Көші-қон мәселесі жайлы



КІРІСПЕ
1 КӨШІ.ҚОН МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕЛУ БАҒЫТТАРЫ
1.1 Көші.қонды зерттеудің теориялық.әдістемелік құрылымы
1.2 Қазақстанда көші.қонды реттеудің құқықтық негіздері
1.3 ҚР көші.қон жүйесіндегі оралмандар
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӨШІ.ҚОН ЖАҒДАЙЫН ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ӨЗГЕРУ ҮРДІСТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы көші.қон саясатының негізгі бағытының жүзеге асырылуы
2.2 Қазақстандағы көші.қон динамикасы
2.3 Көші.қон түрлері және көшіп келген қандастарымызға әлеуметтік көмек көрсету ерекшеліктері
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨШІ.ҚОННЫҢ ДАМУ ТЕНЦИЯЛАРЫ
3.1 Қазақстандағы көші.қон үдерістерін басқаруды жетілдіру
3.2 Шет елдегі қазақтардың елімізге оралу шараларын дамыту
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Елбасымыз 2012 жылғы халыққа Жолдауында 2020 жылға қарай республика халқының саны 10 пайызға өсуі үшін мемлекет барлық мүмкіндіктерді жасайды [1] деп, қазіргі кезеңдегі еліміздің дамуының басымдылық бағытына ерекше көңіл бөлді. Табиғи өсіммен бірге көші-қон мәселесінің сабырлы саясаттың, тұрақты экономиканың, құқықтық қатынастардың, ұлтаралық достық пен келісімнің негізгі тіректерінің бірі ретіндегі рөлі көтерілуде. Еліміздегі демографиялық ахуалда оң өзгерістерге қол жеткізу үшін көші-қон мәселесіне басымдылық беріп, табиғи өсімді ынталандыру – мемлекетіміздің демографиялық саясатындағы басты бағыттарының бірі болып табылады.
Қазақстанның егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу жолы жеңіл бола қойған жоқ. Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын - адамдар ресурстары жағдайында көрініс тапты. Жеке дербес мемлекет болып қалыптасып, дамып, өз саясатын жүргізе бастаған Қазақстанға алғашқы күннен бастап-ақ терең тарихы бар көші-қон мәселелеріне қатысты өз бағытын айқындауға тура келді. Егеменді Қазақстанның көші-қондық қозғалысына жиырма жыл, оның өзіндік тарихы бар, оны өзіндік «кезеңдерге» бөліп, динамикасын, бағыттары мен көлемін талдау қажет.
Қазақстан Республикасындағы көші-қонның себептері мен нәтижелері қандай, көші-қонның, кеңірек алсақ, демографиялық және әлеуметтік дамудың болашағы нені меңзейді? Осы сұрақтарға жауап алмайынша, тиімді де сенімді мемлекеттік саясат жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да өзара байланыста болатын көші-қон мен демографиялық жағдайлардың арақатынасының соңғы кеңестік санақ кезінен бергі барысын көрсете отырып, негізгі заңдылықтары мен үрдісін анықтау сонымен қатар, халықтың әлеуметтік-демографиялық даму деңгейі оның мекендеген ортасы, географиялық орналасқан жері, өмір сүретін елінің мәртебесі мен саяси-экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік-мәдени ахуалы, әлеуметтік-құқықтық қамсыздандырылуы және тағы басқа тыныс-тіршілігінің барлық салаларымен өзара тығыз байланысты. Осындай кешенді фактор көші-қонның себептеріне, көлеміне, бағыттары мен салдарларына әсер етсе, көші-қон, керісінше сол факторлардың туындауы мен кез-келген мемлекеттің ішкі және халықаралық көлемдегі даму деңгейінің өзгерістеріне ықпал етеді. Жаһандану кең қанат жайған кезеңде Қазақстанда көші-қон үдерісінің жаңа түрлері пайда болып, көлемі, мәні, барысы, маңызы және салдарлары күрделенген сайын көші-қон мәселесін зерттеудің қажеттілігі мен өзектілігі күшейе түсуде.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты – Қазақстан Республикасындағы көші-қон жағдайын және олардың өзгеру үрдістерін теориялық жағынан негіздеп, қазіргі жағдайды талдау арқылы көші-қон үдерісін жетілдіру жолдарын кешенді зерттеу.
1 Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2012
жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты
бағыты» атты 27 қаңтардағы Жолдауы;
2 Мажитов С.Ф. Формирование исторического сознания в Республике Казахстан: реалии и перспективы // Современное состояние и перспективы развития исторической науки Казахстана и России: Сборник материалов международной научно-практической конференции (2008ж). – Алматы: Тарих тағлымы, 81-бет;
3 Влияния миграционных процессов на развитие трудового потенциала Республики казхастан и его сельхозпроизводство – Алматы: Поиск №4, 2005жыл 90-бет;
4 Шонанұлы Т. «Жер тағдыры – ел тағдыры» 2-басылуы. – Алматы: Жазушы, 2008жыл 224-бет;
5 Бокейхан А. «Исторические судьбы казахского края и культурные его успехи» Таңдамалы. – Алматы, 2005жыл 28-бет;
6 Козыбаев И. «О репатриации казахов» // Analytic – 2007. № 17, 82-88бб;
7 Асылбеков М.Х., Төлешова Л.Х. «Қазақстан тарихи демографиясының даму белестері» – Алматы: Өркениет, 2002жыл 144-бет;
8 Бекмаханова Н.Е. «Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма» – Алматы, 2006жыл 48-бет;
9 Смаилов А. «Миграция населения Республики Казахстан». Алматы 2000 жыл 130-бет;
10 Иватова Л.М., Құрманбаева Ш.А., Мейірманов С.Т. «Қазақстан Республикасындағы миграциялық процестер және саясат». Алматы, Қарасай 2006жыл 11-99 бб;
11 Галиев А.Б. «Население Казахстана в конце восстановительного периода: численность, национальный, социально-профессиональный состав» Алматы, 2002жыл 83-бет;
12 Каржаубаева А.И. «Роль миграционных процессов в формировании современного населения» – Алматы, 2009жыл 29-бет;
13 Тәтімов М.Б. «Демография – халықтану» – Алматы: Қазақстан, 2005. – 83-88-бб;
14 Қойгелдиев М.Қ., Омарбеков Т. «Тарих тағылымы не дейді?» -Алма-Ата: Ана тілі, 2003жыл 208-бет.
15 Халықтың көшi-қоны туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 22 шiлдедегi № 477-IV Заңы;
16 «Егемен Қазақстан» 2011ж, №6, 3-бет;
17 «Дүние жүзі қазақтарының қауымдастығы» Алматы: Қазақстан, 2009. – 1-кітап 16-бет;
18 «Казахстанская правда» 2010ж, №14, 9-бет;
19 «Нұрлы көш» бағдарламасы 2008 жылғы 2 желтоқсан № 1126 қаулысы;
20 Мақаш Тәтімов «Халықнама немесе сан мен сана» Алматы: Қазақстан, 1992ж, 54-бет;
21 «Көші-қон саясатының 2007-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы»;
22 Қиянатұлы З. «Монғолиядағы қазақтар» – Алматы: ДҚҚ, 2007. 2-кітап. 155-160 бб;
23 «Ұлт тағылымы» журналы // Analytic. – 2007. – № 17 15-бет;
24 Тәтімов М.Б. «Қазақ әлемі. Қазақтың саны қанша» – Алматы: Атамұра, 1993 жыл 73-бет;
25 Денисенко М.Б., Ионцев В.А., Хорьев Б.С. «Миграциология». Москва 1989жыл 96-бет;
26 Асылбеков М.Х., Козина В.В. «Народонаселение Казахстана в условиях суверенитета» – Алматы: Тарих тағылымы, 2010жыл 37-бет;
27 Қазақстан Республикасының Статистика агентігі www.stat.kz.;
28 Қиянатұлы З. «Түркиядағы қазақтар» – Алматы: ДҚҚ, 2001жыл 91-бет;
29 «Сыртқы көшіп – қонуды мемлекеттік реттеу» – Алматы: Халықаралық Бизнес Университеті, Хабаршы №2 (4), 2007 жыл – 27-бет;
30 Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007жыл 24-бет;
31 Биекенов К., Садырова М. «Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі» 2006жыл 17-бет;
32 Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жанындағы «Ақпараттық сараптау орталығы» //http// www.enbek.gov.kz/tips/tips.php;
33 «Әлеуметтану» еларалық ғылыми-сараптамалық журналы. № 1(2) бет;
34 Тәтімов М.Б. «Тарыдай шашылған, селеудей сиреген қайран қазақ!». Қазақ әдебиеті, ақпан 2010 жыл 19-бет;
35 Шаймерденова Г. «Миграция и развития международных отношений» // мысль, 2008 жыл 31-бет;
36 Лозанна халықаралық менеджмент мектебінің халықаралық бәсекелестікке қабілеттілік жөніндегі баяндамасы, Москва , 2010 жыл 35-бет.

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Елбасымыз 2012 жылғы халыққа Жолдауында
2020 жылға қарай республика халқының саны 10 пайызға өсуі үшін мемлекет
барлық мүмкіндіктерді жасайды [1] деп, қазіргі кезеңдегі еліміздің дамуының
басымдылық бағытына ерекше көңіл бөлді. Табиғи өсіммен бірге көші-қон
мәселесінің сабырлы саясаттың, тұрақты экономиканың, құқықтық
қатынастардың, ұлтаралық достық пен келісімнің негізгі тіректерінің бірі
ретіндегі рөлі көтерілуде. Еліміздегі демографиялық ахуалда оң өзгерістерге
қол жеткізу үшін көші-қон мәселесіне басымдылық беріп, табиғи өсімді
ынталандыру – мемлекетіміздің демографиялық саясатындағы басты бағыттарының
бірі болып табылады.
Қазақстанның егеменді, тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптасу жолы жеңіл
бола қойған жоқ. Демографиялық ахуалға кезінде кері әсерін тигізген
әлеуметтік-экономикалық дағдарыс еліміздің негізгі байлығы болып табылатын
- адамдар ресурстары жағдайында көрініс тапты. Жеке дербес мемлекет болып
қалыптасып, дамып, өз саясатын жүргізе бастаған Қазақстанға алғашқы күннен
бастап-ақ терең тарихы бар көші-қон мәселелеріне қатысты өз бағытын
айқындауға тура келді. Егеменді Қазақстанның көші-қондық қозғалысына жиырма
жыл, оның өзіндік тарихы бар, оны өзіндік кезеңдерге бөліп, динамикасын,
бағыттары мен көлемін талдау қажет.
Қазақстан Республикасындағы көші-қонның себептері мен нәтижелері
қандай, көші-қонның, кеңірек алсақ, демографиялық және әлеуметтік дамудың
болашағы нені меңзейді? Осы сұрақтарға жауап алмайынша, тиімді де сенімді
мемлекеттік саясат жүргізу мүмкін емес. Сондықтан да өзара байланыста
болатын көші-қон мен демографиялық жағдайлардың арақатынасының соңғы
кеңестік санақ кезінен бергі барысын көрсете отырып, негізгі заңдылықтары
мен үрдісін анықтау сонымен қатар, халықтың әлеуметтік-демографиялық даму
деңгейі оның мекендеген ортасы, географиялық орналасқан жері, өмір сүретін
елінің мәртебесі мен саяси-экономикалық даму деңгейі, әлеуметтік-мәдени
ахуалы, әлеуметтік-құқықтық қамсыздандырылуы және тағы басқа тыныс-
тіршілігінің барлық салаларымен өзара тығыз байланысты. Осындай кешенді
фактор көші-қонның себептеріне, көлеміне, бағыттары мен салдарларына әсер
етсе, көші-қон, керісінше сол факторлардың туындауы мен кез-келген
мемлекеттің ішкі және халықаралық көлемдегі даму деңгейінің өзгерістеріне
ықпал етеді. Жаһандану кең қанат жайған кезеңде Қазақстанда көші-қон
үдерісінің жаңа түрлері пайда болып, көлемі, мәні, барысы, маңызы және
салдарлары күрделенген сайын көші-қон мәселесін зерттеудің қажеттілігі мен
өзектілігі күшейе түсуде.
Дипломдық жұмыстың негiзгi мақсаты – Қазақстан Республикасындағы көші-
қон жағдайын және олардың өзгеру үрдістерін теориялық жағынан негіздеп,
қазіргі жағдайды талдау арқылы көші-қон үдерісін жетілдіру жолдарын кешенді
зерттеу.
Осыған орай дипломдық жұмысты зерттеуде төмендегi мiндеттердi жүзеге
асыру көзделдi:
- Қазіргі әдістемелік қағидалар тұрғысынан Қазақстандағы көші-қон
процестері мәселесін зерттеушiлердiң тарихи және әлеуметтік-саяси
негiздегi еңбектеріндегі зерттелу деңгейін нақтылау;
- Шетелде қалған қазақтардың тарихи отанына оралу процесінің барысын
қарастыру;
- Қазақстандағы көші-қон процестері динамикасына әсер ететін негізгі
факторларын талдау;
- Оралмандарға әлеуметтік көмек көрсетудегі мемлекет саясатының әсерін
көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы көші-қон процестерін реттеуге байланысты
ұсыныстар беру.
Зерттелу нысанасы – Қазақстан Республикасына көшіп келушілер мен көшіп
кетушілер.
Зерттеу пәні – ҚР көші-қон жағдайын және өзгеру үрдістерін кешенді
зерттеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы – Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі
бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады. Кіріспеде
тақырыптың өзектілігіне тоқталып, мақсаты мен міндеттері анықталады және
зерттеу жұмысының нысаны мен пәні айқындалады. Негізгі бөлімде көші-қон қон
мәселесінің ғылыми зерттелуі қарастырылып, олардың өзгеру үрдістері
талданылады. Көші-қон мәселесінің даму тенденциялары көрсетіледі.
Қорытындыда негізгі бөлімдегі айтылған пікірлерге тұжырымдама жасалынады.

1 КӨШІ-ҚОН МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕЛУ БАҒЫТТАРЫ

1.1 Көші-қонды зерттеудің теориялық-әдістемелік құрылымы

Қазақстан Республикасының ішкі-сыртқы көші-қон саясатын ғылыми негізде
жемісті жүргізу үшін өткен кезеңдегі бұл үдерістің қыры мен сырын анықтап
алу өте маңызды. Себебі, ғаламдану кең қанат жайған сайын күрделене түскен
тәуелсіз республикадағы көші-қон үдерісі кеңес дәуіріндегі көші-қонның этно-
демографиялық салдарларымен тығыз ұштасқан.
Сонымен, кеңес дәуіріндегі көші-қон үдерістерінің демографиялық
салдарларының шынайы бейнесін ашу қажеттілігі тақырыптың өзектілігінен
туындап отыр. Кеңестік дәуірдегі теория мен әдіснама тарихты, әсіресе
ұлттық тарихты бұрмалаушылықтарға әкеліп соққаны белгілі. Демографиялық
мәселелер мен мәліметтер қатаң бақылауға алынып, қадағаланып, басқарылып
қана қоймай, саяси басшы идеяның қажетіне бейімделді. Ал, көші-қон
үдерістерінің зерттелуіне деген идеологиялық қағидалар тіпті қатаң болды.
Ең бастысы, тұрғылықты ұлт – қазақтардың демографиялық дамуындағы апатты
жағдайлар көмескіленіп, елде орын алған үдерістер оңды маңызы жағынан ғана
түсіндірілді. Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тарихи оқиғаларды бағалауға
деген көзқарас түбірімен өзгерді. Тарих ғылымының дамуында қоғамдық өмірдің
барлық салаларына терең тамыр жайған маркстік-лениндік әдіснамадан арылдық.
Тарихты өркениетті, халықтық, ұлттық тұрғыда жазуға ден қойылып, Қазақстан
халқының демографиялық дамуының тарихи үдерістермен тығыз байланыстылығы
тұжырымдамалық тұрғыдан қайта пайымдала бастады. Көші-қон үдерістерін
тарихи демографиялық аспектіде зерттеу қазіргі Қазақстан тарих ғылымының
ішкі өзгерістерімен қатар, тарихи білімді жаңарту үдерісін басынан өткізіп
жатқан тұтастай тарих ғылымындағы өзгерістерге қатысты жүруде.
Қазақстанның тарихи демографиялық мәселелерін зерттеудің өзіндік
ерекшеліктері бар. Мысалы, осы кезеңге дейін жарияланған зерттеулерде кеңес
өкіметі тұсындағы Қазақстандағы көші-қон Одақ көлеміндегі тұтас үдерістің
құрамдас бөлігі ретінде көрсетілді. Ал, біздің зерттеуімізде республикадағы
көші-қон құбылыстары республикалық үрдістер тұрғысынан ғана қарастырылды.
Көші-қон тақырыбындағы маркстік-лениндік әдіснамаға негізделген
бағалаулардың нақты бейнесі көрсетіліп, мәселе өркениеттілік әдіснамаға [2]
сүйенген ұлттық мүдде тұрғысынан қарастырылған.
Көші-қон үдерістерін кезеңдерге бөлу мәселесіне орай пікірімізге
тоқталайық. Қазақстанда XVIII-XXI ғғ. жүрген көші-қон үрдерісін үш дәуірге
бөлуге болады:
1) XVIII ғ. ортасынан 1917 ж. дейінгі дәуір – Ресейлік империяның отары
болған кездегі қоныс аударушылардың Қазақстанға бағытталған көші-қоны.
Әсіресе, ХІХ ғ. екінші жартысынан басталған келімсектер көші-қоны қазақ
жерін көп ұлт өкілдерінің мекендеген жеріне айналдырды. 1916 ж. Ұлт азаттық
көтерілісті басып-жаншу, жазалау шараларынан қашқан қазақтардың сыртқа көші-
қоны болмаса, бұл дәуірде қазақтар сыртқа кеткен жоқ;
2) 1917-1991 жж. кеңестік дәуір – әр түрлі саяси-экономикалық
реформалар мен науқандар негізінде қазақ жеріне келімсектердің
жаппай көші-қоны мен мәжбүрлі көші-қондар арқасында Қазақстан көп
ұлтты халқы бар республикаға айналды. Кеңестік дәуірдегі таптық
мәнді ту етіп, ұлттық ерекшеліктерді елеусіздендірген мемлекеттік
көші-қон саясатының нәтижесінде қазақтарға ұлт ретінде құрып кету
қаупі төнді. 1916 ж. Ұлт азаттық көтерілісті жазалау шараларынан
қашқан қазақтардың көші-қоны кеңестік дәуірде өршіген қазақтардың
сыртқа көші-қонының бастамасы болды. Осы дәуірде орын алған саяси-
демографиялық катаклизмдердің нәтижесіндегі қазақтардың өлім-жітімі
мен сыртқа көші-қоны және ең бастысы, қазақ жеріне аграрлық,
өндірістік, қуғын-сүргіндік көші-қондар толқындары арқасында өзге
ұлт өкілдерінің келуі тұрғылықты ұлт өздерінің тарихи жерінде
азшылық ұлтқа айналдырды [3];
3) Тәуелсіздік жылдары – көші-қон қозғалысында ғасыр бойы Қазақстанға
келген ұлт өкілдерінің тарихи отанына қайту көші-қоны күшейіп,
керісінше, ғасыр бойы сыртқа қашқан қазақтардың тарихи отанына кері
көші-қоны белсендірілді. Оралмандардың Қазақстанға бет бұруы
мемлекеттің саяси-экономикалық, мәдени тұрақтылығы мен
қауіпсіздігінің тірегі болып табылатын халықтың демографиялық мінез-
құлқындағы негізгі шешуші ұлт – қазақтардың сандық және сапалық
мәнін көтерді. Қазақтардың сыртқа көші-қоны еңбек көші-қонымен
байланысты.
Кеңестік дәуірдегі көші-қон үдерістері қазақстандық тарих ғылымының
тұжырымдамалық ұстанымы тұрғысынан ашылған жаңа көзқарастарға сай өзіндік
ерекшеліктері бар алты кезеңге бөлінді:
1) 1917-1926 жж. – саябырсу кезеңі,
2) 1926-1939 жж. – қайта өрлеу кезеңі,
3) 1939-1945 жж. – мәжбүрлі кезеңі,
4) 1946-1959 жж. – өрістеу кезеңі,
5) 1959-1970 жж. - бәсеңдеу кезеңі мен
6) 1970-1991 жж. – кері бұрылу кезеңі [4].
Кезеңдерге бөлуде назарда ұстанған ұстанымдар – көші-қон үдерісінің
тарихи оқиғалар мен көші-қон тасқындарының басты бағыттарына байланысты
негізгі үрдістері мен демографиялық салдарлары. Көші-қон үдерісі халықтың
саны мен құрамының динамикасына, табиғи қозғалыстың негізгі үрдістеріне
әсер еткен фактор ғана емес, ол қазақстандық қоғамның даму салалары мен
ұлттық дамудың құлдыраулар мен өрлеулерге негізделген ерекшеліктерінің
қалыптасуына әсер еткен басты фактор болды.
Кеңестік жүйенің ыдырауымен ХХ ғ. өн бойында қазақ халқы басынан
өткізген демографиялық апаттардың саяси факторларын ашудың ұлттық болмысты
сақтап, дамытудағы маңызының зор екендігі тек тарихшы ғалымдардың ғана
емес, сонымен қатар басқа да қоғамдық ғылым салалары өкілдерінің алдындағы
міндеттің біріне айналды [5].
Бүгінгі таңдағы республикадағы демографиялық ахуалдың астарының өткен
дәуірлермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақтылы мәліметтер мен
ғылыми тұжырымдар көпшілік қауым назарына ұсыныла бастады. Көпұлттардың
өкілдері бар Қазақстандағы демографиялық ахуал елдің саяси, әлеуметтік-
экономикалық, мәдени даму ерекшеліктерімен тығыз байланыстырылып, жеке
зерттеле бастады. Соның ішінде, мемлекет құраушы ұлт - қазақтардың тарихи
тағдырының Қазақстанды отанына айналдырған көптеген өзге ұлт өкілдерінің
тағдырымен астаса дамуының шынайы тарихы ашылуда. Ал, тарих – халықтың
зердесі. Отандық тарих ғылымының салалары ішіндегі кеш дами бастаған бөлігі
болғандықтан, тарихи демографиялық зерттеу жұмыстары халықтану бағытындағы
өзекті мәселелердің түбіне жетпек түгіл, үстіңгі қабатын қарастырып біткен
жоқ. Соның бірі – кеңес дәуірі кезіндегі көші-қон үдерісі және оның этно-
демографиялық нәтижелері мен салдарлары мәселесі [6].
Кеңес дәуіріндегі көші-қон үдерістері тарихнамасы бастауын кеңес дәуірі
кезінен алады. Қоғамдық ғылымдар салалары бойынша көші-қон мәселесіне
қатысты көптеген еңбектер жарияланды. Мәселенің тарихнамасы жиналған
тәжірбиеден қорытынды жасау үшін жинақтап, халықтану мәселесіндегі оның
ашылмаған тұстарын анықтаудың негізгі міндеттерін көрсетуді қажет етеді.
Сондықтан, кеңестік дәуірдегі көші-қон үдерісінің демографиялық аспектілері
қарастырылған еңбектерді тақырыбыма қатысына қарай үш топқа біріктіре
талдадық:
Бірінші топқа кеңес дәуірі қарсаңындағы көші-қон мәселесі қарастырылған
патшалық Ресейдің соңғы кезеңі мен кеңес дәуірінде жарияланған еңбектер
кіреді. Себебі кеңес өкіметінің орнауы мен орнығуы тұсындағы Қазақстандағы
көші-қон үдерісі ХХ ғ. басындағы оқиғалар мен сол кезеңдегі көші-қон
қозғалысымен тығыз байланысты болды [7].
Кеңес дәуірінің қарсаңындағы көші-қон үдерістерінің дені патша
өкіметінің қоныс аудару саясатымен байланысты жүрді. Қоныстандыру мәселесі
зерттеу нысанына айналған төңкеріске дейінгі көптеген зерттеушілер
еңбектерінде көші-қон үдерісінің Қазақстан халқының көпұлттылық құрамы мен
санының динамикасына тигізген әсерін мақұлдап, көптеген құнды деректерді
ғылыми айналымға тартты. Бірақ, зерттеушілер ұлыдержавалық мүддені бірінші
кезекке қойып, соған сай қызмет етуге тырысты. Ол еңбектерде статистикалық
материалдарды ғылыми айналымға жинау мен жүйелеу ісі жолға қойылып, кеңес
дәуірінде мәселенің теориялық жағдайы қарастырыла бастады. 1920-1930 жж.
ұлттық зиялылардың еңбектерінде патша өкіметінің қоныс аудару саясаты
салдарынан қазақ даласына еуропалық Ресейден шаруалардың ағылып келуінің
зардаптары көрсетілді. Кеңес дәуірі қарсаңындағы көші-қон үдерістерінің
нәтижесін патша өкіметінің қоныс аудару саясатымен байланыста қарау үрдісі
1940-1950 жж. да өз жалғасын тапты [8].
Қазақстан халқының қазіргі республика аумағында қанша және қандай
ерекшеліктері (ұлт, жыныс, білім деңгейі және т.б.) болғаны алғаш рет
Б.С. Сүлейменовтың еңбегінде көтерілді. Дегенмен, онда қазіргі Қазақстан
аумағының шекаралық межесі анық бөлініп алынбады. 1970-жж. басында жарыққа
шыққан еңбектерде Қазан революциясына дейінгі көші-қондық үдерістің
ерекшелігі түрлі деректер негізінде талданғанымен [9], Қазақстан халқының
саны нақты қазіргі аумағына сәйкес бермеген.
Қазақстанның қазіргі аумағындағы халқының саны алғаш рет 3 томдық
История рабочего класса Советского Казахстана кітабының 1 томындағы М.Х.
Асылбековтың зерттеулерінде 4,147 млн. деп көрсетілсе, кейін бұл сан М.Х.
Асылбеков басшылығымен жүргізілген еңбектерде [10] нақтыланды. Соның
нәтижесінде, Қазақстан халқының құрамының (ұлты, жасы, жынысы, білім
деңгейі және т.б.) ХХ ғ. соңына дейінгі өзгерістерін кейінгі санақтармен
салыстырып, демографиялық, әлеуметтік дамуын талдауға мүмкіндік берілді.
ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. бойы жүрген көші-қон үдерістерінің, оның ішінде сырттан
келген көші-қоншылар толқындарының әсері айқындалды.
Екінші топқа кеңес дәуіріндегі көші-қон үдерісі мәселесі қамтылған
кеңес дәуірі тұсында жарияланған зерттеу жұмыстары жатқызылды. Көші-қон
мәселесін кешенді түрде қарастыру 1960-жж. ағымдық мәліметтердің
зерттеушілердің қолына түсе бастауымен байланысты. Кеңес дәуіріндегі көші-
қон мәселесі қарастырылған кеңес дәуірі тұсында жарияланған еңбектердің
басты зерттеу нысаны халықтың саны, оның өсуі мен қарқыны болды. Осы
бағыттағы зерттеу жұмыстарында демографиялық дамудың әртүрлі аспектілері:
халықтың өсіп-өнуі, еңбек ресурстарының дамуындағы көші-қонның рөлі,
қалалану қарқыны қөрсетіліп, көпке дейін, әсіресе егемендікке қол жеткенше,
көші-қон мәселелері Қазақстанға сырттан келушілердің саны мен құрамын,
экономикаға тигізген әсерін және басқа прогрессивтік нәтижелерін біржақты
қарастыру бағытында талданды [9].
Шетелдік зерттеушілердің еңбектерінде 1920-1930 жж. Қазақстандағы
әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар республиканың отарлық мәртебесін
бекіткен шара ретінде сипатталып, патшалы Ресейдің қоныс аудару саясаты
соның бір көрінісі ретінде қабылданды. Күштеп ұжымдастыру мен
отырықшыландырудың, өндірістендірудің демографиялық апат тудырғаны
айтылатын 1930-жж. бергі шетелдік ғалымдар еңбектерінде адам шығынымен
бірге көші-қон мәселесі де қамтылып кетеді. Көші-қоншылардың жастық-
жыныстық құрамы көрсетілген Дж. Демконың, А. Каппелердің, М. Олкоттың, Р.
Конквест, В. Уиткрофттың және т.б. зерттеу әдістері мен ұстанымы қазіргі
тарих ғылымының ұстанымымен сәйкес келеді [11].
Көші-қондық үдерістің кеңестік дәуірдегі ерекшеліктері және оның
Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық дамуына ықпалы мәселесі
қарастырылған М.Б. Тәтімов, Ә. Ғали, Е.Н. Гладышева, Л.А. Квон және т.б.
еңбектерінің ғылыми бағасы жоғары. Соның ішінде, көші-қон үдерістері мен
Қазақстан халқының ұлттық құрамының қалыптасуы зерттеу нысаны болған
алғашқы еңбектер қатарына жататын Е.Н. Гладышеваның мақаласында қазақ жерін
көші-қоншылармен, еңбек ресурстарымен толтырған көші-қон үдерісінің
көпұлттануға тигізген әсері таптық тұрғыдан оңбағаланады.Ол 1960 жж. дейін
Қазақстан халқының өсімінің ерекше болмау себебі тұрғылықты халықтың сыртқа
ағылуына және оның орнын сырттан келгендер мен табиғи өсімнің толықтыра
алмағандығынына байланысты деп көрсетіп, қазақтардың санының кемуі мен
қоғамдағы орнына мән бермейді. Ф.Н. Базанованың кеңес дәуіріндегі халықтың
қалыптасуы мен дамуы мәселесі қарастырылған монографиясында көші-қон
үдерістері халық санының өзгерістерінің басты факторы болып көрсетіліп,
соның ішінде тұрғылықты емес ұлт өкілдерінің санының өсіміне себеп болған
республикааралық көші-қон екені айтылады. Еңбекте көші-қоншылардың
Қазақстанның экономикалық дамуына қосқан үлесі де қарастырылады. Бірақ
автор көші-қон саясатының нәтижесін, оның жергілікті ұлттың болмысына
тигізген әсерін көрсеткен жоқ [12].
Халықтың көші-қоны түсінігін кең және тар мағынада түсіндірулердің бар
болуы экономикалық, демографиялық, әлеуметтанушылық зерттеулерде оны
жіктемелеуге және анықтауға әрқилы тұрғыдан келуге әкеліп соқты. Халықтың
көші-қонының барлық анықтамаларын төмендегіше қарастыратын төрт негізгі
позицияларға топтастыруға болады:
- халықтың аумақтық орын ауыстыруларының формасы;
- халықтың аумақтық қайта бөлістірілуінің формасы;
- халықтың жылжымалылығының формасы;
-халықтың әлеуметтік сипаттамасын қоса алғандағы оның
аумақтық қозғалысының формасы.
Көші-қонның қарама-қайшылықсыз және әмбебап теориясын жасау, қандайда
бір көзқарастардың көбірек немесе азырақ дәрежедегі негізділігін анықтау
үшін қолданылған іс-шаралардың басты мақсаты қазіргі заманғы көші-қон
дамуының үрдісін талдауда қолданылатын әдістемені дайындау болып табылады.
ТМД елдерінің аумағында жүріп жатқан көші-қон үдерістері талданған кездері,
әдетте, олардың бұрын-соңды болмаған бірегей құбылыс емес екендігі, сол
себепті әлдеқашан қолданыста жүрген тұжырымдамаларды қайта қараудың қажеті
жоқтығы назарға алынады.

1-кесте – Көші-қон – қоғам өзара байланыс бағыттары

Көші-қонның себептері Қоғамдағы жағдайға тигізетін әсерлері
Көшіріп-қоныстандырудан Білімі мен біліктілік деңгейі жоғары
түсетін экономикалық азаматтардың кетуінен келетін шығындар
тиімділіктерді іздестіру
Пайдалы қызметтерді Елдердің арасында өндіріс факторларын қайта
іздестіру бөлісуден келетін шығындар
Психологиялық факторлар Қоғамдағы жағдайдың тұрақсыздануы
Тілге байланысты кедергілер Әлеуметтік желілер мен делдалдардың
арасындағы тепе-теңдіктердің жойылуы,
қоғамдағы тұрақсыздық
Әлеуметтік көмекті пайдалану Жұмыссыздықтың көбеюі, эмиграцияның ұлғаюы,
мүмкіндігінің болмауы қоғамдық құрылымдар үшін өндіріс факторлары
ретіндегі адамдардың азаюы
Ескерту: Каржаубаева А.И. Роль миграционных процессов в формировании
современного населения әдебиет негізінде автор құрастырған

Екі қажеттіліктер тобы көші-қондық үдерістерді туындатушы көздер болып
табылады:
1) өндірістің дамуының экономикалық заңдылықтары (объективтік
факторлар);
2) қоныс аударушы еңбек ресурстарының мүдделерін көрсететін
материалдық және рухани қажеттіліктер (субъективтік
факторлар).
Көші-қонға қатысты алғанда халық факторы ерекше үйлесімінің және
өзара әсерінің арқасында халықтың әрқилы аумақтық орын ауыстыруларына
әкеліп соғатын жағдаяттар мен шарттрдың қандай да бір жиынтығы ретінде
қаралады. Факторлардың, халықтың өмір сүру жағдаяттарын құрайтын
объективтік компоненттердің аумақтық ерекшеліктерін, сондай-ақ, құрылымдық
факторларды есепке алатын әр түрлі жіктемелері бар.
Көші-қон факторларын жіктемелеу сияқты, оның құрылымының құрам
бөліктерін топтастыру да әмбебап сипатқа ие емес екендігін атап өту керек.
Кейбір зерттеушілер факторлардың екі: экономикалық және әлеуметтік топтарын
бөліп көрсетеді, басқалары экономикалық факторларға табиғи-климаттық,
этникалық, демографиялық, моралдық-психологиялық факторларды қоса отырып,
бес тобын көрсетеді.
Көші-қон факторларының бір-бірінен түбегейлі ажыратылып тұруы, оның
табиғатына да қатысты, соның салдарынан көші-қон үдерістерін тиімділеу үшін
қандайда бір факторларды пайдаланудың мүмкіндігі әр тарапты, қарама-
қайшылықты болып келеді. Айталық, табиғи-климаттық факторлар көші-қонды
реттеу тұрғысынан алғанда іс-жүзінде басқаруға келмейді. Демографиялық,
этникалық, моралдық-психологиялық факторларды тек жанама түрде ғана
басқаруға болады. Нарықтық қатынастар жағдайында көші-қонның этникалық,
әлеуметтік, әкімшілік факторлары тікелей ретеудің объектісі болуы мүмкін.
Қазақстандағы халықтану мәселесіне арналған зерттеулерде халық сандық
құрамындағы өзгерістердің негізгі факторы – көші-қонның рөлі көрсетіле
бастады. Жаңа көзқараспен талдау арқасында көші-қонның келімсектерден басқа
бағыттары, оның ішінде шетелдерге, Одақ кезінде басқа республикалар мен
аймақтарға, өз еліміздің ішінде (облыс аралық, қала-ауыл, қала-қала, ауыл-
қала және т.б.) болған түрлері жан-жақты талдана бастады. Әсіресе,
қазақтардың демографиялық күйзелістер мен апаттар кезінде ауа көшіп, қоныс
аударуы, оның себептері мен зардаптары және т.б. жақтарына ерекше көңіл
бөлінді [6]. Кеңестік кезеңде идеологиялық тыйым салынған тақырыптың бірі –
демографиялық дамудың барысы, үрдістері, негізгі нәтижелері қарастырылған
зерттеулердің көшбасшысы болған М.Х. Асылбеков пен Ә.Б. Ғалидың еңбегінде
Қазақстандағы әлеуметтік-демографиялық үдерістердің зерттелу деңгейіне
арнайы көңіл бөлініп, бұл мәселеге жаңа көзқарас тұрғысынан тарихнамалық
шолу жасалған. Бірақ, аталған еңбектердің мақсаты көші-қон үдерісі емес,
Қазақстанның әлеуметтік-демографиялық дамуы мәселесі болғандықтан, көші-қон
үдерістері кешенді мәселелер ішінде қарастырылады.
Сонымен, кеңес дәуіріндегі көші-қон мәселесі қарастырылған кеңес дәуірі
тұсында жарияланған зерттеу жұмыстарының басты нысаны халықтың саны, оның
өсуі мен демографиялық дамуы болғандықтан, көші-қон мәселесі арнайы
талдауға түспеген.
Тарихи демографиядағы ұлттық фактор, ең алдымен, қазақ ұлтының дамуына
қатысты. Тарихи-географиялық жағдайлар қазақтарды екі алып халықтың, екі
ұлы мемлекет – Ресей мен Қытайдың жақын көршілері болуға алып келді. Осының
өзі Қазақстан тарихында өшпес із қалдырып, тіпті қазақ халқын ХХ ғ.
бірінші жартысында ұлт ретінде сақталып қалу немесе жойылып кету дегенге
жақын демографиялық апаттарға ұшыратты. Ендігі жерде қазақтың кең байтақ
даласын халыққа толтыру деген ұғым біздің көршілеріміздің саяси мақсатына
айналмауы үшін, мемлекетіміздің көші-қон саясаты мен этно-демографиялық
дамуының ХХІ ғ. болашағы мәселесін нақтылау үшін, Қазақстанның кеңес
дәуіріндегі демографиялық тағдырының көші-қон қозғалыстарының барысы мен
нәтижесіне қатысты заңдылықтары мен ерекшеліктерін анықтау қажеттілігі
тақырыптың өзектілігін көрсетеді [13].
Қазақстандық тарих ғылымының тарихи демография саласының ғылым ретінде
қалыптасуына қомақты үлес қосудағы М.Х. Асылбековтың,
М.Б. Тәтімовтың, Ә.Б. Ғалидың, М.Н. Сдықовтың, В.В. Козинаның, М.К.
Төлекованың және т.б зерттеушілер еңбектерінде [12] Қазақстан халқының
әлеуметтік-демографиялық дамуының негізгі үрдістері сараланып, 1897-2009
жж. Қазақстан халқының саны, оның өсіп-өну жолдары мен қарқыны жан-жақты
және жаңаша зерттелді деп айтуға толық болады. Ғылыми ізденістер Қазақстан
халқының саны мен құрамы бойынша (ұлттық, жас-жыныстық, әлеуметтік, білім
деңгейі және т.б.) өзгерістердің негізінен көші-қон үдерістерінің, соның
ішінде сырттан келген келімсектер толқындарының әсері екенін айқындады.
Көші-қон мәселесі М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Әбілхожин, М.Ж. Әбдіров және т.б.
еңбектерінде қазақстандық қоғамның жалпы саяси, ұлттық, демографиялық дамуы
жиынтығында да қарастырылды.
Шетелдерде орналасқан қазақтардың әлеуметтік-демографиялық мәселелері
ішінде көші-қон мәселесі қамтылған З. Қинаятұлы, Ж.А. Ермекбаев, Г.М.
Меңдікұлова, Н. Мұхаметжанұлы, Р.К. Айдарбекова және т.б. ғалымдардың
іргелі еңбектерін айта кеткен жөн [14]. Бірақ аталған еңбектер кеңес дәуірі
тұсында Қазақстан аумағында жүрген көші-қон үдерісінің салдарларын кешенді
түрде зерттеуді өздеріне мақсат етіп алмайды. Көші-қон мәселесі қоғамдағы
бір-бірімен байланысты үдерістердің ішінде тұтастала аталып кетеді.
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы көші-қон үдерістерін қарастырған
еңбектер қатарына А.И. Қаржаубаеваның, Қ.М. Ерімбетованың, Қ.А. Енсеновтың,
К.К. Смаилованың, Б.Р. Найманбаевтың [12] және т.б. еңбектерін жатқызамыз.
Ол еңбектерде көші-қонның жекелеген түрлері, көші-қон үдерісінің халық
санының динамикасы мен ұлттық құрамдағы сандық және үлестік арасалмақтың
өзгерісіне әсері көрсетілгенімен, табиғи қозғалысқа әсері мен басқа да
демографиялық салдарлары терең талданылмаған және мерзімдік ауқымдары тар.
Қазақстандағы демографиялық құбылыстарды зерттеуге арналған еңбектердің
көпшілігінде Қазақстандағы этно-демографиялық даму тарихына талдау
жасалынып, қазақ жерінің көп ұлт өкілдері мекеніне айналуының барысы, оның
кері әсерлері сараланған. Мысалы, Қазақстандағы кеңес кезеңіндегі
демографиялық ахуалға талдау жасалған М.Х. Асылбеков пен Ә.Б. Ғалидың, М.Х.
Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың, республиканың Орталық аймағындағы
демографиялық дамудың тарихы баяндалған В.В. Козинаның зерттеуі де осы
мақсатта жазылған. Т. Жұмасұлтанов пен А. Ибраеваның зерттеуінде көне
заманнан ХХІ ғ. басына дейінгі Қазақстан тұрғындарының қалыптасу тарихына
жалпы шолу жасалса, М.Х. Асылбеков пен В.В. Козинаның бірлескен ғылыми
зерттеулерінде Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі
демографиялық өзгерістер мен оның барысы, маңызы, республикадағы
қазақтардың әлеуметтік-демографиялық дамуы қарастырылып, Қазақстандағы ХХ
ғ. 80-90 жж. демографиялық құбылыстардың қарама-қайшы жақтарына ғылыми
талдау жасалынған.
Отан тарихының әдістемелік, теориялық және қолданбалы мәселесін өңдеу
барысында тарих ғылымының өзекті мәселелеріне байланысты әдіснамалық
тұжырымдар С.Ф. Мажитовтың зерттеулерінде көрсетіледі [6].
Сонымен, туған отанынан тыс жерлерде өмір сүруге мәжбүр болған
қазақтардың тарихы мен ұрпақтарының қазіргі күнгі жағдайлары саясат пен
ұлттық демографиялық зерделеу негізінде еліміздің тарихы, руханияты, ұлттық
сана мен болмысы және ділімен қатар көші-қон мәселесі де бірқатар ғалымдар
еңбектерінде талдануда.

1.2 Қазақстанда көші-қонды реттеудің құқықтық негіздері

Дүние жүзінде шашырап жүрген отандастарымызды біртұтас Қазақ
мемлекетіне топтастыруды шешудің құқықтық негіздері: Қазақ КСР-ның
мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияда; Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңда; Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы Заңда; Қазақстан Республикасының көшіп
келу туралы Заңында; Біріккен Ұлттар ұйымының Босқындар туралы жарғысында
және басқа да халықаралық хұқықтық құжаттарда айтылған. ҚР Президентінің №
1346 2000 ж. 5 қырқүйегінде Үкімімен бекітілген Қазақстан Республикасының
миграциялық саясатының тұжырымдамасы қабылданды. 2001-2010 жж. бекітілген
көші-қон саясатының салалық Бағдарламасы ҚР үкіметінің 2001 ж. 29 қазанда №
1371 Қаулысымен бегітілген болатын. Бұл Бағдарламаның мақсаты еліміздің
бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық, демографиялық дамуын қамтамасыз етумен
қатар, мигранттардың құқықтарының орындалуына жағдай жасау, сондай-ақ
еліміздің қауіпсіздігін арттыру болып табылады. Репатриация тәуелсіз
құқықтық мемлекеттің қалыптасу жағдайына, саяси және әлеуметтік-
экономикалық мазмұнына ие бола отырып сыртқы миграцияның маңызды құраушысы
болып табылады. Қазақстан Республикасы өзінің сыртқы көші-қон саясатын
халықаралық құқықтың көпшілік мойындаған үрдістерін негізге ала отырып,
мемлекет пен халық мүддесіне сәйкес жүргізіп келеді.
Қазақстан Республикасының егемендік алып, алғаш рет демографиялық
саясатын өзі қалыптастыра бастауының тұңғыш кепілі – 1992 ж. 26 маусымда
қабылданған Иммиграция туралы Заң. Бұл заң бойынша әрбір жылға иммиграция
квотасы белгіленіп отырды. Онда иммиграция түрі мен сандық мөлшері
белгіленіп, қай елден келетіндіктері, оларды қабылдауға қажетті материалдық-
қаржылық ресурстар, орналастыру мен ортаға бейімдеу, олар мекендейтін
аймақтар мен оларды еңбеккке орналастыратын шаруашылық типтері көрсетілді.
Ұлттық диаспораға және оны жаңа орынға орналастыруға қамқорлық көрсету
Үкімет пен көші-қон департаменті, жергілікті әкімшілік органдарына
жүктелді. Осы Заңның күшімен 1991 ж. 1998 жылдар аралығында елімізге 200
мыңдай оралман-репатрианттар көшіп келді.
1997 ж. 13 желтоқсанында қабылданған Халықтың көші-кон туралы
заңдары көші-қон саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеп, көші-қон
үрдісінің құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгіледі.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 ж. 16 қыркүйектегі № 900 қаулысымен
этникалық қазақтардың тарихи отанына оралуы тұжырымдамасы бекітілді. Бұл
тұжырымдама этникалық қазақтардың тарихи отанына оралуы жөніндегі шараларды
әзірлеуде басшылыққа алынады. Тұжырымдаманың негізгі мақсаты этникалық
қазақтардың тарихи отанына оралуының нақты тетіктерін жасау, оның ішінде
оларды ұйымдасқан түрде көшіру және орналасқан жерінде өмір сүруіне жағдай
туғызу болып табылады.
Осы заңдардан кейін барып былтыр, Халықтың көшi-қоны туралы Қазақстан
Республикасының 2011 жылғы 22 шiлдедегi № 477-IV Заңы қабылданды. Осы Заң
халықтың көшi-қоны саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейдi, көшi-қон
процестерiнiң құқықтық, экономикалық және әлеуметтiк негiздерiн айқындайды
[15].
Көшi-қон – жеке тұлғалардың бiр мемлекеттен екiншi мемлекетке, сондай-
ақ мемлекет iшiнде тұрақты немесе уақытша, ерiктi түрде немесе мәжбүрлi
түрде қоныс аударуы.  Ал оралман – тарихи отанында тұрақты тұру мақсатында
Қазақстан Республикасына келген және осы Заңда белгiленген тәртiппен тиiстi
мәртебе алған, Қазақстан Республикасы егемендiк алған кезде одан тыс жерде
тұрақты тұрған этникалық қазақ және оның Қазақстан Республикасы егемендiк
алғаннан кейiн одан тыс жерде туған және тұрақты тұрған ұлты қазақ
балалары. Ішкi көшi-қон – жеке тұлғалардың Қазақстан Республикасының iшiнде
тұрақты немесе уақытша тұру мақсатында қоныс аударуы.
Қазақстан Республикасының аумағына келу және Қазақстан Республикасының
аумағында болу мақсатына қарай көшiп келудiң мынадай негiзгi түрлерi
бар:
     1) тарихи отанына оралу мақсатында;
     2) отбасын бiрiктiру мақсатында;
     3) бiлiм алу мақсатында;
     4) еңбек қызметiн жүзеге асыру мақсатында;
     5) гуманитарлық және саяси уәждер бойынша.
Халықтың көшi-қоны саласындағы мемлекеттiк саясаттың мынадай негiзгi
қағидаттары болады:
- Қазақстан Республикасының Конституциясына, заңдарға және халықаралық
шарттарға сәйкес көшiп-қонушылардың құқықтары мен бостандықтарын тану және
оларға кепiлдiк беруге;
- ұлттық мүдденi қорғау және ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге;
- жеке адамның, қоғамның және мемлекеттiң мүдделерiн ұштастыруға;
- пайдаланылатын ақпараттың жаңартылуы және бiрнеше рет қайталануы
негiзiнде көшi-қон процестерiн реттеудiң ашықтығына;
- мемлекеттiң көшiп келудiң әрқилы түрлерiн реттеудегi сараланған
тәсiлiне негiзделедi [15].
Көшiп келушiлердiң, құқықтары мен мiндеттерi:
1) егер Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтары үшiн белгiленген құқықтар
мен бостандықтарды пайдалануға;
2) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен бiлiм,
медициналық және әлеуметтiк көмек алуға;
3) Қазақстан Республикасының көшiп келушiлердiң болуы үшiн ашық аумағы
бойынша еркiн жүрiп-тұруға;
4) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен
тұрғылықты жерiн еркiн таңдауға;
5) өзiне тиесiлi мүлiктiк құқықтарын және мүлiктiк емес жеке құқықтарын
қорғау үшiн сотқа және мемлекеттiк органдарға жүгiнуге;
6) осы қызмет түрлерi ақысыз негiзде көрсетiлетiн оралмандарды және
олардың отбасы мүшелерiн қоспағанда, оралмандарды бейiмдеу және
ықпалдастыру орталықтарында ақылы бейiмдеу және ықпалдастыру қызметтерiн
алуға құқығы бар.
7) егер Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтары үшiн белгiленген
мiндеттердi атқарады;
8) Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңнамасын, оның
iшiнде Қазақстан Республикасының аумағына келудiң, кетудiң және онда
болудың белгiленген тәртiбiн сақтауға мiндеттi [15].
Көшiп келушiлердiң келуiнiң, кетуiнiң және болуының жалпы шарттары:
көшiп келушiлердiң Қазақстан Республикасының аумағына келуiнiң, кетуiнiң,
онда болуының тәртiбi Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалады.
Келудiң және болудың визасыз режимi туралы Қазақстан Республикасымен
келiсiм жасасқан мемлекеттерден келген көшiп келушiлер Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарында белгiленген талаптарды сақтаған
жағдайда, заңды паспорттары немесе оларды ауыстыратын құжаттары бойынша
келедi. Көшiп келушiлерге Қазақстан Республикасына келуге және Қазақстан
Республикасынан кетуге визаны ұлттық қауiпсiздiк органымен келiсiм бойынша
Қазақстан Республикасының шет елдегi мекемелерi бередi екен.
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан көшiп келушiлерге
Қазақстан Республикасынан кетуге және Қазақстан Республикасына келуге
визаны халықтың көшi-қоны мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi орган бередi.
Көшiп келушiлер Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасынан өткеннен
кейiн күнтiзбелiк бес күн iшiнде уақытша немесе тұрақты тұруға арналған
рұқсатты ресiмдеу үшiн халықтың көшi-қоны мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi
органға өтiнiш жасауға мiндеттi болып табылады. Қазақстан Республикасының
аумағында күнтiзбелiк тоқсан күннен артық болмайтын шетелдiктер мен
азаматтығы жоқ адамдар көшiп келушiлер болып табылмайды. Аталған адамдар
Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасынан өткеннен кейiн
күнтiзбелiк бес күн iшiнде халықтың көшi-қоны мәселелерi жөнiндегi
уәкiлеттi органда тiркелуге мiндеттi болып табылады.
Көшi-қоны ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Сыртқы көшi-қоны ол сырттан
келген қандастарымызды айтатын болсақ, ал ішкі көші-қонға мемлекет ішінде
белгілі, бір себептермен, жұмыс мәселесі тағы басқа жағдайлармен қоныс
аударуын айтамыз.
Мемлекетімізде тәуелсіздік алғаннан кейін қандастарымызды Отанына
қайтару қаралды. Тәуелсіз Қазақстанның алдында жүзден астам ұлт өкілдерінен
тұратын халықтың болашағын қамтамасыз ету, экономикалық-нарықтық қатынасты
негіздеу, ұлтаралық қатынастарды заман талабына сай ілгері дамыту
мәселесімен бірге, ел қоғамындағы әлеуметтік-демографиялық ахуалды
жақсарту да үлкен міндет [16].
Әлеуметтік тұрақтылықтың еліміздің негізгі байлығы – халық санының
өсіміне тигізер әсері оң болмақ. Ал, халықтың өсімі – мемлекеттің алдында
тұрған үлкен мәселе. Оны шешу – заман талабы. Өйткені, осыншама кең-байтақ
жеріміз бола тұрып, халықтың саны өспесе, ұлт болшағына үлкен қатер
төнетіндігі сөзсіз. Осы мақсаттарға жетуде халықтың табиғи өсімімен қатар,
елдегі этнодемографиялық дамудың қозғаушы күштерінің бірі – көші-қон
құбылыстарын реттеу өте маңызды. Бірінші Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы
1992 жылғы 28 қырқүйек пен 3 қазан аралығында Алматы қаласында өтті.
Құрылтайдың басты мақсаты – бүкіл әлемдегі қазақ қауымының болашағы жөнінде
ойлау, ұлтымыздың тарихын-дағы осынау ерекше белестің тұсында ендігі тағдыр-
талайымыздың қалай өрілетінін талқылау. Құрылтай барысында әлем
қазақтарының ұйытқысы болатын қауымдастық құрылды [17]. Ең бастысы – тұңғыш
Құрылтай алыстағы ағайынның елге оралатын ұлы көшіне қозғау салып берді.
Мемлекетіміздегі көші-қонды реттеудегі тағы бір құқықтық негізі болып
табылатын, ол Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы. 2002 жылы қазанның 23-інде
Түркістан қаласында Дүниежүзі қазақтарының 2 Құрылтайы өткізілді. Қалай
көшіп келу, білім алу, еңбек ету мәселелері қаралды. Қазақстанға 2 млн.
қазақ көшіп келуге дайын отырған. Дүниежүзі қазақтарының 3 Құрылтайы 2005
ж. 28-30 қырқүйек аралығында Астана қаласында өткізілді. Бұл құрылтайда
Елбасы Н.Ә. Назарбаев 1991 ж. бастап 2005 ж. шілде айына дейін елімізге
барлығы 110 мың 591 оралмандар отбасы қоныс аударғандығын айта келіп,
еліміздегі қазақтардың саны алты жүз мыңға жуық адамға көбейгендігін атап
өтті. Елбасы тағы бір тоқталған мәселесі: әлемдегі әрбір үшінші қазақ шет
елдерде тұрады. Сондықтан олардың бәрін бір мезгілде туған Отанына көшіруге
мүмкіндік жоқ екенін ашық айтып, шет елдерден жайлы қоныс, сыйлы кәсіп пен
қадір-құрмет көріп отырған қандастарымызға екі ел арасын жалғастыратын
алтын көпір ретінде жылы орындарымызды суытпаймыз деген ағайынның да
пайдасы мол деген ойын айтты. Ал олардың балаларының атамекенге келіп,
білім алып, туған Қазақстанды бірге түлетуіне барлық жағдай жасалғандығын
атап өтті. Бұл Құрылтай іскерлік бағытта өтті [18].
Ал енді, мемлекетіміздегі көшi-қон процесін басқарудағы мемлекеттің
жүйесіне келетін болсам, уәкiлеттi органның құзыретi, Қазақстан
Республикасы Сыртқы iстер министрлiгiнiң және Қазақстан Республикасының
шетелдегi мекемелерiнiң құзыретi, еңбек жөнiндегi уәкiлеттi органның
құзыретi, денсаулық сақтау саласындағы уәкiлеттi органның  құзыретi,
жергiлiктi атқарушы органдардың құзыретi болып бөлінеді [15].
       Халықтың көшi-қоны мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органның
құзыретi мынандай болып табылады. Халықтың көшi-қоны мәселелерi жөнiндегi
уәкiлеттi орган: өз құзыретi шегiнде халықтың көшi-қоны саласындағы
мемлекеттiк саясатты iске асырады; халықтың көшi-қоны мәселелерi жөнiндегi
мемлекеттiк органдардың қызметiн ведомствоаралық үйлестiрудi жүзеге
асырады; көшi-қон процестерiн реттеу саласындағы шаралар жүйесiн
әзiрлейдi; шет мемлекеттердiң уәкiлеттi органдарымен және халықаралық
ұйымдармен көшi-қон процестерiн реттеу саласындағы ынтымақтастықты
ұйымдастырады және жүзеге асырады; көшi-қон процестерi мониторингiн жүзеге
асырады; Қазақстан Республикасының халықтың көшi-қоны туралы заңнамасының
сақталуын бақылайды; халықтың көшi-қоны мәселелерi бойынша нормативтiк
құқықтық актiлердi қабылдайды.
Жергiлiктi атқарушы органдардың құзыретіне келетін болсам, мұнда
облыстың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергiлiктi
атқарушы органдары: өз құзыретi шегiнде халықтың көшi-қоны саласындағы
мемлекеттiк саясатты iске асырады; оралмандар мен көшiп келушiлердiң
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес медициналық көмек алуын
қамтамасыз етедi; халықтың көшi-қоны мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органға
еңбек ресурстарының қажеттiлiгiн ескере отырып, оралмандардың көшiп келу,
iшкi көшiп-қонушылардың қоныс аудару квоталарын қалыптастыру жөнiнде
ұсыныстар енгiзедi; еңбек жөнiндегi уәкiлеттi органға шетелдiк жұмыс күшiн
тартуға арналған квотаны қалыптастыру жөнiнде ұсыныстар енгiзедi; жұмыс
берушiлерге тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс аумағында еңбек қызметiн
жүзеге асыру үшiн еңбек жөнiндегi уәкiлеттi орган бөлген квота шегiнде
шетелдiк жұмыс күшiн тартуға рұқсат бередi, сондай-ақ көрсетiлген рұқсатты
тоқтата тұрады және керi қайтарып алады; тiзбесiн Қазақстан Республикасының
Үкiметi айқындайтын шетелдiк қызметкерлерге еңбек жөнiндегi уәкiлеттi орган
бөлген квота шегiнде тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс аумағында жұмысқа
орналасуға рұқсат бередi, сондай-ақ көрсетiлген рұқсатты тоқтата тұрады
және қайтарып алады; бизнес-көшiп келушiлердiң уақытша тұруға арналған
рұқсатының қолданылу мерзiмiн ұзартуға немесе қысқартуға қолдаухат бередi;
жергiлiктi мемлекеттiк басқару мүддесiнде Қазақстан Республикасының
заңнамасында жергiлiктi атқарушы органдарға жүктелген өзге де
өкiлеттiктердi жүзеге асырады.
Міне, осы органдардың құзыреттерімен елімізге келіп жатқан
қандастарымыздың жағдайын жасауға болады. Мемлекетіміздің шекарасын өткен
кезден, тіпті одан бұрын олардың көшулеріне жұмсалған қаражаттан бастап,
орныққандарына дейін барлық мәселе қаралған деп айтуға болады [15].
Ал енді жалпы көші-қон негізінен ішкі және сыртқы болып екіге
бөлінеді. Бұл екі процесті де мемлекет басқарып отырады. Олардың жүзеге
асуынан соңына дейін.
Сыртқы көші-қонмен бірге республика ішінде болып жатқан, яғни белгілі
бір себептермен қоныс аудару жатады. Мысалы, жұмыс бабы бойынша, ауа
ластануы бойынша және тағы басқа да мәселелер болуы мүмкін.
Iшкi көшiп-қонушылардың қоныс аудару квотасын белгiлеу және қоныс
аударушы мәртебесiн алуға келетін болсам, мұнда ол мәселе былай қаралған:
1. Iшкi көшiп-қонушылардың қоныс аудару квотасын халықтың көшi-қоны
мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органның ұсынуы бойынша Қазақстан
Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
2. Iшкi көшiп-қонушылардың қоныс аудару квотасы ұйымдасқан түрде қоныс
аударылатын Қазақстан Республикасының азаматтары отбасыларының санын және
экологиялық жағдайы аса қолайсыз әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстердi
айқындайды, олар осы әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстерден қоныс аударушыларды
қабылдау үшiн белгiленген экономикалық тұрғыдан перспективалы елдi
мекендерге қоныс аударылады.
3. Iшкi көшiп-қонушылардың қоныс аудару квотасына енгiзу және қоныс
аударушы мәртебесiн беру кәмелетке толған отбасы мүшелерiнiң бiреуiнiң
Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайтын тәртiппен халықтың көшi-қоны
мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органға берген өтiнiшiнiң негiзiнде жүзеге
асырылады.
Сонымен қатар, көші-қонды реттеудегі мемлекетіміздің қабылдаған Нұрлы
көш бағдарламасы орны ерекше. Осы бағдарлама аясында соңғы 3 жылда
қандастарымыздың квотамен оралуы арта түсті. Қазақстан Республикасының
аумағындағы әлеуметтік – экономикалық жағдайлармен әрдайым өзгеретін көші-
қон үдерісін реттеу мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы
2 желтоқсан № 1126 қаулысымен 2009 – 2011 жылдарға арналған Нұрлы көш
бағдарламасы бекітіліп оны іске асыру бойынша 2008-2010 жылдарға арналған
іс шара жоспары қабылданды [19].
Қазақстан егемендігін алған соң "Ұлы көштің" басталғаны баршаға аян.
Кейінгі кезде көштің бәсеңдегені де рас. Ол заңды да... Осыған байланысты
жаңа бағыт-бағдарлама керек еді. Сондықтан "Нұрлы көш" бағдарламасын
шетелдегі ағайын жақсы қабылдады. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы
жаңадан қабылданған Нұрлы көш бағдарламасының ойдағыдай жүзеге асуына
тікелей ат салысуы тиіс екені даусыз.  
Бағдарламаның мақсаты өңірлерді демографиялық және әлеуметтік-
экономикалық дамыту және Бағдарламаға қатысушылардың әлеуетін іске асыру
мүддесімен этникалық көшіп келушілерді, Қазақстан Республикасының аумағында
еңбек қызметін жүзеге асыру үшін келген Қазақстанның бұрынғы азаматтарын
және еліміздің қолайсыз аудандарында тұратын Қазақстан азаматтарын ұтымды
қоныстандыру және олардың жайғасуы мен кірігуіне жәрдемдесу болып табылады.
Бағдарламаның негізгі міндеттері:
- Бағдарламаға қатысушыларды экономиканың еңбек ресурстарына және
серпінді жобаларды іске асыруға деген қажеттіліктерге сәйкес
қоныстануын ынталандыру;
- Бағдарламаға қатысушыларды әлеуметтік қолдау мәселелерін кешенді
шешуді көздейтін жаңа тетіктерді әзірлеу және іске асыру;
- тұрғын үй құрылысына және тұрғын үй сатып алуға кредит беру жолымен
Бағдарламаға қатысушыларды тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- Бағдарламаға қатысушылардың тұрақты жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
- көші-қон процестерін басқарудың нормативтік құқықтық базасын жетілдіру
болып табылады.
Негізінен бағдарламаға қатысушылар:
1) этникалық көшіп келушілер;
2) Қазақстан Республикасының аумағында еңбек қызметін жүзеге асыру үшін
келген Қазақстанның бұрынғы азаматтары;
3) елдің қолайсыз аудандарында тұратын Қазақстан Республикасының
азаматтары болып табылады [19].
Бағдарламаға қатысушыларды қоныстандыру аймақтары - Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясына сәйкес
Солтүстік, Оңтүстік және Орталық аумақтық даму осьтері Бағдарламаға
қатысушылардың негізгі орналастыру макроаймақтары болып табылатын болады.
Бағдарламаға қатысушыларды макроаймақтардың ішінде қоныстандыру
қарастырылған:
а) ұлттық және өңірлік деңгейдегі көшбасшы және тірек қалалардың
айналасында. Өзіне тән экономикалық мамандануы мен дамыған жергілікті еңбек
нарығы бар шағын серіктес қалалар желісін қалыптастыру қарастырылады. Есеп
бойынша көшбасшы және тірек қалаларда 45 серпінді жобаны іске асыру үшін
кемінде 390 мың қызметкер қажет болады;
ә) шекараға іргелес елді мекендерде:
- халықтың санын тұрақтандыру үшін;
- шекараға іргелес ірі өңірлердің әкімшілік маңызын арттыру үшін және
- көршілес мемлекеттердің еңбек күші артық өңірлерінің тарапынан
демографиялық қысымның (бытыраңқы сыртқы көші-қон) алдын алу үшін жүзеге
асырылатын болады;
б) даму әлеуеті жоғары және орташа ауылдық елді мекендерде. Бұл елді
мекендердің әлеуеттік сыйымдылығы Солтүстік аумақтық даму осі бойынша –
342,2 мың адамды, Оңтүстік ось бойынша – 898,6 мың адамды, Орталық ось
бойынша – 77,7 мың адамды құрайды.
Бағдарламага қатысушыларды әлеуметтік қолдауға келетін болсам, ол
былай қаралған. Бағдарламаға қатысушылар мен олардың отбасы мүшелері
Бағдарламаға қатысушылардың санаты мен қоныстандыру аймақтары бойынша
сараланған әлеуметтік қолдау құқығына ие болады. Яғни, олар:
1) этникалық көшіп келушілер үшін:
- экономиканың белгілі бір секторында тиісті білімі, біліктілігі және
жұмыс тәжірибесі бар оралмандарды көшіп келу квотасына басымдықпен
енгізуді;
- бейімдеу қызметтерін тегін көрсетуді (республикалық бюджет қаражаты
есебінен);
- қоныстандыру осьтері бойынша сараланған біржолғы жәрдемақы төлемін,
жол ақысы мен жүк тасымалдау шығыстарын өтеуді (республикалық бюджет
қаражаты есебінен) қамтитын болады.
2) еліміздің қолайсыз аудандарында тұратын Қазақстан азаматтары үшін:
кәсіптік даярлау және қайта даярлауды (жергілікті бюджет қаражаты
есебінен);
3) Қазақстанның бұрынғы азаматтары үшін:
- тұрақты тұруға рұқсат беруді және олардың Қазақстан Республикасының
азаматтығын алуын қамтитын болады.
- Бағдарламаға қатысушылардың бәріне тұрғын үймен қамтамасыз етудің тең
шарттары көзделеді [19].
Міне, көші-қон саясатын реттеудегі құқықтық негіздері осы заңдар
болып табылады. Мемлекетіміздегі көші-қонға қатысты құқықтық негіздеріне
жоғарыда қаралған заңдардың барлығының да септігі тиген, яғни тәуелсіздік
алған жылдардан бері осы заңдар арқылы көші-қон реттеліп келеді екен.

1.3 ҚР көші-қон жүйесіндегі оралмандар

Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы Заңының 1-бабына
сәйкес оралман дегеніміз, ұлты қазақ азаматтығы жоқ, Қазақстанда тұрақты
мекендеуге келген шетелдіктер болып табылады.
Жергілікті атқару органдар, кәсіпорын жетекшілері мен ұйымдар айтарлықтай
көмек көрсетті, көрсетіп жатыр. Оралмандар басқа иммиграция субъектілері
сияқты Қазақстан Республикасы территориясына тұрған күннен бастап бес күн
ішінде тіркелуі тиіс. Тіркеу жеке куәлігі арқылы жүзеге асырылады. Жеке
басын куәландыратын құжаттар қатары мен тіркеу Қазақстан Республикасы
Үкіметімен бекітіледі [15].
Қазақстан Республикасының Халықтың көші-қоны туралы Заңының 14-
бабына сәйкес оралмандықты мойындау туралы қолдау хат отбасының жасы
кәмілетке толған мүшесіне немесе Қазақстан Республикасының шетелдегі
дипломатиялық өкілдік, консулдық мекемелер өкілдері арқылы беріледі.
Оралман мәртебесін алғандығы туралы қолдаухатты қарау оралман иммиграциясы
квотасына кіргізу, сонымен қатар сол мәселені шешу тіркеуге тұрғаннан кейін
екі ай ішінде территориялық миграция және демография қызметінде жүзеге
асырылады. Оралман болып табылған тұлғаларға бекітілген үлгідегі куәлік
беріледі. Оралман куәлігі заңмен қарастырылған жеңілдіктер мен өтемақылар
алуға негіз бола алады. Оралман мәртебесін алған тұлға Қазақстан
Республикасында жеңілдіктерді алады.
Ондай жеңілдік түрлері мыналар:
- жұмысқа орналауға, біліктілікті арттыруға, жаңа мамандық алуға
көмектесу;
- мемлекеттік және орыс тілдерін меңгеруге жағдай жасау;
- Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес Қарулы күштер қатары
қызметінен босату;
- орта кәсіби және жоғары кәсіби білім ұйымдарына түсуге квота бөлу;
- мектептер мен мектепке дейінгі мекемелерден орын қажет еткендерге орын
алып беру;
- зейнетақы мен жәрдемақы төлеу;
- бұқаралық саяси репрессия құрбандары үшін өтемақы алатындар
қатарындағы азаматтардың хұқын жаңғырту;
- Қазақстан Республикасына кіру үшін берілетін визаға консулдық жинақтан
босату;
- заңнамаға сәйкес кепілденге көлемдегі тегін медициналық көмек алу;
- Қазақстан Республикасы азаматтарына қарастырылған мемлекеттік адрестік
көмек көрсету;
- кеден төлемдері мен салық төлемдерінсіз шекарадан өткізу;
- тұрғылықты мекен-жайына тегін жету және мүлкін жеткізу (соның ішінде
сиыр);
- келген жерінен баспана алу мен бірреттік жәрдемақы төлеу үшін қаражат
бөлу.
Оралман мәртебесі Қазақстан Республикасы азаматтығын алғаннан кейін
жойылады [15].
Көші-қонның – өткен тарихи тәжірибені, оның нәтижелері мен салдарларын
ескеріп, елдегі барлық этностар мүддесінің сақталуын қадағалау арқылы
мемлекеттің көші-қон саясатының жолдарын ашып, бүгінгі таңдағы тұрғындардың
көші-қондық қозғалыстарының себептерін нақтылауда. Сонымен бірге,
ара-тұра түсініспеушіліктерден туындайтын ұлтаралық қатынастағы
келіспеушілік құбылыстардың алдын алып, ұлтаралық қақтығыстарды болдырмау
үшін де көші-қон саясатын, үдерістің барысын, нәтижелерін тарихилылық,
нақтылық, объективтілік, шындық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы көші-қон үдерістері: тарихи-демографиялық аспект (1917-1991 жж.)
Миграцияның негізгі себептері
Көші - қон үрдісінің қауіпсіздікке ықпалы
Жұмысшы күшінің халықаралық миграциясы
Қазақстандағы демографиялық процестер туралы ақпарат
Орталық азиядағы миграциялық үрдістер, соның ішінде Қазақстанның миграциялық статистикасына талдау
Оралмандардың әлеуметтік демографиялық мәселелері
КӨШІ - ҚОН ҮРДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
«Қазақстан мен ресейдегі көші қон мәселесінің бақ тағы көрінісі»
Көші-қон мәселесі
Пәндер