлкен апат әкелетіндіктен, ол басқа табиғи құбылыстардың барлығынан қатерлі. Жерсілкіну қай аймақта болатынын болжау шешілгенімен, оның қашан және күші қандай болатыны әзірше толық шешімін тапқан жоқ.

Жерсілкінуді жабайы аңдар, жәндіктер мен үй жануарлары ерте сезетіндіктен, олардың мінез-құлқына қарап, бұл құбылысты болжауға болады.

Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне (кентас, мұнай, газ бен жер асты суларын көп мөлшерде алуы, ядролық жарылыстар, ірі су қоймаларын жасау, т. б. ) байланысты техногендік жерсілкіну мүмкіндігі де арта түсуде. [14]

Жер сілкіністеріне тарихи шолу

Американ сейсмологы Дж. Милннің санағы бойынша адамзат тарихының соңғы 4 мың жыл ішінде жер сілкіну зардабына ұшырап, апат болған адамдар саны 13 млн-нан кем емес екен. Сондықтан да жер сілкінуді зерттеу әдістерін жетілдіру және оның болу мүмкіндігін алдынала болжау мәселелері қаншалықты маңызды екендігін осыдан-ақ байқауға болады.

XX ғасырда Орта Азия территориясында байқалған жер сілкінуі әсерінен: 1911 ж. - Верный қаласы (қазіргі Алматы), 1927 ж. - Қырымның оңтүстік жағалауы, 1948 ж. - Ашхабад, 1966 ж. - Ташкент қаласының орталық бөлігі, 1976 ж. - Газли, 1986 ж. - Кишинев, 1989 ж. - Армения қалалары мен Тәжікстан селолары зардап шекті (4 - сурет. 1911жылы Верныйда болған жер сілкінісі көрсетілген) .

4 - сурет. 1911жылы Верныйда болған жер сілкінісі

Катастрофалық ірі жер сілкінулер кезінде жер бетінің бедері көп өзгерістерге ұшырайды: кейбір аудандар төмен шөгеді (мысалы, Чили жер сілкінуі, 1960 ж. ) ; кейде құрлықтың немесе теңіз түбінің жоғары көтерілуі (мысалы, 1964 ж. Аляскада болған жер сілкінуі кезінде 16 м-ге дейін жоғары көтерілуі) байқалады; өзендердің жолы бөгеліп, жаңа көлдер пайда болады (мысалы, 1911 ж. пайда болған Памирдегі Сарез көлі) ; лайлы-тасты тасқындар сел болып ағады (мысалы, 1949 ж. Тәжікстанда Хаит селосының тұрғындары түгелімен селді тасқын астында қалды) ; мұхит жағалауларына жақын аймақтарда (мысалы, Тынық мұхит жағалауында) алып толқындар (цунамилар) пайда болып, орасан зор апатқа ұшыратады. [15]

Тектоникалық козғалыстарға қатысты туатын жер сілкіністері үш түрге ажыратылады (ошақтарының тереңдігіне қарай) : (3 -сызбанұсқа) .