Қазақ және ағылшын тіліндегі паремияның руханилық көрінісі

КІРІСПЕ 3
1 ПАРЕМИОЛОГИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 8
1.1 Қазақ және ағылшын тіл біліміндегі паремиялардың зерттелуі 8
1.2 Паремия іліміндегі антропоцентристік фактор 24
1.3 Қазақ және ағылшын тіліндегі ұлттық рухани лакуналар 31

2 РУХАНИЛЫҚТЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ КӨРІНІСІ 45
2.1 Имандылық . қазақ руханилығының негізі 45
2.2 Руханилық негізіндегі адамгершілік/kindness ұғымы 47
2.3 Руханилық негізіндегі қайрат/strength ұғымы 58
2.4 Руханилық негізіндегі ақыл/wisdom ұғымы 61
2.5 Руханилық негізіндегі намысқойлық/honour ұғымы 69
2.6 Руханилық негізіндегі ұят/conscience ұғымы 75
2.7
2.8
2.9 Руханилық негізіндегі достық/friendship ұғымы
Руханилық негізіндегі сыпайылық/courtesy ұғымы
Руханилық негізіндегі бауырмалдық/blood relations ұғымы 77
82
86
2.10 Руханилықтың көріктеуіш құралдар арқылы берілуі 91
2.11 Қазақ лингвомәдениетіндегі руханилық архетипі 96
2.12 Руханилық/the Spirituality лингвомәдени көріністерінің ассоциациялары 102

ҚОРЫТЫНДЫ
115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ҚОСЫМША А

122

130

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу қазақ және ағылшын паремияларындағы ұлттық руханилықты лингвомәдени тұрғыдан саралап, оның айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтауға арналған. Ұлттық руханилықтың табиғатын талдау лингвомәдениеттанудың өзекті мәселелерінің басын ашуға мүмкіндік туғызады.
Тіл біліміндегі антропоцентристік ұстаным бағыттары тілді тек тілдік құрылымдар аясында ғана қарастырып қоймай, басқа ғылым салаларымен ұштастыра зерттеу қажеттігін тудырғаны мәлім. Соған орай тіл біліміндегі бұрыннан қолданылып келе жатқан ұғым терминімен қатар, ұғымнан әлдеқайда кең мазмұндағы концепт термині қалыптасты. Біз зерттеуімізде ұлттық руханилықтың құрылымын ұғым ретінде қарастырдық.
Соңғы жылдардағы антропоцентристік парадигма аумағындағы лингвомәдени зерттеу бағытындағы еңбектерде «қоршаған әлемді тану» ұғымына байланысты қолданылып жүрген «дүниенің бейнесі», «әлем бейнесі», «ғалам бейнесі», «әлем суреті» тәрізді терминдердің белсенділігі артты. В. фон Гумбольдт: «Адам тілде өмір сүреді, тіл арқылы қалыптасады. Тілден тыс жатқан әлемнің барын сезген, білген адам сол беймәлім әлемді тілдің көмегімен игеруге ұмтылады» – деген [1, 12 б.].
Ғылыми жұмыста руханилық көрінісі лингвомәдениеттану тұрғысынан зерттелген. Лингвомәдениеттану мәселелері В.Н.Телия, В.В.Воробьев еңбектерінен бастау алып, орыс тіл білімінде Ю.С.Степанов, Ю.А.Сорокин, Т.З.Черданцева, Д.В.Ольшанский, В.А.Маслованың, қазақ тіл білімінде Н.Уәлиев, Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Ислам еңбектерінде қарастырылды. Бүгінгі күні лингвомәдени зерттеулер тілді танымдық әрекеттің жемісі деп қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге көңіл бөлуді мақсат етіп отыр.
«Тіл төңірегіндегі адам» мәселесіне Ю.Д.Апресян, Н.Д.Арутюнова, Ю.Н.Караулов, Ю.С Степанов, Г.Г.Почепцов, Е.В.Падучева, Л.Г.Зубкова, Э.Д.Сулейменова, Н.И.Гайнуллина, З.К.Ахметжанова, Б.Хасанұлы және басқа зерттеушілердің еңбектері арналса, адамның ішкі (сыртқы) жан дүниесі Н.Д.Арутюнова, А.Вежбицкая, А.Р.Лурия, Л.К.Пименова, С.Н.Виноградова, А.В.Кислицына, Л.Н.Лепихина, Е.А.Мошина, О.А.Терехова, Т.М.Филитович, Н.В.Хохлова тәрізді ғалымдардың еңбектерінде зерделенген.
Ұлттық таныммен қатар адамның да руханилығы ұлғайып, табиғи болмысының оралымдылығы арта түседі. Біздің мемлекетіміздің қазіргі кезеңінің дамуы үшін Қазақстан және шетел халықтары рухани дамуының негізін салушы болып табылатын мәдени және этникалық үдерістердің өзара байланысын зерттеу күннен-күнге маңызды болып келеді.

1 Гумбольдт В. фон. О различии строения человеческих языков и его влияния на духовное развитие человечества / Избранные труды по языкознанию. Изд-е 2-е, под ред. Г.В. Рамишвили. - М.: Прогресс, 2000. – 396 с.
2 Сағидолла Г. Дүниенің паремиологиялық моделі: образдар әлемі // «Отандық түркология: мәселелер, ізденістер, нәтиже»: конференция материалдарының жинағы. – Алматы: Арыс, 2007. – 240 б.
3 Молдасанова А. Әлемнің тілдік бейнесі // Жалын. - 2007. - № 11. – 46-49 бб.
4 Қайдар Ә.Т. Халық даналығы (қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу). – Алматы: Тоғанай баспасы, 2004. – 560 б.
5 Жүсіпова А. Рухани мәдениеттегі сабақтастық категориясы // Қоғам және Дәуір. - 2008. - № 2. – 89-92 бб.
6 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Наука Каз ССР, 1977. – 712 б.
7 Байгажқызы А. Паремиология мен фразеология ғылымдарының зерттеу объектісі // «Қазақ Тілі Ғасырлар Тоғысында: Теориясы, Тарихы және Қазіргі Жайы»: конференция материалдарының жинағы. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 552 б.
8 Аяған Б. Қазақстан Ұлттық энциклопедия. - Алматы: Қазақ энциклопедиясының бас редакциясы, 2005. – 728 б.
9 Атаханова Р.К. Туыс емес тілдердегі мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты (неміс және қазақ мақал-мәтелдері негізінде): филол. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 2005. – 180 б.
10 Қаратаев М. Қ. Қазақ Совет энциклопедиясы. - Алматы: Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы, 1975. – 645 б.
11 Оразалиева Э. Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы: монография. - Алматы: Ан Арыс баспасы, 2007. – 312 б.
12 Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. - Алматы, 1965. – 180 б.
13 Камиева Г.К. Мақал-мәтелдердің шығу жолдары туралы // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы. - 2007. - №1 (100). – 15-17 бб.
14 Тореқұлов Н., Қазыбеков М. Қазақтың он-шешендері. – Алматы, 1993. – 300 б.
15 Сидоркова Г.Д. Прагматика паремии: пословицы и поговорки как речевые действия: дисс... д-ра. филол. наук. – Краснодар, 1999. – 322 с.
16 Тілепов Ж. Мұхаң зерделеген мақал-мәтелдердің жанрлық болмысы // Абай. - 2003. - №2. - 33-38 бб.
17 Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Он томдық. 1-том. XX ғасыр мәдениетінің антропологиясы. - Алматы: Жазушы, 2005. - 552 б.
18 Исаұлы С.Ж. Тілтанымдағы антропологиялық парадигманың Қ. Жұбанов мұраларындағы көрінісі: филол. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2007. – 26 б.
19 Маслова В.А. Лингвокультурология. - М.: Академия, 2001. – 208 с.
20 Сыбанбаева А.С. Қазақ тіліндегі концептуалдық метафораның қызметі: филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 1999. – 130 б.
21 Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі (біріккен зат атаулары негізінде): филол. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2004.- 26 б.
22 Щедровицкий Г.П., Розин М.В. Концепция лингвистической относительности Б.Л. Уорфа и проблемы исследования «языкового мышления» // Семиотика и восточные языки. - М., 1967.
23 Багаутдинова Г.А. Человек во фразеологии: антропоцентрический и аксиологический аспекты: автореф. дисс... д-ра филол. наук. – Казань, 2007. – 39 с.
24 Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. Он томдық. 10-том. Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары. - Алматы: Жазушы, 2006. – 496 б.
25 Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. – Алматы, Издательство «Нұрлы», 2005. – 272 с.
26 Хазимова Ә.Ж. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері: филол. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2002. – 30 б.
27 Легенды и мифы Древнего Египта. – Спб.: Летний сад; при участии Коло, 2001.- 224 с.
28 Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама): филол. ғыл. д-ры. дисс. автореф. – Алматы, 2004. – 54 б.
29 Капанова Д.Е. Нан/хлеб/brot лексика-семантикалық өрісі (қазақ, орыс және неміс тілдерінің материалдары бойынша): филол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2007. – 129 б.
30 Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика: Пособие для студентов гуманитарных вузов и учащихся лицеев. Изд. 2-е, испр. - М.: Аспект Пресс, 1996. – 207 с.
31 Степанов Д.С. Французская стилистика. - М., 1965. – 356 с.
32 Великобритания: лингвострановедческий словарь. - М., 1978. – 480 с.
33 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. – Алматы, 1998. – 194 б.
34 Исаева Ж. Қазақ тіл біліміндегі антропоцентристік бағыттағы ғылым салаларының саралана дамуы // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. – 2006. - № 8-9 (98-99). – 76-79 бб.
35 Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. - Алматы: Алматыкітап ААҚ, 2004. - 284 б.
36 Сығай Ә. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: Аруна, 2005. - 656 б.
37 Саметова Ф.Т. Языковая картина мира как результат когнитивно-оценочной деятельности человека // Білім берудегі менеджмент. – 2004. - № (33). - С. 180-185.
38 Мұратова Г.Ә. Абайдың тілдік тұлғасы: дискурстық талдау мен концептуалды жүйесі: филол. ғыл. д-ры. дисс. автореф. – Алматы, 2009. – 58 б.
39 Махпиров В.У. О происхождении и развитии значений термина «Tor» «почетное место» в тюркских языках // «Мир языка»: мат-лы конференции. – Алматы, 2002. – С. 163-167.
40 Сейдімбек А. Қазақ шежіресіндегі уақыт табы // Таң-шолпан. – 2006. - № 2. – 123-147 бб.
41 Қазақтар. Тоғыз томдық анықтамалық. - Алматы: Қазақстан даму институты. V том. Ата салт, 1998. - 208 б.
42 Ощепкова В.В., Шустилова И.И. Краткий англо-русский лингвострановедческий словарь: Великобритания, США, Канада, Австралия, Новая Зеландия. - М.: Флинта: Наука, 1999. – 176 с.
43 Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь / Лит.ред. М.Д. Литвинова. Изд. 4-е, перераб. и доп. Около 20.000 слов. – М.: Рус.яз, 1984. – 944 с.
44 Потебня А.А. Из лекции по теории словесности: Басня. Пословица. Поговорка. – Харьков, 1973. - С. 103-225.
45 Омаров Д. Абайдың рухани мұрасы. - Алматы: Ел-шежіре, 2007. – 264 б.
46 Табылды Ә. Қазақ халқының әдет-ғұрпы, салт-дәстүрлеріндегі ұлттық-мәдени үлгілерді тәрбие ісіне қалай пайдалануға болады // Игілік. - 2007. - №1 (қантар-ақпан). - 3-4 бб.
47 Халитова И. Абай мұрасы – тәрбие құралы // Шапағат – нұр. - 2001. - №5. - 12-13 бб.
48 Кротов А.А. Антропология Мальбранша // Вестник Московского университета. Серия философия. - 2004. - №4. – С. 25-34.
49 Әлқожаева Н.С. Имандылық – рухани құндылық дүниесінің негізі // «Білім сапасы – XXI ғасыр өркениетінің кепілі»: конференция материалдарының жинағы. - Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 158-161 бб.
50 Кадина Ж.З. «Мінез-құлық» концептісінің әлемнің тілдік суретіндегі көрінісі // ҚР-сы Ұлттық Ғылым Академиясының Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. - 2007. - №3 (163). - 82-85 бб.
51 Столин В.В., Наминач А.П. Психологическое строение образа мира и проблемы нового мышления // Вопросы психологии. - 1988. - №4. – С. 34-46.
52 Керимбаева Д. Языковая картина мира казахских народных волшебных сказок: автореф. дисс... канд. филол. наук. - Алматы, 2008. - 31 с.
53 Тұрғынбаев Ә.Х. Философия. – Алматы: Білім, 2005. – 304 б.
54 Клепиков В.Н. Этическая культура школьников в контексте триады «Истина-Добро-Красота» // Педагогика. - 2006. - № 2. – С. 29-37.
55 Литвинов П.П. Англо-Русский синонимический словарь. - М.: ВАКО, 2005. – 288 с.
56 Базарбаев М. Тіл тамырлары // Заман тудырған әдебиет. - Алматы, 1997. - 137-138 бб.
57 Исаева Ж. «Әйел» концепті мақал-мәтелдердің тілдегі көрінісіне лингвомәдени сараптама // Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. - 2006. - № 8-9 (98-99). - 79-81 бб.
58 Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтардың қалыптасуы мен дамуы (әлеуметтік-философиялық талдау): филос. ғыл. д-ры. дисс. автореф. – Алматы, 2000. – 50 б.
59 Нұрмұратов С.Е. Әл-Фараби философиясындағы рухани құндылықтар жүйесі // Әл-Фараби. Философиялық-саясаттанулық және рухани-танымдық журнал. - 2003. - №1. - 53-62 бб.
60 Жұбанов Е., Ибатов А. Анализ этимологии Таңрі «всевышний» (опыт ретроспективного подхода) / Проблемы этимологии тюркских языков. – Алматы: Ғылым, 1990. – 400 с.
61 Қазақ тілінің сөздігі / Жалпы ред басқарған Т. Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999. – 776 б.
62 Сағынова Б.Ұ. Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика (этнолингвистикалық зерттеу): филол. ғыл. канд. дисс. автореф. - Алматы, 1999. – 27 б.
63 Бизақов С., Болғанбаев Ә., Дәулетқұлов Ш. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. - Алматы: Арыс, 2005. – 720 б.
64 Тажибаева Р.Д. Универсальные и национальные свойства пословиц // Вестник Университета Кайнар. - 2005. - № 2. – С. 116-122.
65 Longman Dictionary of Contemporary English, 2002. - 950 p.
66 Macmillan Essential Dictionary, 2003. – 861 p.
67 Кенженов Е. Білімділікке қол жеткізудің басты шарты - ұлттық рух // Қазақстан тарихы. Әдістемелік журнал. - 2007. - № 5. - 82-83 бб.
68 Аристотель // Соч.: В 4 т. - М.: Мысль, 1975. - Т. 1. – 550 с.
69 Карамнова Е.А. Когнитивные модели концепта study (учёба) в современном анг.яз: автореф. дисс... канд. филол. наук. - Армавир, 2006. – 30 с.
70 Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. – М.: Школа «Языки русской культуры», 1997. – 824 с.
71 Лукашевич Е.В. Становление когнитивной структуры слова: лингвоментальный аспект // Методология современной психолингвистики: Сб. ст. – Барнаул: Издат-во Алтайского Универ-та, 2003.
72 Жусупова Р.Б. Ағылшын және қазақ мақал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты: филол. ғыл. канд. дисс.- Алматы, 2004. – 171 б.
73 Жарықбаев Қ. Жантану негіздері. - Алматы, 2002. – 415 б.
74 Кемел М. Ақыл қалта. Ой-қазына антологиясы. – Астана: Аударма, 2007. – 776 б.
75 Шаяхметова А.А. Языковое сознание и особенности его проявления у представителей русского и казахского этносов (социолингвистический и психолингвистический аспекты): дисс... канд. филол. наук. - Алматы, 2007. – 140 с.
76 Сәбет-баба. Жалпы психология. – Алматы: Заң әдебиеті, 2006. – 268 б.
77 Мысли и изречения. - Алма-ата: Каз. Гос. Издат-во, 1964. – 792 с.
78 Оразбекова К. Иман және инабат. – Алматы: Ана тілі, 1993. - 152 б.
79 Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. - Алматы: Алтын Қазына, 2001. – 704 б.
80 Сағынова Б.Ұ. Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика (этнолингвистикалық зерттеу): филол. ғыл. канд. дисс. - Алматы, 1999. - 125 б.
81 Skeat. Consise Etymological Dictionary of English Language. – Oxford: Clarendon Press, 1961.- 500 p.
82 Blum-Kulka S. Discourse Pragmatics // Discourse as social interaction. Discourse studies: a multidisciplinary introduction (T.A. Van Dijkled). Vol 2. L.; Thousand Oaks; New Dehli: SAGE Publications, 1997. – P. 38-63.
83 Кузьменкова Ю.Б. От традиций культуры к нормам речевого поведения британцев, американцев и россиян. – М.: Издательство дом ГУ ВШЭ, 2005. – 316 с.
84 Тамаева Б. Сыпайылық және сый-құрмет, оның мағыналық сипаты // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде. - 2007. - № 6. – 3-14 бб.
85 Манакин В.Н. Сопоставительная лексикология. - К.: Знання, 2004. - 326 с.
86 Степанов Ю.С., Проскурин С.Г. Константы мировой культуры. – М.: Наука, 1993. – 158 с.
87 Савойская Н.П. Лингвокультурологические особенности концепта «вежливость» (на материале казахских, русских и английских языков): дисс... канд. филол. наук. - Челябинск, 2005. – 186 с.
88 Хасанұлы Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы: мұғалімдерге арналған көмекші құрал. – Алматы: Мектеп, 1966. – 207 б.
89 Залевская А.А. Национально-культурная специфика картины мира и различные подходы к ее исследованию / Языковое сознание и образ мира. - М.: ИЯ РАН, 2000. - С. 39-55.
90 Майғаранова Ш. Сана-сезім тазалығы – рухани саулықтың кепілі // Қазақстан мектебі. - 2001. - № 7. – 10-14 бб.
91 Караулов Ю.Н. Лингвистическое конструирование и тезаурус литературного языка. – М.: Наука, 1981. – 368 с.
92 Омирбекова Ж.К. Метафора және тіларалық транспозиция: филол. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2005. – 29 б.
93 Степанов Ю.С. В трехмерном пространстве языка. – М., 1995.
94 Ортега-и-Гассет Х. Две главные метафоры / Теория метафоры. – М., 1990.
95 Вачков И. Искра смысла (метафора как средство психологического обучения) // Школьный психолог. - 2003. - № 48 (23-31 декабрь). – С. 7.
96 Полозова И.В. Метафора и её роль в гуманитарном познании // Социально-гуманитарные знания. - 2003. - № 6. – С. 312-321.
97 Минский М. Остроумие и логика когнитивного и бессознательного / Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XXIII. – С. 291-292.
98 Гхорик В.И. Языковая личность (лингвокультурологический аспект): дисс... д-ра филол. наук. - Краснодар, 2000. – 304 с.
99 Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки казахов. - Алматы, 1999. – 26 с.
100 Жармакина Ф. Архетипы казахского менталитета // Евразийское Сообщество. - 2003. - № 4 (44). – С. 150-161.
101 Dictionary. Unabridged. V. 1. 1. Based on the Random House Unabridged Dictionary, Random House, 2006. - 615 p.
102 Гачев Г.Г. Национальные образы мира. Космо-Психо-Логос. - М.: Прогресс, 1995. - 489 с.
103 Жұматаева З. Мәдениеттану ілімін теориялық тұғыр етіп алу // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2006. - № 11. - 111-114 бб.
104 Алимжанова Г.М. Особенности соотношения языка и культуры // Вестник КазНУ им. Аль-Фараби. - 2007. - № 1.– 86-89 с.
105 Ахметова Р. Рухани адамгершілік тәрбиесі // Қазақ және әлем әдебиеті. - 2007. - № 5-6. - 27-29 бб.
106 Алтаев Ж., Қасабеков А., Ғабитов Т. Философия және мәдениеттану. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 272 б.
107 English Classical Greek Mythology. - Санкт-Петербург: КАРО, 2004. – 160 с.
108 Reddy M.J. The conduit metaphor – a case of frame conflict in our language about language // Ortonyed. Metaphor and Thought, 1993. - С. 164-201.
109 Сепир. Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. – М.: Прогресс, 1993. – 654 с.
110 Neylon T. Ireland. – Quebec: Hunter Travel Guides, 2004. – 589 p.
111 Thomas R. Gildersleeve. History. An interpretive overview. – USA: H & P Publications, 1997. – 499 p.
112 Commager Henry Steele. Chuchill’s history of the English speaking peoples. – New-York: Barnes & Noble Books, 1994. – 475 p.
113 Foresman Scott. History & life. Updated edition, 1993. – 856 p.
114 Everyday life & leisure. – Москва: Просвещение, 2002. – 127 с.
115 Active study dictionary of English. – М.: Русс.яз., 1988. – 710 с.
116 Амосова Н.Н. Этимологические основы словарного состава современного английского языка. – Москва: Издательство Литературы На Иностранных Языках, 1956. – 218 с.
117 Шарков Ф.И. Теория коммуникаций. – М.: РИП – Холдинг, 2004. – 246 с.
118 Воркачев С.Г. Концепт счастья: понятийный и образный компоненты // ИАН. Серия лит-ры и языка. Т. 60. – 2001. - № 6. – С. 47-58.
119 Жарықбаев. Қ. Мақал-мәтелдер – халық психологиясының айнасы // Этнопедагогика. - 2007. - № 2-3. – 4-5 бб.
120 Демеуова М.Е. Қайырымдылық - әлеуметтік институт ретінде: социолог. ғыл. канд. дисс. автореф. - Алматы, 2002. – 28 б.
121 Ысқақов А.Ы. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1 - том. - Алматы: Қазақ ССР-нің Ғылым баспасы, 1974. - 696 б.
122 Қанапина С.Ғ. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің танымдық бейнелілігі (Ғ. Мұстафин, С. Мұқанов шығармалары негізінде): филол. ғыл. канд. дисс. автореф. – Алматы, 2006. – 30 б.
123 Майол Э., Милстед Д. Эти странные англичане. Пер. с англ. И. Тогоевой. - М.: Эгмонт Россия Лтд., 1999. - 72 с.
124 Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке. – Москва: Наука, 1990. – 108 с.
125 Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Систематизированное собрание изречений 200 народов. – Москва: Лабиринт, 2001. – 620 с.
126 Широкова А.В. Сравнительная типология разноструктурных языков. – М.: Добросвет, 2000. – 198 с.
127 Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология. – М.: Академия, 2001. – 304 с.
128 Permyakov G. L. From Proverb To Folk-tale. Notes on the general theory of cliché. – М.: Наука, 1979. – 287 с.
129 Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивная лингвистика. – М.: Аст: Восток – Запад, 2007. – 314 с.
130 Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – Москва: Наука, 1988. – 235 с.
131 Пермяков Г. Л. От поговорки до сказки: заметки по общей теории клише. - М.: Наука, 1970. – 239 с.
132 Залевская А.А. Психолингвистические проблемы семантики слова. – Калинин: Калинин. гос.ун-т, 1982. – 80 с.
133 Залевская А.А. Ввведение в психолингвистику. Учебник. Изд. 2-е испр. и доп. М.: Российск. гос. гуманит. ун-т, 2007. – 560 с.
134 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік. Алматы, 1998. – 234 б.

ЗЕРТТЕУДІҢ ДЕРЕККӨЗДЕРІ

1 Асқар О. Қазақ және әлем халықтарының таңдамалы мақал-мәтелдері. – Алматы: Балауса баспасы, 2005. – 432 б.
2 Алпысбаева Қ., Әуесбаева П., Әлібеков Г., Қосанов С., Сәкенов С. Қазақ халқының мақалдары мен мәтелдері. – Алматы: Қазмем ҒАҒЗИ, 2001. – 463 б.
3 Аккозин М. Қазақ мақал-мәтелдері. – Алма-ата: Қазахстан, 1990. – 288 б.
4 Англо-русский словарь по лингвистике и семиотике. Т. II. Около 8000 терминов / Под ред. А.Н. Баранова и Д.О. Добровольского. – М.: Эдиториал УРСС, 2002. – 288 с.
5 1340 Английских пословиц и поговорок с русскими эквивалентами. – М.: Ирбис, 1992. – 127 с.
6 Бодрова Ю.В. Русские пословицы и поговорки и их английские аналоги. – М.: АСТ; СПБ.: Сова, 2007. – 159 с.
7 Буковская М.В., Вяльцева С.И., Дубянская З.И. и др. Словарь употребительных английских пословиц. 3-е изд. – М.: Рус.яз., 1990. – 240 с.
8 Баймаханова Т., Байтелиева А., Утюшева Н., Байтулеова Н. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках: Паремиологический словарь. – Алма-ата: Мектеп, 1988. – 160 с.
9 Васильева Л. Краткость – душа остроумия.. Английские пословицы, поговорки, крылатые выражения. – М.: ЗАО центрполиграф, 2003. – 350 с.
10 Гварджаладзе И.С., Гильбертсон А.Л., Кочинашвили Т.Г. 500 Английских пословиц и поговорок. 5-е изд-е. – М.: Издательство Литература на иностранных языках, 1960. – 31 с.
11 Даль В.И. Толковый словарь русского языка. Современная версия. – М.: ЗАО Издательство ЭКС МО-Пресс, 2001. – 736 с.
12 Кузьмин С.С., Шадрин Н.Л. Русско-английский словарь пословиц и поговорок. 500 единиц. – Москва: Русский язык, 1989. – 352 с.
13 Кузьмин С.С., Шадрин Н.Л. Русско-английский словарь пословиц и поговорок: 500 единиц. – Спб.: МИК/Лань, 1996. – 352 с.
14 Модестов В. Английские пословицы и поговорки и их русские соответствия. – М.: Художественная литература, 2000. – 415 с.
15 Kuskovskaya S. English proverbs and sayings. Minsk: Vysheishaya Shkola, 1987. – 255 p.
16 Кеңесбаева Ү. Ағылшын халқының мақал-мәтелдері. – Алматы: Өлке, 2004. – 214 б.
17 Литвинов П.П. Фразеология. Повышаем речевую готовность на английском. – М.: ВАКО, 2003. – 176 с.
18 Нурғазин А. Мақал-мәтел – сөздің інжу маржаны. – Павлодар: ҒӨФ ЭКО, 2002. – 64 б.
19 Нұрғазин А. Аталы сөздер ізімен (мақал-мәтелдер). – Павлодар: Имидж Мастер, 2002. – 75 б.
20 Смайлова А.Т. Қазақтың мақал-мәтелдері. – Алматы: Көшпенділер баспасы, 2002. – 272 б.
21 500 Ағылшын мақал-мәтелдері. - Алматы: Көшпенділер, 2003. - 160 б.
22 500 Английских пословиц и поговорок. - Алматы: ИД Кочевники, 2003. –– 88 с.
23 Райдаут, Рональд, Уиттинг, Клиффорд. Толковый словарь английских пословиц. Перевод А.П. Нехая. - Санкт-Петербург. - СПб.: Лань, 1997. – 256 с.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 162 бет
Таңдаулыға:

Инновациялық Еуразия университеті

ӘОЖ 81’373:111:512.122:398.91 Қолжазба
құқығында

ИБРАЕВА МЕРУЕРТ БАЯНОВНА

Қазақ және ағылшын тіліндегі
паремияның руханилық көрінісі

10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық
және салғастырмалы тіл білімі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:
филология ғылымдарының

докторы, профессор

Б. Сағындықұлы

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1 ПАРЕМИОЛОГИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 8
1.1 Қазақ және ағылшын тіл біліміндегі паремиялардың зерттелуі 8
1.2 Паремия іліміндегі антропоцентристік фактор 24
1.3 Қазақ және ағылшын тіліндегі ұлттық рухани лакуналар 31

2 РУХАНИЛЫҚТЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ КӨРІНІСІ 45
2.1 Имандылық – қазақ руханилығының негізі 45
2.2 Руханилық негізіндегі адамгершілікkindness ұғымы 47
2.3 Руханилық негізіндегі қайратstrength ұғымы 58
2.4 Руханилық негізіндегі ақылwisdom ұғымы 61
2.5 Руханилық негізіндегі намысқойлықhonour ұғымы 69
2.6 Руханилық негізіндегі ұятconscience ұғымы 75
2.7 Руханилық негізіндегі достықfriendship ұғымы 77
2.8 Руханилық негізіндегі сыпайылықcourtesy ұғымы 82
2.9 Руханилық негізіндегі бауырмалдықblood relations ұғымы 86
2.10 Руханилықтың көріктеуіш құралдар арқылы берілуі 91
2.11 Қазақ лингвомәдениетіндегі руханилық архетипі 96
2.12 Руханилықthe Spirituality лингвомәдени көріністерінің 102
ассоциациялары

ҚОРЫТЫНДЫ 115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 122

ҚОСЫМША А 130

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу қазақ және ағылшын
паремияларындағы ұлттық руханилықты лингвомәдени тұрғыдан саралап, оның
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтауға арналған. Ұлттық руханилықтың
табиғатын талдау лингвомәдениеттанудың өзекті мәселелерінің басын ашуға
мүмкіндік туғызады.
Тіл біліміндегі антропоцентристік ұстаным бағыттары тілді тек тілдік
құрылымдар аясында ғана қарастырып қоймай, басқа ғылым салаларымен
ұштастыра зерттеу қажеттігін тудырғаны мәлім. Соған орай тіл біліміндегі
бұрыннан қолданылып келе жатқан ұғым терминімен қатар, ұғымнан әлдеқайда
кең мазмұндағы концепт термині қалыптасты. Біз зерттеуімізде ұлттық
руханилықтың құрылымын ұғым ретінде қарастырдық.
Соңғы жылдардағы антропоцентристік парадигма аумағындағы лингвомәдени
зерттеу бағытындағы еңбектерде қоршаған әлемді тану ұғымына байланысты
қолданылып жүрген дүниенің бейнесі, әлем бейнесі, ғалам бейнесі,
әлем суреті тәрізді терминдердің белсенділігі артты. В. фон Гумбольдт:
Адам тілде өмір сүреді, тіл арқылы қалыптасады. Тілден тыс жатқан әлемнің
барын сезген, білген адам сол беймәлім әлемді тілдің көмегімен игеруге
ұмтылады – деген [1, 12 б.].
Ғылыми жұмыста руханилық көрінісі лингвомәдениеттану тұрғысынан
зерттелген. Лингвомәдениеттану мәселелері В.Н.Телия, В.В.Воробьев
еңбектерінен бастау алып, орыс тіл білімінде Ю.С.Степанов, Ю.А.Сорокин,
Т.З.Черданцева, Д.В.Ольшанский, В.А.Маслованың, қазақ тіл білімінде
Н.Уәлиев, Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Ислам еңбектерінде қарастырылды.
Бүгінгі күні лингвомәдени зерттеулер тілді танымдық әрекеттің жемісі деп
қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге көңіл бөлуді
мақсат етіп отыр.
Тіл төңірегіндегі адам мәселесіне Ю.Д.Апресян, Н.Д.Арутюнова,
Ю.Н.Караулов, Ю.С Степанов, Г.Г.Почепцов, Е.В.Падучева, Л.Г.Зубкова,
Э.Д.Сулейменова, Н.И.Гайнуллина, З.К.Ахметжанова, Б.Хасанұлы және басқа
зерттеушілердің еңбектері арналса, адамның ішкі (сыртқы) жан дүниесі
Н.Д.Арутюнова, А.Вежбицкая, А.Р.Лурия, Л.К.Пименова, С.Н.Виноградова,
А.В.Кислицына, Л.Н.Лепихина, Е.А.Мошина, О.А.Терехова, Т.М.Филитович,
Н.В.Хохлова тәрізді ғалымдардың еңбектерінде зерделенген.
Ұлттық таныммен қатар адамның да руханилығы ұлғайып, табиғи
болмысының оралымдылығы арта түседі. Біздің мемлекетіміздің қазіргі
кезеңінің дамуы үшін Қазақстан және шетел халықтары рухани дамуының негізін
салушы болып табылатын мәдени және этникалық үдерістердің өзара байланысын
зерттеу күннен-күнге маңызды болып келеді.
Рухани өмір – төтенше күрделі және көп жақты қоғамдық құрылым. Оған
қоғамдық сананың, ойдың, идеялардың, көзқарастардың барлық түрлері, сондай-
ақ ғылымның, өнердің құндылықтары, адамдардың көпшілік арасындағы мінез-
құлық ережесінің нормалары, яғни рухани мәдениет деп аталатындардың барлығы
кіреді. Рухани дегеніміз – адамға ғана тән, адамды басқалардан ерекшелеп
тұратын, олардың бүкіл тіршілік әрекетінен, қарым-қатынасынан, мінез-
құлқынан көрінетін шынайы руханилығы [2, 89 б.]. Зерттеу жұмысының
өзектілігі. Қазақ және ағылшын тіл біліміндегі қарқынды дамып келе жатқан
салалардың бірі – антропоцентристік бағыттағы зерттеулер. Қазіргі кезеңде
лингвомәдениеттаным мәселесіне қатысты көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі
ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген.
Лингвистика ғылымындағы адамды мәдениет, тіл тұрғысынан саралау, оның ішкі
дүниесіне, руханилығына, құндылықтарды бағалауына лингвомәдени тұрғыдан
түсініктемелер бере отырып, лингвомәдени мәселелердің түйінін шешу бірден-
бір өзекті ғылыми ізденістер қатарына енеді. Ұлттық құндылықтар жайлы
мәдени деректерге көңіл бөлу аса маңызды мәселелердің бірінен саналады.
Руханилықты құрайтын достық, жан, жақсылық пен зұлымдық тәрізді
ұғымдар тіл білімінде бөлек қарастырылған болатын. Осы ғылыми жұмыста
ұлттық руханилықтың көрінісі лингвомәдениеттану тарапынан тұтас алынды.
Руханилықты құрайтын негізгі ұғымдар – адамгершілікkindness,
қайратstrength, ақылwisdom, намысқойлықhonour, ұятconscience,
сыпайылықcourtesy, достықfriendship, бауырмалдықblood relations.
Қазақ және шетел халықтарының ұлттық дәстүрі мен салт-санасын, ой-
өрісін сөз еткенде, халықтық психологияны, оның ішінде адамның жан
дүниесінің тілдегі көрінісі - әсіресе қазақ халқына тән, өмірдегі әртүрлі
жайттардан алынған ілімін бір-екі ауыз сөзбен ғана түйіндейтін
паремиялардың маңызы зор. Адам жан-дүниесінің тілдегі көрінісі, яғни ой
шындығы сөз арқылы көрінуі де паремияларда кеңінен бейнеленген.
Қазіргі лингвистикадағы лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика,
антрополингвистика, психолингвистика сияқты бағыттардың белсенді дамуы тіл
мен сөйлеу фактілерін халықтың ұлттық рухани құндылықтары мен дүниетанымы,
ой әлемі және психикалық ерекшеліктерімен тығыз байланыста алып қарауға кең
жол ашады. Біздің зерттеуіміздің осы бағытта болуы да оның өзектілігін
көрсетпек. Әр социум өкілі, әр ұлт, әр тілдік тұлға дүние бейнесін өзінің
ұлттық ерекшелігінде, жеке психикасында, мәдени деңгейіне, дүниетаным
өрісіне қарай әрқалай қабылдайды.
Қазақстан қоғамының көп ұлттылық және көпдінділік жағдайында қазақ
және ағылшын руханилығының әлеуметтік-мәдени көрсеткіштерін жаңа қырынан
ұғыну, олардың менталитетінде, өмір салтында, дүниетанымында, этникалық ес
пен өзін-өзі ұқсатуында өзара байланысып көрініс табуы өте маңызды болып
отыр. Қазақ және ағылшын паремияларындағы руханилықты лингвомәдени
аспектіде салғастырмалы түрде зерттеу тақырыптың өзектілігін танытады.
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдік қорындағы ұлттық-мәдени
ерекшеліктерді толық сақтаған ұлттық руханилық тақырыбындағы паремиялар.
Зерттеу пәні. Ұлттық руханилықты ерекшелейтін паремиялардың
лингвомәдени көрінісі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
руханилық тақырыбына құрастырылған қазақ және ағылшын тілдеріндегі
паремияларды салғастыра зерттеу. Соның нәтижесінде екі елдің руханилық
құрамын құрайтын ұғымдарды анықтау. Осы мақсатқа жету үшін мынадай
міндеттерді шешу көзделеді:
▪ паремиология мен антропоцентристік фактордың байланысын зерттеуге
негіз болатын теориялық қағидаларды саралау;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы ұлттық рухани лакуналарға негіз
болған ұлттық мәдени деректерді лингвомәдени талдаулар арқылы айқындау;
▪ қазақ және ағылшын тіліндегі паремияларды лингвомәдени және танымдық
тұрғыдан салғастырмалы түрде зерделеп, екі елдің ұлттық руханилық көрінісін
анықтау;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы ұлттық руханилықтың көріктеуіш
тілдік тәсілдер арқылы бейнеленуін көрсету;
▪ ұлттық руханилықты тіл және мәдениет контексінде қарастырып,
паремиялардың танымдық, таңбалық, бейнелілік сипатының ұлттық-мәдени
негізін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу жұмысында алғаш рет
қазақ және ағылшын паремияларындағы руханилық мәселесі тұтас ұғым ретінде
қабылданып, лингвомәдени тұрғыдан сараланды. Зерттеу барысында мынадай
нәтижелерге қол жеткізілді:
▪ қазақ және ағылшын паремияларын зерттеудегі пікірлерді зерделеу осы
бағытта шынайы теориялық қағидалар түзуге мүмкіндік берді;
▪ қазақ және ағылшын паремиялары антропоцентристік үдеріс негізінде
қалыптасқан және ол, ең алдымен, адам бойындағы руханилық қасиеттерді
сипаттауға арналғандығы тиянақталды;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы лакуналарға негіз болған ұлттық
мәдени деректер лингвомәдени талдаулардың жемісі екендігі көрсетілді;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы руханилық көріктеуіш тілдік
тәсілдер арқылы бейнелене берілетіні анықталды;
▪ тіл және мәдениет контексіндегі руханилық паремиялар когнитивтік,
семиотикалық, экспресивтік сипатқа ие екендігі дәлелденді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Қазақ және ағылшын паремияларының
лингвомәдени және семантикалық ерекшеліктерін салыстыра зерттеу екі халық
арасында паремиялардың орнын, өзара сипатын, елтанымдық мағлұматтарымызды,
теориялық түсінігімізді тереңдете түседі. Зерттеудің нәтижелері мен
тұжырымдары салғастырмалы паремиология, салыстырмалы типология,
салғастырмалы лингвистика және салыстырмалы-салғастырмалы
лингвомәдениеттаным салаларының дамуына өзіндік үлесін қосады. Сонымен
қатар тұған ел мен басқа елдің мәдениетін түсініп бағалауға мүмкіндік
туғызады және оны тереңдете зерттеуге кең жол ашады.
Зерттеудің практикалық мәні. Осыған сәйкес жүргізілген зерттеудің
нақты талдау нәтижелері паремия ілімін толықтыра алады. Сондай-ақ,
лексикология, семасиология, елтаным, этнолингвистика, лингвомәдениеттану,
контрастивті және компаративті лингвистика салаларының теориялық курстарын
оқытуда және арнаулы курссеминар жүргізуде өз үлесін қоса алады деген
ойдамыз.
Материал ретінде 1300 паремиялар жиналды, оның ішінде қазақ тілінде
– 700, ағылшын тілінде – 600.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыста руханилыққа қатысты когнитивтік,
этнолингвистикалық және лингвомәдени тұрғыдағы ғылыми зерттеулер, паремия
ілімін дәйектеуде әр жылдары жарық көрген жинақтар пайдаланылды. Атап
айтқанда, қазақ-орыс-ағылшын тіліндегі М.Аққозин, Қ.Алпысбаева, О.Асқар,
Г.Әлібеков, П.Әуесбаева, Т.Баймаханова, А. Байтелиева, Н.Байтулеуова,
Ю.В. Бодрова, М.В. Буковская, Л.Васильева, С.И. Вяльцева, И.С.Гварджаладзе,
З.И.Дубянская, А.Л.Гильбертсон, Ү.Кенесбаева, Б. Клиффорд, Т.Г.Кочинашвили,
С.С.Кузьмин, А.В.Кунин, С.Кусковская, С.Қосанов, П.П.Литвинов, В.Модестов,
А.Нұрғазин, М. Райдаут, Дж. Рональд, С.Сәкенов, А.Т.Смайлова, С. Уиттинг,
Н.Утюшева, Н.Л. Шадрин еңбектері, 500 ағылшын мақал-мәтелдері және
энциклопедиялық сөздіктер пайдаланылды. Сонымен бірге Macmillan Essential
Dictionary, Longman Dictionary of Contemporary English, Oxford advanced
learner’s dictionary of current English, the Longman register of new words
сияқты елеулі сөздіктердің түсіндірмелері негізге алынды.
Зерттеудің әдістанымдық негізі. Жұмысқа батыс және шығыс европалық,
орыс және қазақ тіл біліміндегі лингводидактикалық, лингвомәдени және
танымдық бағыттағы еңбектер негіз болды. Мәселен, В. фон Гумбольдт,
А. Вежбицкая, Г.Л. Пермяков, Ю.С. Степанов, С.Г. Проскурин, В.А. Маслова,
Ә. Қайдар, Г.Ж. Смағұлова, Ж. Манкеева, А. Ислам, К.Дүйсекова сияқты
ғалымдардың зерттеулері басты нысанға алынды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Қазақ және ағылшын паремияларындағы
руханилықтың лингвомәдени аспектісін зерттеу салғастыру әдісін пайдалануды
қажет етті. Сонымен қатар жұмыс барысында дәстүрлі сипаттау, семантикалық
және лингвомәдени талдау әдістері тартылып, ассоциативті эксперимент
қажеттікті өтеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
▪ зерттеу нысаны болған қазақ-ағылшын паремиялары әр халықтың өз
өкіліне бағыштала отырып, адам бойындағы руханилық қасиеттерін сипаттауға
арналған;
▪ лакуналық тіркестердің шығу төркіні мен лингвомәдени уәжінен ұлттық
болмыс, ұлттық сана, ұлттық ерекшелік, ұлттық нышан, салт-дәстүр мен кәде-
жоралғы көрініс береді;
▪ екі ел руханилығын адамгершілікkindness, ақылwisdom,
қайратstrength, намысқойлықhonour, арұятshame, қонақжайлықhospitality,
достықfriendship, сыпайылықcourtesy, бауырмалдықblood relations ұғымдары
құрады;
▪ қазақ ұлттық руханилығының ерекше бір көрінісі – имандылық;
▪ қазақ-ағылшын тіліндегі руханилық көрінісін метонимия, синекдоха,
теңеу, метафоралар тәрізді көркем тілдік құралдармен танытуға болады;
Зерттеудің жарияланымы мен мақұлдануы. Диссертацияның бағыт-бағдары,
негізгі тұжырымдары мен басты нәтижелері 1 аймақтық және республикалық, 6
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Атап айтқанда,
Павлодар облысында мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту жолдары
(Павлодар, 2006), Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы тіл
саясаты: тәжірибелер, мәселелер мен перспективалар (Астана, 2006), Түркі
тілдері және XXI ғасыр (Павлодар, 2008), Жаһандану және қазіргі замандағы
университеттер (Қарағанды, 2008), Мемлекеттік тіл саясаты: аймақтық даму
және қолданым аясы және Посткеңестік кезеңдегі саяси ғылымның қалыптасуы
мен дамуы: тәжірибелер, проблемалар мен ізденістер (Павлодар, 2008),
Мәдениетаралық қарым-қатынас аясындағы лингвистика, шет тілін оқыту
әдістемесі және әдебиеттану мәселелері (Уфа, 2009) сияқты конференция
материалдарының жинақтарында жарияланды. Диссертацияның мазмұны Қазақ тілі
мен әдебиеті журналында (Алматы, №9, 2007), Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университетінің Хабаршысы (Астана, №3 (57), 2007) мен әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ Хабаршысында (Алматы, №2, 2008; №4 (120), 2009) мақала
ретінде басылды. Сондай-ақ, жұмыстың қолжазбасы Инновациялық Еуразия
университетінің отырысында, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ жалпы тіл білімі
кафедрасы жанындағы лингвистикалық семинар мен кафедра мәжілісінде
талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі негізгі тарау
мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымша берілді.

1 ПАРЕМИОЛОГИЯНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

1.1 Қазақ және ағылшын тіл біліміндегі паремиялардың зерттелуі
Көркем сөз тәсілдерінің ішіндегі қуаттысы мен құнарлысы болып
саналатын паремиялар тіл атаулының баршасына тән, өзіндік ерекшеліктерімен
көзге түсетін әмбебап құбылыс. Оның қызметі - өмір шындығын, барлық
болмысты өзінде бейнелеп көрсету. Паремиялардың жинақтарын құрастыру
тәжірибесі паремиялардың лингвистикалық табиғатын зерттеп тануға жол ашты
(Н. Косенко, М. Kuusi). Бұл құбылысты арнайы зерттеуге байланысты ғылымда
қалыптасқан пәнді паремиология деп атайды. Паремиология -паремияларды
зерттейтін лингвистиканың бір саласы. Оған мақал-мәтелдер, қанатты сөздер,
аңыз әңгімелер мен жұмбақтар кіреді. Бұл гректің paroimia - притча,
proverbium, parabola сөзінен пайда болған. Paroimia деген нақыл, өсиет
әңгіме, сөз деген ұғымда жұмсалады. Н. Пазяктың айтуынша паремиология
паремиографияның бір бөлігі болған, кейін мақалдың теориялық зерттелуіне
байланысты бөлек бір сала ретінде бөлінген. Паремия термині 1960-70
жылдардан бастап ғылыми басылымдардың беттерінде көріне бастады.
Зерттеушілердің кейбіреулері терминнің шегін кеңейтіп, оның қатарына
паремиялардан басқа жұмбақтар, ырымдар және анекдоттар, ертегілер де, аңыз
әңгімелерді де кіріктірді (Г.Л. Пермяков). Басқа зерттеушілер (Э.Я. Кокаре)
паремияларға шек қойып, оған тек қана мақалдарды, мәтелдерді, идиомаларды
және фразеологизмдерді кіріктірді.
Паремия ұғымы шығуының екінші себебі дінге байланысты. Ол – ақыл
үйреткіш сөз - Священные писания атты діни кітапта жиі кездеседі.
Паремияны кешке шіркеуде оқиды. Кешкі қызметте бірнеше паремиялар оқылады:
И ты, Вифлеем: Ефрафа, мал ли ты между тысячами Иудиными? Из тебя
произойдет Мне Тот, Который должен быть Владыкою в Израиле и Которого
происхождение из начала, от дней вечных. Посему Он оставит их до времени,
доколе не родит имеющая родить; тогда возвратятся к сынам Израиля и
оставшиеся братья их. И станет Он, и будет пасти в силе Господней, в
величии имени Господа Бога Своего, и они будут жить безопасно, ибо тогда Он
будет великим до краев земли (Библиологиялық сөздік).
Вифлеем - ежелгі қалалардың бірі. Ефрафтың үйі болып саналған.
Өйткені бұл қаланың негізін салушының бірі Иуданың шөбересі (1 Пар. IV, 1-
4) Ефраф болған. Паремияны шіркеуде оқу салты Аллаға құлшылық етуден
басталған. Преждеосвященный Дар Литургиясы кезінде оқылатын үлкен
паремиялар сол ғасырдың куәгері болып саналады. Паремиялар көбінесе ұлы
мерекелер кезінде оқылып сәйкес тақырыптарға бөлінген (Рождество
Христованың, Богоматерьдің бейнелері т.б.). Бұған қатысты паремийник атты
кітап та бар. Ежелгі орыс паремиялары XII-XIII ғасырларға жатады.
Паремиялардың шығу тарихы мен пайда болу жолдары, тілі жақын туыстас
және туыстас емес халықтар үшін ортақтығы, логикалық сәйкестік, образдылық,
бейнелеу тәсіліндегі шендестік т.б. толып жатқан мәселелер паремиологияның
объектісіне жатады. Паремияларды мән-мағынасына және тұлғалық
ерекшеліктеріне байланысты топтастыра зерттеу ерекше орын алады
(Г.Л. Пермяков). Паремияны көптеген ғалымдардың зерттеу нысаны етіп алуы
тілдік табиғатының кеңдігімен байланысты. Қарапайымдылығы мен оңайлығына
қарамастан мақалдар аса күрделі, семиотикалық және басқа мағыналық
бірліктер екен деген пікір қалыптасқан (М.А. Яколцевич). Тындаушының
өмірлік тәжірибесіне, рефлективтік шындығына және интенциясына қарай әр
паремия жағдаятқа байланысты әрқалай түсінік береді.
Қазіргі ғылымда мақал мен мәтелдің мағынасы паремияның мағынасын
білдіреді. Біз диссертациялық жұмыста алға қойған мақсатымызға орай зерттеу
нысаны ретінде тек мақал-мәтелдерді қарастырдық. Қазақ және ағылшын
паремияларындағы руханилықтың көрінісін мақал-мәтелдер негізінде ашуға
тырыстық.
Тілде паремиялық бірліктер өте мол. Зерттеулерге сүйенсек, тек орыс
халқының ғана паремияларының саны осы ғасырдың отызыншы жылдары үш жүз
мыңнан асқан. Паремиялар сөздің санымен, сөз тіркестерінің грамматикалық
құрылымымен, синтаксистік және коммуникативтік түрлері және де басқа
белгілерімен өзгешеленеді. Олардың бәрі тұрақты тіркестер немесе тілшілер
айтқандай клишены көрсетеді. Шынында, тұрақты тек қана паремиялар емес,
сонымен қатар әр түрлі фразеологиялық тіркестер, мыс., темір жол,
дегенмен, қас-жауы клише болады. Паремияларға қарағанда бұл тілдік
клише, паремиялар болса тілдің құбылысы ғана емес, олар өте күрделі
туындылар. Қағида бойынша, тілдегі тіркестердің барлығы бір кезеңде
дамыған, олар әртүрлі мағыналық даму сатысында тұрғандықтан біртұтас
категория деп қабылданады. Бұл теорияның негізін салушы М.М. Копыленко мен
З.Д. Попова.
Паремияларды фразеологияның құрамында да қарастыруға болады. Сондай-
ақ, паремиялар фразеологияның қатарында қарастырылғанымен оларды қай топқа
жатқызу керек екендігі туралы әрқилы пікірлер бар. Кейбір ғалымдар оны
фразеологиялық бірлікке, біреулер фразеологиялық тізбекке жатқызады.
Фразеология жеке пән болып қалыптасқалы бері фразеологизмдердің
паремияларға қатысы туралы пікірлер қазірге дейін жалғасып келеді. Мұндай
көзқарасты А.В. Кунин, И.И. Чернышева, Л.Ф. Козырева, С.Г. Гаврин,
Л.А. Морозова, А.Д. Райхштейн және т.б. ғалымдар ұстанады. Сонымен қатар
кейбір ғалымдар (Н.М. Шанский, В.А. Архангельский, В.Н. Телия,
Г.Х. Ахунзянов, Р. Сарсенбаев, Ө. Айтбаев, Ф. Ахметжанова)
фразеологизмдердің құрамына паремияларды енгізіп, оларды фразеологиялық
сөйлемшелер деп атайды.
Паремиялардың тілдік табиғатын, олардың басқа тұрақты тіркестері мен
ұқсастықтарын немесе ерекшеліктерін отандық тіл білімінде А. Байтұрсынов,
Б. Адамбаев, Ә. Қайдар, С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева
тәрізді ғалымдар қарастырған. Жалпы және орыс тіл білімінде
В.В. Виноградов, Н.Н. Амосова, М.Т. Тагиев, Н.М. Шанский, Л.А. Булаховский
сынды ғалымдар өздерінің ұстанымдарымен, құнды пайымдауларымен, нақты
теориялық түйін-тұжырымдарымен белгілі. Бұл жайында ғалым І. Кеңесбаев та
өз пікірін ортаға салған.
Ол паремия мен фразеология арасындағы өзінің орынды пікірін білдіре
келе, былай дейді: Тілдегі мақал-мәтелдер тұрақты сөз тіркесіне жатады.
Бірақ барынша тар ұғымда алынатын фразеологиялық тіркестер мен мақал-
мәтелдер арасында көп айырмашылық бар. Мақал-мәтел фразеологизмнен өзінің
сөз қолданысы, мағына жағынан ерекшеленіп тұрады. Ішкі мазмұны, сыртқы түрі
жағынан мақал-мәтелдің фразеологиядан елеулі айырмашылығы бар. ФТ-пен
кейбір ұқсастықтары болса да паремия сөз сараптаудың дербес түрі болып
есептеледі. Демек, олардың өздеріне тән лексика – семантикалық,
грамматикалық ерекше белгілер бар. Мақал-мәтелдің фразеологияға ұқсастығы
ең алдымен компоненттерінің орнын әсте ауыстыруға болмайды. Едәуір
зерттеушілер осы жағдайды еске ала отырып мақал-мәтелді тіпті фразеологияға
енгізуді мақұл көреді. Бұл концепцияны қостауға болмайды дейді академик
І. Кеңесбаев өзінің Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты еңбегінде
[6, 711 б.]. Сөйтіп, паремия мен фразеологизмдердің айырмашылығын академик
олардың мазмұны мен сыртқы тұлғасы арқылы ажыратуға болатындығын айтады.
Ғалымның айтуынша паремия үлгі-өсиет, нақылға жөн сілтесе, фразеологиялық
тізбек тек атауыш – бейнелеу мәнінде келеді екен [7, 169 б.]. Сондай-ақ
ғалым паремиялар синтаксистік жағынан да фразеологиялық тізбектерге
қарағанда анағұрлым күрделі жасалатындығына тоқталып өткен.
Р. Сарсенбаев ғалым І. Кеңесбаевтың пікіріне қарама-қайшылық
білдіріп, паремияны фразеологиядан бөлмей қарастыруды жөн деп санайды.
Ғалымның айтуынша, паремияны кейбір ұқсастықтарына қарай тұрақты сөз
тіркестерінің құрамына жатқызуға болады, өйткені олардың синтаксистік
құрылымы тұрақты, яғни олардың сыңарлары өзгермей тиянақтылыққа қарай жөн
сілтейді.
Ғалым Ә. Болғанбаев паремияларды сөйлеу кезінде даяр қалпында
қолданылатыны үшін, фразеологизм қатарында қарастыру керектігін ұсынады [7,
168 б.]. Дегенмен паремияларды фразеологизм қатарына жатқызу әлі де даулы
мәселе болып отыр. Кейбір паремиялардың құрамында екі-үш жеке дара
қолданылып жүрген фразеологизмдердің барын, яғни фразеологизмдер
паремиялардың құрамына еніп, ажырамас бөлігіне айналып кеткенін байқауға
болады. Мысалы, ор қазу - біреуді жерлейтін орын қазу деген мағына
негізінде пайда болған, кейін біреуге жамандық ойлау деген мағынаны
білдіріп, оның негізінде Біреуге ор қазба, өзің түсерсің паремиясы пайда
болған. Бұл тұста фразеологизмдердің паремиялардан бұрын пайда болғаны
көрсетілуде. Айтылған сөз, мысал, теңеу, паремия, өткір сөз, суырып салма
жауап, бәрі де бір белгілі ойды, сөзді шебер саптаудан, сөздің ішкі үйлесу
заңдылықтарын сезінуден, сөзді орынды қолданып, ықшамдаудан туындаса керек.
Ол халықтың қазынасы, атадан келе жатқан мұра. Нақыл сөз немесе өсиет
сөзде өмір тәжірибесі, терең ойлы, түйінді сөз жинақталған [8, 11 б.].
Паремиялар мен фразеологизмдердің табиғатына тән ортақтық пен өзара
өзектестікті үш түрлі жағдайда лексико-грамматикалық тұлғасы, ауыспалы
мағынасы және этностың дүниетанымына байланысты айқын көруге болады.
Сондықтан да олардың мән-мағынасын терең түсіну үшін паремиялар мен
фразеологизмдерді қарастырып отырған елдің мәдениетін, салт-дәстүрін жақсы
білген жөн, өйткені паремиялар мен фразеологизмдердің басын қосып,
тұтастығына ұйтқы болып отырған элементтердің бірі – ұлттық наным, көркем
ойды етене жақын образдар арқылы бейнелеу деген ойды Р.К. Атаханованың
Туыс емес тілдердегі мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық сипаты (неміс
және қазақ мақал-мәтелдері негізінде) атты еңбегінде кездестірдік [9, 54
б.]. Паремиялар мен фразеологизмдердің шығу тегі әр түрлі болғанымен
олардың ортақ белгілері де баршылық. Әр түрлі тілдердің паремиялары мен
фразеологизмдерін қарастырған атақты ғалымдардың еңбектерінде (Ә. Қайдар,
Н. Исәнбет, А. Нұрмаханов т.б.) олардың айырмашылықтары мен ұқсастықтары
айқындалған. Егер паремиялардың фразеологизмдерден айырмашылығы деп:
- аяқталған ойды білдіретіні;
- сөйлем түрінде баяндауышы болатыны;
- дауыс ырғағы тиянақты түрде айтылатыны;
- көбіне екі тармақтан тұратыны;
ал фразеологизмдердің:
- ой аяқталмайтыны көрсетілсе;
- көлемі қысқа болатыны айтылса, бұлардың ұқсастығы деп:
- дайын, қолдануға қолайлылығы;
- айтайын деген ойдың айшықтау тәсілі арқылы берілуі;
- құрамындағы сөздердің орын тәртібінің орнықтылығы;
- мағынасының тұрақтылығы көрсетіледі.
Мыс., Төбе шашы тік тұру, Ит өлген жер, Екі езуі екі құлағына жету,
Біреудің арқасында күн көру, Ақ түйенің қарны жарылды.
Паремиялар тілдің фразеологиялық байлығын құрайтын негізгі
бөлім, бірақта олар фразеологияның емес, паремиологияның объектісі деген
пікірлер бар (М.Д. Городникова, В.П. Фелицына, В.П. Жуков, А.М. Молотков).
Біз зерттеуімізде паремиялық бірліктер ретінде мақал-мәтелдерді ғана
қарастырдық. Мақал-мәтелдердің жалпы табиғаты мен құрылымы, лексика-
семантикалық сипаты жайында тіл білімінде көптеген зерттеулер жазылып,
теориялық негізі қалыптасқаны мәлім. Мақал мен мәтелге нақты анықтамалар
берілген: Мақал – нақыл сөздің бір түрі. Өмір құбылыстарын жинақтайтын,
типтендіретін, бір не екі тармақтан құралып, алдыңғысында шарт не жалпы
пайымдау, соңғысында қорытынды шығаратын, түйінді пікір айтатын, өте ықшам,
бейнелі халықтық поэтикалық жанр. Ғасырлар бойы екшелген, қырланған, алуан
мазмұнды, сан тақырыпты сөз мәйегі. Оны еңбеккер халық өзі тудырған [10,
402 б.]. Мақал ықшамды түрде айтылғанымен көп жағдайды аңғартады, өмірдегі
құбылыстарды тапқырлықпен түйіндеп, шеберлікпен жеткізеді. Ол - өмірдің өз
ортасынан алынған, жинақталған, қорытылған тәжірибелердің жиынтығы. Өмірдің
өз ортасынан алынғандықтан ұлттың мұң-мұқтажы, тұрмыстық жағдайлары, рухани
мәдениеті нақты көрініс табады. Сондықтан мақал-мәтелсіз тілдегі ұлттық
нақышты, дүниенің тілдік бейнесінің ұлттық ерекшелігін толық сипаттау
мүмкін емес. Тілдегі мақал-мәтелдерді мәдениетті танудың кілті, этнос
өмірінің айнасы деп танимыз. Академик Ә. Қайдар: Қазақ мақал-мәтелдерінің
халықтың өткен өмірі мен бүгінгі болмысын танып білуде дүниетанымдық,
логикалық, этнолингвистикалық жағынан мәні өте зор. Себебі, дүниеде,
қоғамда, табиғатта қалыптасқан құбылыстардың бәріне мақал-мәтелдердің
қатысы бар. Дүние болмысының өзінде о бастан-ақ қалыптасқан табиғи реттілік
бар. Ол реттілік барша заттар мен құбылыстарды үлкен үш салаға топтастырып,
ішкі жүйесі мен мағынасына қарай шоғырландырып қарағанда ғана көрінеді -
дейді [11, 142 б]. Оларды шартты түрде Адам, Қоғам және Табиғат деп
атауды ұсынады. Бұлай үш салаға бөліп қарауды ұстану – барлық құбылысты
түгел қамту деп түсінеміз. Мақал-мәтелдер ұлттық менталитетке, ежелден
қалыптасқан салт-дәстүрге, дүниетанымға, болмыстағы заттар мен құбылыстарды
абстракция, салыстыру, ұқсату, теңеу, қарама-қарсы қою т.б. тәсілдер арқылы
жасалғандықтан өмірді танып-білуге, қорытынды түюге ыңғайлы нысан болып
саналып, өмірде жиі қолданылады. Ғалым М. Балақаев негізгі тілдік
материалдар – халық тілінің байлықтары сөздер, фразалар, қанатты сөздер,
мақал-мәтелдер арқылы әрі жатық, әрі нақышты, өзгелер бірден түсіне қоятын
сөз кестелерін тіл шеберлігіне арқау еткенде ғана жұрт ықылас қойып,
сүйсініп тыңдайтын айтады [12, 75 б.]. Орынды айтылған паремиялар ойды
әсерлі етіп түсіндірудің құралы. Халқымыздың шешендігін лингвист
В.В. Радлов былай бағалаған: Қазақ ақындарының қабілетінің зор екеніне
барған сайын көзім жете түсуде, қалай әсем сөйлейді. Айтқысы келгеннің
бәрін тез түсіндіреді, қарсыласының да сөзіне шебер тойтарыс бере біледі,
балаларының ақыл-ой, есі де тез жетіледі. Ойын дәл ұғындыра алады [13, 16
б.].
Қазақ халқы сияқты сөзге шешен болмағанымен ағылшындарда да мақал-
мәтелдер қолданылады. Ағылшын лингвистикалық зерттеулері бойынша мақал -
proverb сөзінің тұп нұсқасы латынның proverbium яғни set of words put forth
- commonly uttered profors, және verbium word деген сөзінен шыққан. Британ
энциклопедиясында паремияға былай деп аңықтама беріледі: Мақал – көпке
ортақ ой мен көзқарасты білдіретін көпшілік қолданатын қысқа әрі нұсқа сөз.
Мақалдар халық әдебиетіндегі жұмбақтар мен мысал әңгімелер түрлері тәрізді
ауызша таралатын кез келген сөйлеу тілінің бөлігі. Кембридж
энциклопедиясына назар аударсақ: Мақалдың әсерлілігі оның қысқалығы мен
туралығында жатыр. Құрылымы қарапайым, айтылар ой анық болғандықтан
түсінуге жеңіл тиеді.
Ағылшын тіліндегі паремиялардың ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасында кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің арқасында қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Ағылшын паремияларының Інжілден кейінгі негізгі
қайнар көзі – В. Шекспир шығармалары. Паремиялар қай халықтың да жан
дүниесінің, мінез-құлқының, тұрмыс тіршілігінің айнасы, ол сол халықтың
сөздік қорының байлығын танытып қана қоймайды, уақыт өткен сайын оның құны
артпаса, кемімес баға жетпейтін қазына екені сөзсіз.
Орыс паремиологиясында паремияларға қатысты В.И. Даль анықтамасы
кеніңен тараған: Ол халықпен анықтап айтылып айналымға жіберілген
байымдау, үкім және тұспалдап, жұмбақтап сөйлеу. Мақал – іске қоса
айтылатын тұспалдап сөйлеу және халық бір-екі сөзбен айтылған мақалды тез
қабылдап түсінеді. Мәтел – жанама қалыптасқан сөз, ауыспалы сөйлеу, тұрақты
астарлы сөз, жұмбақтап сөйлеу, бірақта нақыл, өсиет әңгімесіз, байымдаусыз
және ешбір қорытындысыз жасалады. Мақал мен мәтелдерді ажырата отырып,
Е.М.Верещагин мен В.Г.Костомаров мақалдар бірінші кезекте жалпы халықтың
даналығын қорландыратын қорытынды болса, мәтелдер көбінесе сезімнің
тереңдігін көрсетуге немесе сөзді жандандырып айтуға қолайлы екендігін
айтады. Мақалдар әдетте тұрақты, ойы аяқталған сөйлемшелер түрінде
кездеседі, ал мәтелдерде ой нақты тұжырымдалмайды.
Паремиология саласында көптеген жетістіктер баршылық, оның ішінде
шетелдік еңбектерді айтып өтсек - паремиялық тілдік формалардың ерекшелігін
анықтау мәселесін қарастырған Н. Барли, Ж. Арно, А. Греймас,
Ю.В. Рождественский, В.П. Жукова, В.Г. Борботько, Г.Д. Сидоркова және т.б.
Зерттеушілер паремия деп сөйлеу кезінде күнделікті тұрмыста айтылатын және
тұрақты, бір қалыпта және грамматика жағынан да ұйымдастырылған мақал-
мәтелді атайды. Мақал-мәтелдің сөйлеудегі қызметінде жанрлық
ерекшеліктеріне сәйкес өз өзгешеліктері баршылық. Мәселен, бұл салаға
енетін мақал мен мәтелдің бір-бірінен айырмашылығы туралы М. Әуезов былай
дейді: Мақал толық тұлғалы болады, ойы тұтас келеді, әдетте ол бір немесе
бірнеше толық сөйлемшеден құралады. Ал, мәтел, мақал сияқты, толық түрінде
құрылмай, сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты, орамды сөйлемше түрінде
жасалады. Ағылшын тіл білімінде мақал-мәтелдердің, яғни паремиялардың ара
жігі бөлініп қарастырылмайды. Бұл тұралы белгілі ғалым А.В. Кунин былайша
пікірін айтқан: Тұрақты, бейнелі сөз тіркестерінің әрқилы құрылымды-
семантикалық типтерін кіріктіретін мәтел ұғымы қазіргі фольклористикада
толық зерттелмеген. Негізі, осы әртүрлі сөз тіркестерін біріктіретін жалғыз-
ақ дүние – олардың мақал еместігі, әйтсе де мақал мен мәтелдің жақындығын
кейбір жағдайда мойындауға тура келеді. Сондай-ақ ағылшын лингвистикалық
әдебиетінде мақал мен мәтелдің арасына айқын шек қойылмайды. Фразеология
ілімінде кең мағынасындағы мәтел ұғымын фольклористикағыдай қолдану
тиімді емес. Фразеологиялық бірліктердің әрқилы құрылымды-семантикалық
типтері белгілі бір атқа ие болғандықтан, мәтел олардың біреуіне ғана
қолданылады. Мәтелдерге тіпті В.И. Даль замаңынан бастап яғни, жүз жылдан
астам мәтел деген нақтылы ат қойылған тілдік бірліктердің типі енеді [14,
30 б.].
Паремиялардың барлығы дерлік тура мағынада емес, жанама, ауыспалы
мағынада да беріліп отырады.
Мақалдар негізінен екі бөлімді болып келеді де, алдыңғысында іс-
әрекеттің шарты мен жағдайы айтылып, соңынан сол пікірді түйіндеп
қорытындылайды. Я болмаса екі нәрсені бір-біріне қарсы қойып салыстырады:
Жақсымен жолдас болсаң, жетерсің мұратқа, жаманмен жолдас болсан,
қаларсың ұятқа. Сұлу – сұлу емес, сүйген сұлу.
Мақал өлең түзілімді, кейде қара сөз түрінде болып келеді:
Ақша қарда көп жүрсең, көзің бір күн қарығар, Ағайыннан шет жүрсең,
көңілің бір күн тарығар; Ақ сақалдан бата алған, құдайдың рахметіне
жолығар; Жамандықты көп кусаң, құтылмас пәле жолығар, жақсылықты көп кусаң,
бақ - әулетің молығар.
Сонымен жоғарыда айтылғандай, мақал сөздер тура мағынада және
ауыспалы мағынада да болады. Тура мағынадағы мақалдардың құрылымы кең:
Жұт жеті ағайынды. Жаман кісі мақтанса, жақсыны жағасынан алдым дер.
Ауыспалы мағынадағы сөздер астарлы бір тұтас ойды білдіреді:
Құдайдың өзі асыраған тоқтысын қасқыр жемес: 1) құдай сақтаса ешкім
тиіспес; 2) аллаға сыйынушылық.
Ер – ырыстың кілті: 1) ұл-балаға жақсы тәлім-тәрбие беру; 2) ерді
әрқашан сыйлау, құрметтеу.
Мәтел де – қорытынды түйіндеу тура айтылмайтын, қарама-қарсы
шендестіруі жоқ, тұжырымы тұспалды, ықшам да кестелі нақыл сөз. Мәтел
мақалға өте ұқсас. Бірақ мақал құрылымындай екі тармақты емес, сыңар
тармақты болып келеді:
Үмітсіз шайтан; Жастық – мастық; Баланы – жастан, қатынды – бастан.
Мақал белгілі бір ұғымды тікелей білдірсе, мәтел белгілі бір ұғымды
жанамалап, меңзеп, тұспалдап атайды:
Бөрік кигеннің намысы бір. Саусақ илікпей, ине илікпейді. Алаған қолым
береген. Ит үреді, керуен көшеді, т.б.
Сөз үстемеленсе, мәтел мақалға айналады: Асатпай жатып құлдық деп -
мәтел, Асатпай жатып құлдық ұрма - мақал. Мәтел тура мағынасында да,
ауыспалы, астарлы мағынасында да қолданылады. Мәтел айтылған пікірге айшық
бітіреді, сезімге әсерлілігін күшейтеді. Ақын-жазушылардың әрлі сөздерінің
мақал, мәтелдерге айналғаны көп. Мысалы, Ғылым таппай мақтанба (Абай),
Жалғанды жалпағынан басып өтіп (Жамбыл).
Паремиялар ұйқас пен ырғаққа құрылатындықтан дыбыс үндестігі басым
болады. Шөлдегенде ішкен су шекер емей немене; Қайраны жоқ көлден без,
қайырымы жоқ елден без деген паремиялар аллитерацияға құрылса, Ел үмітін ер
ақтар, ер атағын ел сақтар; Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер.-
асонансқа құрылған.
Паремиялар шешендікке байланысты көп қарастырылады. Құрамында
паремиялар бар лирикалық өлең шығармаларын кездестіруге болады. Олардың
ішінде паремиялардың едәуір бөлігі этика және мораль мәселелеріне қатысты.
Ақын пікірді білдіруші ретінде лирикалық кейіпкердің ішкі дүниесімен үндес
немесе оған қолайсыз, қабылданбайтын паремияны қолданады. Паремиялардың
ырғақ пен ұйқасқа құрылатындығына мысал ретінде Б.Л. Пастернактың Гамлет
өлеңін келтіруге болады – Жизнь прожить – не поле перейти деген паремиямен
қорытындыланған өлең, иә болмаса В. Шекспирдің to be or not to be. Халық
сөздің тек сыртқы сұлулығына көңіл қоймайды, ең алдымен дыбыстарды
үйлестіріп, сөз ажарын арттырып, әсерлі ету арқылы сөз мағынасын шебер
жеткізу үшін қолданады.
Паремияларға қарағанда жай сөйлемдер (сөйлемдер прагматика жағынан
таңбаланбаған) контекстсіз мағыналарын жоғалтып, пайдалануға жарамсыз
болады. Паремиялар белгілі бір жағдайларға арнайы бағытталып, кеңес
ретінде, мадақтау ретінде, жұбаныш ретінде және т.б. беріледі. Паремиялар
сақтық, қолдау, мадақтау және дем беру сияқты дәл сөйлеу әрекетінің
кристалдандырылған реалиясы деген ой бекіген [15, 20 б.]. Қысқа да нұсқа
паремиялық бірліктер тілдік қатынаста көзір қартасы болып саналады.
Паремияларда көрсетілген норма жүйесі моральдың, гносеологияның және
философияның негіздерін қалыптастыратын қағиданың циклі бар екенін
көрсетеді: жақсы-жаман, адамгершілік-менмен, ақыл-ақылсыздық, т.б. Паремия
– тілдік санада сақталатын аксиома.
Паремияның тұтас және ықшамдылық формасына қарай А.А. Потебня Из
теории словесности атты еңбегінде паремияны алгебралық формула, өлеңнің
мағыналық ортасы, оның лейтмотиві деп атаған.
Тіл білімі саласындағы шетелдің ірі ғалымдары ықшамдалу мәселесін
тілдің эволюциялық дамуымен тығыз байланыста қарастырады. Олардың қатарында
Г. Пауль, Ф. де Соссюр, О. Есперсен, П. Пасси, Г. Спенсер, Э. Сепир,
Ж. Вандриес, Л. Блумфильд, А. Мартине, Э. Бурсье, Ф. Кайнц т.б. бар.
Г. Спенсер сөздердің ықшамдалу үрдісі тілдің эволюциялық даму,
қалыптасу барысында күрделіден оңайға қарай ұмтылу әрекетінен пайда болады
деп түсінген. П. Пассидің айтуынша, тіл ең аз күш жұмсау заңы мен экономия
ұстанымын басшылыққа алып, қашанда өзіне қажеттісін таңдап, артығынан
құтылуға әрекет жасайды. Екі ғалымның пікірлері бір-біріне жуық, бірін-бірі
толықтырады.
Орыс тіл білімінде тілді тарихи зерттеуде А.А. Потебня,
Д.И. Кудрявский, А.И. Томсонның да құнды пікірлері бар. А.А. Потебня
ықшамдалу құбылысын грамматикалық, фонетикалық, графикалық деңгейде
қарастырады. Ол алдымен, грамматикалық жағына жете мән береді. Мәселен, сын
есімнен зат есімнің жасалу жағдайын қарастыра отырып, ықшамдалу құбылысын
ойды жеткізудегі үнемділікпен түсіндіруге тырысады.
Ықшамдалу құбылысының тілдің барлық саласына қатысы бары көрінеді.
Бірақ олар бір-біріне қатыссыз деп қарауға болмайды, олар бір-бірімен тығыз
байланысты. Сөзге өте сараң, ықшам, қысқа болып келуі және құрамында
жалғама, қосалқы мағынада жұмсалатын сөздердің түсіп қалатыны, паремияларды
басқа жанрлардан айрықша етіп көрсетеді. Паремиялардың құрамында кейбір
сөздер басқа грамматикалық категорияға ауысуына байланысты өздерінің
синтаксистік функциясын өзгертіп отырады және де паремияның құрамында
кейбір сөйлем мүшелері тіпті айтылмай түсіп қалып, олардың қызметін екінші
біреудің атқаратыны болады. Паремияның жалпы мағынасына тікелей қатысы
болмайтын сөздер түсіп қалады да, олардың мағынасын жанында тұрған сөздер
ұғындырады. Мұндай құбылыс тіл білімінде эллипсистік құбылыс деп аталады.
Паремия құрамындағы сөйлем мүшелерінің бірі болмаса бірін түсіріп айту
риторикалық қызмет атқарады. Паремиялардың құрылысында кездесетін
эллипсистік құбылыс олардың мағына жағына ешбір зиян келтірмей, тек
құрамындағы сөздердің мағыналық ұқсастығы жағынан саралана келіп, кейбір
жанама, қосымша мағынаға ие болып тұрған сөздердің ұғымын, соның жанында
тұрған сөздер толық бере алуына байланысты жасалады.
Қазақ және ағылшын паремияларында кездесетін ықшамдалу құбылысы екі
түрлі тәсілмен жүзеге асады: 1) сөздердің субстантивтену тәсілі; 2)
паремиялардың құрамында кейбір сөздердің айтылмауы.
Міне, осындай ықшамдалу тәсілдерінің өзіндік бір ерекшелігі –
субстантивтену тәсіліне келетін болсақ, кейде субстантивтенген сөздер
синтаксистік қызметі жағынан анықтауыштың міндетін атқаруы мүмкін. Ұқсас
жағдайда зат есімнен болған сөйлем мүшесі түсіп қалады да, оны анықтап
тұрған сөз соның мағынасын толық меңгеріп, тиісті морфологиялық тұлғада
тұрып анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы, Арзанның сорпасы татымас
дегендегі арзанның деген сөз табы жағынан сын есім болса, синтаксистік
қызметі жағынан сорпасы деген сөз анықтауыш қызметінде тұр. Паремиялардың
құрамында кездесетін субстантивтенген сөздер өздерінің құрылысы жағынан
мынадай топтарға бөлінеді: а) паремияның құрамында келетін кейбір жеке
сөздің өзі ғана субстантивтенуі мүмкін. Мәселен, Жақсы жатырқамайды, жалқау
жарытпайды, немесе True blue will never stain. Мұндағы жақсы, жалқау true,
blue деген сөздер жеке дара күйінде субстантивтеніп тұр; ә) бірнеше есім
сөздер өзара тіркесуі арқылы немесе есім-етістік тұлғалы сөздер есімше
формалы сөзге тіркесуі арқылы күрделі субстантивтенген сөздер жасай алады.
Мысалы, Аяғы кіші сүйгенін киер, аяғы үлкен сыйғанын киер; Better unborn
than untaught; Better untaught than ill taught; Better fed than taught. Осы
паремиялық бірліктерде It is to be жасырынды түрде қолданылып өз қызметін
атқарып тұрғаны анық көрінеді. б) субстантивтенген сөздің алдында
анықтайтын сөз тұруы да мүмкін. Бұл сәтте субстантивтенген сөз есім
сөздерден жасалады. Қас жаман қасындағысын қарақтайды; A descent from the
sublime to the ridiculous is quick. Мұндағы қас, a descent сөздері өзінен
соңғы сөзге анықтауыштық қызмет атқарып тұр; в) субстантивтенген сөз
изафеттік тіркесте келсе, оның екінші сыңары, яғни анықталатын сөздері сын
есім, сан есім, есімше, есімдік сөздерден болса, ол сөз әрқашан
субстантивтенеді. Жалғыздың өзі өлгенмен, сөзі өлмейді; Beauty dies and
fades away,but ugly holds its own, т.б.
Сонымен қатар, паремия құрамынан кейбір сөйлем мүшелерінің түсіп
қалуы да кездеседі, бірақ, олар мағыналық ерекшеліктеріне байланысты
болады. Мысалы, паремия құрамында айтылмай түсіп қалатын сөздердің мағынасы
басқа бөліктердің семантикалық табиғатына байланысты айқындалады. Жіктеу
есімдігінен болған бастауыш көбіне айтылмайды деуге болады. Бастауыштың
айтылмай түсіп қалатыны қазақ тілі мен қатар ағылшын тіліне де тән. Мысалы,
Не ексең, соны орарсың; A cut above; Evil be to him who evil thinks; On
one’s own head; It takes all sorts to make a world; Hate not at the first
harm; The wiswest, greatet, meanest of mankind.
Сол сияқты баяндауышы бұйрық райлы етістіктен болған паремия
бастауышы да түсіріліп айтылады. Мысалы, Ғалым алдында аузыңды тый; Come
back again like a bad half penny; Answer a fool according to his folly;
Don’t make yourself a mouse, or the cat will eat you. Бұл ерекшелік –
етістіктің бұйрық райында тұрған сөздің семантикалық-синтаксистік
құрылысына байланысты болады.
Қазақ паремияларында баяндауыштың түсіп қалуы жиі кездеседі:
Асыл тастан, ақыл жастан шығады.
Бұнда ой екпіні паремияның құрамындағы ең соңғы есім сөзге түседі де,
ол есім сөз өзінен соң келетін етістіктен болған баяндауышты қажет етпей,
баяндауыштың мағынасын өзінің морфологиялық тұлғасы арқылы білдіреді.
Мысалы, Ақыл жастан шығады, асыл тастан шығады дегеннің баяндауышын түсіріп
айтуға себепші болып тұрған – шығыс септігіндегі есім сөз. Әдетте, шығыс
септігінде болып тұрған есім сөз өзінен соң келетін етістік сөздің
мағынасын толық бере алады, мұнда шығыс септігінде тұрған сөз істің,
қимылдың бағытын білдіру мақсатында айтылып тұрғандықтан, ой екпіні түсіп,
соң келетін етістіктен болған баяндауышты айтқызбай тұр. Ағылшын тілінде
мұндай құбылысты кездестіре алмадық. Мұнда керісінше баяндауыш міндетті
түрде қатысады Ass in grain; Act the ass; Be wise behind the hand; As bold
as brass. Ағылшын тілінде мұндай құбылыс ара-тұра кездескенімен толық қазақ
тіліне ұқсас келмейді. Нақты айтсақ, екі-ақ септік болғандықтан шығар
көбінесе атау септігіндегі паремиялар жиі кездеседі, оған қоса атау
септігіндегі есім сөздер істің, қимылдың авторын білдіріп, ой екпіні соң
келетін етістіктен болған баяндауышқа келеді және баяндауышсыз мүлдем
құрылмайды. Мәселен, As the fool thinks, so the bell clinks.
Қазақ тілінде ілік септігінде тұрған жіктеу есімдігі айтылмайды. Ол
мағынаны изафеттік құбылыста тұрған тәуелдік жалғауы жалғанған сөз
білдіреді, мәселен, (Оның) Аяғын көріп асын іш, анасын көріп қызын ал. Дәл
осы жағдайда ілік септігінде тұрған өздік есімдігі де айтылмай, мағынасын
тәуелдік жалғауындағы есім сөз білдіреді Арлы (өзінің) арына қараса, арсыз
жеңдім дейді. Ағылшын тілінде керісінше ілік септігінде тұрған жіктеу
есімдігі паремияда айтылады Every man considers (his) own geese swans.
Сонымен, паремия құрамы көркем әдебиеттің басқа жанрларына қарағанда
сөзге өте сараң, сөйлемдері ықшам болып келетіні жоғарыда айтылған
құбылысқа байланысты. Ықшамдалу дәл мағынасында сөйлегенде немесе жазғанда
түсінуге нұқсан келтірмейтін сөздерді тастап кету деген мағынаны білдіреді.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі паремияларының мазмұн, тақырыбына
үңіле қараған сайын, оның қоғамның барлық саласын қамтығандығын аңғарамыз.
Әр халықтың ғасырлар бойы сақтап келген және тұрмыс-тіршілігінде, халықтық
сипатын жоймай біздің заманымызға жеткенін байқаймыз. Халықтың арман-
мүддесін, көзқарасын әрбір қоғамдық, таптық бөліктерге берген бағасын
білдіретін ақыл-өсиет нақыл сөз ретінде айтылатын бұл паремиялар бүгінгі
күнде де өзінің қасиетін жойған жоқ.
Кейбір паремиялардың халық ертегілерінен, аңыздардан, өлең жырларынан
пайда болғанын мына паремиялардан аңғарамыз: Түйе бойына сеніп, жылдан құр
қалыпты; I fear Greeks even when bringing gifts (сыйлық тартқан
данаецтерден аулақ бол).
Орыс ғалымдары Ф. Буслаев және Е. Ляцкий кейбір паремиялардың
ертегілерден, анекдоттардан, өлең-жырлардан шығатын қасиеттерін ескере
отырып, паремияларды қысқа көлемді басня Ф. Буслаев, мақал-баснялар
Е. Ляцкий деп атайды [13, 15 б.]. Бұл жай ғана берілген анықтама емес.
Өйткені паремиялардың ішкі, сыртқы құрылыстарына көңіл аударсақ, осы
жоғарыда айтылған пікірлерді аңғарамыз.
Табиғатына қарай паремиялар әртүрлі қызмет атқарады. Прозада
паремиялардың қызметі әртүрлі мақсаттарға бағынады және шығарманың жанрлық
өзгешелігімен тура байланыста болады. Көбінесе паремиялар өлеңде авторлық
вариант түрінде беріледі.
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге.
Артық ғылым кітапта,
Ерінбей оқып көруге.
Военный қызмет іздеме,
Оқалы киім киюге.
Бос мақтанға салынып,
Бекер көкірек керуге.
Қызмет қылма оязға,
Жанбай жатып сөнуге.
Қалай сабыр қыласың,
Жазықсыз күнде сөгуге?
Өнерсіздің қылығы –
Тура сөзін айта алмай,
Қит етуге бата алмай,
Қорлықпенен шіруге.
Аз ақшаға жалданып,
Өнбес іске алданып.
Жол таба алмай жүруге.
Алыс та болса іздеп тап,
Кореннойға кіруге,
Талапты ерге нұр жауар
Жүріп өмір сүруге (Абай Құнанбаев).
Өлең білімсіздікті, жалқаулықты, өнерсіздікті, қорлықты сынауға
арналған. Абай Құнанбаев жер бетіндегі адамдардың бірігіп өмір сүруіне,
оқуына шақырып, адамгершілікті, кішіпейілділікті насихаттаған. Бұл үзіндіде
жаман қылықтардың аталып, олардан бойды аулақ ұстауға шақырады:
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білімге.
Артық ғылым кітапта,
Еріңбей оқып көруге.
Ақын Талапты ерге нұр жауар деп Талаптыға нұр жауар, талапсыз неме
құр қалар деген паремияны айтқаны болар. Жалпы, аталмыш үзіндіде айтылған
ақыл, өсиет, ой бір сөзбен айтқанда ықшамды түрде тұжырымдалып паремияда
беріледі. Яғни паремия дидактикалық мақсатты атқарып тұрғаны анық
көрсетіліп тұр.
Паремияларды біршама зерттеген ғалым - Г.Л. Пермяков. Оның осы салаға
байланысты еңбектері: 1) От поговорки до сказки. М., 1970; 2) К вопросу о
структуре паремиологического фонда Типологические исследования по
фольклору. М., 1975; 3) О смысловой структуре и соответствии классификации
пословичных изречений Паремиологический сборник. М., 1978; 4) Пословицы
и поговорки народов Востока. М., 1979; 5) Основы структурной паремиологии.
М., 1988 т.б.
Паремиологияның құрылысы мен сипатын кеңінен зерттеген авторды
паремиялардың тілдік табиғатын, мағына-мәнін, логика-семантикалық, заттық-
тақырыптық топтарға жіктелу заңдылықтарын, т.б. ерекшеліктерін салыстыра-
салғастыра қарап, жалпы паремиология теориясына қомақты үлес қосқан деп
айта аламыз. Ғалымның жинағында паремиялар қисынды және семиотикалық
категориялар негізінде жүйеленген. Нәтижесінде паремияға даналықтың
грамматикасы, қисынды жүйе деп ат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.